Шыңғыс хан және оның жаулаушылық саясаты

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

«Шыңғыс хан және оның жаулаушылық саясаты»

Ж 0 С П А Р:

КІРІСПЕ . . .

КІРІСПЕ . . .: I -ТАРАУ . Шыңғыс хан империясының құрылуы . . .

3: 12-19

КІРІСПЕ . . .:

1. Бір орталыққа бағынған монғол мемлекетінің

көтерілуі . . .

3: 12

КІРІСПЕ . . .: 2. Империяның әкімшілік және әскери құрылуы . . .

3: 19

КІРІСПЕ . . .: ІІ -ТАРАУ. Шыңғыс ханның жаулау жорықтары және оның зардабы . . .

3: 22-30

КІРІСПЕ . . .: 1. Қытайға жасалған шабул . . .

3: 22

КІРІСПЕ . . .: 2. Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияны бағындыру . . .

3: 30

КІРІСПЕ . . .: ҚОРЫТЫНДЬІ . . .

3: 42

КІРІСПЕ . . .: ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . .

3: 45

К I Р I С П Е

Әлемнің жартысын жаулаған монғол-татар шапқыншылығы Шыңғыс ханның жаулап алушылық саясаты, арада қаншама уақыт өтсе де, әлем тарихшыларының назарынан тыс қалмай келе жатқан күрделі мәселе.

Шыңғыс хан шапқыншылығынан бері арада аттай сегіз ғасырлық уақыт өтсе де, әлемді дүр сілкіндірген жаулаушы-Шыңғыс ханды түсінуге, ол туралы көбірек білуге деген құштарлық ынта күн тәртібінен түспей келе жатқан мәселелердің бірі. Соңғы деректерге сүйене отырып айтатын болсақ, Шыңғыс хан өлгеннен соң, 13 жыл өтпей-ақ монғолдың «құпия тарихы» /аталмыш оқғаны суреттеуге арналған алғашқы шығарма/ дүниеге келгеи екен. Бұл мәселе туралы Қытай мұсылман авторлары, Азияға жолы түскен еуропа саяхатшылары жазып кеткен мұралар қаншама? Ал кейінгі дәуір ғалымдарының да бұл тақырыпқа қалам сілтемегендері кемде-кем шығар. Бұл күндері де Шыңғыс хан туралы қаншама тарихи, әдеби, көркем шығармалар бірінен соң бірі жарық көруде. Әйтсе де оның саясатына деген қызырушылық бәсеңдер емес.

Шыңғыс хан державасының құрылуы мен құлау проблемасы көптеген тарихшыларды толғандырғанына қарамастан, ол әлі күнге дейін шешілмеген. Қыруар жалпылама тұрғыдағы және арнайы еңбектерде: тіпті өз тайпасының да қолдауынан айырылған ол түгілі солар өзін тонап, айдалара тастап кеткен қайыршы қалай ғана құдіретті армияның көсемі, бірнеие халықтардың ханы және кейінгілері өзінен әлдеқайда құдіреттілеу бола тұрса да барлық көрші мемлекеттерді жеңуші болып шыға келді?- деген маңызды сұраққа жауап жоқ. 1 Шыңғыстың әскери және саясаткерлік таланты, оның жаулап алған елдерінің дініне, әдет-ғұрпына, ұлттық өзгешелігіне көзқарасы да әлі зерттей тусуді қажет етеді.

Шыңғыс ханның жаулаушылық саясатын зерттеудің тағы бір қыры бар. Моңғол-татар шапқыншылырынан кейін Евразияның саяси келбеті өзгерді. Моңғол жаулаушылырының саяси зардаптары әлем тарихшыларына үлкен зерттеу арқауы болғанымен, кейбір қырлары мысалы, жаулап алынған елдердің рухани дүниесі, оның өзгеріске қалай ұшырағаны назардан тыс қалған2. Шыңғыстану ғылымының келер ұрпақтары бұл «ақтаңдақтардың» орнын толтырар деген сеніммен, жалпы, Шыңғыс туралы зерттеулер барысына тоқталайық.

Аталмыш мәселені суреттеуге XII ғасырдың екі шығармасы: Алтын дәптер /Алтын кітап/ мен Юань-чао би-ши /Монролдың құпия шежіресі/ арналған. Мұның біріншісі- үкіметтік қатал тексеруден өткен ресми тарих, екіншісі- 1240 жылы жазылған монғол халқының ішкі тарихын көбірек суреттеуге арналған шығарма.

Моңғол тіліндегі кітап «Алтын дәптер» бізге өкінішке орай, жетпей қалды. Ал, монғол жылнамасы «Монголун нигуча тобчиянь» /қазақша аудармасы: Шыңғыс туралы құпия сыр», ал қытайша аудармасы: «Юань- чао би- ши»/ бастапқы Моңғолдардың текстімен сақталмаған. Оның бізге қытайлық тексі- «Юань-чао би-ши» көптеген «құпиялырымен» жетті. Себебі, біріншіден, автор белгісіз: екіншіден, бұл шығарма жайлы ғалымдар арасында талас, қарама-қайшы пікір көп3. Дегенмен айта кету керек, шығармалары негізгі қайраткер - Темучжин-Шыңғысхан; алайда оның жеке басы мінез құлқы, қабілеті жөнінде қортынды жасау өте қиын. Автордың бұл кейіпкерге деген көзқарасы бүкіл баяндау барысында екі жақтылық қалпында қалып, ешбір өзгермейді.

Шыңғыс хан және оның империясы туралы көптеген деректерді біз шығыс деректерінен аламыз:

а. ХІҮ ғасырдың басында жазылған парсы тарихшысы Рашид-ад-Диннің шежірелер тарихы:

ә. Ибн-аль-Асирдің араб «хроникасы».

б. Мұсылман жылнамашысы Ата-Малик Жүзжанидың «Әлемді жаулаушылық тарихы», парсы тілінде 1260 жылы жазылған.

Шығыстың зерттеушілер еңбегі бізге құнды деректерімен, оқиғаны нақты суреттей білуімен, сол кезеңді өз көздерімен көре отырып салыстыра отырып баяндауларымен құнды.

Батыста Шыңғыс хан туралы алғашқы мәліметтер XIII ғасырда-ақ көрініс берді. Саяхатшылар Плано Карпини, Рубрук, Марко Пололар Азияны Европаға алғашқы таныстырушылар болды.

ХҮІІ ғасырдың соңына қарай Францияда Людовик ІҮ отарлау саясатының күшеюіне байланысты Батыстан Шығысқа, дәлірек айтқанда Қытайға, көптеген миссионерлер аттанады. Әрбір саяхаттан соң. Еуропада тың тақырыптар, жаңа кітаптар туындап жатты.

1739 жылн А. Гобиль «Юань шиден» Шыңғыс хан туралы материалдарды аударып, батыстан Шыңғыс хан тарихына алғаш болып жол ашты. Оның артынша Ф. Петл-е де ла Круа 600 беттен тұратын «Ұлы Шыңғыс ханның тарихы» атты араб және парсы деректеріне негізделген көлемді еңбек жазып шықты. Екі зеріттеушіге де тән көпшілік - деректерді сын көзден өткізбей қолдана беруінде4.

ХҮІІІ ғасырдың аса ірі, талантты тарихшыларының бірі, Париж университетінің профессоры Ж. де Гинь «Ғұндар түріктер, монғолдар және басқа батыс татарлардың дүниежүзілік тарихы ежелгі дәуірден және Исуус Христостан осы күнге дейін» еңбегін жарыққа шығарды. Орталық Азияның барлық көшпелі халықтарының тарихын қамтыған бұл зеріттеуінде Ж. де Гинь Шыңғыс хан мен оның империясына ден қояды, монғолдардың тарихи аренара шыру себебін олардың басқа халықтарды құлдыққа түсіруге құмартуынан деп жаңсақтыққа бой ұрады. Әйтсе де Ж. де Гинь ХҮІІІ ғасырдары тарих ғылымына осындай кейбір кемшіліктеріне қарамастан үлкен үлес қосты. Оның бұл еңбегінің келер ұрпақ үшін, шырыстанушы ғалымдар үшін де зор маңызы болды. 5

Батыс Еуропада Шыңғыс хан тарихын зерттеуді француз ғалымы М. Майяның 12 томдық «Қытайдың жалпы тарихы осы архив дерегі бойынша» деп аталатын көлемді жұмысы тереңдете түсті. Бұл еңбектің үш томы моңғол тарихына, Шыңғыс дәуіріне арналған болатын.

ХҮІІІ ғасыр зерттеушілеріне тән ортақ нәрсе -китаецентризм, деректерге талдау жасамай-ақ қолдану, саяси оқиғалардың обьективті себебін көрсете алмау.

XIX ғасырдың басында д' 0ссон, Э. Картмер, К. П. Абель-Ремюзоның Шыңғыс хан туралы еңбектері дүниеге келді. Швед дипломаты, тарихшы-шығыстанушы, Швецияның Корольдік Ғылым Академиясының мүшесі д'0ссон 1824 жылы «Моңғолдар тарихы Шыңғыс ханнан Тимур-бек немесе Темірланра дейін» атты аса құнды тарихи еңбегін жарыққа шығарды. д'-0ссон Шыңғыс ханның жаулаушылық саясатына, оның Азия мен Еуропа халықтарына әкелген зардаптарын нақты фактілермен көрсете білді6. Бірақ ғалым шапқыншылықтың себебін дұрыс аша алмады.

XIX ғасырдың екінші жартысында отаршылдық күшеюіне байланысты батыс еуропалық ғылымда бұрынғы тарихшылардың Шыңғыс хан жорығының нәтижесін тек қиратушы ғана болды деп түсіндіруі дұрыс емес, оның жақсы жақтары да болды деген пікірлер орын ала бастады7.

Бұл тенденция неміс тарихшылары Ф. Эрдман мен Г. Стракош - Гроссман еңбектерінен орын алды. Ф. Эрдман 600-ге жуық беттен тұратын «Жеңілмейтін Темучжин» деген кітабында Шыңғыстың әскери талантына бас иетіндігін білдіріп, оны дарынды қолбасшы ретінде аса қатты дәріптейді. Мұндай сарындағы, яки Шыңғыс хан мен Темірланның даңқын мадақтаушы еңбектерге ағылшындық Р. Дуглас, француздық Леон Каун және американдық Ж. Эббота зерттеулерін де жатқызуға болады.

XX ғасырдың басында Шыңғыс ханның әскери жорығы туралы деректер Таяу және Орта Шығыс Орта Азия сондай-ақ Ресей тарихына арналған зерттеулерде көріне бастады.

Неміс ғалымы Б. Шпулер «Моңғолдар Иранда» атты монографиясында Шыңғысханның жорығы, оның басқа елдердегі, атап айтқанда, Ирандағы көрінісін суреттейді.

Шыққан тегі бойынша Ресейлік, Йель университетінің профессоры Г. В. Вернадский Шыңғыс туралы ойларын «Моңғолдар және Ресей», «Шыңғысханның ұлы Ясасы туралы», «Моңғол дәуірі орыс тарихында» деген басылымдарында баяндайды. Г. В. Вернадскийдің пікірінше, Шыңғыс ханның тонаушылық соғысқа шығуы әлемде халықаралық тұрақтылықты ұстап тұру үшін8. Әрине, мұндай пікірнен келісуге болмайды.

Зерттеуші С. Л. Тихвинский, Г. З. Вернадскийді Шыңғысхан туралы көзқарасы бойынша Н. Трубецский, мен болгар оқымыстысы, д-р Эджен Хара-Даванра ұқсастырады. 9

Э. Хара-даван 1929 жылы Белградта «Қолбасшы Шыңғыс хан және оның мұрасы» деп аталатын кітабын өз қаржысына шығарды. Ол Шыңғысты жаңа қырынан көрсете білді: оның христандармен одақтасуды көздеуі, әскери және қолбасшылық таланты жайлы тың ойлар қалдырған.

Шыңғыс ханның және оның ұрпақтарының Еуропара жорығын аса шеберлікпен бере білген Б. Я. Владимирцев болды. Оның І922 жылы шыққан «Шыңғыс ханына» З. Бартольд жоғары баға берді. Өзінің шәкіртінің еңбегімен аса ыждағаттылықпен танысқан ғалым: «Владимирцев оқушысына Шыңғыс хан өмір сүрген географиялық, этнографиялық және мәдени ортаны айқын көрсете алмаған»10, - деп кемшілігін де көрсетеді. Бұл ойды кейінгі зерттеуші Г. И. Румянцев те қостайды11.

Моңғол армиясының құрылымына арнайы қалам сілтеген ғалым - американдық X. Десмонд Нартин, «Шыңғыстың хан көтерілуі және Солтүстік Қытайды бағындыруында» бір-біріне қайшы келетін пікірлерге жол берген, Ал, XX ғасырдағы ірі зерттеушілердің бірі - француз ғалымы Рене Груссе деректерді мол қамти отырып, Шыңғыс хан дәуіріне арнап мынадай еңбектер жазды: «Дала империясы: Аттила, Шыңғысхан, Темірлан», «Моңғол империясы», «Дүниені бағындырушы Шыңғысханның өмірі», Дарынды ғалым көп ізденіс нәтижесінде тағы бір тамаша тарихнамалық зерттеу іспеттес -»Шыңғыс хан тарихын зерттеудің нақты жағдайын» жазып шықты.

Десек те, сыншы - тарихшы АЛЗ. Якубовский Р. Груссе жайлы былай дейді:» Груссенің Шыңғыс дәуіріндегі моңғол қоғамы туралы концепциясы тарихи ойлаудың жұтаңдығынан Бартольд еңбегінен тым артта қалады. »12 Ия, В. В. Вартольд еңбектерінің әлі күнге тарихшылардың назарынан тыс қалмай келуі - тарихи ойлауының кеңдігінде, тереңдігінде болуы керек. Шыңғыс хан империясының құрылуының басты себебін В. В. Бартольд сол кезеңнің экономикалық - әлеуметтік жағдайларынан іздестіреді. Бұл жағдайда В. В. Бартольдтың аталған мәселені зеріттеудегі еткен ерен еңбегін атамауға болмайды13.

Кейінгі зеріттеушілер қатарында Шыңғыс хан және оның мұрасы жайында жемісті еңбек етіп жүргендер - В. Т. Пошуто, Л. В. Черепник, Н. Я. Мерперт, И. М. Майский. 14

Қазақстандық тарихшылар арасынан В. П. Юдин, А. Ш. Қадырбаев, Ә. Х. Хасенов15, С. Толыбеков16 есімдерін атап өту керек. Аталған ғалымдар Утемиш - қажы, Құрбанғали Халиди, Әбілғазы Баһадүрхан, сондай - ақ қазақ шежірелеріне сүйене отырып, монғол дәуіріндегі Қазақстан тарихы проблемасын тың деректермен толықтыруда.

Ал енді Шыңғыс ханның өз отандастарына яғни, Моңғол тарихшыларына келсек, мұнда ХҮІІ ғасырда-ақ Шыңғыс бабасына батырлар эпосына ұқсас «Шыңғыс Монғолия және оны билеушілердің тарихын» арнаған. Санан- Сецен- Хун- тайджи, ал кейінгі зеріттеушілерден Ц. Дамдинсурен, Ш. Науогдерж, Ч. Далай 17тағы басқаларын атауға болады.

Шыңғыс хан және оның жаулаушылық саясаты, оның қыры-сыры жайлы зеріттеушілерді түгел қамти алмадық. Себебі, Шыңғыс хан тарихының тарихнамасы жеке зеріттеуді қажет ететін проблема. Біз тақырыбымызға байланысты ең көлемді шырармаларға ғана тоқталдық, шолу жасадық. Тарихшылар үшін ХІІІ-ХІҮ ғ. ғ. Монголия тарихының барлық аспектісі, соның ішінде дүниені дүр сілкіндірген Шыңғыс хан әскерлерінің жорықтары, оның нәтижесі әлі де зеріттеле беретін мәселе.

I - Т А Р А У

Шыңғыс хан империясының құрылуы

1. Бір орталыққа бағынған моңғол мемлекетінің көтерілуі.

Моңғол мемлекетінің құрылуы және күшеюі XIII ғасырға жатады. Бұған дейін моңғол тайпалары жеке тайпа және тайпалық одақ болып өмір сүрді. Әрбір тайпаның өз басшысы - ханы болды. XII ғасырдың аяғында моңғол тайпалары феодалдық өндіріс тәсіліне өте бастаған болатын. Владимирцев /Рашид-ад-Диннен кейінгілердің бірі боп/ моңғол тайпаларын «ормандық» және «далалық-көшпелілер» деп екіге бөледі18. Олар қоғамдық дамудың әртүрлі сатысында болды: «ормандықтар» балық аулады, аң аулады, ал «далалық көшпелілер»- малшылықпен күн көрді. Монғол тайпаларының көпшілік бөлігін осы көшпелі тайпалар құрады.

Деректерге сүйенсек, ХІІ ғасырдың аяғында монғол тайпалары Ұлы Қытай қабырғасынан Байкалға дейінгі территорияны мекен етті «0ңтүстік монғолдар, Бұйыр-нұр өзенінен Солтүстік Қытайға дейінгі көшіп-қонып жүрген тайпалар «ақ татарлар» деп аталды. Кейбір авторлар «қара татарларды» /солтүстік монғолдар/ XIII ғасырда «монғол» деп аталатын тайпалық бірлестіктің негізін құрды дейді.

«Монғол» деген сөз жайында тарих ғылымында біркелкі пікір жоқ. Қытай мәліметтері және басқа деректер монғол ежелгі тайпалардың бірі деп суреттейді19. «Монғол» термині алғашында бір тайпаның аты болып, кейін жалпыланып, бүкіл монғол халқын білдірді деген пікірдің жаны бар секілді. Сол кезде хамаг-монғол, жалайыр, тайжут, керей, меркіт, найман тағы басқа ірі монғол тайпалары болды.

Біз көрсеткен монғол тайпалары әр түрлі қоғамдық даму деңгейінде еді. Олар «қатал салт аттылар мен жауынгерлерден» құралған халық болды. Д-р Эренжен Хара-Даванның айтуынша, түрік- монғолдардың көшпелі-салт атты болуына жердің кеңдігі, әрі жұтаңдығынан малды үздіксіз жайылымнан-жайылымға айдау себеп болды, ал жауынгер болған себебі, жақсы жайылым кім күшті болса - сонікі еді.

Тайпалық одақтар өздерінің қоғамдық даму жолында алғашқы мемлекеттік бірлестіктер болып қалыптаса бастады. Мұндай мемлекеттік бірлестік қатарына «Хамаг монгол улус» мемлекеті жатады, ол Онон мен Керулен өзендерінің бассейнінде құрылды. Мұндай одақты керейлер мен наймандар да құрған болатын. Бұл одақтар арасында қатты шайқастар да болып тұрды.

Алғашқы ертефеодалдық мемлекеттердің құрылуы мен дамуы XIII ғасирдың басында ірі монғол мемлекетінің пайда болуын тездетті.

Өзара қырқысқан дала аристократтарының ішінде «Хамуг монғол ұлысының бірінші ханы Хабулайдың немересі, Есугэй-батырдың баласы Темучжин көзге түсті.

Шыңғыс ханның шын аты Темучжин, соғыс ғылым тәсіліне қарап-ақ «Жың аңкиз», яғни парсыша Жаһангир /әлемді алушы/ лақабы қойылып, ол өзгеріп «Жыңғыз - Шыңғыс» болып кеткен20. Шыңғыстың туған жерін, жылын деректер әр түрлі атайды. Рашид-ад-Дин Шыңғыс 1115 жыл21 десе. Әбілғазы хижраның 559-ншы доңыз жылын атайды. Ал Шәкәрім қажы 1154 жыл22 деп көрсетсе, «Пань-ши» 1162 жылды көрсетеді. Кейінгі кезде ғалымдар осы 1162 жылы23 туылды деген тоқтамға келіп отыр.

Темучжиннің туған жері - Дэлюн Болдог, Онон өзенінің жағалауы. Темучжин Есуххэй баһадүрдің отбасында дүниеге келген. Есухей баһадүр - ескі қазақ ұғымымен айтқанда «аттанып барып жылқы алған, ат үстінен ұйқы алған», «ер азыры мен бөрі азығы жолда деп» күндіз - түні жортып жүрген, даланың тас бауыр тағылық заңын берік ұстанған феодал. Оның осындай «азуымен алысып жағалыға жармасып», тірескеннің тізесін бүктірмей қоймайтын тентек, ожар мінезді адам болғанын білеміз24. Есухэй баһадүр Темучжиннің шешесі Оэлунді Чиледу деген момын меркіттен тартып алып үйленген. Оллун Олхунот деген тайпанаң қызы екен. Есухэйден Темучжин, Хасар, Хачиун, Тэмуге деген төрт үл, Тэмулэн атты бір қыз туады. Есухэй баһадүр Хабул қаған мұрагерлерінің ішіндегі ең күштісі, әрі белдісі болды. Ол көптеген нөкерді, табын-табын малды иеленді. Оның билігіне хамог-монғол тайпаларындағы ең ірі - тайжуиттер бағынды.

1116 жылы Есухэй жауласушы тайпалардың бірі- татарларға қарсы атттанды. Осы шайқаста қайтыс болған Есухэй баһадүрдің семьясын нөкерлері тастап кетіп. кейін оның ұлысы құлайды.

Есугэйдің әйелі мен бала-шарасы ұзақ жылдар бойы жоқшылықтың күнін кешеді. Жесір мен жетім байғұстар аң аулап балық ұстап дегендей, тұрмыс тауқыметін тартады, ал моңғол үшін балық аулау ең төмен, ит тірліктің белгісі еді. «Ұзын арқан - кең тұсау» адамдар осылай тіршілік еткен. 25

Тэмужин ат жалын тартып есейе бастаранда, өсе келе ел тізгінін алып кетер деп қауіптенген тайжуд тайпасының шонжарлары Есухэй аулын тауып. Тэмужинді тұтқындайды. Бұл оқиғадан құтылғандай болғанда Олуэннің бұрынғы қайын-жұрты, кекті болып кеткен меркіттер шауып қарымта қайтару ниетімен Бөртені /Тэмужиннін бірінші әйелі/ тұтқындап әкетеді. Меркіттермен соғысуға күші келмейтінін сезген Тэмужин әкесінің андасы/ монғолдардың салты бойыша келіскен дос/, керейлер ханы Тоғырыл мен өз андасы Жамухадан көмек сұрайды. Сөйтіп меркіттерді бас идіреді де, бірақ үшеуінің /Тоғырыл, Темужин, Жамуха/ достыры көпке бармайды. Бұған себеп Тэмужин мен Жамуха арасындағы «Хамаг монғол ұлысына» билік үшін талас26. Алайда «Хамаг монғол» мемлекетінің әлі ханы жоқ еді. Ақыры Тэмужин мен Жамуха Далан Болжут түбінде соғысады. Бұл согыста Тэмужин жеңілгенмен Жамуха өз жеңісімен жағдайын нырайту үшін пайдалана алмай қалады. Ол екеу ара соғыстан соң Темужинді енді қайтып бас көтере алмайды деп үлкен той жасайды. Бірақ бұдан кейін соғыс кезіде аса қатыгездік көрсеткен Жамухадан безініп, монғолдардың бір бөлігі Шыңғыс жағына өтіп кетеді. Бұдан кейін жұрты көбейіп, күшейіп алған Тэмужин ежелгі жауы татар тайпасын тізе бүктіреді. Жеңістің құрыметіне оған -мықты-ноян-чаутхури деген атақ беріледі.

Темужиннің бұл татарларды жеңуі оның даңқын тіпті асырып жібереді. Енді көрші тайпалардың оны паналағысы келгендері көбейе береді.

Сонымен, нөкерлермен нояндардың қолдауына сүйеніп Тэмучжин 1190 жылы «Хамаг монғол ұлысының» тағын алды. Тэмучжин хантағын алған соң, оның маңындағы топ та оран адал, беріле - қызмет ететіндерін білдіріп:

Қатты ұрыс кезінде,

Хан Темучжин өзіңе.

Қатал өміріңді қайтарып,

Қайқаңдасақ безіне,

Қатын, бала-шағаға,

Қайта алмастай жоқ етіп,

Қарахан басты, шабарсың,

деп ант беріседі.

Тэмучжин де өз кезегінде, сыйға сый көрсетіп, өз төңірегіне нояндар мен нөкерлерді топтастыра түсу үшін олардың артықшылықтарын асыра түсті, дархан деген атақ беретін болды. Дархандар салықтан босатылды, өзгелермен олжасын бөліспеуге құқылы болды, ханға ең кедергісіз кіре алатын және алғашқы тоғыз қылмысы үшін жазаланбайтын болдм. Сонымен бірге, Темучжин өз әскерлерін ондық жүйе бойьиша ұйымдастырды.

Темучжин татарлармен соғысып жатқанда. Жамуха күш жинап алады. Оның қол аетына татарлар, тайжуиттер, хатагандар, салжеуттер, хунгираттар, меркіттер, ойраттар және тағы басқалары қосылған боаатын. Олар өздеріне Иамуханы хан сайламақшы болды. Осылайша Дамуха әскерін күиейтіп, қайта шыққанмен. Темучжиннвн жеңіліп қалды.

1202 жылы Тэмучжин Ван-ханмен кедісіп меркіттер мен татарларға қарсы әскери жорығын бастады. Ван-хан- меркіттерге. Тэмучжин татарларға қарсы соғысатын болып келісті. Күз айында, 1202 жылы Тэмучжин татарларға қарсы соғысқа аттанды. Бұл жорық нәтижесінде татарлар біржола тізе бүгіп, талқандалады. Одан әрі, Ван-хан мен Тэмучжин әскерлері бірігіп, Алтайға наймандарға қарсы аттанды.

Наймандарра қарсы бұл жорық «Моңғолдың құпия шежіресінде» былай суреттеледі:

Жебе, Құбылай бастаған,

Зэлые, Сүбедей қостаран,

Тэмучжиндік төрт төбет,

Тұра ұытылды ентелеп27.

Тэмучжиннен наймандар жеңіліс табады. Бұдан әрі енді, Ван-хан мен Тэмучжин арасында тайпаларға билік жүргізу үшін талас туып. Ван - хан Жамуха жарына өтіп кетеді. Ақыр соңында тағы да оларды Тэмучжин жеңіп шырады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.