Демократия жайлы
Кіріспе 3
Демократия жайлы жалпы түсінік 4
Қазақстан Республикасындағы қоғамды демократияландыру және мәдени саясат 6
Саяси мәдениеттің қалыптасуы 10
Қорытынды 15
Пайдаланған әдебиеттер 16
Демократия жайлы жалпы түсінік 4
Қазақстан Республикасындағы қоғамды демократияландыру және мәдени саясат 6
Саяси мәдениеттің қалыптасуы 10
Қорытынды 15
Пайдаланған әдебиеттер 16
Демократия деген сөз гректің “демос” – халық және “кратос” – билік деген сөздерінен тұрады, яғни халық билігі деген мағынаны білдіреді.
Демократияның көпшілік таныған бірыңғай анықтамасы жоқ. Әр дәуірдегі ойшылдар оны әр түрлі түсінген. Оның үстіне әр түрлі елдерде олардың ұлттық, тарихи және т.б. ерекшеліктеріне байланысты демократия сан түрлі рең алуы мүмкін.
Қазіргі демократиялық процесте мынадай демократиялық рәсімдер де қарастырылған: барлық сайлаушылардың тең дауыс құқығы, сайлаудың еркіндігі, балама үміткердің болуы, тізім бойынша сайламау, демократияның үздіксіз қоғамдық бақылау аясында болуы, мемлекеттің дау-дамай, шиеленістерді реттеудегі ықпалды тетіктерін табуы және т.с.с.
Демократия болу үшін саяси, экономикалық, құқықтық, мәдени, идеологилық кепілдіктер жүйесі болуы шарт. Оның маңызды кепілдігіне әр түрлі демократиялық елдерде қалыптасып жатқан азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттер жатады. Сонымен қатар шешім қабылдағанда ерте заманнан демократияға азшылықтың көпшілікке бағынуы жататын. Кейінірек мұндай бағыну шектелді, азшылықтың өз пікірі болуы, оны сыйлау, онымен санасу керектігі мойындалды.
Сонымен, демократия деп халық билігі, теңдік, құқық, әділдік, еркіндік принциптеріне негізделген мемлекеттік құрылысты айтамыз.
Демократияның көпшілік таныған бірыңғай анықтамасы жоқ. Әр дәуірдегі ойшылдар оны әр түрлі түсінген. Оның үстіне әр түрлі елдерде олардың ұлттық, тарихи және т.б. ерекшеліктеріне байланысты демократия сан түрлі рең алуы мүмкін.
Қазіргі демократиялық процесте мынадай демократиялық рәсімдер де қарастырылған: барлық сайлаушылардың тең дауыс құқығы, сайлаудың еркіндігі, балама үміткердің болуы, тізім бойынша сайламау, демократияның үздіксіз қоғамдық бақылау аясында болуы, мемлекеттің дау-дамай, шиеленістерді реттеудегі ықпалды тетіктерін табуы және т.с.с.
Демократия болу үшін саяси, экономикалық, құқықтық, мәдени, идеологилық кепілдіктер жүйесі болуы шарт. Оның маңызды кепілдігіне әр түрлі демократиялық елдерде қалыптасып жатқан азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттер жатады. Сонымен қатар шешім қабылдағанда ерте заманнан демократияға азшылықтың көпшілікке бағынуы жататын. Кейінірек мұндай бағыну шектелді, азшылықтың өз пікірі болуы, оны сыйлау, онымен санасу керектігі мойындалды.
Сонымен, демократия деп халық билігі, теңдік, құқық, әділдік, еркіндік принциптеріне негізделген мемлекеттік құрылысты айтамыз.
1. Демократия дегеніміз не?. 1992ж
2. Шынтемірова.Б.Ғ, Шайхиев Т.Т. Құқық теориясының негіздері. Алматы.1999 ж.
3. Жамбылов. Д Саясаттану негіздері. Алматы 1998 ж.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1995.
5. Н.Ә.Назарбаев. Ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996.
6. Н.Ә.Назарбаев. Тәуелсіздігіміздің бес жылы. Алматы, 1996.
7. А.А.Мурадян. Двуликий Янус. Введение в политологию. М,1994.
8. Основы политической науки. Учебное пособие под ред.проф. В.П.Пугачева. М,1994.
9. Политические партии и общественные движения современного Казахстана. Справочник. Алматы, 1994.
10. Қазақстан Советтік Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларация. Алматы, 1991.
2. Шынтемірова.Б.Ғ, Шайхиев Т.Т. Құқық теориясының негіздері. Алматы.1999 ж.
3. Жамбылов. Д Саясаттану негіздері. Алматы 1998 ж.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1995.
5. Н.Ә.Назарбаев. Ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996.
6. Н.Ә.Назарбаев. Тәуелсіздігіміздің бес жылы. Алматы, 1996.
7. А.А.Мурадян. Двуликий Янус. Введение в политологию. М,1994.
8. Основы политической науки. Учебное пособие под ред.проф. В.П.Пугачева. М,1994.
9. Политические партии и общественные движения современного Казахстана. Справочник. Алматы, 1994.
10. Қазақстан Советтік Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларация. Алматы, 1991.
Мазмұны
Кіріспе 3
Демократия жайлы жалпы түсінік 4
Қазақстан Республикасындағы қоғамды демократияландыру және мәдени саясат 6
Саяси мәдениеттің қалыптасуы 10
Қорытынды 15
Пайдаланған әдебиеттер 16
Кіріспе
Демократия деген сөз гректің “демос” – халық және “кратос” – билік
деген сөздерінен тұрады, яғни халық билігі деген мағынаны білдіреді.
Демократияның көпшілік таныған бірыңғай анықтамасы жоқ. Әр дәуірдегі
ойшылдар оны әр түрлі түсінген. Оның үстіне әр түрлі елдерде олардың
ұлттық, тарихи және т.б. ерекшеліктеріне байланысты демократия сан түрлі
рең алуы мүмкін.
Қазіргі демократиялық процесте мынадай демократиялық рәсімдер де
қарастырылған: барлық сайлаушылардың тең дауыс құқығы, сайлаудың еркіндігі,
балама үміткердің болуы, тізім бойынша сайламау, демократияның үздіксіз
қоғамдық бақылау аясында болуы, мемлекеттің дау-дамай, шиеленістерді
реттеудегі ықпалды тетіктерін табуы және т.с.с.
Демократия болу үшін саяси, экономикалық, құқықтық, мәдени,
идеологилық кепілдіктер жүйесі болуы шарт. Оның маңызды кепілдігіне әр
түрлі демократиялық елдерде қалыптасып жатқан азаматтық қоғам мен құқықтық
мемлекеттер жатады. Сонымен қатар шешім қабылдағанда ерте заманнан
демократияға азшылықтың көпшілікке бағынуы жататын. Кейінірек мұндай бағыну
шектелді, азшылықтың өз пікірі болуы, оны сыйлау, онымен санасу керектігі
мойындалды.
Сонымен, демократия деп халық билігі, теңдік, құқық, әділдік, еркіндік
принциптеріне негізделген мемлекеттік құрылысты айтамыз.
Демократия жайлы жалпы түсінік
Қазір бұл сөз бірнеше мағынада қолданылады: 1) мемлекеттің тұрпатына
(типі) мен жалпы саяси жүйесі; 2) мүшелерінің теңдігіне, басқару
органдарының мерзімді сайлануы және көпшілік дауыспен шешімдер қабылдау
принциптеріне негізделген кез келген ұйымның ұйымдастырылу түрі; 3)
қоғамдық құрылымның мұраты (идеалы) және соған сәйкес көзқарастар.
Демократияның көпшілік таныған бірыңғай анықтамасы жоқ. Әр дәуірдегі
ойшылдар оны әр түрлі түсінген. Оның үстіне әр түрлі елдерде олардың
ұлттық, тарихи және т.б. ерекшеліктеріне байланысты демократия сан түрлі
рең алуы мүмкін. Дегенмен, демократиялық мемлекеттердің көп түрлілігіне
қарамастан, олардың ортақ белгілері болады. Ондай белгілерге төмендегілер
жатады.
1. Халықтың заң жүзінде мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы
саналуы. Ол мемлекетке ұйымдастырушы, конституциялық биліктің
халыққа тән екендігіне көз жеткізеді. Ол жоғарғы органдарға өз
өкілдерін сайлайды және жүйелі түрде ауыстырып отырады. Бірталай
мемлекеттерге халықтың бастасымен және референдум арқылы заңдар
жетілдіреді және қабылданады. Сондықтан АҚШ-тың төртінші президенті
А. Линкольн демократияға “халық үшін халық сайлаған халық билігін”
жатқызды.
2. Халық билігін орнату үшін оған жағдай жасау керек. Ондай жағдай
теңдік болған жерде ғана болады. Б.з.б. V ғасырда өмір сүрген
гректің атақты тарихшысы Геродот сол кездің өзінде демократия деп
теңдікке негізделген мемлекетті айтады деген болатын. Теңдік барлық
салада - халық жиналысында, мемлекеттік істерге қатысуда, заң
шығаруда, оны орындауда және т.т. болуға тиіс.
3. Табиғатына, әлеуметтік, саяси, мәдени және т.с.с. ерекшеліктеріне
байланысты адамдар әр түрлі болады. Солардың бәрін қалай
теңестіруге болады? Ол үшін заң, құқық алдындағы теңдік болуы
керек. Заң және құқық – жалпы және барлығына бірдей қоғамдық және
саяси өмірдегі демократиялықтың негізі және қорғаушысы. Олар
қоғамдағы қатынастарды реттейді, жүріс-тұрыс, іс-әрекеттер
ережелерін орнатады. Қажетті деген іс-әрекеттерге рұқсат етеді. Ол
тәртіптерге қайшы келген іс-әрекеттерге тыйым салады, оларды
бұзғандарды жазалайды. Бірақ қоғам біреулерге рұқсат етілгенді
екіншілерге рұқсат етпеуі, біреулерге басымдық беріп, басқаларға
қысым көрсетуі мүмкін. Билік иелері (күштілер, байлар, ақсүйектер)
заң мен құқықты өз мақсаттарында пайдаланғылары келеді. Сондықтан
құқықтық теңсіздікті болдырмау керек. Оны қалай жасауға болады?
4. Оның кепілі - әділдік. әділеттіліктің де бірыңғай ұғымы жоқ. Ол
жөнінде әр түрлі тарихи дәуірлерде әр қоғамның өзіндік түсінігі
болады. Мысалы, алғашқы қауымдық қоғамда қарт, ауру адамдарды
өлтіру әділеттікке жатты. Инквизицияны жақтаушылар үшін діннен
безгендерді тірідей отқа жағу - әділетті іс. Қеңес заманында
еріксіз ұжымдастыру барысында қазақ халқының жартысына жуығы
қырылып, біразы босып кетті. 1986 жылы желтоқсанда жастарды
қырғынға ұшырату біреулерге әділетті көрінді. Әйтпесе, сол
жазаушылар жазасын алулары керек емес пе? Сайып келгенде, әділеттік
қоғамдық қатынастармен, қоғамдағы саяси құрылыспен, оның
мемлекетілігінің тұрпатымен, саяси мәдениетінің дәрежесімен
айқындалады.
5. Ал қазақ жастары болса Желтоқсан көтерілісінде бостандық, еркіндік
үшін алаңға шыққан болатын. Бұл – демократияның бесінші белгісі.
Қазақ халқы еркіндікке жету үшін ғасырлар бойы күрессе, адамзат
қоғамына демократияны шектейтін, теңдік пен әділдікті бұзатын,
қанаудың, тәуелділіктің барлық түрлерінен азат етілу үшін мыңдаған
жылдар бойы күресуіне, реформалар, революциялар, өзгерістер
жасауына, сан рет жеңілуге, жеңіске жетуге тура келді. Теңдікке,
әділеттікке, еркіндікке, демократияға, олардың принциптеріне сәйкес
өмір сүруге үйретіп және үйрену керек. Құқық пен заң адамды
күйзелу, қорқыныш, заңсыздықтан құтқаруға міндетті. Сайып келгенде,
осының бәрі еркіндік, бостандыққа байланысты.
Сонымен біз халықтың мемлекеттік билікті жүргізуге қатысу керектігі,
құқық, теңдік, еркіндік жөнінде әңгіме еттік. Осы принциптердің бәрі түгел
болғанда ғана әділдік болады. Бұл - әділдіктің демократиялық түсінігі. Ол,
өкінішке орай, адамзаттың басқа да арман-мұраттары сияқты бірден толық
орындала бермейді.
Жоғарыда көрсетілген белгілермен қатар демократиялық принципке жүйелі
түрде мемлекеттің негізгі органдарын сайлау жатады. Ең алдымен жоғарғы заң
органы сайланбалы болуға тиіс. Одан соң төменгі өзін-өзі басқаратын
органдарға дейін сайланбалы болғаны дұрыс.
Сонымен қатар шешім қабылдағанда ерте заманнан демократияға азшылықтың
көпшілікке бағынуы жататын. Кейінірек мұндай бағыну шектелді, азшылықтың өз
пікірі болуы, оны сыйлау, онымен санасу керектігі мойындалды.
Қазіргі демократиялық процесте мынадай демократиялық рәсімдер де
қарастырылған: барлық сайлаушылардың тең дауыс құқығы, сайлаудың еркіндігі,
балама үміткердің болуы, тізім бойынша сайламау, демократияның үздіксіз
қоғамдық бақылау аясында болуы, мемлекеттің дау-дамай, шиеленістерді
реттеудегі ықпалды тетіктерін табуы және т.с.с.
Демократия болу үшін саяси, экономикалық, құқықтық, мәдени,
идеологилық кепілдіктер жүйесі болуы шарт. Оның маңызды кепілдігіне әр
түрлі демократиялық елдерде қалыптасып жатқан азаматтық қоғам мен құқықтық
мемлекеттер жатады.
Сонымен, демократия деп халық билігі, теңдік, құқық, әділдік, еркіндік
принциптеріне негізделген мемлекеттік құрылысты айтамыз.
Халықтың билігі ретіндегі демократия көбіне утопиялық арман-аңсарды
білдіреді. Кейбіреулер оған жақындайды, кейбіреулер көкжиекте көрініп
тұрғандай көрінеді, біреулерге оған жету жолы оңайырақ, кейбіреулерге
қиынға түседі. Дегенмен, ол-шындық, өмірдегі бағдар, нысаны, қоғамның саяси
дамуының мақсаты.
Қазақстан Республикасындағы қоғамды демократияландыру және мәдени саясат
Қоғамдағы болып жатқан өзгерістердің сапалық жағдайын неғұрлым толық
және шынайы бейнелейтін мәдени саясат туралы мәселе - әлеуметтік-
гуманитарлық саланың алдыңғы қатарынан орын алады. Қазақстанның жаңа мәдени
саясатын қалыптастыру бүкіл әлеуметтік таным салаларында, оның ішінде,
саясаттану саласында үлкен қызығушылық танынып отыр. Мәдени саясат
мәселелерін зерттеудің өзектілігі Қазақстанның тәуелсіздік алуымен
байланысты еркше күшейе түсті, өйткені, кеңестік дәуірде әлеуметтік
саясатқа жетекшілік жүргізу біртұтас одақтық орталық арқылы іске асса,
қазіргі кезде қоғамның әлеуметтік дамуын дербес басқару қажеттілігі
туындайды.
Қазіргі кездегі рухани жүйелер мен құндылықтық бағдарлардың
дифференциясы, қоғамдық сананың плюрализациясы, масс-медиа мен идеологиялық
ағымдардың әр алуандылығы тұсындағы қоғамның әлеуметтік-саяси трансформация
жағдайында мәдени саясат үлкен өзектілікке ие болады. Тұрғылықты халықтың
қалыптасқан құндылықтар жүйесі бұзылып, өмірлік идеялардың түбірімен
өзгеріп, қайта бағаланып жатқан жағдайында мәдени саясат қоғамды жан-жақты
социомәдени модернизациялау шаралары мен соған қатысты ғылыми негізделген
көзқарастардың жиынтығы түрінде көзге түседі.
Қалыптасқан мұндай ахуалда мәдени саясаттың объектісі бүтіндей
алғандағы бүкіл қоғам болып табылады. Алайда, бұқаралық санаға жаңа мәдени
ұғымдарды енгізуде, жаңа қоғамдық сананы қалыптастыруда, оның менталитетін,
социомәдени аксиологиясын, өзіндік бірегейліктің образдары мен белгілерін
өзгертуде жастардың алатын орны ерекше. Мемлекеттік биліктің қоғамдық
социомәдени санаға, әлеуметтік танымдылықтың құндылықтық басымдылықтары мен
бағдарларына осынша жан-жақты және мақсатты түрде ықпал етуі, біздің
пікірімізше, тез арада, шапшаң түрде жүргізілетін кейбір жекелеген
ұйымдастырушылық шаралармен ғана шектелмеуі тиіс. Мұндай шараның тиімділігі
кешегі күні өтіп кеткен, ал бүгін ол мүмкін емес, демек оны өткізудің
мағынасы жоқ. Өйткені, бұл қоғамдағы бейберекетсіздік пен күйреуге,
ыдырауға, әлеуметтік сілкіністерге және реформалардың кері кетуіне әкелңп
соқтырады.
Осыдан мынадай сұрақ туындайды: мәдениетті басқаруға бола ма? Бұл
сұрақтың шешімін табу үшін барлық дерлік қоғамда өз баламаларын ұсынған екі
қарама-қарсы жақтардың арасындағы бітіспес пікірталас әлі күнге дейін
толастамай келеді. Оның бір жағында мәдени жаратылыс сияқиы нәзік те
шығармашылық іске мемлекттің немесе өзге де тысқары институттың араласуын
үнемі теріске шығаратын тікелей мәдениет қайраткерлері бар. Суреткердің
еркіндігі үшін шығармашылығын тарылтып қысатын барлық тәкаппарлық және
идеялық шектеулерге қарсылар мен қалың бұқараның көркем және
интеллектуалдық шығармашылық өнімдерді пайдалануы үшін күрес – мәдениет
тарихының өнбойын алып жатқаны айғақ.
Мәдени өмірді бағыттаушы, кейде қолдап демеп отыратын, кейде шектеп
басып отыратын әртүрлі реттеуші институттар болды. Алайда, бұл мақсаттарға
жетудің әдістері сол қоғамдағы өкіметтің әлеуметтік-саяси бағдарына, оның
әлеуметтік сүйенішінің сипатына және бүтіндей алғанда, қоғамның сипатына
тәуелді болды.
Қоғамдағы жаңа ахуал жаппай орталықсыздандырумен, мәдениет дамуының
әртүрлі бағыттарының әр алуандылығымен және ашық бәсекелестігімен
сипатталады. Мемлекет бірте-бірте директивалық және әкімшілік әдіс-
тәсілдерден басқарудың жанама тәсілдеріне көше бастады. Сондықтан мәдениет
қоғамдық іс-әрекет пен реттеудің өзге де салаларымен, оның ішінде өзінің
барлық көрінісіндегі рынокпен, мәдениет рыногымен, шаруашылықпен өзара
әрекет ете отырып қызмет атқара бастады.
Мәдени орталықтарды, мұражайларды, көрмелерді, интерьерлерді және т.б.
құру арқылы көркем мәдениетті қаржыландырудың әр түрлі түрлері жан-жақты
дами бастайды. Сонымен қатар, мәдениетті қамтамасыз етудің ерекше салалары
қатарында білім беру мен бұқаралық коммуникация құралдары қала береді.
Өйткені, шығармашылықтың қалың бұқарамен қатынасы, көрермен мен
тұтынушыларға жетуі осы құралдар арқылы ғана іске асады.
Осылайша, қазіргі жаңа жағдайларда мемлекеттің рухани салаға араласу
масштабының өрісі тарыла түскенін аңғаруға болады. Мемлекет реттеу
процестерінің күрделі механизмдерін демократияландыру және плюрализациялау
принциптерін практикалық тұрғыда іске асыра отырып, бүгінгі күні қолда бар
қаржылық құралдар, мамандар, жабдықтар мен технологиялар арқылы өзекті
мәдени формаларды барынша кеңейтіп өндіруді қамтамасыз етуі тиіс.
Осыған байланысты “Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алып және
дамудың демократиялық жолын таңдағаннан кейін өз азаматтарының әлеуметтік
және саяси ақпаратты еркін алу мен тарату құқығын жариялап, баспасөзге,
теледидар мен радиоға деген цензура мен мен партиялық бақылаудан бас
тартты”. Оның үстіне, демократиялық мемлекет мәдениет саласындағы пікірлер
плюрализмін, шығармашылық ашылымдарды, сондай-ақ таңдаудың еркіндігін
қорғамай тұра алмайды. Бұл принциптер қоғамда іске аса отырып, ондағы
рухани және материалдық өмірдің барлық алуан түрлілігін қалыптастырады.
Барлық осы жағдайларды ескергенде, өкіметтік органдардың мәдени
ұйымдар мен топтардың жұмысына араласу қажет. Өйткені, мемлекет тарапынан
реттеу мен қолдау мәдениет пен өмір, ғылым мен білім өздігінен өмір сүре
алмайды және өз масштарымен функцияларын қысқартуға мәжбұр болады. Кез
келген қоғамда мемлекет мәдениет саласын белгілі бір дәрежеді бюджеттік
қаржыландыру арқылы да, сондай-ақ, әлеуметтік саясат пен арнайы заң
шығарушылық арқылы да демеп отырады.
Бұл айтылғандардан демократиялық қоғамдағы мәдени саясат мемлекеттік
институттар арқылы қоғамның социо-мәдени санасына салиқалы және мақсатты
түрде ықпал ететін мемлекеттік билік қызметінің ерекше бағыты деген түйін
шығаруға болады. Бұл қызмет бір жағынан, кейбір рухани құндылықтық
үрдістерді дамытуға, ал екінші жағынан, олардың кейбірін нақты өркениеттік
даму мен қалыптасудың стратегиялық жолдарына лайықтауға бағытталған.
Мұндай мәдени саясат қоғам өміріндегі тәрбиелік және ағартушылық
қызмет ретінде арнайы мәдениет-өндіруші және мәдениет сақтаушы әлеуметтік
институттармен және адамдардың ерекше тобымен атқарылады.
Мәдени саясаттың негізгі институционалдық құралдарына мыналарды
жатқызуға болады: тәрбие, ағарту, білім беру, қоғамдық және гуманитарлық
ғылымдар, көркем шығармашылық, мәдени-тарихи мұраны сақтау және қайта
жаңарту, кәтапханалық және мұражайлық-көрмелік істер, салт-дәстүрлік
шаралар, шұғыл ақпаратық ағымдар, идеология және насихат, саяси және
заңгерлік шығармашылық. Дәл осы аталғандар қоғамның социомәдени
сұраныстарының құндылық-нормативтік иерархиясын жүйелі, мақсатты және
кәсіби түрде қалыптастырады және оны сәйкес институттар арқылы іске
асырады.
Мемлекеттік тапсырыс – мемлекеттік мәдени саясаттың негізгі
бағыттарының формасы түрінде де, көркем мәдениеттің қызметі мен дамуы
мәселелері бойынша нақты шешімдер мен ұсыныстар түрінде де болуы мүмкін.
Осылайша, мәдени саясат бүтіндей алғандағы мемлекеттік саясаттың басқа
да бағыттары сияқты оның ажырамас бөлігі болып табылады. Оның рухани-
құндылықтық және адамгершілікті-нормативтік қырларын бейнелей отырып,
мәдени саясат өзінің бітім-болмысына бұқаралық рухани-құндылықтық сананы,
құндылықтық-нормативтік қондырғыларды қалыптастырушы социомәдени
процестерді жүйелі түрде басқарып реттеуге бағыталған практикалық заң
шығарушылық шаралар мен идеологиялық принциптердің жиынтығы болып табылады.
Оның рухани-құндылықтық және адамгершілікті-нормативтік қырларын бейнелей
отырып, мәдени саясат өзінің бітім-болмысында бұқаралық рухани-құндылықтық
сананы, құндылықтық-нормативтік қондырғыларды қалыптастырушы социомәдени
процестерді жүйелі түрде басқарып реттеуге бағытталған практикалық заң
шығарушылық шаралар мен идеологиялық принциптердің жиынтығы болып көрінеді.
Әрине, мұндай мәдени саясаттың басты субъектісі қандай да бір мәдени
мекеме мысалы, Мәдениет министрлігі немесе соған ұқсас мекеме емес, ғылым
тарапынан болатын үнемі кеңесшілік және сараптамалық қолдаумен, тәрбиелік,
ағартушылық және білім беру мекемелерімен, діни құрылымдармен, көркемдік
және жоғары оқу орындарының зиялы қауымдарымен биліктің жоғарғы
органдарының бүкіл комплексі болып табылады.
Мұндай мәдени саясаттың негізгі бағдарларын даярлау – бұл төменнен
жоғарыға дейінгі барлық мәдени институттардың іс-әрекетінің социомәдени
негіздері мен нақты мақсаттарын қалыптастыратын бүкіл қоғамың тек
мемлекеттің ғана емес, міндетті деген қорытынды шығады. Мәдени саясат, шын
мәнінде, белгілі бір құндылықтық принциптер мен ұстанымдардан құралған
қоғамның объективті қажеттіліктерінің комплексіне жауап ретінде пайда
болады.
Адамның әр алуан қырының орасан зор көлеміне жауап беретін
құндылықтардың, бағдарлардың, нормалар мен ұстанымдардың кең комплексін
даярлауда үлкен рөлді дін және зайырлы мәдениет атқарады.
Қоғамдық өмірдің ерекше саласы ретінде тікелей мәдениет төңірегіндегі
осы мәселелермен ғылыми түрде айналысатын ғылыми мекемелердің функциясы
сан алуан “әлеуметтік тапсырыстарды” жинаумен, қорытындылаумен және
жүйелеумен сипатталады. Олардың қатарына қоғамның негізгі әлеуметтік және
кәсіби топтарының социомәдени талаптарының динамикасына мақсатты және
жүйелі түрде мониторинг жүргізу, сондай-ақ, мұның барлығын елдегі мәдени
саясаттың негізгі принциптері мен бағыттарына қатысты сәйкес шешімдердің
жобасы және ғылыми негізделген болжам түрінде билік органдарына ұсыну
сияқты шараларды жатқызуға болады.
Бұл тұрғыда И.Н.Тасмағамбетовтің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
Демократия жайлы жалпы түсінік 4
Қазақстан Республикасындағы қоғамды демократияландыру және мәдени саясат 6
Саяси мәдениеттің қалыптасуы 10
Қорытынды 15
Пайдаланған әдебиеттер 16
Кіріспе
Демократия деген сөз гректің “демос” – халық және “кратос” – билік
деген сөздерінен тұрады, яғни халық билігі деген мағынаны білдіреді.
Демократияның көпшілік таныған бірыңғай анықтамасы жоқ. Әр дәуірдегі
ойшылдар оны әр түрлі түсінген. Оның үстіне әр түрлі елдерде олардың
ұлттық, тарихи және т.б. ерекшеліктеріне байланысты демократия сан түрлі
рең алуы мүмкін.
Қазіргі демократиялық процесте мынадай демократиялық рәсімдер де
қарастырылған: барлық сайлаушылардың тең дауыс құқығы, сайлаудың еркіндігі,
балама үміткердің болуы, тізім бойынша сайламау, демократияның үздіксіз
қоғамдық бақылау аясында болуы, мемлекеттің дау-дамай, шиеленістерді
реттеудегі ықпалды тетіктерін табуы және т.с.с.
Демократия болу үшін саяси, экономикалық, құқықтық, мәдени,
идеологилық кепілдіктер жүйесі болуы шарт. Оның маңызды кепілдігіне әр
түрлі демократиялық елдерде қалыптасып жатқан азаматтық қоғам мен құқықтық
мемлекеттер жатады. Сонымен қатар шешім қабылдағанда ерте заманнан
демократияға азшылықтың көпшілікке бағынуы жататын. Кейінірек мұндай бағыну
шектелді, азшылықтың өз пікірі болуы, оны сыйлау, онымен санасу керектігі
мойындалды.
Сонымен, демократия деп халық билігі, теңдік, құқық, әділдік, еркіндік
принциптеріне негізделген мемлекеттік құрылысты айтамыз.
Демократия жайлы жалпы түсінік
Қазір бұл сөз бірнеше мағынада қолданылады: 1) мемлекеттің тұрпатына
(типі) мен жалпы саяси жүйесі; 2) мүшелерінің теңдігіне, басқару
органдарының мерзімді сайлануы және көпшілік дауыспен шешімдер қабылдау
принциптеріне негізделген кез келген ұйымның ұйымдастырылу түрі; 3)
қоғамдық құрылымның мұраты (идеалы) және соған сәйкес көзқарастар.
Демократияның көпшілік таныған бірыңғай анықтамасы жоқ. Әр дәуірдегі
ойшылдар оны әр түрлі түсінген. Оның үстіне әр түрлі елдерде олардың
ұлттық, тарихи және т.б. ерекшеліктеріне байланысты демократия сан түрлі
рең алуы мүмкін. Дегенмен, демократиялық мемлекеттердің көп түрлілігіне
қарамастан, олардың ортақ белгілері болады. Ондай белгілерге төмендегілер
жатады.
1. Халықтың заң жүзінде мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы
саналуы. Ол мемлекетке ұйымдастырушы, конституциялық биліктің
халыққа тән екендігіне көз жеткізеді. Ол жоғарғы органдарға өз
өкілдерін сайлайды және жүйелі түрде ауыстырып отырады. Бірталай
мемлекеттерге халықтың бастасымен және референдум арқылы заңдар
жетілдіреді және қабылданады. Сондықтан АҚШ-тың төртінші президенті
А. Линкольн демократияға “халық үшін халық сайлаған халық билігін”
жатқызды.
2. Халық билігін орнату үшін оған жағдай жасау керек. Ондай жағдай
теңдік болған жерде ғана болады. Б.з.б. V ғасырда өмір сүрген
гректің атақты тарихшысы Геродот сол кездің өзінде демократия деп
теңдікке негізделген мемлекетті айтады деген болатын. Теңдік барлық
салада - халық жиналысында, мемлекеттік істерге қатысуда, заң
шығаруда, оны орындауда және т.т. болуға тиіс.
3. Табиғатына, әлеуметтік, саяси, мәдени және т.с.с. ерекшеліктеріне
байланысты адамдар әр түрлі болады. Солардың бәрін қалай
теңестіруге болады? Ол үшін заң, құқық алдындағы теңдік болуы
керек. Заң және құқық – жалпы және барлығына бірдей қоғамдық және
саяси өмірдегі демократиялықтың негізі және қорғаушысы. Олар
қоғамдағы қатынастарды реттейді, жүріс-тұрыс, іс-әрекеттер
ережелерін орнатады. Қажетті деген іс-әрекеттерге рұқсат етеді. Ол
тәртіптерге қайшы келген іс-әрекеттерге тыйым салады, оларды
бұзғандарды жазалайды. Бірақ қоғам біреулерге рұқсат етілгенді
екіншілерге рұқсат етпеуі, біреулерге басымдық беріп, басқаларға
қысым көрсетуі мүмкін. Билік иелері (күштілер, байлар, ақсүйектер)
заң мен құқықты өз мақсаттарында пайдаланғылары келеді. Сондықтан
құқықтық теңсіздікті болдырмау керек. Оны қалай жасауға болады?
4. Оның кепілі - әділдік. әділеттіліктің де бірыңғай ұғымы жоқ. Ол
жөнінде әр түрлі тарихи дәуірлерде әр қоғамның өзіндік түсінігі
болады. Мысалы, алғашқы қауымдық қоғамда қарт, ауру адамдарды
өлтіру әділеттікке жатты. Инквизицияны жақтаушылар үшін діннен
безгендерді тірідей отқа жағу - әділетті іс. Қеңес заманында
еріксіз ұжымдастыру барысында қазақ халқының жартысына жуығы
қырылып, біразы босып кетті. 1986 жылы желтоқсанда жастарды
қырғынға ұшырату біреулерге әділетті көрінді. Әйтпесе, сол
жазаушылар жазасын алулары керек емес пе? Сайып келгенде, әділеттік
қоғамдық қатынастармен, қоғамдағы саяси құрылыспен, оның
мемлекетілігінің тұрпатымен, саяси мәдениетінің дәрежесімен
айқындалады.
5. Ал қазақ жастары болса Желтоқсан көтерілісінде бостандық, еркіндік
үшін алаңға шыққан болатын. Бұл – демократияның бесінші белгісі.
Қазақ халқы еркіндікке жету үшін ғасырлар бойы күрессе, адамзат
қоғамына демократияны шектейтін, теңдік пен әділдікті бұзатын,
қанаудың, тәуелділіктің барлық түрлерінен азат етілу үшін мыңдаған
жылдар бойы күресуіне, реформалар, революциялар, өзгерістер
жасауына, сан рет жеңілуге, жеңіске жетуге тура келді. Теңдікке,
әділеттікке, еркіндікке, демократияға, олардың принциптеріне сәйкес
өмір сүруге үйретіп және үйрену керек. Құқық пен заң адамды
күйзелу, қорқыныш, заңсыздықтан құтқаруға міндетті. Сайып келгенде,
осының бәрі еркіндік, бостандыққа байланысты.
Сонымен біз халықтың мемлекеттік билікті жүргізуге қатысу керектігі,
құқық, теңдік, еркіндік жөнінде әңгіме еттік. Осы принциптердің бәрі түгел
болғанда ғана әділдік болады. Бұл - әділдіктің демократиялық түсінігі. Ол,
өкінішке орай, адамзаттың басқа да арман-мұраттары сияқты бірден толық
орындала бермейді.
Жоғарыда көрсетілген белгілермен қатар демократиялық принципке жүйелі
түрде мемлекеттің негізгі органдарын сайлау жатады. Ең алдымен жоғарғы заң
органы сайланбалы болуға тиіс. Одан соң төменгі өзін-өзі басқаратын
органдарға дейін сайланбалы болғаны дұрыс.
Сонымен қатар шешім қабылдағанда ерте заманнан демократияға азшылықтың
көпшілікке бағынуы жататын. Кейінірек мұндай бағыну шектелді, азшылықтың өз
пікірі болуы, оны сыйлау, онымен санасу керектігі мойындалды.
Қазіргі демократиялық процесте мынадай демократиялық рәсімдер де
қарастырылған: барлық сайлаушылардың тең дауыс құқығы, сайлаудың еркіндігі,
балама үміткердің болуы, тізім бойынша сайламау, демократияның үздіксіз
қоғамдық бақылау аясында болуы, мемлекеттің дау-дамай, шиеленістерді
реттеудегі ықпалды тетіктерін табуы және т.с.с.
Демократия болу үшін саяси, экономикалық, құқықтық, мәдени,
идеологилық кепілдіктер жүйесі болуы шарт. Оның маңызды кепілдігіне әр
түрлі демократиялық елдерде қалыптасып жатқан азаматтық қоғам мен құқықтық
мемлекеттер жатады.
Сонымен, демократия деп халық билігі, теңдік, құқық, әділдік, еркіндік
принциптеріне негізделген мемлекеттік құрылысты айтамыз.
Халықтың билігі ретіндегі демократия көбіне утопиялық арман-аңсарды
білдіреді. Кейбіреулер оған жақындайды, кейбіреулер көкжиекте көрініп
тұрғандай көрінеді, біреулерге оған жету жолы оңайырақ, кейбіреулерге
қиынға түседі. Дегенмен, ол-шындық, өмірдегі бағдар, нысаны, қоғамның саяси
дамуының мақсаты.
Қазақстан Республикасындағы қоғамды демократияландыру және мәдени саясат
Қоғамдағы болып жатқан өзгерістердің сапалық жағдайын неғұрлым толық
және шынайы бейнелейтін мәдени саясат туралы мәселе - әлеуметтік-
гуманитарлық саланың алдыңғы қатарынан орын алады. Қазақстанның жаңа мәдени
саясатын қалыптастыру бүкіл әлеуметтік таным салаларында, оның ішінде,
саясаттану саласында үлкен қызығушылық танынып отыр. Мәдени саясат
мәселелерін зерттеудің өзектілігі Қазақстанның тәуелсіздік алуымен
байланысты еркше күшейе түсті, өйткені, кеңестік дәуірде әлеуметтік
саясатқа жетекшілік жүргізу біртұтас одақтық орталық арқылы іске асса,
қазіргі кезде қоғамның әлеуметтік дамуын дербес басқару қажеттілігі
туындайды.
Қазіргі кездегі рухани жүйелер мен құндылықтық бағдарлардың
дифференциясы, қоғамдық сананың плюрализациясы, масс-медиа мен идеологиялық
ағымдардың әр алуандылығы тұсындағы қоғамның әлеуметтік-саяси трансформация
жағдайында мәдени саясат үлкен өзектілікке ие болады. Тұрғылықты халықтың
қалыптасқан құндылықтар жүйесі бұзылып, өмірлік идеялардың түбірімен
өзгеріп, қайта бағаланып жатқан жағдайында мәдени саясат қоғамды жан-жақты
социомәдени модернизациялау шаралары мен соған қатысты ғылыми негізделген
көзқарастардың жиынтығы түрінде көзге түседі.
Қалыптасқан мұндай ахуалда мәдени саясаттың объектісі бүтіндей
алғандағы бүкіл қоғам болып табылады. Алайда, бұқаралық санаға жаңа мәдени
ұғымдарды енгізуде, жаңа қоғамдық сананы қалыптастыруда, оның менталитетін,
социомәдени аксиологиясын, өзіндік бірегейліктің образдары мен белгілерін
өзгертуде жастардың алатын орны ерекше. Мемлекеттік биліктің қоғамдық
социомәдени санаға, әлеуметтік танымдылықтың құндылықтық басымдылықтары мен
бағдарларына осынша жан-жақты және мақсатты түрде ықпал етуі, біздің
пікірімізше, тез арада, шапшаң түрде жүргізілетін кейбір жекелеген
ұйымдастырушылық шаралармен ғана шектелмеуі тиіс. Мұндай шараның тиімділігі
кешегі күні өтіп кеткен, ал бүгін ол мүмкін емес, демек оны өткізудің
мағынасы жоқ. Өйткені, бұл қоғамдағы бейберекетсіздік пен күйреуге,
ыдырауға, әлеуметтік сілкіністерге және реформалардың кері кетуіне әкелңп
соқтырады.
Осыдан мынадай сұрақ туындайды: мәдениетті басқаруға бола ма? Бұл
сұрақтың шешімін табу үшін барлық дерлік қоғамда өз баламаларын ұсынған екі
қарама-қарсы жақтардың арасындағы бітіспес пікірталас әлі күнге дейін
толастамай келеді. Оның бір жағында мәдени жаратылыс сияқиы нәзік те
шығармашылық іске мемлекттің немесе өзге де тысқары институттың араласуын
үнемі теріске шығаратын тікелей мәдениет қайраткерлері бар. Суреткердің
еркіндігі үшін шығармашылығын тарылтып қысатын барлық тәкаппарлық және
идеялық шектеулерге қарсылар мен қалың бұқараның көркем және
интеллектуалдық шығармашылық өнімдерді пайдалануы үшін күрес – мәдениет
тарихының өнбойын алып жатқаны айғақ.
Мәдени өмірді бағыттаушы, кейде қолдап демеп отыратын, кейде шектеп
басып отыратын әртүрлі реттеуші институттар болды. Алайда, бұл мақсаттарға
жетудің әдістері сол қоғамдағы өкіметтің әлеуметтік-саяси бағдарына, оның
әлеуметтік сүйенішінің сипатына және бүтіндей алғанда, қоғамның сипатына
тәуелді болды.
Қоғамдағы жаңа ахуал жаппай орталықсыздандырумен, мәдениет дамуының
әртүрлі бағыттарының әр алуандылығымен және ашық бәсекелестігімен
сипатталады. Мемлекет бірте-бірте директивалық және әкімшілік әдіс-
тәсілдерден басқарудың жанама тәсілдеріне көше бастады. Сондықтан мәдениет
қоғамдық іс-әрекет пен реттеудің өзге де салаларымен, оның ішінде өзінің
барлық көрінісіндегі рынокпен, мәдениет рыногымен, шаруашылықпен өзара
әрекет ете отырып қызмет атқара бастады.
Мәдени орталықтарды, мұражайларды, көрмелерді, интерьерлерді және т.б.
құру арқылы көркем мәдениетті қаржыландырудың әр түрлі түрлері жан-жақты
дами бастайды. Сонымен қатар, мәдениетті қамтамасыз етудің ерекше салалары
қатарында білім беру мен бұқаралық коммуникация құралдары қала береді.
Өйткені, шығармашылықтың қалың бұқарамен қатынасы, көрермен мен
тұтынушыларға жетуі осы құралдар арқылы ғана іске асады.
Осылайша, қазіргі жаңа жағдайларда мемлекеттің рухани салаға араласу
масштабының өрісі тарыла түскенін аңғаруға болады. Мемлекет реттеу
процестерінің күрделі механизмдерін демократияландыру және плюрализациялау
принциптерін практикалық тұрғыда іске асыра отырып, бүгінгі күні қолда бар
қаржылық құралдар, мамандар, жабдықтар мен технологиялар арқылы өзекті
мәдени формаларды барынша кеңейтіп өндіруді қамтамасыз етуі тиіс.
Осыған байланысты “Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алып және
дамудың демократиялық жолын таңдағаннан кейін өз азаматтарының әлеуметтік
және саяси ақпаратты еркін алу мен тарату құқығын жариялап, баспасөзге,
теледидар мен радиоға деген цензура мен мен партиялық бақылаудан бас
тартты”. Оның үстіне, демократиялық мемлекет мәдениет саласындағы пікірлер
плюрализмін, шығармашылық ашылымдарды, сондай-ақ таңдаудың еркіндігін
қорғамай тұра алмайды. Бұл принциптер қоғамда іске аса отырып, ондағы
рухани және материалдық өмірдің барлық алуан түрлілігін қалыптастырады.
Барлық осы жағдайларды ескергенде, өкіметтік органдардың мәдени
ұйымдар мен топтардың жұмысына араласу қажет. Өйткені, мемлекет тарапынан
реттеу мен қолдау мәдениет пен өмір, ғылым мен білім өздігінен өмір сүре
алмайды және өз масштарымен функцияларын қысқартуға мәжбұр болады. Кез
келген қоғамда мемлекет мәдениет саласын белгілі бір дәрежеді бюджеттік
қаржыландыру арқылы да, сондай-ақ, әлеуметтік саясат пен арнайы заң
шығарушылық арқылы да демеп отырады.
Бұл айтылғандардан демократиялық қоғамдағы мәдени саясат мемлекеттік
институттар арқылы қоғамның социо-мәдени санасына салиқалы және мақсатты
түрде ықпал ететін мемлекеттік билік қызметінің ерекше бағыты деген түйін
шығаруға болады. Бұл қызмет бір жағынан, кейбір рухани құндылықтық
үрдістерді дамытуға, ал екінші жағынан, олардың кейбірін нақты өркениеттік
даму мен қалыптасудың стратегиялық жолдарына лайықтауға бағытталған.
Мұндай мәдени саясат қоғам өміріндегі тәрбиелік және ағартушылық
қызмет ретінде арнайы мәдениет-өндіруші және мәдениет сақтаушы әлеуметтік
институттармен және адамдардың ерекше тобымен атқарылады.
Мәдени саясаттың негізгі институционалдық құралдарына мыналарды
жатқызуға болады: тәрбие, ағарту, білім беру, қоғамдық және гуманитарлық
ғылымдар, көркем шығармашылық, мәдени-тарихи мұраны сақтау және қайта
жаңарту, кәтапханалық және мұражайлық-көрмелік істер, салт-дәстүрлік
шаралар, шұғыл ақпаратық ағымдар, идеология және насихат, саяси және
заңгерлік шығармашылық. Дәл осы аталғандар қоғамның социомәдени
сұраныстарының құндылық-нормативтік иерархиясын жүйелі, мақсатты және
кәсіби түрде қалыптастырады және оны сәйкес институттар арқылы іске
асырады.
Мемлекеттік тапсырыс – мемлекеттік мәдени саясаттың негізгі
бағыттарының формасы түрінде де, көркем мәдениеттің қызметі мен дамуы
мәселелері бойынша нақты шешімдер мен ұсыныстар түрінде де болуы мүмкін.
Осылайша, мәдени саясат бүтіндей алғандағы мемлекеттік саясаттың басқа
да бағыттары сияқты оның ажырамас бөлігі болып табылады. Оның рухани-
құндылықтық және адамгершілікті-нормативтік қырларын бейнелей отырып,
мәдени саясат өзінің бітім-болмысына бұқаралық рухани-құндылықтық сананы,
құндылықтық-нормативтік қондырғыларды қалыптастырушы социомәдени
процестерді жүйелі түрде басқарып реттеуге бағыталған практикалық заң
шығарушылық шаралар мен идеологиялық принциптердің жиынтығы болып табылады.
Оның рухани-құндылықтық және адамгершілікті-нормативтік қырларын бейнелей
отырып, мәдени саясат өзінің бітім-болмысында бұқаралық рухани-құндылықтық
сананы, құндылықтық-нормативтік қондырғыларды қалыптастырушы социомәдени
процестерді жүйелі түрде басқарып реттеуге бағытталған практикалық заң
шығарушылық шаралар мен идеологиялық принциптердің жиынтығы болып көрінеді.
Әрине, мұндай мәдени саясаттың басты субъектісі қандай да бір мәдени
мекеме мысалы, Мәдениет министрлігі немесе соған ұқсас мекеме емес, ғылым
тарапынан болатын үнемі кеңесшілік және сараптамалық қолдаумен, тәрбиелік,
ағартушылық және білім беру мекемелерімен, діни құрылымдармен, көркемдік
және жоғары оқу орындарының зиялы қауымдарымен биліктің жоғарғы
органдарының бүкіл комплексі болып табылады.
Мұндай мәдени саясаттың негізгі бағдарларын даярлау – бұл төменнен
жоғарыға дейінгі барлық мәдени институттардың іс-әрекетінің социомәдени
негіздері мен нақты мақсаттарын қалыптастыратын бүкіл қоғамың тек
мемлекеттің ғана емес, міндетті деген қорытынды шығады. Мәдени саясат, шын
мәнінде, белгілі бір құндылықтық принциптер мен ұстанымдардан құралған
қоғамның объективті қажеттіліктерінің комплексіне жауап ретінде пайда
болады.
Адамның әр алуан қырының орасан зор көлеміне жауап беретін
құндылықтардың, бағдарлардың, нормалар мен ұстанымдардың кең комплексін
даярлауда үлкен рөлді дін және зайырлы мәдениет атқарады.
Қоғамдық өмірдің ерекше саласы ретінде тікелей мәдениет төңірегіндегі
осы мәселелермен ғылыми түрде айналысатын ғылыми мекемелердің функциясы
сан алуан “әлеуметтік тапсырыстарды” жинаумен, қорытындылаумен және
жүйелеумен сипатталады. Олардың қатарына қоғамның негізгі әлеуметтік және
кәсіби топтарының социомәдени талаптарының динамикасына мақсатты және
жүйелі түрде мониторинг жүргізу, сондай-ақ, мұның барлығын елдегі мәдени
саясаттың негізгі принциптері мен бағыттарына қатысты сәйкес шешімдердің
жобасы және ғылыми негізделген болжам түрінде билік органдарына ұсыну
сияқты шараларды жатқызуға болады.
Бұл тұрғыда И.Н.Тасмағамбетовтің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz