Кеңес дәуірі әдебиетіндегі Шыңғыс хан бейнесі
I Кіріспе
1. Кеңес дәуірі әдебиетіндегі Шыңғыс хан бейнесі.
1.1 Кеңес жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан бейнесі.
1.2 Қазақстан жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан образы.
2. Тәуелсіздік тұсындағы әдеби шығармалардағы Шыңғыс хан бейнесі.
2.1 М.Шаханов шығармасындағы Шыңғыс хан.
2.2 М.Мағауин шығармасындағы Шыңғыс хан бейнесі.
2.3 Қазақ ақын жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан бейнесі.
Қорытынды
Пайдаланған әдеибетер мен сілтемелер тізімі.
1. Кеңес дәуірі әдебиетіндегі Шыңғыс хан бейнесі.
1.1 Кеңес жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан бейнесі.
1.2 Қазақстан жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан образы.
2. Тәуелсіздік тұсындағы әдеби шығармалардағы Шыңғыс хан бейнесі.
2.1 М.Шаханов шығармасындағы Шыңғыс хан.
2.2 М.Мағауин шығармасындағы Шыңғыс хан бейнесі.
2.3 Қазақ ақын жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан бейнесі.
Қорытынды
Пайдаланған әдеибетер мен сілтемелер тізімі.
Тақырыптың өзектілігі: Еліміз тәуелсіздігін алғалы бері тарихқа жаңаша көзқараспен қарауға мүмкіндік алды. Тарихта субъективті көзқарас белең алып , тарих тек бір жақты зерттеліп келді., түріктер мен түркі-моңғолдардың мемлекеттері өмір сүріп, қайталанбас Кеңес одағы кезінде Қазақстан тарихы аясында бұрмалаушылықтар да болып отырды. Өзінің геополитикалық жағдайы жағынан еліміз Еуропа мен Азияның ортасында, славяндар мен түркі халықтарының, Қытай мәдениетінің шекарасында орналасқан. Еуразияның осы кіндігінде сақтардың, ғұндардыңдала өркениеті жасалынды. Осы жерде көшпелі және отырықшы халықтардың басы қосылды. Қазіргі қазақ халқы осынау өркениеттің тікелей мұрагері болып отыр. Сондықтан ел тарихының орта ғасырлар тарихында моңғол шапқыншылығы, Шыңғыс хан және оның құрған империясының маңыздылығы, оның ішкі және сыртқы саясатын зерттеу , оның қазақ тарихында алатын орнын анықтау маңызды болып табылады. Барлық деректерде жалпы бұл тақырып аясында тек бір жақты зертелінді. Сонау кеңестік тарихнамада саяси астарлар мәні жатқан зерттеулер де мүдделік баға берілді.
Қазақстан тарихында бұл кезеңнің тигізген әсері баршылық. Шыңғыс хан тұлғасы бұрмаланып, бір жағынан аса мадақталып, екінші жағынан зұлым ретінде қара күйе жағылып, субъективті көзқарас белең алып отыр.Шыңғыс ханды тарихи, тұлға ретінде зерттеу,оның көркем әдеби шығармалардағы бейнесін ашу және оны талдау ерекшелігін саралау өзекті болып табылады.
Шыңғыс ханның тарихтағы орны туралы көптеген пікірлер жазылуда. Алайда оның өмір сүрген ортасы, қоршаған әлеуметтік қоғам ерекшеліғгі ескерілмейді. Бұл тұлғаның жетістіктерге жетуінде болған факторлар, оның ішкі және сыртқы саясаты маңызды болып табылады.
Қазақстан тарихында бұл кезеңнің тигізген әсері баршылық. Шыңғыс хан тұлғасы бұрмаланып, бір жағынан аса мадақталып, екінші жағынан зұлым ретінде қара күйе жағылып, субъективті көзқарас белең алып отыр.Шыңғыс ханды тарихи, тұлға ретінде зерттеу,оның көркем әдеби шығармалардағы бейнесін ашу және оны талдау ерекшелігін саралау өзекті болып табылады.
Шыңғыс ханның тарихтағы орны туралы көптеген пікірлер жазылуда. Алайда оның өмір сүрген ортасы, қоршаған әлеуметтік қоғам ерекшеліғгі ескерілмейді. Бұл тұлғаның жетістіктерге жетуінде болған факторлар, оның ішкі және сыртқы саясаты маңызды болып табылады.
1. Самойлович А.Н., Западный Туркестан со времени завоевания арабами до монгольского владенчества., СПб, 1903. –416 с., Гейнс. Сборник статьей о Средней Азии. СПб., 1890.-585с.
2. Бартольд В.В. Тюрки: двенадцать лекции по истории турецких народов Средней Азии. Алматы, 1998. – 192 с.; Аристов Н.Я. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведение об их численности. СПб., 1896, вып. ІІІ-ІV с. 277-456.
3. Рашид-ад-Дин.Сборник летописей.М.,-Л.,1952.
4. Книга Марко Поло.Алматы, 1990.
5. Карпини П.История монголов.М., 1957.-211с.
6. Моңғолдың құпия шежіресі.Өлгий,1979.-135 б.
7. Утемиш-хаджи. Чингиз-наме.Алматы,1992.-3с.
8. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Алматы,1998.
9. Иванин М.О. О военном искустве при Чингиз хане и Тамерлане.Алматы,1998.-252с.
10. Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречии.СПб.,1893-1911.
11. Вельяминов –Зернов В.В. Исследование о Касимовских царяхи царевичах.СПб., 1863-1866.-27с
12. Карамзин Н. М.История государство Россиского.СП.,1892-26.
13. Савицки П.И. Ритмы монгольского века.М., 1996.-610с.; Владимирцев Б.Я.Чингиз хан. Берлин,1922.-175б.;Хара-Даван Э. Чингиз хан, как полоководец и его наследие.Алматы,1992.-272с
14. Тынышпаев М.Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент,1925.-15с.
15. Ян.В.Г. Чингиз - хан Нукус., “Каракалпакстан”.1975.,-350с
16. Сонда.359с.
17. Ян.В.Г “Последнему морю”,История повесть., Нукус., “Каракалпакстан”,1968.-115с
2. Бартольд В.В. Тюрки: двенадцать лекции по истории турецких народов Средней Азии. Алматы, 1998. – 192 с.; Аристов Н.Я. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведение об их численности. СПб., 1896, вып. ІІІ-ІV с. 277-456.
3. Рашид-ад-Дин.Сборник летописей.М.,-Л.,1952.
4. Книга Марко Поло.Алматы, 1990.
5. Карпини П.История монголов.М., 1957.-211с.
6. Моңғолдың құпия шежіресі.Өлгий,1979.-135 б.
7. Утемиш-хаджи. Чингиз-наме.Алматы,1992.-3с.
8. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Алматы,1998.
9. Иванин М.О. О военном искустве при Чингиз хане и Тамерлане.Алматы,1998.-252с.
10. Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречии.СПб.,1893-1911.
11. Вельяминов –Зернов В.В. Исследование о Касимовских царяхи царевичах.СПб., 1863-1866.-27с
12. Карамзин Н. М.История государство Россиского.СП.,1892-26.
13. Савицки П.И. Ритмы монгольского века.М., 1996.-610с.; Владимирцев Б.Я.Чингиз хан. Берлин,1922.-175б.;Хара-Даван Э. Чингиз хан, как полоководец и его наследие.Алматы,1992.-272с
14. Тынышпаев М.Материалы к истории киргиз-казахского народа. Ташкент,1925.-15с.
15. Ян.В.Г. Чингиз - хан Нукус., “Каракалпакстан”.1975.,-350с
16. Сонда.359с.
17. Ян.В.Г “Последнему морю”,История повесть., Нукус., “Каракалпакстан”,1968.-115с
Жоспар
I Кіріспе
1. Кеңес дәуірі әдебиетіндегі Шыңғыс хан бейнесі.
1.1 Кеңес жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан бейнесі.
1.2 Қазақстан жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан образы.
2. Тәуелсіздік тұсындағы әдеби шығармалардағы Шыңғыс хан бейнесі.
2.1 М.Шаханов шығармасындағы Шыңғыс хан.
2.2 М.Мағауин шығармасындағы Шыңғыс хан бейнесі.
2.3 Қазақ ақын жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан бейнесі.
Қорытынды
Пайдаланған әдеибетер мен сілтемелер тізімі.
КІРІСПЕ.
Тақырыптың өзектілігі: Еліміз тәуелсіздігін алғалы бері тарихқа жаңаша
көзқараспен қарауға мүмкіндік алды. Тарихта субъективті көзқарас белең алып
, тарих тек бір жақты зерттеліп келді., түріктер мен түркі-моңғолдардың
мемлекеттері өмір сүріп, қайталанбас Кеңес одағы кезінде Қазақстан тарихы
аясында бұрмалаушылықтар да болып отырды. Өзінің геополитикалық жағдайы
жағынан еліміз Еуропа мен Азияның ортасында, славяндар мен түркі
халықтарының, Қытай мәдениетінің шекарасында орналасқан. Еуразияның осы
кіндігінде сақтардың, ғұндардыңдала өркениеті жасалынды. Осы жерде көшпелі
және отырықшы халықтардың басы қосылды. Қазіргі қазақ халқы осынау
өркениеттің тікелей мұрагері болып отыр. Сондықтан ел тарихының орта
ғасырлар тарихында моңғол шапқыншылығы, Шыңғыс хан және оның құрған
империясының маңыздылығы, оның ішкі және сыртқы саясатын зерттеу , оның
қазақ тарихында алатын орнын анықтау маңызды болып табылады. Барлық
деректерде жалпы бұл тақырып аясында тек бір жақты зертелінді. Сонау
кеңестік тарихнамада саяси астарлар мәні жатқан зерттеулер де мүдделік баға
берілді.
Қазақстан тарихында бұл кезеңнің тигізген әсері баршылық. Шыңғыс хан
тұлғасы бұрмаланып, бір жағынан аса мадақталып, екінші жағынан
зұлым ретінде қара күйе жағылып, субъективті көзқарас белең алып
отыр.Шыңғыс ханды тарихи, тұлға ретінде зерттеу,оның көркем әдеби
шығармалардағы бейнесін ашу және оны талдау ерекшелігін саралау өзекті
болып табылады.
Шыңғыс ханның тарихтағы орны туралы көптеген пікірлер жазылуда. Алайда
оның өмір сүрген ортасы, қоршаған әлеуметтік қоғам ерекшеліғгі
ескерілмейді. Бұл тұлғаның жетістіктерге жетуінде болған факторлар, оның
ішкі және сыртқы саясаты маңызды болып табылады.
Тақырыптың тарихнамасы. Шыңғыс хан, құрған мемлекет пен оның әулеті
жайында тарихи деректемелер өте көп. Бұл жөнінде моңғол, қытай, парсы,
орыс, кеңес, еуропалық және қазақ тарихшылары кеңінен зерттеп, толып жатқан
тарихи деректер қалдырған. Бұған қоса Шыңғыс хан заманында жазылған
жылнамалар саяхатшылардың жазбалары да көптеп кездеседі. Сондықтан бұл
еңбектерді қолданған кезде бірнеше кезеңге бөліп, сипаттама жасаған дұрыс.
Алғашқы кезеңге ХІІ-ХІ ғасырларда өмір сүрген шығыс тарихшылары (парсы,
қытай араб т.б) еңбектері мен сол заманда түркі-моңғол хандарының
ордаларында болып қайтқан батысеуропалық саяхатшылардың қолжазбаларын
жатқызуға болады.
Осындай авторлардың ішіндегі көрнектілеріне және олардың
еңбектеріне жеке-жеке тоқталып өтсек.
Жувейни Алъ-ад-дин Ата Мәлік Мухаммед (1226-1283) — парсы тарихшысы әрі
мемлекет қайраткері. Ол Хулагу хан ильхандар мемлекетін құрған кезде 24
жылдай Бағдад қаласының әміршісі болған. Жастайынан жүйелі білім алған әрі
монғолдар мемлекетін көп аралап, көптеген даңқты ғалымдармен әңгімелесіп,
өз білімін толықтырып отырған. Жувейни моңғол хандарының тапсырмасымен көп
жыл еңбектеніп, "Тарих-и-Жаһангушай" ("Әлемді жаулап алушының тарихы") атты
үш томдық еңбек жазды [1]. Кітаптың алғашқы томында Шыңғыс ханнан бастап
1248 жылға дейінгі түркі-монғол мемлекеті тарихы қамтылды. Екінші кітабында
Хорезм, Иран, Қашқар, Қотан, Қарақытай, Найман, Керей мемлекеттерінің
Шыңғыс хан заманына дейінгі тарихы баяндалады. Үшінші кітапта Хулагудың
Иранға жорығы айтылады.
Жамал Қарши (шын аты - Абдул Фазыл ибн Мұхаммед) (1230-1315) - Жетісу
топырағында туып өскен тарихшы-ғалым. Ол монғол дәуірінде Жетісу өңірінен
шыққан тұңғыш тарихшы. Әрі Алмалық пен Қашқарда оқып, араб-парсы дәстұрінде
тәрбиеленген. Шағатай ұлысын көп аралап, көптеген атақты шежірешілермен
пікірлескен. Жетісу мен Орта Азиядағы оқиғаларды өте жетік білген және осы
оқиғаларды бірінші болып қағаз бетіне түсірген. Негізгі еңбегі — араб
тілінде жазылған. "Мұлхақат-ас-сурах" ("Лұғатқа қосымша") деген еңбегі.[2]
Бұл шығармасында ол сол заманындағы өмір сүрген ғалымдар мен саяси
қайраткерлерге жеке-жеке баға берген. Тарихи оқиғалардан үш кезеңді — Оғыз-
Қарахан дәуірін, қарақытайлар мен наймандар үстемдігін және Шыңғыс хан
мемлекетінің алғашқы кезеңдерін қамтып жазған. Оның еңбектерінде тарихи
адамдардың туған, өлген жылдары, атқарылған қызметтері нақты айтылған.
Келесі бір тарихшы әрі мемлекет қайраткері Рашид-ад-дин Фазлуллах ибн
Абулл Хейр али Хамадани (1247 — 1318) — 1298-1318 жылдары Газан хан мен
Ұлжайгу хандарға уәзір болып, Хулагу мемлекетінде реформа жүр-гізуге
атсалысты. Ол ғұлама ғалым, энциклопедист. Медицина, ботаника, агро және
құрылыс техникасы жөнінде энциклопедиялық "Китаб — уль-ахиуа -аль-аср" және
мұсылман (сунит) треологиясының авторы болды. Ең құнды еңбегі үш бөлімнен
тұратын (үшінші бөлімі сақталмаған) "Жами-ат-тауарих" ("Жылнамалар жинағы")
атты парсы тілінде жазылған орта ғасырдағы тарихи әдебиеттің ішіндегі XIII
ғасырдың бірінші жартысы мен XIV ғасырдағы ең үлкен жетістіктерге жеткен
әдеби ескерткіш болып саналады. Мұнда бұл еңбектің ерекшеліктеріне
қарамастан Иран, Әзір-байжан, Орта Азия, Моңғолия т.б мемлекеттер туралы
мәліметтер сақталған.
Бұл еңбектің алғашқы бөлімі "Тарихи Газани" ("Газан тарихы") деп
аталып, сол мемлекеттердің 1304 жылға дейінгі тарихы баяндалады.[3]. __
Екінші бөлімінде монғолдар жаулап алғанға дейінгі мұсылман мемлекеттері
иуда, франктер (Батыс Еуропа елдері), Рим императорлары мен
папалары, Үндістан, Қытай, Шығыс Еуропа елдері жөнінде жан-жақты мәліметтер
береді. Бұл кітапты жазу үшін Рашид-ад-Дин парсы, түркі, моңғол, үнді,
қытай, франк т.б. елдердің ғалымдарын жұмылдырды. Олар түпнұсқа мен тарихи
дәстүр негізінде ешбір саяси немесе діни мүдделерден тыс барлық халықтардың
тарихын жазуға тырысты. Жүз жылдар шамасында Ресей мен шет елдерде автордың
атақты еңбегін 1836 жылы француз зерттеушісі Катрмен, 1858-1888 ж.ж орыс
ғалымы И.Н. Березин жеке бөлімдерін басып шығара бастады және т.б
зерттеушілер талдап келді. Шыңғыс хан заманы жөнінде өте құнды көптеген
мәліметтерді қамтыды. Осыған байланысты Шыңғыс хан империясы тарихын
зерттеуші ғалымдардың бірде-біреуі бұл еңбекті пайдаланбай қоймайды.
Сонымен қатар, Месопотамияда жазылған Ибн-әл-Асирдің араб "хроникасы",
1260 жылғы Үндістанда парсы тілінде жазылған Джузджанидің "Насир
кестелері", қытай саяхатшыларының, Шыңғыс хан қоластындағы-ларының
жазбалары: генерал Мэн-хун және таостық монах Чан-Чуннің деректері маңызды
болып табылады.
Марко Поло — Венеция көпесшісі, моңғол заманы кезіндегі жағдайлар
туралы мәліметтер қалдырып кеткен саяхатшы. .[4] Ол әкесі Никколо мен неме-
ре ағасы Маффеомен бірге Рим Климентий I мұрагерінің Құбылайға берген
грамотасын тапсыру үшін саяхаттап жолға шығады. Ауғанстан арқылы 3 жылдан
аса жол жүріп Құбылай ханға жетеді. Осында мемлекеттік маңызы бар қызметте
болып, Үндістан, Цейлон, Коромандель, Малабар, Ява, Жапония аралдарын
зерттеген, қытай жерін түгел аралап, географиясын, этнографиясын зерттейді.
Марко Поло Құбылай ханның қол астында ұдайы он екі жыл қызмет етті, үшеуі
туған жері Венецияға қайтуды ойлайды, бір тапсырманы орындау барысында жол
жүріп еліне қайтады. Оның кітабындағы мәліметтерді жазушы Рустичано өзінен
жазып алған. Бұл еңбек
орта ғасырда шығыс елдері - Үндістан, Қытай, Орталық Азия туралы бірден-бір
толық географиялық еңбек болып табылады.
Европалықтардың Қытай, Үндістан, Орталық Азия елдерімен мәдени
байланыс, сауда қарым-қатынасын жасауға жағдай жасады.
Марко Поло кітабы - XIII ғасырдағы Азия туралы құнды еңбек. Сондай-ақ
бұл кітап Американы ашуға, көптеген саяхатшылардың шығысты зерттеуіне
пайдасы зор болды.
Карпини Джованни де Плано (1182-1252) — Умбри қаласында туған,
Италиядан шыққан монах. Рим папасы Иннокентий IV 1245 ж. Лион соборының
тапсыруымен оны әдейі моңғолдарға елшілікке жіберді. Ол Киев, Еділ өзені,
Хорезм, Жетісу арқылы қарақорымға 1246 жылы екліп жетеді. Күйік ханның
таққа отыру салтанатына қатысады. 1246 жылы күзінде қайтар сапарында Бату
ханға жолығады. Оның берген жолдамасымен аман-есен 1247 жылы 22 маусымда
Киевке келді. Сөйтіп, Европадан қазақ жері арқылы Орталық Азияға барып
қайтқан атақты елші, әрі саяхатшы 1252 жылы Римде қайтыс болды
Еліне оралған шақта П.Карпини моңғолдарға бағынған халықтар мен қалалар
жөнінде аса құнды қолжазба қалдырады. .[5]
Гильом Рубрук (Вильгельм Рубруквист) - Плано Карпини Европаға қайтып
келгеннен кейін алты жылдан соң француз королі Людовик IX моңғол астанасына
елші етіп жіберген елші, моңғол елі туралы құнды деректер қалдырып кеткен
саяхатшы. 1253 жылы Рубрук бір топ серіктерімен алыс сапарға аттанып, әуелі
Қарақорымның Судак портына, одан кейін Еділдің төменгі ағысындағы моңғол
ханы Сартак сарайына аялдаған, ол әкесі Батиға жібереді. Сапарлата отырып
Қарақорымдағы моңғолдың ұлы ханы Мөңкеге аттанады. Жол бойы көрген-білгенін
мұқият жазып отырған. Саяхатшы тіпті Арал теңізі, Сырдария, Қаратау, Іле
бойымен жүріп, Орталық Азияға өтеді. Мөңке сарайына келген Рубрук елдің,
тұрмысы, әдет-ғұрпы туралы көп мағлұмат алады.
Бұл батысеуропалық саяхатшылар қалдырған мәліметтер өте құнды болып
табылады.
"Моңғолдың құпия шежіресі” — XIII ғасырда жазылған ең бір құнды
деректің бірі.[6]. Бұл еңбекті көптеген атышулы тарихи шығармалармен қатар
қоюға болады. Көне замандарда моңғол халқында шешендік сөздерді термелеп
айтатын, тарихи оқиғаларды шебер бейнелеп жазатын ділмар да білгір адамның
бірінің саусағынан тамған шығарма. Авторы белгісіз болғанмен шумақтардан
оның мерзімін анықтауға болады, яғни 1240 жылдың жетінші айы. Зерттеуші
ғалымдардың пікірінше, шығарма 1240 жылы моңғолдар қолданған найман-ұйғыр
жазуымен жазылып, кейіннен 1382 жылы қытай шежірешілері оны қытай әрпімен
көшірген. Пекин кітапханасында сақталған осы нұсқаны әуелғі нұсқа емес
деушілер де табылады. Шежіренің қытайша атуы "Юань-Шао-Би-Ши". Мұндағы Юань
- мемлекеттің атауы, Шао - құпия. Би-Ши - тарихы деген мағынада. Шежіренің
құпия аталуы ол тек сарай төңірегіндегілердің ғана оқуына арналған.
"Құпия шежіренің" дәптердің саны (жігі) белғісіз. Көбінесе 15 не 12
дәптерғе бөлінеді. Әйтсе де Юань мемлекетінің ғұлденғен ұкіметі кезінде,
1908 жылы қытай ғалымы Ей-де-құй алғысөз жазған басылымда "Құпия шежіренің"
нұсқасы 12 дәптер екен. Алғашында бастапқы 10 дәптер жазы-лып, соңынан 2
дәптер қосылған сияқты. Соңынан қосылған екі дәптерде Өгедей хаған
кезіндеғі оқиғалар жазылса, бастапқы он дәптерде моңғолдың шығу тегінен
бастап, Шыңғыс ханның өліміне дейінгі оқиғалар қамтылады.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап шежіре тарихшылардың назарын аударып
келеді. Ғалымдар арасында оның авторы жөнінде де пікірлер көп. Кейбіреулері
оны бірнеше адам жазған шежіре десе, қалғандары Шыңғыс ханның ең сенімді
серіктерінің бірі меелекеттік төреші әрі ұйғырша хат танитын сауатты адам
Шиғихтуғ жазды деген пікірді жақтайды.
Бұл шежіре ХІП-ХІҰ ғасырлардағы моңғолдар ғана емес, сонымен бірғе сол
кезеңдеғі басқа тайпалар туралы мәліметтерді салыстыруда құнды болып
табылады. Дегенмен шежіреде сыртқы шетелғе жасаған жорықтары туралы
мәліметтер толық емес.
Моңғол тілінде жазылған Шыңғыс хан патшалық құрғанының Алтын кітабы
"Алтын дәптер", Шыңғыс хан кодексі- Джасак, яғни (бөғде авторларда
ұзінділер тұрінде сақталған) халықтық әдет-ғұрып, көзқарасын, моңғолдың
әдет-ғұрыптық заңдарын қамтыған қаулылар жинағы; Шыңғыс хан нақыл сөздері —
"Білік". Олар бізғе шығыс авторларының сілтеу жасауы арқылы белғілі.
Моңғолдардың өзінде бірқатар тарихи еңбектер жазған өз тарихшылары болған.(
Алтан-тобчи, Хухо-дебтер және "Шығыс Моңғолия мен оны билейтін әулет
тарихы" еңбеғінің авторы Сецен-хун-тайджи т.б.)
Утеміс-қажының Чингиз-наме еңбегі - Шыңғыс хан әулеті туралы көптеген
деректерді қамтитын еңбек. .[7] Чингиз-наменің бір ғана нұсқасы белгілі
және ол XVIII-XIX басына жатқызылған діни мағынада жазылған басқа жеті
шығармамен қосылған. Мәтін шайбанид Иш-сұлтан (1558 жылы өлтірілген)
тапсыруы бойынша XVI ғасырдың бірінші жартысында жазылған.
Утеміс-қажы Маулан Мұхаммед Дости ұлы Ильбарс хан (1512-1525)
қызметінде жұрғен, беделді жанұядан шыққан, сарай хатшысы ретінде қызмет
еткен. Еңбеғінде Шыңғыс хан және оның ұрпақтары туралы жазылған, яғни
Тоқтамысқа дейінғі хандарды қамтыған. Бұл Хорезмде жазылған шығарма Ақ,
Көк, Алтын Ордаға қатысты мәліметтер береді, Шыңғыс хан мен оның ұрпақтары
жөнінде Дешті-Қыпшақ тайпалары басшыларының әңгімелері негізінде де ауызша
ақпараттарға сүйеніп, тарихи көшпелілер білгендерін жазба бетіне түсіріп,
сонымен бірге саяхаттап отырып мәліметтер жазып отырған.
"Түрік шежіресі" - XVII ғасырдағы түрік жазба ескерткіштерінің ішіндегі
елеулі орын алатын Әбілғазы баһадүр ханның еңбегі. .[8] Еңбектің
ерекшелігі - авторының Шыңғыс хан ұрпағынан бола отырып өз тарихын өзі
жазуы, және тарихи, әдеби жағынан аса құндылығы.
Әбілғазы кітапты хижраның 1074 жылы, яғни 1663 жылы жазуға кіріседі,
бірақ аяқтай алмай, 1664 жылы қайтыс болады да, кітапты оның ұлы Ануш
Мұхаммед аяқтайды.
"Түрік шежіре" — Шыңғыс ханнан бұрынғы және одан кейінгі дәуірде Орта
Азия, Таяу Шығыс елдерінде болған ірілі-уақты оқиғалар мен мемлекет
басқарған қайраткерлер жүргізғен саясаттың жылнамасы. Еңбектің құнды жағы -
оның таза көне түрік тілінде жазылуы. Бұл еңбекті ол " бес жасар бала
түсінетіндей етіп, қарапайым түрік тілінде жазған, араб, парсы тілдерінен
ешқандай сөз қоспаған. Еңбек, сонымен қатар көркем шығарма емес, негізінен
үрім-бұтағын, тармақталуын баяндайтан шежіре. Шығарма тоғыз . баптан
тұрады, адамнан моңғолға шейін, одан Шыңғыс хан туралы, соңында Шейбани
әулетінен Хорезм мемлекетінде патша болғандар жайында тарауымен аяқталады.
Қадырғали Жалайыр "Жылнамалар жинағы" еңбегінде Шыңғыс хан заманынан
бері қарай ата-бабасының шежіресін таратқан. Екінші бөлімінде ертедегі
түрік-моңғол тайпаларының тарихын жан-жақты және қысқа көлемде баяндаған.
Одан әрі Шыңғыс хан тегі мен ұрпақтарын, яғни Газын ханға дейін жіктеген.
Қазақстан тарихы үшін аса маңызды бөлігі үшінші бөлігі, бұрын-соңды
ешқандай автордың еңбектерінде кездеспеғен тарихи мәліметтерге тың. Соңғы
бөлімі тоғыз дастаннан тұрады. Сонымен қатар шежіреде Алтын Орданың
ыдырауына байланысты аса қажетті деректер берілген.
Қолданылған әдебиеттердің ішінен екінші кезеңғе ХІХ-ХХ ғасырдың бас
кезіндегі шығармаларды жатқызуға болады. XIX ғасырдан бастап Батыс
шығыстанушылары Шыңғыс хан империясына қатты назар аудара бастады. Мұнымен
қоса осы кезеңде Ресей де жедел даму үстінде бола отырып, өз тарихына
қызығушылық танытты. Батыс және орыс тарихшылары Шыңғыс хан мен оның
мұрагерлерінің Еуропа мен Азияға жорықтарын әлемдік Масштабтағы
"шапқыншылық" ретінде қарастырды. Әрі бұл жөніндегі мұсылман және қытай
деректерін неміс, француз, орыс т.б тілдерге аудара бастады. Әсіресе XIX
ғасырдың екінші жартысынан бастап орыс тарихшылары Шыңғыс хан мен оның
мұрагерлерінің жеке бастары мен әскери жорықтарын жан-жақты зерттеп, талдай
отырып бағалауға тырысты. Олар осы зерттеулер арқылы орыс елінің неліктен
300 жыл бойы моңғол-татар езгісінде болғанын түсіндіруге тырысты. Мысалы,
әскери тарихшы Хиуа жорығына қатысушы ғенерал-лейтенант М.И.Иванин қытай,
парсы деректерінің аудармаларын пайдалана отырып, түркі-моңғолдардың әскери
құрылымына, стратегиясы мен тактикасына әскери маман ретінде талдау
жасады.[9]. Бұл тақырыпта И.М.Карамзин, В.В.Радлов, В.И.Вельяминов-
Зернов.[10], С.М.Соловьев, И.И.Крофт т.б қалам тартты. .[11] Олар өз
еңбектерінде І-Петрге дейінгі орыс әскерлерінің барлық құрылымдары
моңғол—татар ұлгісінде болғандығына және Русь жерінің Мәскеу қаласы маңына
топта-суына Алтын Орда хандарының қосқан үлесі мол екендігіне баршаның
көзін жеткізе алды. Бұл жөнінде орыс тарихының атасы Н.М.Карамзин: "Мәскеу
өзінің дәуірлеуіне хандар алдында көп борышкер. Егер орыс жерінің үстінде
Орданың байрағы желбіремегенде, Литва, Польша, Венгрия мен Швецияның қай-
қайсысы болса да Ресейді бөлшектеп, біржолата тұралатып тастаудан
тайынбайтын еді",- дейді. .[12]
1917 жылғы революция мен азамат соғысынан кейін көптеген орыс ғалымдары
шетелге кетуге мәжбүр болды. Олар большевиктер диктатурасын азияттық татар
мәдениетінің орыс демократиясын жеңуі деп түсіндіруге ұмтылды. Алайда бір
топ ғалымдар (Иакинф (Бичурин), Паладий, Березин И.Н, Васильев В.П., Эрдман
Ф., Позднеев А.М., Бартольд, Н.С.Трубецкий, П.Н.Савицкий, Ғ.В.Вернадский,
Э.Хара-Даван .[13] т.б. олардың бұл тұжырымдарына батыл түрде қарсы шығып,
өздерін "еуразиялықтармыз" деп атады. Еуразиялықтар "Татар-моңғол езгісі"
деген концепцияны жоққа шығарып, орыстың батысшыл тарихшыларына қарсы
шықты.
XX ғасырдың бас кезі қазақ халқының ұлттық сана-сезімінің рухани
өркендеген дәуірі болды. Қазақ зиялылары (М.Тынышпаев, С.Асфендияров т.б.)
Отан тарихына байланысты баспасөз беттеріне жиі-жиі өз мақалаларын шығара
бастады. Олар өз еңбектерінде Шыңғыс хан дәуірінің қазақ ұлтының
қалыптасуына тиғізғен оң әсерлсрі жайында сөз қозғады.
Тақырыптың мақсаты. Шыңғыс хан туралы ХІІІ ғасырдан бері қалам тартқан
тарихшы, әдебиетші ақын мемлекет қайраткерлерінің еңбектерін салыстыра
отырып баға беру. Тәуелсіздік алғаннан кейін қалыптасқан жаңа пікірлерді
анықтап сараптау. Жалпы оқырманға бағытталған әсіресе әдеби
шығармаларындағы Шыңғыс хан образына тоқтала отырып, халық арасындағы оның
бағасын білу. Демократияның саясында оқырмандардың жеке ойларын білдіре
отырып Шыңғыс хан тұлғасына бағыттаған мадақтары мен теріс пікірлерін
іріктеп көрсету.
1. Кеңес жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан бейнесін деректерге
сүйене отырып анықтау.
2. Қазақстан жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс ханға деген
көзқарастарының маңызын ашып көрсету.
3. Тәуелсіздік тұсындағы әдеби шығармалардағы Шыңғыс хан бейнесін
сараптау.
4. Шыңғыс ханға тарихи тұлға ретінде жаңа көзқарас қалыптастырған,
М.Мағауин шығармасындағы Шыңғыс ханға деген көзқарасын зерделеу.
5. Халық жазушысы М. Шахановтың кітабы мен мақаласындағы Шыңғыс ханға
деген көзқарасты сипаттау.
Жұмыс кіріспеден, Екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
1. Кеңес дәуірі әдебиетіндегі Шыңғысхан.
1.1. Кеңес жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан бейнесі.
Ұлы Моңғол империясының ірге тасын қалаушы қаһарлы да қатыгез, байсалды
да Шыңғыс хан аса күрделі тұлға. Оның қанқұйлы қарекеті мен қайталанбас
қайраткерлігі өз алдына бір төбе. Шығыс тұлғасындағы қатыгездік пен
қайсарлық, қаһарлық пен ақылдылықты басқа да әлемдегі тарихқа енген ұлы
тұлғалармен салыстырады. Алайда Ескендір Зұлқайнарын, Адорлф Гитлер,
Наполдеон Банопарт, Шыңғыс ханмен непросдсказуемоста тең келерне екен.
Шыңғыс мың қолымен Моңғол халқын әлемге паш еткізді, тарих сахнасына
алып келді.
Шыңғыс хзанның өмірі ақиқаттан гөрі аңызға толы. Міне осы аңыздан
ақиқатты іздеуге көптеген тарихшы зерттеулер еңбегін жаудырғаны белгілі.
Жалпы Шыңғыстың өз кезінен бастап ол туралы көркем әдебиеттер және
көптеген ғылыми еңбектер жазылды. Шыңғыс хан туралы жазылған алғашқы еңбек
Моңғолдың құпия шежіресі деп аталады. Кітап алғаш рет түрік немесе
афавитімен Моңғол тілінде жазылса керек және ол қытайдың хан-у
патшалығының тұсында 1382 жылдар шамасында қытай әріпімен қайта моңғол
тілінде жазылған кітап Пекин қаласындағы кітапханада әлі күнге дейін
сақталып келеді. Шежіренің жазылған уақыты белгілі болса да оны жазған
автор аты әлі күнге дейін белгісіз келеді. Яғни кітап 1240 ж жазылып біткен
болатын. Бұл кітапты Шыңғыс ханның ең сенімді серігі және мемлекеттік
төреші адам болған Шигухутуг. жазды деген де болжам бар. Шыңғыс хан
тарихындағы мәліметтердің кеңейіп және нақтылана түсуіне сол кездегі және
оларға бодан болған ел өкілдерінің жазбаша және ауызша қалдырған
еңбектердің маңызы үлкен болды. .[14]
Сонымен қатар осы кезде парсы оқымысты ғалымы Гадан ханның ең жақын
көмекшісі орнында болған Рапшид –ад-Дин моңғол әскері Болд Чансан мен
бірлесе отырып моңғол әскерлерінің батысқа жасаған жорықтары жөнінде
еңбекті үш томдық етіп жазады.
1260 жылдары Индияда Джузджани Насиров кестесі деген тарихи кітап
жазды ал сол жылдары парсылық Джувейни моңғол империясының тұтаскезінде
түркістан мен Моңғоли яны аралап жергілікті халық өкілдерімен пікір
алмасып, деректі тарихи еңбек етіп жазған. Міне осы еңбектер Шыңғыс хан
жөніндегі негізгі тарихи деректерді кеңейтіп әрі нақтылай түсетін құнды
шығармаларға жатады.
Жоғарыда аталған Моңғолдың құпия шежіресі атты еңбекті орыс ғалымы И
Каорапов Пекинде құпия түрде алдыртып Моңғол тілінен Қытай тіліне содан соң
қытай тілінен орыс тіліне аударды. Міне осылайша 1866 жылдан алғашқыда орыс
тіліне аударылған бұл деректі еңбек кейіннен француз, неміс тіліне
аударылып әлемге тарады. .[15]
ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында Еуропа және Ресей ғалымдары
Орталық Азия тарихы географиясымен қызығып көптеген зерттеу
экғспедицияларын ұйымдастырғаны белгілі. Міне осындай топтардың бірі
Евразистер тобы болатын. Бұл топтың ішінде тарихшы және саясаткер
Евуропалық концепцияға мазмұнды сараптама жасап Евразия деген деген
ұғымға жаңа көзқарас қалыптастырады. Олардың мүшелері болып Н.С. Турбецкой
, Н. Совицкий, Г.В. Вернадский, Н. Толаз, Э. Кара-Дазан табылды. Бұл
Евразистер зерттеген тақырыптар жан-жақты зерттеліп сарапталып жасалынды.
Сол тақырыптардың ішіндегі ең елеулісі –Шыңғыс ханның әскери саяси
мұратына жаңа көзқарастар қарастыру болды. Шыңғыс хан империсына және оның
тұлғасына қатысты деректер Парсы, Қытай, Моңғол тарихшыларының беттерінен
жиналып, орталық бағытқа келтірілген болатын.
Евразистердің тарихи іліміндегі жасаған бірқатар жаңалықтар енгізді. .
Осылайша жоғарыда аталған Шыңғыс ханның өз кезінде, өз заманында жазылған
еңбектерді қазір тарихшылар дерек ретінде түрлі тұжырымдар мен зерттеу
бағыттарын айқындап жатқаны белгілі. Тіпті бірегей деректерден түрлі
тұжырым мен шешімдер шығатыны да қазір таң қаларлық жағдай емес. Міне осы
жағдайды ескере отырып жұмыстың тақырыбына сай көркем әдебиет беттерінен
Шыңғыс ханның тарихи тұлғасын қарастыратын болсақ жалпызерттеуді терең әрі
тыңғылықты болуы үшін жұмысты тар көлемде алу мақсат етлілді. Яғни, ең
алдымен кеңес одағы кезіндегі көркем әдебиеттер беттеріндегі Шыңғыс ханның
тарихи тұлғасына тоқталсақ. Ең алдымен мұндай тарихи роман авторларының
бірі Василий Грогоривич Ян болып табылатыны мәлім. Оның тарихи
шығармаларына жекелеп тоқталатын болсақ “Чингиз хан және Батый “ атты
көлемді романдары және “На крылях мужества” атты повесті және бірқатар
әңгімелер бар екені белгілі [16]
Жалпы тарихтың қатал қыспағы тұсында Бұқара халықтың сұранысы тарихи
романдарға түсетіні белгілі. Міне осындай өтпелі кезеңде 30-шы 40-шы
жылдары В.Янның “Чингиз хан” және “Батый “ романдары шыққан болатын, және
бұл романдар авторға үлкен атақ әкелді. Осы романдардың жазылуына көмек
берген М.Горькийдің өзі – романның алғашқы жоспарын жасап, оған бөлім
тарауларыне атауңға да көмек береді.
“Тарихи роман өте қолайлы түсінікті форма, олар қоғамның дамуындағы
заңдарды білуге көмек береді. Тарихи романдағы кейіптер көңілге тез
қонымды. Мен өзім ресеейдің Смуталық кезеңінен қанша тарихи еңбектер
оқымасам да Годуновты Пушкин шығармасымен көңіліме алам . Сондықтан
кітаптарды таңдап тарихшы шынайы автор білген еңбектерін ғана оқу қажет”
[17] деп көрсеткен М.Горкий осылайша ол тарихи шығармалардың, романдардың
маңызын атап оны да тарих шындығымен сараптау қажеттігін атайды. Сонымен
қатар оның айтуынша “Мүндай жағдайда тарихшы және әдебиетші еңбектерін
біріктіру қажет” дейді. [18]
Василий Григорьевич Янның әдеби еңбектерінде бірқатар тарихшылар
мынадай баға берген болатын. Бұл кітаптар қажетті кітаптар болып табылады,
ол көркем әдебиетте үлкен тарихи үзіндіні толтырады, оны басу қажет дейді.
Автор “Чингиз хан” атты еңбегі 1939 жылы көркемделіп басылып шыққан
болатын . Оның бұл еңбектегі негізгі мақсаты Орта Азиядағы Мауренакр
хандығындағы Шыңғыс хан шапқыншылығына қарсы қарсылықты көрсету арқылы осы
кезде әлемге қаупі төнген Гитлер басқыншылығына қарсы жанталаса күресуге
шақыру болатын көп ұзамай Ұлы отан соғысы жылдарында өз шығармаларынан тағы
да На крылях мужества повестін шығарады.
Шыңғыс хан шығармасы жарық көргеннен бірнеше айдан соң екінші дүние
жүзілік соғыс басталды. Осылайша қазіргі заман Бронированный Шыңғыс хан
(Гитлер) пайда болды да В. Янның жетіжүз жыл бұрынғы оқиғалар болса да
актуалды болып табылады.
В. Янның тарихи эпопеялары тарихтың қатиерлі және тарихтың ерліктік
суретін салды. Бұл шығармаларда автор тек тарихи материалдарды пайдаланып
дайын жалпыламалыққа сүйенген емес. Жазушы шығармалары шеберлік пен
көркемдеу көңілді күшімен жазған болатын.
В. Янның шығармасындағы сенімділік пен әсер етушілік әрекеттер,, әдеби
бейнелері тарихи шындыққа қарсы келмейді емес, қайта оны ашып, дәлелдей
түседі. [19]
Міне осы В.Янның Шыңғыс хан тарихи эпопеясындағы Шыңғыс хан тарихи
эпопеясына тоқталсақ. В. Ян оны басқыншы қатыгез жаулап алушы ретінде
суреттейді және Шыңғыс хан және На крылях мужества атты еңбектерінде
оны хан тағына отырып Қытайдың біршама територияларын алып батысқа, Орта
Азияға басқыншылығын бастардан бастап суреттейді. Осылайша автор Шыңғыс
ханды Тимучин хан атанға дейінгі аралығына ауыз екі ғана тоқталып өтеді.
Бұл В. Янның Шыңғыс ханның әрекетін балалықтағы қиыншылығынан деп ақтап
алғысы келмегені болар.
Сонымен Шыңғыс хан еңбегінде В. Ян Шыңғыс ханның тұлғалық бейнесіне
тоқталар да ол ұзын басшы, оның жасы алпыс жылдан асса да, ол әлі де күшті
қайратты. Ауыр қадамдарымен және оқпақ ұстандылығы мен ол аюға ұқсайды,
қулығы мен – түлкіге, ызалығымен – жыланға, ұмтылушылығы мен – барысқа,
шыдамдылық пен- түйеге, ал өзі сыйлағысы келген адамға жомарттылығы –ашкөз
жолбарысқа ұқсайды. Оның маңдайы ашық, ұзын жіңішке сақалы және мысықтың
көзіндей селт етпейтін сары көзі бар [20] деп Шыңғыс ханның Мұхаммед ханға
жіберген өкілін сөйлетеді.Жалпы тарихта Шыңғыс ханның бейнесі дәл осылай
көрсетілетіні анық . Яғни В.Ян өз еңбегін тарихи мәліметтерге сүйеніп
жазғандығы байқалады.
В. Янның еңбектеріндегі Шыңғыс ханның қасиеттік белгілеріне тоқталсақ.
Автор Шыңғыс ханды барысша қатыгез, зұлым ретінде суреттейді. Ал жоғарыда
аталған мәліметтерде оның жекелеген қасиеттерін автор жануарлардың ерекше
белгілеріне ұқсатады. Сонымен қатар В.Ян Шыңғыс ханның Мұхаммед ханға
жіберген елшілері, өкілдері және қашқын батырларының бәрі Шыңғыс ханнан
өте қорқатынын байқатады және оны қаталды қатыгездігімен ерекше дарынды
деп айтады. Жауынгер татар хандарының ішінде Тимучин (Шыңғыс хан)
соғыстарда ерекше жолы болғыштығымен жауына қаталдығымен, жақтастарына
жомарттығымен және басқыншылыққа ұмтылушылығымен көзге түседі. Бұл хан
Тимучин балалықта көптеген қыспақтар, ауырлықтар көрген екен. Оған елу жас
толған кезде хандар оны ұлы қаған деп атап құрметтің ақ киізіне көтерген
болатын. Хандар оны өз айтқанымыздан шығармаймыз ойлаған еді. Алайда
Тимучин бәрін өз еркіге, ырқына көндіріп, өзіне жаңа есім – Шыңғыс хан
деп таңдады. Өз елінде кейбір тайпаларды талқандап, мқұлдыққа сатты, ал
басшыларын азаппен өлтірді [21] деп автор Шыңғыс ханның хан атанғанға
дейінгі өміріне қысқаша тоқталып өтеді. Алайда бұл қатарлардан да автордың
Шыңғыс ханның қатал тоұлғасын балалықтағы көрген қорлықпен, ауыртпалықтары
мен ақтап алғысы келмейді. Жалпы автор Шыңғыс ханның зұлым, әрі қатыгезді
өзінің басындағы қасиет ретінде байқатады. Бүгінгі күнде бірқатиар
тарихшылар секілдіШыңғыстың зұлым болуына өмірдегі қиын жағдайлар әсер етті
депкөрсетпей қоймай, сонымен қатар оны өзіне ғана тән басшылықтық,
қаталдық, қатыгездік деп көрсетеді.
Басшылық қасиеттеріне тоқталарда В.Ян елді біріктіруде Шыңғыс ханның
тұлғасындағы мынадай ерекшеліктерге тоқталады. Шыңғыс хан ұлы қаған
аталғаннан соң, барлық татарлар алдында өзара жауласқан оның жалғыз әрі
тұрақты, басын иген әскеріне айналды. Ол өзі өз әскерін мыңдық, жүздік,
ондық деп бөлді және өзі мыңбасы, жүзбасы, ондық басы тағайындады. Өзі
сенбеген әулетті хандарды жоқ етті және ол өз хабаршыларымен елдің жер
жеріне мынадай заңды хабарлады. Бір көшпенді екінші көшпендімен жауласпау
қажет және бір бірін тонап, бір бірін алдамау керек, әр бір мұндай әрекет
тек бір жазамен шешіледі ол -өлім. [22] деп автор Шыңғыс ханның елді
біріктірудегі әрекетін көрсетеді. Яғни, Шыңғыс жазалаумен қорқыту арқылы
елді біріктірген болғанына В. Ян өз еңбегінде ойын жалғастыра отырып Шыңғыс
хан оған бағынған тайпалар бүкіл әлемдегі жалғыз аспанмен қаланған халық
осыдан бастап олар Моңғол деп аталу керек яғни Жеңімпаздар . Қалған
әлем әлемдегі халықтар моңғолдарға бағынып, олардың құлы болуы керек деп
жариялады. Шыңғыс ханға бағынышты емес тайпалар жерден жоқ етілуі керек,
тек моңғолдар ғана [23] Шыңғыс ханның елді біріктіріп жорыққа дайындау
үшін елді жоғарлатып, құрмет көрсету әдісін пайдаланғанын да айтылады және
де Татар қағаны хандардың ашкөздігі таусылар еместігіне және
бақташылардың аштығымен қажеттіліктері күшейгеніне татар халқы мықты
болғанына көзі жеткен болатын.жайлап такуриллар өз хандарына қарсы бармас
үшін, Шыңғыс хан бұл жиналған күшті басқа жаққа бұрмақ болды.Ол құрылтай
(кеңес) шақырып былай жариялады: Сіздерге енді үлы жорыққа дайындалу
керек. Сіздер жорықта ілінген алтынмен, аттардың табынымен, малды және
шебер құлдарды айдап әкеліңдер. Мен кедей бақташыларды тоқ етем, бірақ бай
елді өзімізге бағындырамыз. Сіздер сіздер өте бай боласыздар деп
жариялады. [24] деп автор Шыңғыс ханның елдің қажеттіліктерін дұрыс
бағытта бұра алғандығын көрсетеді.Бұл Янның Шыңғыс ханнның ақалдылығын
көрсеткені. Шынында да осы кезде бытырап жатқан моңғол тайпаларын ең
алдымен өзара қырқысуларын тоқтатып кейіннен қажеттіліктерін басқа елді
тонаумен шешпек болған Шыңғыс хан тарихи еңбектерде де осылайша
суреттеледі. Шыңғыс хан Янның еңбегіндегі беттерде елдің қажеттіліктерін
дұрыс пайдалана біліп өзіне де еліне де даңқ әкелмек болған ақылын суреттеп
жазғандығы байқалады.
Сонымен В Янның Шыңғыс хан және На крыляк мужества еңбектерінде
Шыңғыс ханбейнесі автордың суреттерінде ақылдылық пен қулықты және зұлымдық
пен қатыгездікті ұштастыра алғандығын көрсетеді. Шынында да мұндай
қасиеттер бойында табыла алмаған тұлғабытыраңқы тайпалы елді біріктірсе
аларма еді.
В. Янның еңбектерінен көркемдік жағынан қалыс қалмайтын оқырмандардың
сүйіп оқитын әдеби шығармаларының бірі Исай Калашниковтың Жесткий век
атты еңбегі тболып табылады.
Исай Калашниковтың Жесткий век атты тарихи романы көптеген
оқырмандардың сүйіп оқылатын кітаптарының бірі екеніне ешкімнен таласы жоқ
болса керек. Бұл шығарманың бас қаһарманы Тимуджин- Шыңғыс хан болып
табылады.
И. Калашников өз еңбегінде Шыңғыс ханның туғанға дейінгі Моңғолиядағы
тайпалардың өзара қарым қатынасын, қоғамның жағдайын, адамдардың өзара
араласуын, жалпы осы ғасырдың лебін көрсетуге тырысады. Яғни тайпалар
арасындағы соғысты одан жай халықтың жапа шегетінін көрсетпек болды. Онон
маңында Чиледу ( Ойлунның Есунйге айттырған күйеуі) үнемі аяқтың астында
садақ пен жебесі ал қолының жанында қылышын дайын ұстаған болатын. Мұнда
жағымсыз тайпалар өмір сүрді. Біз меркуттер олармен үнемі жауласудамыз,
жақында соғыстық та [25] Автор Онон малын меркеттер үшінқауіпті етіп ғана
көрсетпек болғанымен ол өз кейіпкерлерінен мұндағы тайпалардың жағымсыз
қауіпті етіп көрсетеді, және қанша дайын отырса да Чиледу мұнда өз
жұбайынан Ойлуннан айырылғанында байқауға болады. Міне осындай жағдайда ұлы
қайраткерлердің бірі Шыңғыс хан дүниеге келеді. Осы кездегі үнемі соғысу,
үнемі ұрысу үстінде Есугей батыр Шыңғыс ханның әкесі татарлардың қолынан
қаза табады. Мұнда да автолр иЕсугейдің өлімін әділетсіз, арқасынан соққы
ретінде суреттейді. Міне мұның бәрі де автордың заманының және осы
замандағы адамдардың қатыгездігін суреттемек ойы болса керек. Осылауша
автор тимучиннен жай бақытты балғын баладан қатыгез қанішер Шыңғысты өсіріп
шығаруды ойлады.
Әкесінің өлімінен соң Тимучин әлі де бала болғандықтан үнді мұраны
шешесі Ойнун басқарады. Бұған келіспеген әкесінің көреалмаушы ағайынды қиын
қыстауда тимучин үшін тастап кетеді. Ал ел ішінде әкесіне жау келген Шыңғыс
ханның әкесі өлгеннен соң қаған болған.Таргутай –Кирилтух Ойлун және оның
балаларына да жәбір көрсетеді. Мұндай шектеушілік пен басқыншвылықты
мойындағысы келмеген Тимучин тісін ел ішіндегі: билігі қолында қанаушыларға
тісін қайрап өседі. Таргутай- Кирилтухтың нөкерлерінің бірі Тимучиннің
кулаг атын тартып алады.Тимучиннің сұр жалын көздері қарайып мен сені
өлтіремінТаргутай- Кирилтух деп ант береді. [26] Тимучин үнемі ашу ызамен
өскендігін көрсете отырып автор оның тіптен Таргутай –Кирилтух қолында құл
да болғанын суреттейді. Бұл кездер Шыңғыс ханды одан да ашу ызасын үдетіп
әлемге қанталаған кһздерімен қарағандығы байқалады. Тимучин көптеген
аштық, суық, жалғыздық, қорқыныш секілді көптеген қиыншылықтардан өтіп
Тимучин жоғарыда аталған Таргутай –Кирилтухтың құлы да болады. Мұда да
Тимучин ар намысын таптап осында да ашу ызасы шығып бойындағы жауыздық пен
зұлымдығын тудырады. Аучу - багатур және Таргутай –Кирилтух баласы Улдай
тері илерир Булганның киіз үйіне беттеген олардың ортасында қонған мен
Тимучин ашық маңдайдың астынан сұр жасыл көзімен ызамен қарауда. Булган
баласы Тайчу- Кури екеуіне Тимучинді құлдыққа әрі існе (былғарыны илеуге)
көмек ретіндек тастайды. [27]
Калашников Тимучинді Шыңғыс ханға айналуына балалықта бірқатар
қиыншылықтар мен. өз замандастарының қатыгездігі әсер етті деп көрсетеді.
Яғни , әкесінің өлгеннен кейінгі Таргутай –Кирилтухтың көрсеткен жәбірі
болашақта Тимучинге зұлымдық пен қатыгездік қасиеттерін пайда болуына әсер
етті дей отырып оны тек өз заманының тазысы ретінде көрсетеді. Шыңғыс
ханның да қазіргі көптеген көптеген зерттеулер нәтижесінде бірқатар
түсініксіз тұлғалардыңмәселен Иван Грозныйдың, Александр Македонскидің,
Напалеон Банопарттың, Адольф Гитлердің өз зщаманының тұлғасы болуы үшін
балалық немесе жастық шұағындағы бір түрлілігінің санаға қатты әсер
еткендігі айтылады. Дәл осылайшща Жестокиий век еңбегінде автор Шыңғыс
хан тұлғасының қатыгез етіп дамуына бай шонжарлардың қорлап мұқатқаны әсер
етті деп көрсетеді. Тіпті Шыңғыс хан үйленгеннен соң да жұбайы Бортени
Меркеттер алып кеткендігі белгілі. Бұлда Шыңғыс ханға қаттысоққы болғаны
белгілі ақ. Қазір Борте біреудің атының үстінде жатса керек, біреудің
тізесінің маңында біреу оны қолымен мұстауда . Бұл ойлардан Тимучинге қатты
қайғырды. Тимучин өзін кейінгі сезінді шешесі де күшік қасқырға қарсыласса,
одан тек құры жүннің уысы ғана қалады. Саған ауыр алйда бөртеге адамды
ауыр Ол сені күтеді сен таңда да түсте де түнде де күтеді... оның күткенін
алдана .. Қазір Меркеттерге шоман өзіне өлім табысып , сондықтан әкенің
досы Тогарилға бар деп қалды. ...Алайда оған уақыт кетеді. Ал уақыттың
өтеуін сезіну Тимучинге ауыр тиді. Оған қазір жау артынан түсіп –шауып
жөнеліп, таптамақ ұмтылысы келді. [28] Міне осы сопыдан соң Шыңғыс хан
Нағыз жауыздық қасиеттің межесіне жеткендей. Осыдан соң ол алдымен
Меркиттерге одан кейін татарларға, өз елінің ішіндегі жауына қарсы шығады.
Бұл жетістіктерге әкесінің досы Креттер басшы Тогорияға және өзінің досы
Днанукоға сүйеніп жасаған Шыңғыс хан өзінің қолы жетістікке жеткеннен ақ
жоғарыда аталған қолдаушыларынада қарсы шығады.Өз дегеніне көнгендерді ғана
жақындатқан Тимучин қандайда болмасын қарсылыққа шыдамай оны жоюға ұмтьлды.
Оның қатыгездігіне шек қойылмағаны байқалады.
Сонымен қатар Калашников Шыңғыс ханбейнелеуде оның ұстанған оның бір
қасиетіне ерекше тоқталады. Шыңғыс хан өзіне туыс адамдардан қарағанда
өзіне берілген бөтен қарапайымдардан шыққандарды адамдарды жақындатуға
тырысты.Шыңғыс хан адалдық пен ақылдылықты бағалаушы және қандай болмасын
жай қателікті қатал жазалаушы ретінде танылды.
Исай Калашниковтың бейнесіндегі Шыңғыс хан қазіргі кезде көптеген
тарихшылардың пікірін, көзқарасынан шығып қоймай оны толық қанағаттандырады
да, яғни Шыңғыс хан тұлғасы өз заманына сай дамыған тұлға. Оның қалыптасуы
нәтижесінде Моңғол екібіріктірілді. ..Осыдан бұрын менде осылай ойлар едім.
Ал қазір Егер мен Тогорилге сыйлық апара алсам, мен әлсіз өскен, ұрланған
және айдауға салынған басқа да құрмсетке ие бола аларымды көрсетеді... Сен
де Бөрте мен көргенмен өмір сүресің өте қу боласың [29] деп Калашников өз
еңбегінде Шыңғыс хан тұлғасын сөйлетеді. Бұл қатарлардан Шыңғыс хан
тұлғасына толық түсінік беріледі. Автор Шыңғыс ханды толығымен ақтап
алуға тырысатын байқауға болады, ол өзінің кейіпкерін жағдайлар талайымен
жүруші деп көрсетеді.
1.2 Қазақстан жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан образы
Кеңестік дәуірде жасалған қазақ әдебиеті шығармаларын қазіргі кезең
танымы тұрғысынан қарап бағалау,олардың ішінен шын асылдарын өлшеп,
кезінде түрлі саяси науқандарға Үн қосу ұранына жауап ретінде дүрлікпен
жазылғандарын архивтің еншісіне қалдыру әдебиеттану ғылымының алдындағы
маңызды мәселенің бірі. Кеңістік кезең туындыларының маржаны мен арзанын
уақыттың өзі –ақ сұрыптап шығарды деп қол қуысырып отыруға болмайды.
Жанрлық, тақырыптық жағынан аса көлемді әдеби мұраны кәсіби мамандар
көзімен талғап, соншалық мол шығарма шоғырын өз заманың тарихи қоғамдық
жағдайын кесепке ала отырып сын таразысына салу қажетігі айқын. Адам өзінің
ата-анансынан гөрі заманына көбірек ұқсайды дегендей-ақ, социалистік
реализм әдебиеті дегеннің белгілі бір теориялық, методологиялық
ұстанымдарға негізделіп туғанында ұмытпаумыз шарт.[30]
Сонымен қатар кезінде дүрілдеп аты шыққан, қолдан қолға тимей,жаппай
оқылған айтулы туындыларында қазіргі қауымның білу деңгейі қалай деген
сұрақта ойландырмай қоймайды.Өйткені әдебиетіміздің жетістігі дейтін
шығармалар да ұдайы насиқатталып отыруы тиіс. Осы еұрғыден жазушы І.
Есенберлиннің қазақ әдебиетінің дамуында елеулі бетбұрысжасаған тарихи
романдарын еске алып, олардың қадыр- қасиетін сөз етуді парыз етемін.
І.Есенберлин қазақ әдебиетінің ғана емес, қазақ халқы тарихының
төрінен лайықты орын алыатын дара тұлға.
Ақиқат, шындық темір шымшылдықтың ар жағында тұтқындалып, ата
тарихының “Ақтандақтарын” зерттеуге тиым салынды жылдары І.Есенберлин қазақ
қаламгерлерінің алғашқысы болып, қиында күрделі тақырыпқа-қазақ хандығының
бостандықпен тәуелсіздік жолындағы күресі тақырыбына қалам тартты .Қалам
тартып қана қойған жоқ, өзінің эпикалық құлашы, халық өмірінің сан алуан
қырын кең қамтуы ,қазақ халқының кемеңгер көсемдерінің қайталанбас
бейнелерін сомдауы жағынан өзге туындылардан өз бойы алдында тұрған
талантты шығармасы-“Көшпенділер”тарихи трилогиясын дүниеге әкелді.Бүгінде
дүние жүзінің көптеген тіліне аударылып , әлденеше рет басылған жазушының
осы еңбегін хандық дәуірдегі қазақ өмірінің энциклопедиясы десек, артық
айтқандық бола қоймас ! [31]
Ғасырлардан ғасырларға сүңгіп , өз ұлтының тарихын І.Есенберлиндей
ежелеп жазған ешкім жоқ. Біз атақты Геродотты тарихтың атасы деп келеміз.Ал
біздің І.Есенберлин қазақ халқының 700 жылдық тарихын “Көшпенділер” мен
”Алтын Орда ”екі трилогияға сыйғызып(екеуінің көлемі 139 баспа табақ) өз
халқына өшпес ұлттық қазына қалдырды. Кеңес одағы кезіндегі қазақ
жазушыларының
Егер І.Есенберлинді, қазақ халқының атасы деп атаса ешкімге
ешқандай зиян келмесе керек.
Аталған дәуірдегі қазақ әдебиетінің ұлы кітабы- Абай жолы роман
эпопеясының өзі ХIХ ғасырдың тарихи оқиғалары мен қайраткерлеріне
көрсетумен шектелсе, І.Есенберлинің Көшпенділер қазақ халқының соңғы бес-
алты ғасырдан бастан кешкен жолайрық оқиғаларын, қазақ мемлекеттінің
қалыптасуына еңбек сіңірген, қоғамдық, мәдениет қайраткерлерінің тұтас
легінің көркем бейнелерін қамтиды.Есенберлиннің Көшпенділер романы қазақ
хандарына тоқталғаны мәлім ж-е суреттеуді Әбілқайырдан бастайды да, ұлы
дала тарихына әдеби суреттеумен жайнақты тоқталып өтеді. .[32]
Есенберлиннің тарихи романдарындағы Шыңғысхан тұлғасына тоқталатын
болсақ. Жоғарыда атағандай автор өз еңбегін Әбілқайыр ханнан басталады, бұл
Шыңғыс ханның өлімінен кейінгі жылдар болып табылады.Сондықтан Есенберлин
романында Шыңғысхан тұлғасына өз кейіпкерлерінің мысалдары мен ауыз екі
сөздерімен ғана келтіреді.Шыңғыс хан ұлы саясаты деп автор өлім себу деп
атайды. Шыңғысхан бүкіл әлемді ажал арқылы бағындырмақ болған жоқ па еді?
өлім себу –Шыңғыс бабаның ұлы саясаты ол өзінің бүкіл әлемді жаулап
аламын деп жинаған жау жүрек ератын(әскерін ) осы өлімнен қорқытып ұстаған
жоқ па ?... [33] Ия, ия осылайша Есенберлиннің Көшпенділер романындағы
Шыңғасханға ауыз екі тоқталуы, оның қаталдығы мен жауыздық саясатын
көрсеткендей. Алайда автор оны дұрыс саясат деп тануда, яғни белгілі
жетіске жету жолында қаталдықпен қатыгездік қажеттігін айтып, Шыңғысханның
асыра қатыгездігін айыптамады Егер ұрыс кезінде осы он адамның біреуі ,не
екеуі ,үшеуі тіпті одан көбі кейін қашар болса ,олар өлтіріледі, ал
жүздіктен өзгелері қозғамай, әлі одан он адам бәрі бірдей кейін шегінсе
бәрі де жойылады: қысқасын айтқанда ,бәрі бірге шегінбесе өз бетімен
шегінгенің бәрі өлтіріледі [34] деп Есенберлин Шығысханың өз әскерінде
қатыгездік пен танытқанмен суретттейді.Шыңғысханды Есенберлин ұлы қалан
ретінде суреттей отырып, оның бойындағы қатыгездікпен қаталдықты табиғи
қасиет ретінде көрсетеді.Сонымен қатар жоғарыда аталып өткеендей Есенберлин
Әбілқайырдан кейінгі хандардың әрекетін суреттей отырып, кеңес одағы
кезіндегі қазақ жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан бейнесіне
тоқталатын болсақ сөзсіз ең алдымен І.Есенберлиннің Көшпенділер тарихи
романына үңілеміз. [35]
І. Есенберлиннің бірқатар романдарының ішінде Көшпенділер Алтын
Орда трилогиялары ХХ ғасырдың 60-80 жылдардағы әдебиетіміздің аса көрнекті
табысы деп танылғаны деп мәлім.Жазушы мұнда осы кезге дейін жабық қалған
тақырыптарды батыл көтеріп көркем әдебиеттің көкжиегін кеңейтуіне
байланысты болды.І .Есенберлиннің Көшпенділертарихи романы қазақ
халқының соңғы бес-алты ғасырында бастан кешкен оқиғаларын қазақ
мемлекетінің қалыптасуына еңбек сіңірген тарихи, қоғамдық, мәдинет
қайраткерлерінің тұтас легінің көркем бейнелерін қамтиды.Одаған жылдар
бойында кеңес әдебиетінде халықтың тарихи дәуірлер шеңберінде атқарған
көрнекті оқиғалары,ұлттық рухты оятатын іс әрекеттері көрсетілуіне кең жол
ашылмағаны мәлім. Барлық жақсылық кеңес үкметі тұсында орнады, одан
бұрынғы тарихта іліп аларлық еш нәрсе жоқ.деген + қатып –сенген қағида
үстем болған еді.Егер қайсы бір қаламгер тарих тереңіне байланысты кеңсе
Рессейдің ілгершіл ролін алаға шығарып айту шарт болатын,ал қазақ елінің
кемеңгер хандарын дана билерін, көрген жауларын, қайсар батырларын суреттеу
байшыл –феодалымен идеалогияға апаратын зиянды қадам деп есептелетін.
І.Есенберлин тарихи романдарында әдебиетті саясат құралына +
келген догматикалық нұсқаулар көлеңкесімен қалмай, батыл ізденістер жасады.
Шыңғыс ханан тараған ұрпақты да қатыгездік пен қаталдық қасиеттері
дарыған деп суреттейді.
Жалпы І.Есенберлин “Көшпенділер”тарихи романында Шыңғыс хан тұлғасын
басқа да әдеби шығармалардың авторлары секілді қатыгез әрі қатал, деп
көрсетеді.Бірақ В.Янға қарағанда Есенберлиннің шығармашылығы
“Көшпенділерде” Шыңғыс хан жауыз, аяусыз қырушы емес, қайта қаталдық пен
қатыгездік қасиеттермен өзіне керек тәртіпті орнатушы ретінде танылады. Осы
тұстан Есенберлин Калашника секілді Шыңғыс хан тұлғасын ақтап алмақ ойымен
ұқсас келеді.
Есенберлиннің романдары қазақ хандықтарының бес ғасырға тарихын
қамтиды.Ол ұлттық әдебиетімізге осынша жабулы жатқан тақырыпқа жол салып,
тарихтың шешуші кезеңдерін ой елесінен өткізеді және өз кітаптарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I Кіріспе
1. Кеңес дәуірі әдебиетіндегі Шыңғыс хан бейнесі.
1.1 Кеңес жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан бейнесі.
1.2 Қазақстан жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан образы.
2. Тәуелсіздік тұсындағы әдеби шығармалардағы Шыңғыс хан бейнесі.
2.1 М.Шаханов шығармасындағы Шыңғыс хан.
2.2 М.Мағауин шығармасындағы Шыңғыс хан бейнесі.
2.3 Қазақ ақын жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан бейнесі.
Қорытынды
Пайдаланған әдеибетер мен сілтемелер тізімі.
КІРІСПЕ.
Тақырыптың өзектілігі: Еліміз тәуелсіздігін алғалы бері тарихқа жаңаша
көзқараспен қарауға мүмкіндік алды. Тарихта субъективті көзқарас белең алып
, тарих тек бір жақты зерттеліп келді., түріктер мен түркі-моңғолдардың
мемлекеттері өмір сүріп, қайталанбас Кеңес одағы кезінде Қазақстан тарихы
аясында бұрмалаушылықтар да болып отырды. Өзінің геополитикалық жағдайы
жағынан еліміз Еуропа мен Азияның ортасында, славяндар мен түркі
халықтарының, Қытай мәдениетінің шекарасында орналасқан. Еуразияның осы
кіндігінде сақтардың, ғұндардыңдала өркениеті жасалынды. Осы жерде көшпелі
және отырықшы халықтардың басы қосылды. Қазіргі қазақ халқы осынау
өркениеттің тікелей мұрагері болып отыр. Сондықтан ел тарихының орта
ғасырлар тарихында моңғол шапқыншылығы, Шыңғыс хан және оның құрған
империясының маңыздылығы, оның ішкі және сыртқы саясатын зерттеу , оның
қазақ тарихында алатын орнын анықтау маңызды болып табылады. Барлық
деректерде жалпы бұл тақырып аясында тек бір жақты зертелінді. Сонау
кеңестік тарихнамада саяси астарлар мәні жатқан зерттеулер де мүдделік баға
берілді.
Қазақстан тарихында бұл кезеңнің тигізген әсері баршылық. Шыңғыс хан
тұлғасы бұрмаланып, бір жағынан аса мадақталып, екінші жағынан
зұлым ретінде қара күйе жағылып, субъективті көзқарас белең алып
отыр.Шыңғыс ханды тарихи, тұлға ретінде зерттеу,оның көркем әдеби
шығармалардағы бейнесін ашу және оны талдау ерекшелігін саралау өзекті
болып табылады.
Шыңғыс ханның тарихтағы орны туралы көптеген пікірлер жазылуда. Алайда
оның өмір сүрген ортасы, қоршаған әлеуметтік қоғам ерекшеліғгі
ескерілмейді. Бұл тұлғаның жетістіктерге жетуінде болған факторлар, оның
ішкі және сыртқы саясаты маңызды болып табылады.
Тақырыптың тарихнамасы. Шыңғыс хан, құрған мемлекет пен оның әулеті
жайында тарихи деректемелер өте көп. Бұл жөнінде моңғол, қытай, парсы,
орыс, кеңес, еуропалық және қазақ тарихшылары кеңінен зерттеп, толып жатқан
тарихи деректер қалдырған. Бұған қоса Шыңғыс хан заманында жазылған
жылнамалар саяхатшылардың жазбалары да көптеп кездеседі. Сондықтан бұл
еңбектерді қолданған кезде бірнеше кезеңге бөліп, сипаттама жасаған дұрыс.
Алғашқы кезеңге ХІІ-ХІ ғасырларда өмір сүрген шығыс тарихшылары (парсы,
қытай араб т.б) еңбектері мен сол заманда түркі-моңғол хандарының
ордаларында болып қайтқан батысеуропалық саяхатшылардың қолжазбаларын
жатқызуға болады.
Осындай авторлардың ішіндегі көрнектілеріне және олардың
еңбектеріне жеке-жеке тоқталып өтсек.
Жувейни Алъ-ад-дин Ата Мәлік Мухаммед (1226-1283) — парсы тарихшысы әрі
мемлекет қайраткері. Ол Хулагу хан ильхандар мемлекетін құрған кезде 24
жылдай Бағдад қаласының әміршісі болған. Жастайынан жүйелі білім алған әрі
монғолдар мемлекетін көп аралап, көптеген даңқты ғалымдармен әңгімелесіп,
өз білімін толықтырып отырған. Жувейни моңғол хандарының тапсырмасымен көп
жыл еңбектеніп, "Тарих-и-Жаһангушай" ("Әлемді жаулап алушының тарихы") атты
үш томдық еңбек жазды [1]. Кітаптың алғашқы томында Шыңғыс ханнан бастап
1248 жылға дейінгі түркі-монғол мемлекеті тарихы қамтылды. Екінші кітабында
Хорезм, Иран, Қашқар, Қотан, Қарақытай, Найман, Керей мемлекеттерінің
Шыңғыс хан заманына дейінгі тарихы баяндалады. Үшінші кітапта Хулагудың
Иранға жорығы айтылады.
Жамал Қарши (шын аты - Абдул Фазыл ибн Мұхаммед) (1230-1315) - Жетісу
топырағында туып өскен тарихшы-ғалым. Ол монғол дәуірінде Жетісу өңірінен
шыққан тұңғыш тарихшы. Әрі Алмалық пен Қашқарда оқып, араб-парсы дәстұрінде
тәрбиеленген. Шағатай ұлысын көп аралап, көптеген атақты шежірешілермен
пікірлескен. Жетісу мен Орта Азиядағы оқиғаларды өте жетік білген және осы
оқиғаларды бірінші болып қағаз бетіне түсірген. Негізгі еңбегі — араб
тілінде жазылған. "Мұлхақат-ас-сурах" ("Лұғатқа қосымша") деген еңбегі.[2]
Бұл шығармасында ол сол заманындағы өмір сүрген ғалымдар мен саяси
қайраткерлерге жеке-жеке баға берген. Тарихи оқиғалардан үш кезеңді — Оғыз-
Қарахан дәуірін, қарақытайлар мен наймандар үстемдігін және Шыңғыс хан
мемлекетінің алғашқы кезеңдерін қамтып жазған. Оның еңбектерінде тарихи
адамдардың туған, өлген жылдары, атқарылған қызметтері нақты айтылған.
Келесі бір тарихшы әрі мемлекет қайраткері Рашид-ад-дин Фазлуллах ибн
Абулл Хейр али Хамадани (1247 — 1318) — 1298-1318 жылдары Газан хан мен
Ұлжайгу хандарға уәзір болып, Хулагу мемлекетінде реформа жүр-гізуге
атсалысты. Ол ғұлама ғалым, энциклопедист. Медицина, ботаника, агро және
құрылыс техникасы жөнінде энциклопедиялық "Китаб — уль-ахиуа -аль-аср" және
мұсылман (сунит) треологиясының авторы болды. Ең құнды еңбегі үш бөлімнен
тұратын (үшінші бөлімі сақталмаған) "Жами-ат-тауарих" ("Жылнамалар жинағы")
атты парсы тілінде жазылған орта ғасырдағы тарихи әдебиеттің ішіндегі XIII
ғасырдың бірінші жартысы мен XIV ғасырдағы ең үлкен жетістіктерге жеткен
әдеби ескерткіш болып саналады. Мұнда бұл еңбектің ерекшеліктеріне
қарамастан Иран, Әзір-байжан, Орта Азия, Моңғолия т.б мемлекеттер туралы
мәліметтер сақталған.
Бұл еңбектің алғашқы бөлімі "Тарихи Газани" ("Газан тарихы") деп
аталып, сол мемлекеттердің 1304 жылға дейінгі тарихы баяндалады.[3]. __
Екінші бөлімінде монғолдар жаулап алғанға дейінгі мұсылман мемлекеттері
иуда, франктер (Батыс Еуропа елдері), Рим императорлары мен
папалары, Үндістан, Қытай, Шығыс Еуропа елдері жөнінде жан-жақты мәліметтер
береді. Бұл кітапты жазу үшін Рашид-ад-Дин парсы, түркі, моңғол, үнді,
қытай, франк т.б. елдердің ғалымдарын жұмылдырды. Олар түпнұсқа мен тарихи
дәстүр негізінде ешбір саяси немесе діни мүдделерден тыс барлық халықтардың
тарихын жазуға тырысты. Жүз жылдар шамасында Ресей мен шет елдерде автордың
атақты еңбегін 1836 жылы француз зерттеушісі Катрмен, 1858-1888 ж.ж орыс
ғалымы И.Н. Березин жеке бөлімдерін басып шығара бастады және т.б
зерттеушілер талдап келді. Шыңғыс хан заманы жөнінде өте құнды көптеген
мәліметтерді қамтыды. Осыған байланысты Шыңғыс хан империясы тарихын
зерттеуші ғалымдардың бірде-біреуі бұл еңбекті пайдаланбай қоймайды.
Сонымен қатар, Месопотамияда жазылған Ибн-әл-Асирдің араб "хроникасы",
1260 жылғы Үндістанда парсы тілінде жазылған Джузджанидің "Насир
кестелері", қытай саяхатшыларының, Шыңғыс хан қоластындағы-ларының
жазбалары: генерал Мэн-хун және таостық монах Чан-Чуннің деректері маңызды
болып табылады.
Марко Поло — Венеция көпесшісі, моңғол заманы кезіндегі жағдайлар
туралы мәліметтер қалдырып кеткен саяхатшы. .[4] Ол әкесі Никколо мен неме-
ре ағасы Маффеомен бірге Рим Климентий I мұрагерінің Құбылайға берген
грамотасын тапсыру үшін саяхаттап жолға шығады. Ауғанстан арқылы 3 жылдан
аса жол жүріп Құбылай ханға жетеді. Осында мемлекеттік маңызы бар қызметте
болып, Үндістан, Цейлон, Коромандель, Малабар, Ява, Жапония аралдарын
зерттеген, қытай жерін түгел аралап, географиясын, этнографиясын зерттейді.
Марко Поло Құбылай ханның қол астында ұдайы он екі жыл қызмет етті, үшеуі
туған жері Венецияға қайтуды ойлайды, бір тапсырманы орындау барысында жол
жүріп еліне қайтады. Оның кітабындағы мәліметтерді жазушы Рустичано өзінен
жазып алған. Бұл еңбек
орта ғасырда шығыс елдері - Үндістан, Қытай, Орталық Азия туралы бірден-бір
толық географиялық еңбек болып табылады.
Европалықтардың Қытай, Үндістан, Орталық Азия елдерімен мәдени
байланыс, сауда қарым-қатынасын жасауға жағдай жасады.
Марко Поло кітабы - XIII ғасырдағы Азия туралы құнды еңбек. Сондай-ақ
бұл кітап Американы ашуға, көптеген саяхатшылардың шығысты зерттеуіне
пайдасы зор болды.
Карпини Джованни де Плано (1182-1252) — Умбри қаласында туған,
Италиядан шыққан монах. Рим папасы Иннокентий IV 1245 ж. Лион соборының
тапсыруымен оны әдейі моңғолдарға елшілікке жіберді. Ол Киев, Еділ өзені,
Хорезм, Жетісу арқылы қарақорымға 1246 жылы екліп жетеді. Күйік ханның
таққа отыру салтанатына қатысады. 1246 жылы күзінде қайтар сапарында Бату
ханға жолығады. Оның берген жолдамасымен аман-есен 1247 жылы 22 маусымда
Киевке келді. Сөйтіп, Европадан қазақ жері арқылы Орталық Азияға барып
қайтқан атақты елші, әрі саяхатшы 1252 жылы Римде қайтыс болды
Еліне оралған шақта П.Карпини моңғолдарға бағынған халықтар мен қалалар
жөнінде аса құнды қолжазба қалдырады. .[5]
Гильом Рубрук (Вильгельм Рубруквист) - Плано Карпини Европаға қайтып
келгеннен кейін алты жылдан соң француз королі Людовик IX моңғол астанасына
елші етіп жіберген елші, моңғол елі туралы құнды деректер қалдырып кеткен
саяхатшы. 1253 жылы Рубрук бір топ серіктерімен алыс сапарға аттанып, әуелі
Қарақорымның Судак портына, одан кейін Еділдің төменгі ағысындағы моңғол
ханы Сартак сарайына аялдаған, ол әкесі Батиға жібереді. Сапарлата отырып
Қарақорымдағы моңғолдың ұлы ханы Мөңкеге аттанады. Жол бойы көрген-білгенін
мұқият жазып отырған. Саяхатшы тіпті Арал теңізі, Сырдария, Қаратау, Іле
бойымен жүріп, Орталық Азияға өтеді. Мөңке сарайына келген Рубрук елдің,
тұрмысы, әдет-ғұрпы туралы көп мағлұмат алады.
Бұл батысеуропалық саяхатшылар қалдырған мәліметтер өте құнды болып
табылады.
"Моңғолдың құпия шежіресі” — XIII ғасырда жазылған ең бір құнды
деректің бірі.[6]. Бұл еңбекті көптеген атышулы тарихи шығармалармен қатар
қоюға болады. Көне замандарда моңғол халқында шешендік сөздерді термелеп
айтатын, тарихи оқиғаларды шебер бейнелеп жазатын ділмар да білгір адамның
бірінің саусағынан тамған шығарма. Авторы белгісіз болғанмен шумақтардан
оның мерзімін анықтауға болады, яғни 1240 жылдың жетінші айы. Зерттеуші
ғалымдардың пікірінше, шығарма 1240 жылы моңғолдар қолданған найман-ұйғыр
жазуымен жазылып, кейіннен 1382 жылы қытай шежірешілері оны қытай әрпімен
көшірген. Пекин кітапханасында сақталған осы нұсқаны әуелғі нұсқа емес
деушілер де табылады. Шежіренің қытайша атуы "Юань-Шао-Би-Ши". Мұндағы Юань
- мемлекеттің атауы, Шао - құпия. Би-Ши - тарихы деген мағынада. Шежіренің
құпия аталуы ол тек сарай төңірегіндегілердің ғана оқуына арналған.
"Құпия шежіренің" дәптердің саны (жігі) белғісіз. Көбінесе 15 не 12
дәптерғе бөлінеді. Әйтсе де Юань мемлекетінің ғұлденғен ұкіметі кезінде,
1908 жылы қытай ғалымы Ей-де-құй алғысөз жазған басылымда "Құпия шежіренің"
нұсқасы 12 дәптер екен. Алғашында бастапқы 10 дәптер жазы-лып, соңынан 2
дәптер қосылған сияқты. Соңынан қосылған екі дәптерде Өгедей хаған
кезіндеғі оқиғалар жазылса, бастапқы он дәптерде моңғолдың шығу тегінен
бастап, Шыңғыс ханның өліміне дейінгі оқиғалар қамтылады.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап шежіре тарихшылардың назарын аударып
келеді. Ғалымдар арасында оның авторы жөнінде де пікірлер көп. Кейбіреулері
оны бірнеше адам жазған шежіре десе, қалғандары Шыңғыс ханның ең сенімді
серіктерінің бірі меелекеттік төреші әрі ұйғырша хат танитын сауатты адам
Шиғихтуғ жазды деген пікірді жақтайды.
Бұл шежіре ХІП-ХІҰ ғасырлардағы моңғолдар ғана емес, сонымен бірғе сол
кезеңдеғі басқа тайпалар туралы мәліметтерді салыстыруда құнды болып
табылады. Дегенмен шежіреде сыртқы шетелғе жасаған жорықтары туралы
мәліметтер толық емес.
Моңғол тілінде жазылған Шыңғыс хан патшалық құрғанының Алтын кітабы
"Алтын дәптер", Шыңғыс хан кодексі- Джасак, яғни (бөғде авторларда
ұзінділер тұрінде сақталған) халықтық әдет-ғұрып, көзқарасын, моңғолдың
әдет-ғұрыптық заңдарын қамтыған қаулылар жинағы; Шыңғыс хан нақыл сөздері —
"Білік". Олар бізғе шығыс авторларының сілтеу жасауы арқылы белғілі.
Моңғолдардың өзінде бірқатар тарихи еңбектер жазған өз тарихшылары болған.(
Алтан-тобчи, Хухо-дебтер және "Шығыс Моңғолия мен оны билейтін әулет
тарихы" еңбеғінің авторы Сецен-хун-тайджи т.б.)
Утеміс-қажының Чингиз-наме еңбегі - Шыңғыс хан әулеті туралы көптеген
деректерді қамтитын еңбек. .[7] Чингиз-наменің бір ғана нұсқасы белгілі
және ол XVIII-XIX басына жатқызылған діни мағынада жазылған басқа жеті
шығармамен қосылған. Мәтін шайбанид Иш-сұлтан (1558 жылы өлтірілген)
тапсыруы бойынша XVI ғасырдың бірінші жартысында жазылған.
Утеміс-қажы Маулан Мұхаммед Дости ұлы Ильбарс хан (1512-1525)
қызметінде жұрғен, беделді жанұядан шыққан, сарай хатшысы ретінде қызмет
еткен. Еңбеғінде Шыңғыс хан және оның ұрпақтары туралы жазылған, яғни
Тоқтамысқа дейінғі хандарды қамтыған. Бұл Хорезмде жазылған шығарма Ақ,
Көк, Алтын Ордаға қатысты мәліметтер береді, Шыңғыс хан мен оның ұрпақтары
жөнінде Дешті-Қыпшақ тайпалары басшыларының әңгімелері негізінде де ауызша
ақпараттарға сүйеніп, тарихи көшпелілер білгендерін жазба бетіне түсіріп,
сонымен бірге саяхаттап отырып мәліметтер жазып отырған.
"Түрік шежіресі" - XVII ғасырдағы түрік жазба ескерткіштерінің ішіндегі
елеулі орын алатын Әбілғазы баһадүр ханның еңбегі. .[8] Еңбектің
ерекшелігі - авторының Шыңғыс хан ұрпағынан бола отырып өз тарихын өзі
жазуы, және тарихи, әдеби жағынан аса құндылығы.
Әбілғазы кітапты хижраның 1074 жылы, яғни 1663 жылы жазуға кіріседі,
бірақ аяқтай алмай, 1664 жылы қайтыс болады да, кітапты оның ұлы Ануш
Мұхаммед аяқтайды.
"Түрік шежіре" — Шыңғыс ханнан бұрынғы және одан кейінгі дәуірде Орта
Азия, Таяу Шығыс елдерінде болған ірілі-уақты оқиғалар мен мемлекет
басқарған қайраткерлер жүргізғен саясаттың жылнамасы. Еңбектің құнды жағы -
оның таза көне түрік тілінде жазылуы. Бұл еңбекті ол " бес жасар бала
түсінетіндей етіп, қарапайым түрік тілінде жазған, араб, парсы тілдерінен
ешқандай сөз қоспаған. Еңбек, сонымен қатар көркем шығарма емес, негізінен
үрім-бұтағын, тармақталуын баяндайтан шежіре. Шығарма тоғыз . баптан
тұрады, адамнан моңғолға шейін, одан Шыңғыс хан туралы, соңында Шейбани
әулетінен Хорезм мемлекетінде патша болғандар жайында тарауымен аяқталады.
Қадырғали Жалайыр "Жылнамалар жинағы" еңбегінде Шыңғыс хан заманынан
бері қарай ата-бабасының шежіресін таратқан. Екінші бөлімінде ертедегі
түрік-моңғол тайпаларының тарихын жан-жақты және қысқа көлемде баяндаған.
Одан әрі Шыңғыс хан тегі мен ұрпақтарын, яғни Газын ханға дейін жіктеген.
Қазақстан тарихы үшін аса маңызды бөлігі үшінші бөлігі, бұрын-соңды
ешқандай автордың еңбектерінде кездеспеғен тарихи мәліметтерге тың. Соңғы
бөлімі тоғыз дастаннан тұрады. Сонымен қатар шежіреде Алтын Орданың
ыдырауына байланысты аса қажетті деректер берілген.
Қолданылған әдебиеттердің ішінен екінші кезеңғе ХІХ-ХХ ғасырдың бас
кезіндегі шығармаларды жатқызуға болады. XIX ғасырдан бастап Батыс
шығыстанушылары Шыңғыс хан империясына қатты назар аудара бастады. Мұнымен
қоса осы кезеңде Ресей де жедел даму үстінде бола отырып, өз тарихына
қызығушылық танытты. Батыс және орыс тарихшылары Шыңғыс хан мен оның
мұрагерлерінің Еуропа мен Азияға жорықтарын әлемдік Масштабтағы
"шапқыншылық" ретінде қарастырды. Әрі бұл жөніндегі мұсылман және қытай
деректерін неміс, француз, орыс т.б тілдерге аудара бастады. Әсіресе XIX
ғасырдың екінші жартысынан бастап орыс тарихшылары Шыңғыс хан мен оның
мұрагерлерінің жеке бастары мен әскери жорықтарын жан-жақты зерттеп, талдай
отырып бағалауға тырысты. Олар осы зерттеулер арқылы орыс елінің неліктен
300 жыл бойы моңғол-татар езгісінде болғанын түсіндіруге тырысты. Мысалы,
әскери тарихшы Хиуа жорығына қатысушы ғенерал-лейтенант М.И.Иванин қытай,
парсы деректерінің аудармаларын пайдалана отырып, түркі-моңғолдардың әскери
құрылымына, стратегиясы мен тактикасына әскери маман ретінде талдау
жасады.[9]. Бұл тақырыпта И.М.Карамзин, В.В.Радлов, В.И.Вельяминов-
Зернов.[10], С.М.Соловьев, И.И.Крофт т.б қалам тартты. .[11] Олар өз
еңбектерінде І-Петрге дейінгі орыс әскерлерінің барлық құрылымдары
моңғол—татар ұлгісінде болғандығына және Русь жерінің Мәскеу қаласы маңына
топта-суына Алтын Орда хандарының қосқан үлесі мол екендігіне баршаның
көзін жеткізе алды. Бұл жөнінде орыс тарихының атасы Н.М.Карамзин: "Мәскеу
өзінің дәуірлеуіне хандар алдында көп борышкер. Егер орыс жерінің үстінде
Орданың байрағы желбіремегенде, Литва, Польша, Венгрия мен Швецияның қай-
қайсысы болса да Ресейді бөлшектеп, біржолата тұралатып тастаудан
тайынбайтын еді",- дейді. .[12]
1917 жылғы революция мен азамат соғысынан кейін көптеген орыс ғалымдары
шетелге кетуге мәжбүр болды. Олар большевиктер диктатурасын азияттық татар
мәдениетінің орыс демократиясын жеңуі деп түсіндіруге ұмтылды. Алайда бір
топ ғалымдар (Иакинф (Бичурин), Паладий, Березин И.Н, Васильев В.П., Эрдман
Ф., Позднеев А.М., Бартольд, Н.С.Трубецкий, П.Н.Савицкий, Ғ.В.Вернадский,
Э.Хара-Даван .[13] т.б. олардың бұл тұжырымдарына батыл түрде қарсы шығып,
өздерін "еуразиялықтармыз" деп атады. Еуразиялықтар "Татар-моңғол езгісі"
деген концепцияны жоққа шығарып, орыстың батысшыл тарихшыларына қарсы
шықты.
XX ғасырдың бас кезі қазақ халқының ұлттық сана-сезімінің рухани
өркендеген дәуірі болды. Қазақ зиялылары (М.Тынышпаев, С.Асфендияров т.б.)
Отан тарихына байланысты баспасөз беттеріне жиі-жиі өз мақалаларын шығара
бастады. Олар өз еңбектерінде Шыңғыс хан дәуірінің қазақ ұлтының
қалыптасуына тиғізғен оң әсерлсрі жайында сөз қозғады.
Тақырыптың мақсаты. Шыңғыс хан туралы ХІІІ ғасырдан бері қалам тартқан
тарихшы, әдебиетші ақын мемлекет қайраткерлерінің еңбектерін салыстыра
отырып баға беру. Тәуелсіздік алғаннан кейін қалыптасқан жаңа пікірлерді
анықтап сараптау. Жалпы оқырманға бағытталған әсіресе әдеби
шығармаларындағы Шыңғыс хан образына тоқтала отырып, халық арасындағы оның
бағасын білу. Демократияның саясында оқырмандардың жеке ойларын білдіре
отырып Шыңғыс хан тұлғасына бағыттаған мадақтары мен теріс пікірлерін
іріктеп көрсету.
1. Кеңес жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан бейнесін деректерге
сүйене отырып анықтау.
2. Қазақстан жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс ханға деген
көзқарастарының маңызын ашып көрсету.
3. Тәуелсіздік тұсындағы әдеби шығармалардағы Шыңғыс хан бейнесін
сараптау.
4. Шыңғыс ханға тарихи тұлға ретінде жаңа көзқарас қалыптастырған,
М.Мағауин шығармасындағы Шыңғыс ханға деген көзқарасын зерделеу.
5. Халық жазушысы М. Шахановтың кітабы мен мақаласындағы Шыңғыс ханға
деген көзқарасты сипаттау.
Жұмыс кіріспеден, Екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
1. Кеңес дәуірі әдебиетіндегі Шыңғысхан.
1.1. Кеңес жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан бейнесі.
Ұлы Моңғол империясының ірге тасын қалаушы қаһарлы да қатыгез, байсалды
да Шыңғыс хан аса күрделі тұлға. Оның қанқұйлы қарекеті мен қайталанбас
қайраткерлігі өз алдына бір төбе. Шығыс тұлғасындағы қатыгездік пен
қайсарлық, қаһарлық пен ақылдылықты басқа да әлемдегі тарихқа енген ұлы
тұлғалармен салыстырады. Алайда Ескендір Зұлқайнарын, Адорлф Гитлер,
Наполдеон Банопарт, Шыңғыс ханмен непросдсказуемоста тең келерне екен.
Шыңғыс мың қолымен Моңғол халқын әлемге паш еткізді, тарих сахнасына
алып келді.
Шыңғыс хзанның өмірі ақиқаттан гөрі аңызға толы. Міне осы аңыздан
ақиқатты іздеуге көптеген тарихшы зерттеулер еңбегін жаудырғаны белгілі.
Жалпы Шыңғыстың өз кезінен бастап ол туралы көркем әдебиеттер және
көптеген ғылыми еңбектер жазылды. Шыңғыс хан туралы жазылған алғашқы еңбек
Моңғолдың құпия шежіресі деп аталады. Кітап алғаш рет түрік немесе
афавитімен Моңғол тілінде жазылса керек және ол қытайдың хан-у
патшалығының тұсында 1382 жылдар шамасында қытай әріпімен қайта моңғол
тілінде жазылған кітап Пекин қаласындағы кітапханада әлі күнге дейін
сақталып келеді. Шежіренің жазылған уақыты белгілі болса да оны жазған
автор аты әлі күнге дейін белгісіз келеді. Яғни кітап 1240 ж жазылып біткен
болатын. Бұл кітапты Шыңғыс ханның ең сенімді серігі және мемлекеттік
төреші адам болған Шигухутуг. жазды деген де болжам бар. Шыңғыс хан
тарихындағы мәліметтердің кеңейіп және нақтылана түсуіне сол кездегі және
оларға бодан болған ел өкілдерінің жазбаша және ауызша қалдырған
еңбектердің маңызы үлкен болды. .[14]
Сонымен қатар осы кезде парсы оқымысты ғалымы Гадан ханның ең жақын
көмекшісі орнында болған Рапшид –ад-Дин моңғол әскері Болд Чансан мен
бірлесе отырып моңғол әскерлерінің батысқа жасаған жорықтары жөнінде
еңбекті үш томдық етіп жазады.
1260 жылдары Индияда Джузджани Насиров кестесі деген тарихи кітап
жазды ал сол жылдары парсылық Джувейни моңғол империясының тұтаскезінде
түркістан мен Моңғоли яны аралап жергілікті халық өкілдерімен пікір
алмасып, деректі тарихи еңбек етіп жазған. Міне осы еңбектер Шыңғыс хан
жөніндегі негізгі тарихи деректерді кеңейтіп әрі нақтылай түсетін құнды
шығармаларға жатады.
Жоғарыда аталған Моңғолдың құпия шежіресі атты еңбекті орыс ғалымы И
Каорапов Пекинде құпия түрде алдыртып Моңғол тілінен Қытай тіліне содан соң
қытай тілінен орыс тіліне аударды. Міне осылайша 1866 жылдан алғашқыда орыс
тіліне аударылған бұл деректі еңбек кейіннен француз, неміс тіліне
аударылып әлемге тарады. .[15]
ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында Еуропа және Ресей ғалымдары
Орталық Азия тарихы географиясымен қызығып көптеген зерттеу
экғспедицияларын ұйымдастырғаны белгілі. Міне осындай топтардың бірі
Евразистер тобы болатын. Бұл топтың ішінде тарихшы және саясаткер
Евуропалық концепцияға мазмұнды сараптама жасап Евразия деген деген
ұғымға жаңа көзқарас қалыптастырады. Олардың мүшелері болып Н.С. Турбецкой
, Н. Совицкий, Г.В. Вернадский, Н. Толаз, Э. Кара-Дазан табылды. Бұл
Евразистер зерттеген тақырыптар жан-жақты зерттеліп сарапталып жасалынды.
Сол тақырыптардың ішіндегі ең елеулісі –Шыңғыс ханның әскери саяси
мұратына жаңа көзқарастар қарастыру болды. Шыңғыс хан империсына және оның
тұлғасына қатысты деректер Парсы, Қытай, Моңғол тарихшыларының беттерінен
жиналып, орталық бағытқа келтірілген болатын.
Евразистердің тарихи іліміндегі жасаған бірқатар жаңалықтар енгізді. .
Осылайша жоғарыда аталған Шыңғыс ханның өз кезінде, өз заманында жазылған
еңбектерді қазір тарихшылар дерек ретінде түрлі тұжырымдар мен зерттеу
бағыттарын айқындап жатқаны белгілі. Тіпті бірегей деректерден түрлі
тұжырым мен шешімдер шығатыны да қазір таң қаларлық жағдай емес. Міне осы
жағдайды ескере отырып жұмыстың тақырыбына сай көркем әдебиет беттерінен
Шыңғыс ханның тарихи тұлғасын қарастыратын болсақ жалпызерттеуді терең әрі
тыңғылықты болуы үшін жұмысты тар көлемде алу мақсат етлілді. Яғни, ең
алдымен кеңес одағы кезіндегі көркем әдебиеттер беттеріндегі Шыңғыс ханның
тарихи тұлғасына тоқталсақ. Ең алдымен мұндай тарихи роман авторларының
бірі Василий Грогоривич Ян болып табылатыны мәлім. Оның тарихи
шығармаларына жекелеп тоқталатын болсақ “Чингиз хан және Батый “ атты
көлемді романдары және “На крылях мужества” атты повесті және бірқатар
әңгімелер бар екені белгілі [16]
Жалпы тарихтың қатал қыспағы тұсында Бұқара халықтың сұранысы тарихи
романдарға түсетіні белгілі. Міне осындай өтпелі кезеңде 30-шы 40-шы
жылдары В.Янның “Чингиз хан” және “Батый “ романдары шыққан болатын, және
бұл романдар авторға үлкен атақ әкелді. Осы романдардың жазылуына көмек
берген М.Горькийдің өзі – романның алғашқы жоспарын жасап, оған бөлім
тарауларыне атауңға да көмек береді.
“Тарихи роман өте қолайлы түсінікті форма, олар қоғамның дамуындағы
заңдарды білуге көмек береді. Тарихи романдағы кейіптер көңілге тез
қонымды. Мен өзім ресеейдің Смуталық кезеңінен қанша тарихи еңбектер
оқымасам да Годуновты Пушкин шығармасымен көңіліме алам . Сондықтан
кітаптарды таңдап тарихшы шынайы автор білген еңбектерін ғана оқу қажет”
[17] деп көрсеткен М.Горкий осылайша ол тарихи шығармалардың, романдардың
маңызын атап оны да тарих шындығымен сараптау қажеттігін атайды. Сонымен
қатар оның айтуынша “Мүндай жағдайда тарихшы және әдебиетші еңбектерін
біріктіру қажет” дейді. [18]
Василий Григорьевич Янның әдеби еңбектерінде бірқатар тарихшылар
мынадай баға берген болатын. Бұл кітаптар қажетті кітаптар болып табылады,
ол көркем әдебиетте үлкен тарихи үзіндіні толтырады, оны басу қажет дейді.
Автор “Чингиз хан” атты еңбегі 1939 жылы көркемделіп басылып шыққан
болатын . Оның бұл еңбектегі негізгі мақсаты Орта Азиядағы Мауренакр
хандығындағы Шыңғыс хан шапқыншылығына қарсы қарсылықты көрсету арқылы осы
кезде әлемге қаупі төнген Гитлер басқыншылығына қарсы жанталаса күресуге
шақыру болатын көп ұзамай Ұлы отан соғысы жылдарында өз шығармаларынан тағы
да На крылях мужества повестін шығарады.
Шыңғыс хан шығармасы жарық көргеннен бірнеше айдан соң екінші дүние
жүзілік соғыс басталды. Осылайша қазіргі заман Бронированный Шыңғыс хан
(Гитлер) пайда болды да В. Янның жетіжүз жыл бұрынғы оқиғалар болса да
актуалды болып табылады.
В. Янның тарихи эпопеялары тарихтың қатиерлі және тарихтың ерліктік
суретін салды. Бұл шығармаларда автор тек тарихи материалдарды пайдаланып
дайын жалпыламалыққа сүйенген емес. Жазушы шығармалары шеберлік пен
көркемдеу көңілді күшімен жазған болатын.
В. Янның шығармасындағы сенімділік пен әсер етушілік әрекеттер,, әдеби
бейнелері тарихи шындыққа қарсы келмейді емес, қайта оны ашып, дәлелдей
түседі. [19]
Міне осы В.Янның Шыңғыс хан тарихи эпопеясындағы Шыңғыс хан тарихи
эпопеясына тоқталсақ. В. Ян оны басқыншы қатыгез жаулап алушы ретінде
суреттейді және Шыңғыс хан және На крылях мужества атты еңбектерінде
оны хан тағына отырып Қытайдың біршама територияларын алып батысқа, Орта
Азияға басқыншылығын бастардан бастап суреттейді. Осылайша автор Шыңғыс
ханды Тимучин хан атанға дейінгі аралығына ауыз екі ғана тоқталып өтеді.
Бұл В. Янның Шыңғыс ханның әрекетін балалықтағы қиыншылығынан деп ақтап
алғысы келмегені болар.
Сонымен Шыңғыс хан еңбегінде В. Ян Шыңғыс ханның тұлғалық бейнесіне
тоқталар да ол ұзын басшы, оның жасы алпыс жылдан асса да, ол әлі де күшті
қайратты. Ауыр қадамдарымен және оқпақ ұстандылығы мен ол аюға ұқсайды,
қулығы мен – түлкіге, ызалығымен – жыланға, ұмтылушылығы мен – барысқа,
шыдамдылық пен- түйеге, ал өзі сыйлағысы келген адамға жомарттылығы –ашкөз
жолбарысқа ұқсайды. Оның маңдайы ашық, ұзын жіңішке сақалы және мысықтың
көзіндей селт етпейтін сары көзі бар [20] деп Шыңғыс ханның Мұхаммед ханға
жіберген өкілін сөйлетеді.Жалпы тарихта Шыңғыс ханның бейнесі дәл осылай
көрсетілетіні анық . Яғни В.Ян өз еңбегін тарихи мәліметтерге сүйеніп
жазғандығы байқалады.
В. Янның еңбектеріндегі Шыңғыс ханның қасиеттік белгілеріне тоқталсақ.
Автор Шыңғыс ханды барысша қатыгез, зұлым ретінде суреттейді. Ал жоғарыда
аталған мәліметтерде оның жекелеген қасиеттерін автор жануарлардың ерекше
белгілеріне ұқсатады. Сонымен қатар В.Ян Шыңғыс ханның Мұхаммед ханға
жіберген елшілері, өкілдері және қашқын батырларының бәрі Шыңғыс ханнан
өте қорқатынын байқатады және оны қаталды қатыгездігімен ерекше дарынды
деп айтады. Жауынгер татар хандарының ішінде Тимучин (Шыңғыс хан)
соғыстарда ерекше жолы болғыштығымен жауына қаталдығымен, жақтастарына
жомарттығымен және басқыншылыққа ұмтылушылығымен көзге түседі. Бұл хан
Тимучин балалықта көптеген қыспақтар, ауырлықтар көрген екен. Оған елу жас
толған кезде хандар оны ұлы қаған деп атап құрметтің ақ киізіне көтерген
болатын. Хандар оны өз айтқанымыздан шығармаймыз ойлаған еді. Алайда
Тимучин бәрін өз еркіге, ырқына көндіріп, өзіне жаңа есім – Шыңғыс хан
деп таңдады. Өз елінде кейбір тайпаларды талқандап, мқұлдыққа сатты, ал
басшыларын азаппен өлтірді [21] деп автор Шыңғыс ханның хан атанғанға
дейінгі өміріне қысқаша тоқталып өтеді. Алайда бұл қатарлардан да автордың
Шыңғыс ханның қатал тоұлғасын балалықтағы көрген қорлықпен, ауыртпалықтары
мен ақтап алғысы келмейді. Жалпы автор Шыңғыс ханның зұлым, әрі қатыгезді
өзінің басындағы қасиет ретінде байқатады. Бүгінгі күнде бірқатиар
тарихшылар секілдіШыңғыстың зұлым болуына өмірдегі қиын жағдайлар әсер етті
депкөрсетпей қоймай, сонымен қатар оны өзіне ғана тән басшылықтық,
қаталдық, қатыгездік деп көрсетеді.
Басшылық қасиеттеріне тоқталарда В.Ян елді біріктіруде Шыңғыс ханның
тұлғасындағы мынадай ерекшеліктерге тоқталады. Шыңғыс хан ұлы қаған
аталғаннан соң, барлық татарлар алдында өзара жауласқан оның жалғыз әрі
тұрақты, басын иген әскеріне айналды. Ол өзі өз әскерін мыңдық, жүздік,
ондық деп бөлді және өзі мыңбасы, жүзбасы, ондық басы тағайындады. Өзі
сенбеген әулетті хандарды жоқ етті және ол өз хабаршыларымен елдің жер
жеріне мынадай заңды хабарлады. Бір көшпенді екінші көшпендімен жауласпау
қажет және бір бірін тонап, бір бірін алдамау керек, әр бір мұндай әрекет
тек бір жазамен шешіледі ол -өлім. [22] деп автор Шыңғыс ханның елді
біріктірудегі әрекетін көрсетеді. Яғни, Шыңғыс жазалаумен қорқыту арқылы
елді біріктірген болғанына В. Ян өз еңбегінде ойын жалғастыра отырып Шыңғыс
хан оған бағынған тайпалар бүкіл әлемдегі жалғыз аспанмен қаланған халық
осыдан бастап олар Моңғол деп аталу керек яғни Жеңімпаздар . Қалған
әлем әлемдегі халықтар моңғолдарға бағынып, олардың құлы болуы керек деп
жариялады. Шыңғыс ханға бағынышты емес тайпалар жерден жоқ етілуі керек,
тек моңғолдар ғана [23] Шыңғыс ханның елді біріктіріп жорыққа дайындау
үшін елді жоғарлатып, құрмет көрсету әдісін пайдаланғанын да айтылады және
де Татар қағаны хандардың ашкөздігі таусылар еместігіне және
бақташылардың аштығымен қажеттіліктері күшейгеніне татар халқы мықты
болғанына көзі жеткен болатын.жайлап такуриллар өз хандарына қарсы бармас
үшін, Шыңғыс хан бұл жиналған күшті басқа жаққа бұрмақ болды.Ол құрылтай
(кеңес) шақырып былай жариялады: Сіздерге енді үлы жорыққа дайындалу
керек. Сіздер жорықта ілінген алтынмен, аттардың табынымен, малды және
шебер құлдарды айдап әкеліңдер. Мен кедей бақташыларды тоқ етем, бірақ бай
елді өзімізге бағындырамыз. Сіздер сіздер өте бай боласыздар деп
жариялады. [24] деп автор Шыңғыс ханның елдің қажеттіліктерін дұрыс
бағытта бұра алғандығын көрсетеді.Бұл Янның Шыңғыс ханнның ақалдылығын
көрсеткені. Шынында да осы кезде бытырап жатқан моңғол тайпаларын ең
алдымен өзара қырқысуларын тоқтатып кейіннен қажеттіліктерін басқа елді
тонаумен шешпек болған Шыңғыс хан тарихи еңбектерде де осылайша
суреттеледі. Шыңғыс хан Янның еңбегіндегі беттерде елдің қажеттіліктерін
дұрыс пайдалана біліп өзіне де еліне де даңқ әкелмек болған ақылын суреттеп
жазғандығы байқалады.
Сонымен В Янның Шыңғыс хан және На крыляк мужества еңбектерінде
Шыңғыс ханбейнесі автордың суреттерінде ақылдылық пен қулықты және зұлымдық
пен қатыгездікті ұштастыра алғандығын көрсетеді. Шынында да мұндай
қасиеттер бойында табыла алмаған тұлғабытыраңқы тайпалы елді біріктірсе
аларма еді.
В. Янның еңбектерінен көркемдік жағынан қалыс қалмайтын оқырмандардың
сүйіп оқитын әдеби шығармаларының бірі Исай Калашниковтың Жесткий век
атты еңбегі тболып табылады.
Исай Калашниковтың Жесткий век атты тарихи романы көптеген
оқырмандардың сүйіп оқылатын кітаптарының бірі екеніне ешкімнен таласы жоқ
болса керек. Бұл шығарманың бас қаһарманы Тимуджин- Шыңғыс хан болып
табылады.
И. Калашников өз еңбегінде Шыңғыс ханның туғанға дейінгі Моңғолиядағы
тайпалардың өзара қарым қатынасын, қоғамның жағдайын, адамдардың өзара
араласуын, жалпы осы ғасырдың лебін көрсетуге тырысады. Яғни тайпалар
арасындағы соғысты одан жай халықтың жапа шегетінін көрсетпек болды. Онон
маңында Чиледу ( Ойлунның Есунйге айттырған күйеуі) үнемі аяқтың астында
садақ пен жебесі ал қолының жанында қылышын дайын ұстаған болатын. Мұнда
жағымсыз тайпалар өмір сүрді. Біз меркуттер олармен үнемі жауласудамыз,
жақында соғыстық та [25] Автор Онон малын меркеттер үшінқауіпті етіп ғана
көрсетпек болғанымен ол өз кейіпкерлерінен мұндағы тайпалардың жағымсыз
қауіпті етіп көрсетеді, және қанша дайын отырса да Чиледу мұнда өз
жұбайынан Ойлуннан айырылғанында байқауға болады. Міне осындай жағдайда ұлы
қайраткерлердің бірі Шыңғыс хан дүниеге келеді. Осы кездегі үнемі соғысу,
үнемі ұрысу үстінде Есугей батыр Шыңғыс ханның әкесі татарлардың қолынан
қаза табады. Мұнда да автолр иЕсугейдің өлімін әділетсіз, арқасынан соққы
ретінде суреттейді. Міне мұның бәрі де автордың заманының және осы
замандағы адамдардың қатыгездігін суреттемек ойы болса керек. Осылауша
автор тимучиннен жай бақытты балғын баладан қатыгез қанішер Шыңғысты өсіріп
шығаруды ойлады.
Әкесінің өлімінен соң Тимучин әлі де бала болғандықтан үнді мұраны
шешесі Ойнун басқарады. Бұған келіспеген әкесінің көреалмаушы ағайынды қиын
қыстауда тимучин үшін тастап кетеді. Ал ел ішінде әкесіне жау келген Шыңғыс
ханның әкесі өлгеннен соң қаған болған.Таргутай –Кирилтух Ойлун және оның
балаларына да жәбір көрсетеді. Мұндай шектеушілік пен басқыншвылықты
мойындағысы келмеген Тимучин тісін ел ішіндегі: билігі қолында қанаушыларға
тісін қайрап өседі. Таргутай- Кирилтухтың нөкерлерінің бірі Тимучиннің
кулаг атын тартып алады.Тимучиннің сұр жалын көздері қарайып мен сені
өлтіремінТаргутай- Кирилтух деп ант береді. [26] Тимучин үнемі ашу ызамен
өскендігін көрсете отырып автор оның тіптен Таргутай –Кирилтух қолында құл
да болғанын суреттейді. Бұл кездер Шыңғыс ханды одан да ашу ызасын үдетіп
әлемге қанталаған кһздерімен қарағандығы байқалады. Тимучин көптеген
аштық, суық, жалғыздық, қорқыныш секілді көптеген қиыншылықтардан өтіп
Тимучин жоғарыда аталған Таргутай –Кирилтухтың құлы да болады. Мұда да
Тимучин ар намысын таптап осында да ашу ызасы шығып бойындағы жауыздық пен
зұлымдығын тудырады. Аучу - багатур және Таргутай –Кирилтух баласы Улдай
тері илерир Булганның киіз үйіне беттеген олардың ортасында қонған мен
Тимучин ашық маңдайдың астынан сұр жасыл көзімен ызамен қарауда. Булган
баласы Тайчу- Кури екеуіне Тимучинді құлдыққа әрі існе (былғарыны илеуге)
көмек ретіндек тастайды. [27]
Калашников Тимучинді Шыңғыс ханға айналуына балалықта бірқатар
қиыншылықтар мен. өз замандастарының қатыгездігі әсер етті деп көрсетеді.
Яғни , әкесінің өлгеннен кейінгі Таргутай –Кирилтухтың көрсеткен жәбірі
болашақта Тимучинге зұлымдық пен қатыгездік қасиеттерін пайда болуына әсер
етті дей отырып оны тек өз заманының тазысы ретінде көрсетеді. Шыңғыс
ханның да қазіргі көптеген көптеген зерттеулер нәтижесінде бірқатар
түсініксіз тұлғалардыңмәселен Иван Грозныйдың, Александр Македонскидің,
Напалеон Банопарттың, Адольф Гитлердің өз зщаманының тұлғасы болуы үшін
балалық немесе жастық шұағындағы бір түрлілігінің санаға қатты әсер
еткендігі айтылады. Дәл осылайшща Жестокиий век еңбегінде автор Шыңғыс
хан тұлғасының қатыгез етіп дамуына бай шонжарлардың қорлап мұқатқаны әсер
етті деп көрсетеді. Тіпті Шыңғыс хан үйленгеннен соң да жұбайы Бортени
Меркеттер алып кеткендігі белгілі. Бұлда Шыңғыс ханға қаттысоққы болғаны
белгілі ақ. Қазір Борте біреудің атының үстінде жатса керек, біреудің
тізесінің маңында біреу оны қолымен мұстауда . Бұл ойлардан Тимучинге қатты
қайғырды. Тимучин өзін кейінгі сезінді шешесі де күшік қасқырға қарсыласса,
одан тек құры жүннің уысы ғана қалады. Саған ауыр алйда бөртеге адамды
ауыр Ол сені күтеді сен таңда да түсте де түнде де күтеді... оның күткенін
алдана .. Қазір Меркеттерге шоман өзіне өлім табысып , сондықтан әкенің
досы Тогарилға бар деп қалды. ...Алайда оған уақыт кетеді. Ал уақыттың
өтеуін сезіну Тимучинге ауыр тиді. Оған қазір жау артынан түсіп –шауып
жөнеліп, таптамақ ұмтылысы келді. [28] Міне осы сопыдан соң Шыңғыс хан
Нағыз жауыздық қасиеттің межесіне жеткендей. Осыдан соң ол алдымен
Меркиттерге одан кейін татарларға, өз елінің ішіндегі жауына қарсы шығады.
Бұл жетістіктерге әкесінің досы Креттер басшы Тогорияға және өзінің досы
Днанукоға сүйеніп жасаған Шыңғыс хан өзінің қолы жетістікке жеткеннен ақ
жоғарыда аталған қолдаушыларынада қарсы шығады.Өз дегеніне көнгендерді ғана
жақындатқан Тимучин қандайда болмасын қарсылыққа шыдамай оны жоюға ұмтьлды.
Оның қатыгездігіне шек қойылмағаны байқалады.
Сонымен қатар Калашников Шыңғыс ханбейнелеуде оның ұстанған оның бір
қасиетіне ерекше тоқталады. Шыңғыс хан өзіне туыс адамдардан қарағанда
өзіне берілген бөтен қарапайымдардан шыққандарды адамдарды жақындатуға
тырысты.Шыңғыс хан адалдық пен ақылдылықты бағалаушы және қандай болмасын
жай қателікті қатал жазалаушы ретінде танылды.
Исай Калашниковтың бейнесіндегі Шыңғыс хан қазіргі кезде көптеген
тарихшылардың пікірін, көзқарасынан шығып қоймай оны толық қанағаттандырады
да, яғни Шыңғыс хан тұлғасы өз заманына сай дамыған тұлға. Оның қалыптасуы
нәтижесінде Моңғол екібіріктірілді. ..Осыдан бұрын менде осылай ойлар едім.
Ал қазір Егер мен Тогорилге сыйлық апара алсам, мен әлсіз өскен, ұрланған
және айдауға салынған басқа да құрмсетке ие бола аларымды көрсетеді... Сен
де Бөрте мен көргенмен өмір сүресің өте қу боласың [29] деп Калашников өз
еңбегінде Шыңғыс хан тұлғасын сөйлетеді. Бұл қатарлардан Шыңғыс хан
тұлғасына толық түсінік беріледі. Автор Шыңғыс ханды толығымен ақтап
алуға тырысатын байқауға болады, ол өзінің кейіпкерін жағдайлар талайымен
жүруші деп көрсетеді.
1.2 Қазақстан жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан образы
Кеңестік дәуірде жасалған қазақ әдебиеті шығармаларын қазіргі кезең
танымы тұрғысынан қарап бағалау,олардың ішінен шын асылдарын өлшеп,
кезінде түрлі саяси науқандарға Үн қосу ұранына жауап ретінде дүрлікпен
жазылғандарын архивтің еншісіне қалдыру әдебиеттану ғылымының алдындағы
маңызды мәселенің бірі. Кеңістік кезең туындыларының маржаны мен арзанын
уақыттың өзі –ақ сұрыптап шығарды деп қол қуысырып отыруға болмайды.
Жанрлық, тақырыптық жағынан аса көлемді әдеби мұраны кәсіби мамандар
көзімен талғап, соншалық мол шығарма шоғырын өз заманың тарихи қоғамдық
жағдайын кесепке ала отырып сын таразысына салу қажетігі айқын. Адам өзінің
ата-анансынан гөрі заманына көбірек ұқсайды дегендей-ақ, социалистік
реализм әдебиеті дегеннің белгілі бір теориялық, методологиялық
ұстанымдарға негізделіп туғанында ұмытпаумыз шарт.[30]
Сонымен қатар кезінде дүрілдеп аты шыққан, қолдан қолға тимей,жаппай
оқылған айтулы туындыларында қазіргі қауымның білу деңгейі қалай деген
сұрақта ойландырмай қоймайды.Өйткені әдебиетіміздің жетістігі дейтін
шығармалар да ұдайы насиқатталып отыруы тиіс. Осы еұрғыден жазушы І.
Есенберлиннің қазақ әдебиетінің дамуында елеулі бетбұрысжасаған тарихи
романдарын еске алып, олардың қадыр- қасиетін сөз етуді парыз етемін.
І.Есенберлин қазақ әдебиетінің ғана емес, қазақ халқы тарихының
төрінен лайықты орын алыатын дара тұлға.
Ақиқат, шындық темір шымшылдықтың ар жағында тұтқындалып, ата
тарихының “Ақтандақтарын” зерттеуге тиым салынды жылдары І.Есенберлин қазақ
қаламгерлерінің алғашқысы болып, қиында күрделі тақырыпқа-қазақ хандығының
бостандықпен тәуелсіздік жолындағы күресі тақырыбына қалам тартты .Қалам
тартып қана қойған жоқ, өзінің эпикалық құлашы, халық өмірінің сан алуан
қырын кең қамтуы ,қазақ халқының кемеңгер көсемдерінің қайталанбас
бейнелерін сомдауы жағынан өзге туындылардан өз бойы алдында тұрған
талантты шығармасы-“Көшпенділер”тарихи трилогиясын дүниеге әкелді.Бүгінде
дүние жүзінің көптеген тіліне аударылып , әлденеше рет басылған жазушының
осы еңбегін хандық дәуірдегі қазақ өмірінің энциклопедиясы десек, артық
айтқандық бола қоймас ! [31]
Ғасырлардан ғасырларға сүңгіп , өз ұлтының тарихын І.Есенберлиндей
ежелеп жазған ешкім жоқ. Біз атақты Геродотты тарихтың атасы деп келеміз.Ал
біздің І.Есенберлин қазақ халқының 700 жылдық тарихын “Көшпенділер” мен
”Алтын Орда ”екі трилогияға сыйғызып(екеуінің көлемі 139 баспа табақ) өз
халқына өшпес ұлттық қазына қалдырды. Кеңес одағы кезіндегі қазақ
жазушыларының
Егер І.Есенберлинді, қазақ халқының атасы деп атаса ешкімге
ешқандай зиян келмесе керек.
Аталған дәуірдегі қазақ әдебиетінің ұлы кітабы- Абай жолы роман
эпопеясының өзі ХIХ ғасырдың тарихи оқиғалары мен қайраткерлеріне
көрсетумен шектелсе, І.Есенберлинің Көшпенділер қазақ халқының соңғы бес-
алты ғасырдан бастан кешкен жолайрық оқиғаларын, қазақ мемлекеттінің
қалыптасуына еңбек сіңірген, қоғамдық, мәдениет қайраткерлерінің тұтас
легінің көркем бейнелерін қамтиды.Есенберлиннің Көшпенділер романы қазақ
хандарына тоқталғаны мәлім ж-е суреттеуді Әбілқайырдан бастайды да, ұлы
дала тарихына әдеби суреттеумен жайнақты тоқталып өтеді. .[32]
Есенберлиннің тарихи романдарындағы Шыңғысхан тұлғасына тоқталатын
болсақ. Жоғарыда атағандай автор өз еңбегін Әбілқайыр ханнан басталады, бұл
Шыңғыс ханның өлімінен кейінгі жылдар болып табылады.Сондықтан Есенберлин
романында Шыңғысхан тұлғасына өз кейіпкерлерінің мысалдары мен ауыз екі
сөздерімен ғана келтіреді.Шыңғыс хан ұлы саясаты деп автор өлім себу деп
атайды. Шыңғысхан бүкіл әлемді ажал арқылы бағындырмақ болған жоқ па еді?
өлім себу –Шыңғыс бабаның ұлы саясаты ол өзінің бүкіл әлемді жаулап
аламын деп жинаған жау жүрек ератын(әскерін ) осы өлімнен қорқытып ұстаған
жоқ па ?... [33] Ия, ия осылайша Есенберлиннің Көшпенділер романындағы
Шыңғасханға ауыз екі тоқталуы, оның қаталдығы мен жауыздық саясатын
көрсеткендей. Алайда автор оны дұрыс саясат деп тануда, яғни белгілі
жетіске жету жолында қаталдықпен қатыгездік қажеттігін айтып, Шыңғысханның
асыра қатыгездігін айыптамады Егер ұрыс кезінде осы он адамның біреуі ,не
екеуі ,үшеуі тіпті одан көбі кейін қашар болса ,олар өлтіріледі, ал
жүздіктен өзгелері қозғамай, әлі одан он адам бәрі бірдей кейін шегінсе
бәрі де жойылады: қысқасын айтқанда ,бәрі бірге шегінбесе өз бетімен
шегінгенің бәрі өлтіріледі [34] деп Есенберлин Шығысханың өз әскерінде
қатыгездік пен танытқанмен суретттейді.Шыңғысханды Есенберлин ұлы қалан
ретінде суреттей отырып, оның бойындағы қатыгездікпен қаталдықты табиғи
қасиет ретінде көрсетеді.Сонымен қатар жоғарыда аталып өткеендей Есенберлин
Әбілқайырдан кейінгі хандардың әрекетін суреттей отырып, кеңес одағы
кезіндегі қазақ жазушыларының шығармаларындағы Шыңғыс хан бейнесіне
тоқталатын болсақ сөзсіз ең алдымен І.Есенберлиннің Көшпенділер тарихи
романына үңілеміз. [35]
І. Есенберлиннің бірқатар романдарының ішінде Көшпенділер Алтын
Орда трилогиялары ХХ ғасырдың 60-80 жылдардағы әдебиетіміздің аса көрнекті
табысы деп танылғаны деп мәлім.Жазушы мұнда осы кезге дейін жабық қалған
тақырыптарды батыл көтеріп көркем әдебиеттің көкжиегін кеңейтуіне
байланысты болды.І .Есенберлиннің Көшпенділертарихи романы қазақ
халқының соңғы бес-алты ғасырында бастан кешкен оқиғаларын қазақ
мемлекетінің қалыптасуына еңбек сіңірген тарихи, қоғамдық, мәдинет
қайраткерлерінің тұтас легінің көркем бейнелерін қамтиды.Одаған жылдар
бойында кеңес әдебиетінде халықтың тарихи дәуірлер шеңберінде атқарған
көрнекті оқиғалары,ұлттық рухты оятатын іс әрекеттері көрсетілуіне кең жол
ашылмағаны мәлім. Барлық жақсылық кеңес үкметі тұсында орнады, одан
бұрынғы тарихта іліп аларлық еш нәрсе жоқ.деген + қатып –сенген қағида
үстем болған еді.Егер қайсы бір қаламгер тарих тереңіне байланысты кеңсе
Рессейдің ілгершіл ролін алаға шығарып айту шарт болатын,ал қазақ елінің
кемеңгер хандарын дана билерін, көрген жауларын, қайсар батырларын суреттеу
байшыл –феодалымен идеалогияға апаратын зиянды қадам деп есептелетін.
І.Есенберлин тарихи романдарында әдебиетті саясат құралына +
келген догматикалық нұсқаулар көлеңкесімен қалмай, батыл ізденістер жасады.
Шыңғыс ханан тараған ұрпақты да қатыгездік пен қаталдық қасиеттері
дарыған деп суреттейді.
Жалпы І.Есенберлин “Көшпенділер”тарихи романында Шыңғыс хан тұлғасын
басқа да әдеби шығармалардың авторлары секілді қатыгез әрі қатал, деп
көрсетеді.Бірақ В.Янға қарағанда Есенберлиннің шығармашылығы
“Көшпенділерде” Шыңғыс хан жауыз, аяусыз қырушы емес, қайта қаталдық пен
қатыгездік қасиеттермен өзіне керек тәртіпті орнатушы ретінде танылады. Осы
тұстан Есенберлин Калашника секілді Шыңғыс хан тұлғасын ақтап алмақ ойымен
ұқсас келеді.
Есенберлиннің романдары қазақ хандықтарының бес ғасырға тарихын
қамтиды.Ол ұлттық әдебиетімізге осынша жабулы жатқан тақырыпқа жол салып,
тарихтың шешуші кезеңдерін ой елесінен өткізеді және өз кітаптарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz