Қазақстан тарихы
Өркениеттің бастауы
Қазақстан жеріндегі алғашқы адам
Хунну және Ғұндар мемлекеті
Үйсіндер
Кангюй мемлекеті
Сақтар
Сақтар мәдениеті
Скиф-Сібір аң стилі
Материалдық мәдениет
Рухани мәдениет
Батыс Түрік қағанаты (603—704)
Түркеш қағанаты (704—756...)
Қарлұқ мемлекеті
Қарахан мемлекеті
Оғыз мемлекеті
Қимақ қағанаты
Қыпшақтар
Жалайырлар
Наймандар
Керейлер
Шыңғысхан империясы
Әмір Темір
Мағұлстан
Алтын Орда
Қазақстан жеріндегі архитектуралық құрылыс жүйелері
Ақ орда
Әбілқайыр хандығы
Ноғай Ордасы
Қазақстан жеріндегі алғашқы адам
Хунну және Ғұндар мемлекеті
Үйсіндер
Кангюй мемлекеті
Сақтар
Сақтар мәдениеті
Скиф-Сібір аң стилі
Материалдық мәдениет
Рухани мәдениет
Батыс Түрік қағанаты (603—704)
Түркеш қағанаты (704—756...)
Қарлұқ мемлекеті
Қарахан мемлекеті
Оғыз мемлекеті
Қимақ қағанаты
Қыпшақтар
Жалайырлар
Наймандар
Керейлер
Шыңғысхан империясы
Әмір Темір
Мағұлстан
Алтын Орда
Қазақстан жеріндегі архитектуралық құрылыс жүйелері
Ақ орда
Әбілқайыр хандығы
Ноғай Ордасы
Өркениеттің бастауы.
Адамзат тарихи әр түрлі әлеуметтік-экономикалық формацияның дамуына
байланысты үлкен кезеңдерге бөлінеді. Археологияда адамзат тарихы өзіндік
кезеңдерге бөлінген, олар: тас ғасыры, қола және темір ғасырлары.
Алғашқы адам басқа ірі жыртқыштарға қарағанда әлсіз болды, өйткені
адамның күшті тістері мен тырнақтары жоқ. Оның есесіне алғашқы Гоминидтер
еңбек құралдарын жасау мен қолдану арқылы сол әлсіздіктерін білдірмеді.
Алғашқы құралдар — сүйек сынықтары, өткір таяқтар, дөрекі өңделген тастар
болды. Тас ең ұзақ қолданылған құрал болды, ол осыдан 2,5 млн. жылдан бұрын
б.з.д. 5 мың. дейін адамзат техникасында басты орын алды. Бұл кезеңді
археологтар тас ғасыры деп атап, оны екі кезеңге бөледі — Палеолит (ерте
тас ғ.) және Неолит (жаңа тас ғ.). Олардың арасындағы өтпелі кезеңді
Мезолит (орта т.ғ.) деп атады. Өз кезегінде палеолит те екіге бөлінеді:
төменгі (б.з.д. 2 млн. — б.з.д. 40 мың) және жоғарғы (б.з.д. 40 — б.з.д. 12
мың).
Ең, көне бастапқы замандардағы адамдардың өмірі туралы түсінікке сүйене
отырып, олардың тіршілігін зерттеу арқылы, олардың мекеніне, тұрақтарына
қарағанда, тау үңгірлерінде сақталған қалдықтарын, яғни тастан жасалған
еңбек құралдарын, тамақ қалдықтарын, жануарлардың сүйек қаңқаларын зерттеп
білу қажет болды. Сондай-ақ, қоғамдық дамуда кешеуілдеп қалған қазіргі
замандағы халықтардың өмірінен алынған этнографиялық мәліметтердің де мәні
зор. Ол мәліметтер ең көне замандардағы адамзаттың материалдық және рухани
мәдениетінің кейбір қырларын тура түсінуге мүмкіндік туғызады. Дегенмен,
негізгі мәліметті, бастапқы адамдық қоғамның жалпыға ортақ материалы –
тастан жасалған еңбек құралдары береді.
Тарих ғылымының өзекті мәселелерінің бірі – адамзат қоғамының даму
тарихын кезеңдерге бөлу. Кезеңдер – бұл қоғамдық даму барысында бірін-бірі
ауыстырып отырған дәуірлерді анықтау. Дәуірлерді анықтауда, қоғамдағы
негізгі – үдемелі өзгерістерді қамтамасыз ете алатын факторлар алынады.
Тарих ғылымының қалыптасу барысында, тарихшы-ғалымдар кезеңдердің
бірнеше, яғни айналым теориясы (Пифагор, б.э.б. VІғ.), формациялық
(К.Маркс, ХІХғ.), өркениеттік (А.Тойнби ж.б. батыс ғалымдары, ХХғ.) және
басқа варианттарын ұсынды.
Өркениеттің басталу мезгілін зерттеп тануда ғылымда кең қолдау тапқан
археологиялық кезеңдер. Ол еңбек құралдарын жасауда пайдаланылған
материалдар және жасау техникасындағы айырмашылықтарға сүйенеді. Сөйтіп, ең
көне дәуірді үш кезеңгі бөлуге болады: тас ғасыры (адамның пайда болуынан
б.э.б. ІІІ мың жылдыққа дейін), қола ғасыры (б.э.б. IV мың. б.э.б. І мың
жылдыққа дейін), темір ғасыры (б.э.б. І мың жылдықтан бері).
Тас ғасыры
Тас ғасыры өз ретінде ерте тас (палеолит), орта тас (мезолит), жаңа тас
(неолит) және қола ғасырына өтпелі арадағы мыс пен тас қатар т±рған ғасыр
(энеолит) болып бөлінеді.
Қазақстан жеріндегі алғашқы адам
Ежелгі тас ғасырының алғашқы құралы, бүтін тастан жасалған шаппа тастар
болған. Олар дөрекі, өңделмеген болатын. Бұл көне құралдар шель мәдениетіне
байланысты, кезінде австралопитектер жасап шығарған. Кейінгі кезеңдерде
ондай шаппа тастардың өңделген түрлері табылды. Сонымен қатар құралдардың
дифференциясы байқалады. Адамдар енді қырғыштар, тас пышақтарды, үшкір ұшты
құралдарды жасай бастады. Құралдарды жасаудың екі жолы болған: біріншісінде
тастардан шабу арқылы шақпақтар алынып, оларды қайта өңдеген. Бұл мәдениет
ашель деп аталды. Тас құралдардан басқа тік жүретін адам еңбек құралдарын
сүйек пен ағаштан жасаған. Отты пайдалануға байланысты ол ұшы күйдірілген
найза мен қазықтар жасады.
Көп уақыт бойы ғалымдар Қазақстан жерінде тас ғасырының іздерін таба
алмады. Ал бұл біздің жерімізді ежелгі адамдар өте кеш қоныстанды деген
жансақ пікірге әкелді. Соңғы зерттеулер бойынша, ежелгі адамдар Қазақстан
жерінде ашель кезінде қоныстанған. Сол дәуірдің ескерткіштері Оңтүстік
Қазақстан жерінде, Қаратау бөктерлерінің жанынан табылған. Бұл Тәңірқазған,
Бөрікқазған, Ақкөл тұрақтары.
Бүгін Қазақстанда палеолит мәдениетінің екі ауданы белгілі: Оңтүстік
Қазақстан мен Сары-Арқада. Бұл аудандар тас құралдарын өңдеу мен оларды
жасау үшін қолданылатын материалдардың әртүрлігімен ерекшеленеді. Жалпы
Оңтүстік аудандарға қарағанда Солтүстік және Орталық Қазақстанда
технологияның эволюциясы тез дамыды.
Палеолит — адамзат қоғамының дамуындағы ежелгі кезең грек тілінен
аударғанда (палео — ежелгі, литос — тас) ежелгі тас деген сөз. Палеолит
төменгі (шель, ашель, мустьер б.з.д. 800 — 40 мың.) және жоғарғы (б.з.д.
40—12 мың.) палеолит болып бөлінеді.
Қола ғасыры
• • Андронов тайпалар шаруашылығы
• • Археологиялық ескерткіштері
• Беғазы-дандыбай мәдениеті
Қола дәуіріндегі Андронов мәдениеті. Металл балқытумен адамзат өз
дамуында келесі кезеңге өтті. Бұл кезеңінің негізгі материалы мыс пен
қалайының қоспасы болғандықтан археологтар оны қола ғасыры деп атады.
Қоладан әртүрлі еңбек құралдары жасалды — орақ, кетпен, әшекейлер т.б.
құралдар. Тарихқа дейінгі соңғы археологиялық кезеңі қола ғасырының өзіне
тән ерекшелігі — Металлургия мен дамыған жер және мал шаруашылығының
кешенді дамуы.
Қазақстан жерінде өндіруші шаруашылықтың қалыптасуымен жаңа өзіндік
мәдениет қауымдастықтары пайда болды, олар неолит дәстүрін жалғастырды. Осы
жергілікті мәдениеттердің бәрі көп жағдайда ұқсас болды, сондықтан оларды
жаңа археологиялық мәдениетке — Андронов мәдениетіне біріктірді. Бұл
мәдениет Минусин ойпатында табылған жердің атымен аталды. Ол екі кезеңге
ерте және орта қола ғасыры болып бөлінеді. Ерте қ.ғ. Солтүстік Қазақстанда
Феодоров, ал Орталық Қазақстанда Нура кезеңі деп аталды (б.з.д.
XVIII—XVIғ.ғ.). Орта қола ғасыры Солтүстік Қазақстанда алакөл, ал Орта
Қазақстанда атасу кезеңі деп аталған (б.з.д. XV—XIIғғ.) б.з.д. ХІІ ғ.
бастап Андронов мәдениеті көшпелі мәдени қауымдастықтармен ауысып, Батыс
Қазақстанда қима, Орта Қазақстанда Беғазы-дандыбай мәдениеті деп аталды
(б.з.д. ХІІ—VIIIғғ.).
Андронов тайпаларының шаруашылығы. Андронов мәдениетіне өзендердің
арналары мен көлдердің жағалауында кешенді жер және мал шаруашылықтары тән.
Андронов тайпалары жартылай жер кепелерде тұрды. Олардың төбесі бұталармен,
аң терілерімен, сабанмен жабылды. Мал шаруашылығы негізінен отрықшы,
бақташы болды. Негізінен ешкі, сиыр, түйе өсірді. Өзендердің аңғарында
Андронов тайпалары кетпенді жер шаруашылығымен айналысты.
Андронов тайпаларының шаруашылығының ерекше саласы ретінде таукен мен
металлургия дамыды. Қола ғасыры кезінде Қазақстан дүниеде алғашқы қола
өндірушілердің бірі болды. Қорытылған металл көлемі өте үлкен болды. Тек
Жезқазған өңірінде 100 мың т. мыс балқытылды. Ал Орта Қазақстанда 130 т.
қалайы өндірілді, бұл 15 мың т. таза қола қорытуға жетерлік. Бұл
көрсеткіштер тек зерттелген кендер бойынша ғана.
Андронов мәдениетінің тағы бір ерекшелігі бұл керамиканы пайдалану.
Ыдыстардың формалары да әр түрлі болды — құмыра, банка тәріздес. Олар өте
бай оюлармен сәнделген. Оюдың геометриялық түрі қолданылды, былайша
айтқанда параллель сызықтардан күрделі крест тәрізді фигуралар —
меандралар.
Археологиялық ескерткіштер. Батыс Қазақстанда ерте қола ғасырына
жататын Қыргелді зираты мен Тасты-бұлақ қонысы зерттелген. Орта Қазақстанда
Ақшатау, Бугулы обалары, Нура кезеңіне жататын Боғақара қонысы мен Қарабие,
Айшырақ, Қарасай Ата су ескерткіштері зерттелген. Шығыс Қазақстанда Қапай,
Сарыкөл, Қойтас обалары зерттелген. Солтүстік Қазақстанда Федоров кезеңіне
жататын Бурабай, Обалы, Бирек-Көл обалары, алакөл кезеңінің Алексеевское,
Ефимовка, Петропавлов қоныстары мен обалары зерттелген. Оңтүстік Қазақстан
мен Жетісуда андронов мәдениетінің ескерткіштері аз. Мұнда Тау-тары,
Қойықты, Қарақұдық обалары зерттелген.
Андронов тайпаларының жерлеу дәстүрі қызық. Өлгендерді көлденең
қойылған тас плиталардан жасалған тас қораптарда жерлеген, оның үстінен
қорған үйген. Өліктің қасына өте бай безендірілген ыдыстарды, қола мен
алтыннан жасалған әшекейлерді қойған. Кейде өлікті өртейтін, онда оның
күлін жерлеген.
Темір ғасыры
Қазақстан тарихындағы б.з.д. І мың. соңы мен біздің заманымыздың басы
түбегейлі бет бұрыс болып табылады.
Б.з.д. VIII—VII ғғ. темірдің пайда болуы мен өндірістің көшпелі түріне
көшу Қазақстан жерінде өмір сүрген тайпалардың шаруашылығында күрделі
өзгерістерге әкелді. Жетісуда сақ-үйсін, Арал өңірінде — қаңлы,
Қазақстанның солтүстік-шығыс жағында ғұн, Батыс Қазақстанда алан этномәдени
қауымдастықтар қалыптасты.
Қазақстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік құрылымдар б.з.д. І мың.
тайпалар одағы ретінде қалыптаса бастады.
Сөйтіп, Қазақстанда сақ-даха (масагет), сақ-рауки (тиграхауда) исседон
аримаспа бірлестіктері пайда болды.
Хунну және Ғұндар мемлекеті
❑ θ Сенгир
❑ θ Атилла
θ Ғұн
Хунну мемлекетінің құрылуы. Ғұндар жазба деректерде алғашқы рет б.з.д.
822ж. аталады, ол кезде олар Қытайға үлкен жорық жасаған. Б.з.д. ІІІғ.
Ғұндардың Қытайға шабуылы үдей түсті. Сондықтан да Қытай императоры Ұлы
Қорған салдырды. Бұл кезде ғұндар туысқан рулардың одағы ретінде
қалыптасып, оны сайланған көсем басқарды. Б.з.д. 209ж. Туман атты көсемнің
баласы Моде өзін “сенгир” деп жариялап (сенгир-ұлы) Ғұн мемлекетін құру
барысында қызмет ете бастады. Алдымен Ғұндардың шығыстағы көршілері —
дунхулар талқандалды. Одан кейін ғұндар өздеріне батыста юечжи мен
үйсіндерді, оңтүстікте лоуфень мен байян тайпаларын бағындырды. Ғұндардың
күшейюі Қытайдың назарынан тыс қалған жоқ, ол кезде Қытайда жаңа Хань
әулеті билікке келген болатын. Ғұндар мен Қытай арасындағы соғыс б.з.д.
188ж. Қытайдың жеңілуімен аяқталды. Қытай императоры Гао-ди өз әскерімен
бірге Байден тауында қоршауға түсті. Императорды Моденің мейрімділігі ғана
құтқарып қалды. Көп ұзамай Қытай мен Ғұндардың арасында бітім орнады. Ол
бітім бойынша Қытай ғұндарға жылсайын салық төлеуге тиіс еді. Моде өлгеннен
кейін бейбіт кезең бірнеше ондаған жылдарға созылды. Оны император Уди
бұзды. Соғыс б.з.д. 129ж. басталып, 2 жақ алма-кезек жеңіске жетіп отырды.
Қытайлар Ғұндарды Ордостан ығыстырса, б.з.д. 90ж. Яньшань тауының жанында
күйрей жеңілді. Сенгир Хулагу өз бітімінің шарттарын талап етті. Бірақ
бейбітшілік ұзақ болмады. Б.з.д. 59ж. Ғұн мемлекетінде өзара қырқысулар
басталады. Сенгирлердің билікке таласына қытай дипломатиясы өршітіп отырды.
Б.з.д. 47ж. Ғұндар солтүстік және оңтүстік болып екіге бөлінді.
Алғашқылары Қытай билігін мойындады, соңғысы тәуелсіздігін сақтап қалды.
Солтүстік ғұндардың бір бөлігі Қытай басқыншыларына қарсыласа отырып,
кангар еліне кетуге мәжбүр болды. Сонымен, біздің заманымыздың шегінде
ғұн тайпаларының Қазақстанға жаппай көшуі басталады. Б.з 93ж. солтүстік
ғұндар Қытай әскерінің асыруымен тарбағатайға одан кейін Орталық
Қазақстан мен Сырдарья жағалауына дейін жетті.
Ғұн мемлекеті. Атилла. Солтүстік ғұндардың бір бөлігі б.з. І ғ.
Қазақстан территориясына енді. Көп ұзамай олар Волга, Дон және Арал
теңізінің аралығына келді. Осы кішкентай жерде хунну, алан және кангар
тайпалары 3 ғасыр бойы көшіп, Иран, Рим сияқты көне мемлекеттермен саяси
қатынасқа (бейбітте, соғыста) түсті. Осы уақытқа дейін ғұндар өзінің
этникалық ерекшеліктерінен айрылып, жергілікті көшпелі тайпалармен
ассимиляцияға түсті. Осыдан жаңа этнос пайда болды, енді біз оны Хунну емес
Ғұн дейміз. Оларды осылай батыс деректері де атайды.
375ж. төменгі Поволжьеде көшіп жүрген Баламбера бастаған ғұндар Доннан
өтіп, остготтардың тайпалық одағына соққы береді. Остготтардан батысқа
қарай тұрған вестготтар ғұндардан сақтанып, Дунайдан өтіп Шығыс Рим
империясының жеріндегі фракияға тұрақтайды. Сµйтіп “Халықтардың ұлы көші”
басталды. Біртіндеп ғұндар ары қарай батысқа ене берді. Шығыс Рим
империясының жеріне де жиі-жиі еніп отырған. 305ж. Ғұндар
Константинопольдің дауалдарына дейін жетті, сол жылы олар Месопотамия мен
Закавказьеге жорық жасады. Ұйымдаспаған, олжа үшін жүргізілген
шапқыншылықтардан енді олар ірі жаулап алуларға көшеді. Әсіресе ғұндардың
Рим жеріне шабуылдары Ругиле патшаның тұсында күшейіп, (V ғ. 1-ширегі)
Римнің бай дунай провинцияларын басып алады. Осыдан Панония (қазіргі
Венгрияның жері) Ғұн мемлекетінің орталығына айналды. Шығыс Рим императоры
Ругилеге жылында 350 фунт алтын төлеуге міндетті болды. Римдіктермен
жүргізген соғыстардың сәттілігі Ғұн ақсүйектерін байытты, оларда мал мен
құлдар көбейді.
Ругила өлгеннен кейін, 434ж. билік оның жиендеріне ағасы Мундзунаның
балаларына — Блезе мен Аттилаға (Еділ) өтті. 437ж. Ғұндар Бургунд
корольдығын талқандады, осы оқиғаның желісі “Песни о Небелунгах” жырында
орын алды. 445ж. Аттила өзінің ағасы Блезуды өлтіріп, дара билейді. Оның
билігі қысқа болғанмен, оқиғаларға толы еді.
Аттила өзінің алғашқы соққыларын Шығыс Рим империясына бағыттады да,
448ж. оған жыл сайын салық төлетті. Сонын герул, осгот пен гепид герман
тайпаларын біріктіріп, Батыс Рим империясына қарсы соғыс бастады, Батыс
Риммен вестготтар, аландар, бургундтер, франктер одақтас болды. 451ж. екі
әскер арасындағы шайқас Аттиланың жеңілуімен аяқталды, алайда келесі жолы
оның әскері Римге жақын императорды қашуға мәжбүр етті. 453ж. Аттила өлген
соң оның мемлекеті ыдырап кетті.
Оның балаларының арасында қырқыс басталды. Ал бұл жағдайды қол
астындағы бағынышты тайпалар пайдаланып кетті. Алдымен Паноний мен Карпатта
тұратын Ипидтер бас көтерді. Недар өзені бойындағы шайқаста ғұндар жеңіліс
тапты. Аттиланың үлкен ұлы Элак өлді. Кіші ұлы Ирнак, қалған ғұндармен
Карпаттан батысқа кетіп Қара теңіз жағалауына келді. Осы жерде біртұтас ғұн
мемлекеті бөлек-бөлек иеліктерге бөлініп кетті: хазар, утургур, кутургур,
сібір. Дунайдан Волгаға дейін қоныстанған бұл тайпалар өзара жиі қақтығысып
отырды.
Ғұндардың Қазақстан жеріне жаппай енуінен және ғұн, кангар тайпаларының
ары қарай батысқа µтіп кетуімен жергілікті халықтың антропологиялық типінің
өзгеруі және түрк тілінің протоқыпшақ диалектісінің таралуына байланысты
болды.
Үйсіндер
❑ θ Күнбек
❑ θ Саяси тарихы
❑ θ Үйсін
Үйсіндердің мемлекеттік құрылысы б.з.д. І мың аяғында Жетісу, Тянь-Шань
және Тарбағатай жерлерінде жаңа мемлекет пайда болды, ол Қытай деректерінде
“Үйсін елі” деп аталды. Алғашында үйсіндер Данхэ өзенінің бойында
мекендеген, б.з.д. ІІІғ. Юечжи тайпаларының қыспағынан монғолияға көшіп
баруға мәжбүр болды, ал мұна Хұндардан соққы алғаннан кейін Жетісу мен
Жоңғарияға келді. Мұнда үйсіндер Хұндардың билігін мойындай отырып б.з.д.
177ж. Жетісу, Шығыс Қазақстан мен Жоңғариядағы сақ тайпаларының ұрпақтарын
біріктіріп, өз мемлекетін құрды. Б.з.д. ІІ ғ. үйсіндер Ғұндардан бөлініп
Қытаймен жақындаса бастайды. Б.з.д. 53ж. Үйсіндер екіге бөлінді.
Үйсін мемлекетінің басында “Күнбек” титулы бар билеушісі тұрды. Билік
мұрагерлікпен қалып отырды. Б.з.д. 53ж. үйсін мемлекеті бөлінгеннен соң бір-
біріне тәуелсіз Ұлы күнбек және кіші күнбек пайда болды. Билеушіден басқа
сегіз категориядағы чиновниктер болған. Билеушінің көмекшісі дуглу титулын
иемденіп, атқарушы биліктің басшысы болды. Одан төмен екі қолбасы, үш үлес
билеушісі, оларды Онхо деп атады. Қолбасының көмекшілері дарту титулымен
аталған. Одан басқа күнбектің орда істерін басқаратын, салық жинайтын,
заңдардың орындалуын қадағалайтын шиновниктері болған.
Үйсіндердің саяси тарихы. Үйсін мемлекеті құрылғаннан бастап Ғұндарға
тәуелді болды, бірақ ол одан тез босынып осы аймақта ең күшті мемлекетердің
біріне айналды. Қытайлар ғұндарға қарсы одақтас іздеп үйсіндермен
жақындасады да, үйсін күнбегіне өз ханшаларын ұзатады. Осыны уайымдап
Ғұндар б.з.д. 80ж. үйсін мемлекетінің шығыс шекараларына шабуыл жасайды,
ұзақ ұрыстардан соң Қытаймен үйсіндердің біріккен күштерінен жеңілді.
Осыдан кейін Жетісу мен Аспан асты империя арасындағы байланыстар
бұрынғыдан да күшейді. Қытай эмисарлары ашықтан-ашық үйсін мемлекетінің
ішкі істеріне араласа бастады, ал бұл, өз кезегінде елде Хұндардың
жақтастарының күшейюіне әкелді. Б.з.д. 60ж. билікке халықтың ішінде беделі
жоқ, тек Қытай горнизондарына арқа сүйеген Найби келді. Оған қарсы билеуші
рудан шыққан Өжет көтеріліс жасайды. Найби өлгенмен 15 мыңдық Қытай әскері
Өжетті келісім жасауға мәжбүр етті. Б.з.д. 53ж. үйсін мемлекеті екіге
бөлінді. Өжетке кіші күнбек титулы мен 40 мың шаңырақ тиді, Ұлы күнбек
титулы мен 60 мың шаңырақты Қытайдың қойған адами Янгуйби еншіледі. Ұлы
күнбектің ордасы Ыстықкөл жағасында болды, Кіші күнбектікі — елдің
солтүстік жағында Жетісуда орналасты.
Үйсіндердің осыдан кейінгі тарихы Ұлы және кіші күнбектердің
соғыстарына толы. Біріншісі Қытайға сенпе, екіншісі — Кангар мен Ғұндар
сенді. Бірақ Ғұн империясы құлаған соң солтүстік үйсіндердің олармен ара
қатысы нашарлап кетті. Б.з.д. 49ж. Өжет шекара бойындағы бірнеше ұрыстарда
жеңілді. Б.з.д. 44ж. Ғұндар оңтүстік үйсіндерге шабуыл жасап, олардың
астанасы Чигу қаласын тонап кетті. Бұл оқиға үйсіндердің Қытаймен
жақындасуына әкеліп, бұл одақ б.з.д. 36ж. солтүстік Ғұндарға қарсы жорық
жасады.
Б.з.д. 30ж. Ұлы және Кіші күнбектер арасындағы қатынас тағы да
шиеленісті. Өжет өлген соң, оның орнын баласы Жини басты. Алайда Ұлы күнбек
Силаби (б.з.д. 33—16ж) оны қуып жіберіп орнына өз адамын отырғызды. Силыби
біршама үйсін мемлекетінің тұтастығын орнатты, бірге б.з.д. 17ж. Кіші
күнбектін ағасы Уйжинжан оған қарсы соғыс бастады. Силаби өлтірілді Қытай
әскерінің араласуы сәтсіз болды. Б.з.д. 12ж. Уйжинжан өлтірілді, оның кіші
бауыры 80 мың үйсінмен Кангарларға кетіп екі күнбекке қарсы соғыс ашты.
Екі иелік те өз тәуелсіздіктерінен айрылып, Қытай наместниктерімен
басқарылды.
Б.з. ХІғ. Үйсін иеліктері Қытайдан біржолата оқшауланды. IVғ. басында
Жетісу моңғол тілдес халық — сянбилердің билігіне түседі. Б.з. IVғ. аяғынан
VIғ. дейін даладағы гегемония жужандарға өтті. Жожан империясының орталығы
Монғолияда болды. Жожандардың толассыз шапқыншылықтары үйсін тайпаларын
Жетісудың жазық өңірлерінен Тянь-Шаньға көшуге мәжбүр етті. 425ж. үйсіндер
Қытайға елшілік жіберіп, 436ж. Воэй империясының елшілігін қабылдайды.
Осыдан кейін үйсіндер жылда Қытайға елшіліктер мен сыйлықтар жіберіп
тұрған. Vғ. басында үйсін атауы деректерден кездеспейді. Айта кету керек,
“Үйсін” этнонимі бүгінгі күнге дейін жетті. Қазақтардың Ұлы жүзінің бір руы
“Үйсін” деп аталды.
Кангюй мемлекеті
Кангюй атауы (қытайша Канцзюй) алғашқы рет жазба деректерде б.з.д. ІІ ғ.
кездеседі. Б.з.д. 138ж. Қытай императоры Уди Чжан-Цянь бастаған сауда
елшілігін батыс Елдеріне жіберді. Ол елшілік тек 13 жылдан кейін қайтып
келеді. Оның жазбаларында бұған дейін Қытайға мәлім болмаған мемлекеттер
сипатталған. Солардың ішінде Чжан Цянь билеушісінің ордасында болған
Кангюй мемлекетіде бар.
Қытай елшісінің мәмлекетіне қарағанда “Кангюй” Даваньжан солтүстік
батысқа 200м жерде тұр. Бұл көшпелі иелік. Әдетте Юечжилерге ұқсайды; 90
мың әскері бар, әлсіздігі нәтижесінде оңтүстіктегі юечжилердің билігін,
шығыста ғұндардың билігін мойындайды. Яньцай Кангюйден солтүстік бастыста
2000 м. жерде орналасқан. Бұл да көшпелі иелік, әдетте Кангюймен ұқсас.
Әскері 100000 асады, үлкен көлдің жағасында тұр. Бұл солтүстік теңіз”.
“Хань үйінің тарихы” кітабында, “Батыс өңірі туралы мәліметте”
Кангюйлер туралы нақтырақ айтылады.
Онда “Кангюй билеушісі Лоюени елінде Битянь қаласында орныққан. Люеннен
7 күндік жерде оның жазғы ордасы болған. Халқының саны 120000 шаңырақ,
6000000 жан. 120000 әскері бар”. Осы деректерден Кангюйдің сыртқы
саясатының кейбір көріністері белгілі болып отыр. Б.з.д. 45—36ж. олар
солтүстік Ғұндарды қолдап, сµйтіп, оларға қарсы үйсін және Қытаймен бірігіп
қарсы шыққан. 85ж. Кангюй Қашқардағы Қытай наместнигі Бань Чаоға қарсы
болған фергандықтардың көтерілісін қолдады. Сонымен қатар мынадай
мәліметтер бар: “Кангюй... такаппар да асау, үлкендер алдында бас июге
ешқашан келіспейді. Наместниктерден жіберген чиновниктерді үйсін
елшілерінен төмен отырғызады. Тамақты алдымен князьдар мен старшиналарға
береді, тек содан соң, ғана наместниктің адамдарына береді”.
Кангюй саясатының жалпы бағыты Ұлы жібек жолының ферғанадан Аралға
дейінгі Сырдарьямен өтетін бөлігін өз бақылауында сақтап қалуға тырысу
болды. Бұл оларға сәтті болды. Ұлы жібек жолының Сырдарья арқылы солтүстік
батысқа, Кавказға, Қаратеңізге, сонымен қатар Иранның оңтүстігі мен таяу
Шығыс пен Индияға қатынағаны туралы қаңлылардың және Яньцай-Аланья
тұрғындарының қалалары мен некропольдарын, тұрақтарын қазған кезде табылған
бұйымдар дәлелдейді, солардың ішінде: Қытай монеталырымен айналары,
Индиядан келген коралл моншақтары, Европадан келген қола қапсырмалар,
Ираннан әртүрлі тастар бар.
Кангюй халқының этникалық сипаты әлі де болса күрделі сұрақ, толық
зерттелмеген. Қангюйлер қай тілде сөйлеген туралы әлі де тұтас пікір жоқ.
А.М.Бернштамның пікірінше, Кангюйлер түркі тілдес болған. Басқа
зерттеушілер оларды солтүстік иран малшы тайпалары, б.з. Іғ. ортасында ғана
Сыр өңіріне түркі тайпаларының келуіне байланысты ғана өзінің этникалық
түрі мен тілін өзгерткен дейді. Б.А.Литвинскийдің пікірінше, кангюйлер иран
тілдес сақтардың тұқымы. Оның ойынша, Кангюй атауы сақ тайпалары бірінің
атауы болуы мүмкін, оны аударғанда — “тері киімді адамдар” (немесе сауат).
Сақтар
Б.з.д. І мың. Ортасынан бастап Қазақстан жеріндегі көшпелі тайпалар
“сақ” атауымен белгілі. Жазба деректердің мәліметі бойынша олар
Қазақстанның барлық этникалық территориясында қоныстанып, бірнеше топқа
бөлінген: оңтүстікте тиграхауда сақтары (грек деректерінде массагеттер, дон
тайпалары), Бактрия мен Маржанада құрамына парасогда сақтары кірген
хаумаварга сақтары.
Солтүстік шығыста — аримаспы, Орта Қазақстан — исседондар, Батыс
савроматтар, Геродот бойынша савроматтардың аржағында “биіктаулардың
етегінде”, оңтүстік шығыс Орал таулары болуы мүмкін, аргипей тайпалары өмір
сүрген.
Сақ тайпалары мал шаруашылығының үш түрімен айналысты: көшпелі,
жартылай көшпелі, отырықшы. Малдың негізгі түрі қой болды. Шаруашылықта
және к‰нделікті т±рмыста жылқы жиі пайдаланылды, мұны археологиялық
деректер де растайды. Сақ жауынгерлері мен көсемдерінің қабірін ашқанда
жылқылардың сүйектері табылған. Асыл тұқымды жылқымен бірге қарапайым
жылқылар да болды, олар аса биік емес, аяқтары қысқа, бірақ өте төзімді
болды.
Сақтар мәдениеті
Скиф-Сібір аң стилі
— — Алтын адам
— — Ата-баба аруағына табыну
Көне көшпелілердің мәдениеті өзінің ауқымы мен таралу жылдамдығы
жөнінде дүниеде сирек кездесетін құбылыс. Оның мыңдаған километр бір-
бірінен алшақ жатқан мәдени ошақтарында еш өзгеріссіз, бір-бірін айнытпай
қайталайтын көптеген әскери-көшпелі өмір салтына тән бұйымдар: әбзелдері,
қару, қола қазандар, дала батырларының тас мүсіндері. Көне көшпелі дәуірдің
феномені — өнері. Қола ғасырында көшпелі тайпалардың көбінің өнері —
геометриялық фигуралар болды, тек петроглифтерде жануарлардың, адам мен
құдайлардың бейнелері берілген. Көшпелілердің өнері негізінен қолданбалы
болды, олар әртүрлі бұйымдарды әшекейледі. Көне көшпелілердің дүниесі бұл
жануарлар дүниесі. Оны жасаушылар адам бейнесінен аңдарды көп бейнеледі.
Сондықтан да көне көшпелілердің өнері скиф-сібір аң стилі деп аталды.
Бұлай аталу себебі көне көшпелілер өнерінің екі массиві скифтер
қоныстанған Солтүстік Қара теңіз бен шығыста Сібірде табылған. Тек содан
кейін ғана археологтар скиф-сібір өнерінің үлгілері Евразия кеңістігінің әр
жерлерінен көптеп табылған. Бүгінгі күні көне көшпелілер өнерінің
ескерткіштері Карпато-Дунай бассейінінен Тынық мұхит жағалауына дейінгі кең
алқапта табылып отыр. Скиф-сібір аң стилін жасап дамытуда көне халықтар
қатысты, олар: Дунай мен Балқандағы фракиялықтар, Оңтүстік Шығыс Европа
скифтері, сармат пен совроматтар, Солтүстік Кавказдағы меоттар, Қазақстан
мен Орта Азия сақ; массагет, дахи, исседондар, Оңтүстік Сібір мен
монғолияның динлин мен ғұндары, Қытайдың солтүстік шығысындағы жун мен ди
халықтары. Аң стилінің ең көне үлгілері б.з.д. І мың. ортасына (әр түрлі
хронология бойынша б.з.д. IX—VІғғ.), ал ең кейінгілері б.з. алғашқы
ғасырларына жатады.
Кең ареалға таралған оны өнер үлгілері көне көшпелілер өнерінің стиль
жағынан тұтастығын көрсетеді. Бұл тұтастық сүреттелген бейнелерден
көрінеді, олар көп емес, жабайы аң мен құстық бірнеше түрі ғана. Кейбір
жануарлардың бейнелері жиі қайталанып, символдарға айналып кеткен. Солардың
ішінде үлкен мүйізді бұғы, бұралып жатқан мысық типтес жыртқыштар,
тұмсықтары, көздері, қанаттары мен аяқтары өте үлкен жыртқыш құстар.
Стильдік тұтастық аңдарды бейнелеу тәлімдерінен жүйесіндегі танымалдығында
да білінеді. Ең алдымен аңдар белгілі бір бейнеде берілген: мысық типтес
жыртқыштар дөңгелей бұрылған, аяқтарын жанына басып, мойындары соза жатқан
т.б. Құстың немесе аңның кейбір дене мүшелері үлкейтіліп көрсетіледі: үлкен
мүйіз, тұмсық, тырнақ тістері үлкен апандай ашылған ауыздар. Бүтін дененің
орнына олардың кейбір мүшелері ғана көрсетілді. Негізгі бейнеге қосымша
сүрет қосылды. Дене мен оның мүшелері шеңбер, элипс тәрізді қисық
сызықтармен көрсетілді. Сөйтсе де, бұл аңдарды тез тани қоюға болады.
Барлық бейнелер анық, шартты белгілеуге қарамастан аңдардың бейнелері
реалисті түрде берілген. Скиф-сібір аң стилінің бастауын қола ғасырынан
табу өте қиын. Ол негізінен фигура ретінде емес, ою түрінде болды. Аң
бейнелері кездескенмен олар өте тұрпайы схемалық түрде ғана. Скиф-сібір аң
стилінің пайда болуына дейін ерте шығыс өркениеттердің мың жылдық тарихи
бар өнері болды.
Таяу Шығыс, Орта Шығыс және Қытайда көптеген аң бейнелері жасалды,
бірақ олардың ешқайсысы де көне көшпелілердің аң бейнелеріне келмейді. Скиф-
сібір аң стилінің қайнар көзі көне көшпелілер қоғамының ішінде, оның
әлеуметтік құрылымы мен психикасында, табиғат пен байланысында жатыр. Салт
атты жүріс пен қарудың арнайы түрлерінің пайда болуы, көшпелікке ауысқан
халықтың қозғалысқа икемділігі көне көшпелі қоғамда атты әскердің пайда
болуына әкелді. Соғыстан басқа бұл әлеуметтік топ аңшылықпен де айналысты.
Бұл атты аңшылар қоршауға түскен аңдармен арпалысқа түсетін. Ерліктің шыңы
болып аңды тірідей байлап алу саналды. Тұяқты аңдар ондайда етбетінен,
аяғын бауырыңа басып жатса, ірі жыртқыштар бұралып, байлаулы бауырына
тұмсығын тығып жатады. Міне, аң стилінің прообраздары ретінде осы қолға
түскен аңдар болды. Әрине бүкіл аң стилінің пайда болуын бірғана жауынгер
аңшылардың эстетикалық талғамымен анықтауға қиын. Көшпелі қоғамда рухани
мәдениет өте күрделі болған. Осыған байланысты аң стилінде біздер көп
фигуралы, қиялдан туған аңдар негізгі бейнеге қосымша бейнелерді қосу
сияқты композицияларды байқаймыз. Мұндай бейнелер дүниенің құрылымы туралы
көзқарасты, құдайлардың күнін білдірген. Көне көшпелілердің мәдениеті
сыртқы әлемінің де ықпалын сезінді. Сондықтанда скиф өнерінде Ассирияның,
Мидияның, ахеменидтік Иранның, Ежелгі грецияның ықпалы сезілді. Хун
мәдениеті қытайдың көркемсурет өнерінің ықпалында болды. Ал ішкі Азияны
алсақ, соның ішінде Қазақстан, сыртқы импульстарден бос болды. Сондықтан да
мұнда скиф-сібір аң стилінің өзіндік үлгілері пайда болды. Б.з.д. І мың
алғашқы жартысында скиф-сібір аң стилінің қалыптасуынан жердің бірі
Қазақстанның территориясы болды. Сөзсіз, бұл Арал теңізінің шығысы мен
оңтүстік шығысындағы өңірлерді қамтыды. Тагискен, Улгарак қорғандарын қазу
барысында ат әбзелдерінің қола бөлшектері, бұғының аттық, сайгактың,
арқардың, қабанның, мысық жыртқыштар мен құс жыртқыштардың бейнесі бар
алтын қаптамалар табылған. Бұлар б.з.д. VII—V ғ. жатады. Орталық
Қазақстанның Тасмола мәдениетінің қорғандарында аң стилінің көптеген
туындылары да VII—VI ғ. жатады. Солардың ішінде тау ешкілерінің қола
мүсіндері, қабан бейнесі бар және басқа аңдардың 5 басы орналасқан мүйіз
ілгек, жыртқыш мысықтардың алтын бастырма бейнелері, жыртқыш құстық бейнесі
мен бастары бөлек бейнеленген құстардың қола қаптамадағы суреті.
Ғалымдардың ойынша, тасмола мәдениетінің ескерткіштерін сақтардың солтүстік
және шығыс көршілері — исседон, аримаспы, агрипей тайпалары тастап кетті.
Зайса көлінің оңтүстігінде Чілікті алқабында (Шығыс Қазақстан) б.з.д.
VII—Viғғ. жататын қорған қазылып, онда көне көшпелілердің алтыннан жасалған
аң бейнелерінің классикалық түрлері табылған, солардың ішінде: бұралып
жатқан жыртқыштар, жатып бейнеленген бұғылар, қабан, жыртқыш құстар.
Чілікті алқабында табылған бұл бұйымдар — көне скиф-сібір аң стилінің
туындысы. Әр түрлі мұражайларда Жетісу мен Тань-Шаньда табылған ірі қола
бұйымдары сақталып отыр. Бұл қола қазандар, олардың аяқтары ешкі бейнесінде
жасалған, және қазанның жақтарында аңдар суреттелген. Бұл ареалға қола
шамдар мен құрбандыққа арналған столдар тән, олар жыртқыш, тұяқты, қиял
жануарлардың құйылған бейнелерінің композицияларымен безендірілген. Скиф-
Сібір аң стилінің бейнелері жартастағы суреттерде — петроглифтер де жиі
кездеседі. 1969—70ж. Алматы маңындағы Есік қаласында ең бай сақ қорғаны
зерттелді. Биіктігі 6м. жететін қорғанның астында қима бөренелерден
жасалған, төбесі мен едені ағашпен төселген бөлме болды. Осы қалада
жерленген жас адам сәнді киінген. Оның бешпеті, көйлегі, шалбары, етігі,
биік баскиімі көптеген алтын қаптамалармен тігілген. Алтын қаптамамен
белдігі, семсері, қанжары да әшекейленген. Сондай-ақ оның төсеніші де
алтынмен қапталған. Жалпы сол обадан жалпы 4000 жуық алтын бұйымдар
табылды, олардың көбісі аң стилінің шедеврлері. Көптеген ыдыс аяқтың
арасында жазуы бар күміс тостақан да табылды. Бұл есік қорғаны б.з.д.
V—IIIғ. шектеледі. Егер күміс тостағандағы жазу оқылған болса, онда
ғалымдар сақ тайпалырының қай тілдік топқа жатқанын анықтар еді.
Материалдық мәдениет
— — [1][1]Қала мәдениет
— — Отырықшылық мәдениет
— — Испиджаб
— — Отрар
— — Тараз
— — Қол өнер
— — Сауда
Қазақстанның географиялық орналасуына байланысты қазақ жерінде орта
заманнан бері қос мәдениет-көшпелі және отырықшы қатар дамыған. Біздің
дәуірімізге дейінгі Қытай деректері Сырдария жағалаулары мен Арал маңындағы
қалалардың халықаралық сауда ісіне тартылғанын көрсетеді. (Бичурин И.Я..
Собрание сведений о народах, обитавших в средней Азии в древние времена. Т
ІІ, М-Л., 1950. 152 б. Массон В.М. Страна тысячи городов. М., 1996. 106-
108б. К.Байпақов, А.Нұржанов Ұлы жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан.
А., 1992.)
Отырықшылық мәдениет — отырықшы егіншілік және қала мәдениетінен
құралады. Қала ұғымы әр бір тарихи кезеңге байланысты өзгеріп, толығып
отырды.
Қалалардың тұрақты ауылдардан айырмашылығы қолөнер мен сауданың және
архитектураның кеңінен дамуы орын алады.
Қала мәдениетінің ежелден қалыптасқан екі орталығы — Оңтүстік Қазақстан
мен Жетісу болды.
Испиджаб. (Қазіргі Сайран елді мекені)
Ұлы Жібек жолының қазақ жері бөлігіндегі ең ірі қала саналды. VII
ғасырдың барысында Сюань-Цяньнің жылнамасында “Ақ өзендегі қала” деген
атаумен белгіленген.
Араб тарихшысы әл-Мақдиси Испиджабты өте таза, ұнамды, үлкен қала
ретінде сипаттап, қалада 1700 рабат (керуен сарай) төбелері жабылған ірі
сауда орталықтарының және үлкен орталық мешіттің бар екендігін хабарлайды2.
Археологтардың есептеулерінше қаланың өзінде және қала маңында 40 мыңға
тарта халық тұрған.
Отрар Қазақстан қалаларының ішінде ерекше орын алатын қала. Себебі,
қаланың орналасқан географиялық орны мен түрлі алқаптардың — көшпелі және
отырықшы өмірдің тоғысқан, сан тарау керуен жолдарының қиылысқан жерінде
тұруы.
Белгілі археолог А.Н.Бернштаев Отрарға байланысты “Орта Азияда бұдан ең
қолайлы және ең қауіпсіз орынды табу қиын” деп көрсетеді.
Тараз Қазақ жеріндегі ең ежелгі қалалардың бірі. VII ғасырдан Жібек
жолындағы маңызды орталыққа айналды. Аты әйгілі араб тарихшы, жағрапияшысы
әл-Махдиси Х ғасырда былай деп жазған “Тараз — бау-бақшалы, қалың елді,
оры, төрт қақпасы және қонысталған рабаты бар – үлкен, берік қала”3. Хғ.
соңы — ХІғ. Орта Азияны біріктірген Қарахандар мемлекетінің бір орталығы
осы Таразда орналасты.
Жазба деректер Оңтүстік Қазақстанда 27 қала туралы хабар береді.4
Ал Шу және Талас аңғарларындағы аумақта барлығы 36 қала жұрты табылған.
(Бұлда сонда 353 б.)
Суябпен Баласағұн Жетісу өңіріндегі екі ірі орталық болып саналған
Алғашқы кезеңде Қытай тарихшылары, кейінірек араб ғалымдары Суябты “бұл 20
мың адам тұратын үлкен мекен” деп сипаттайды. (Валин С.Л. Аталған еңбек.
180-183 б.)
Суяб батыс Түрік және Түргеш қағанаттарының астанасы болды.
Баласағұн Жетісу өңірінің астанасы, Қарахан мен Қарақытайлардың саяси
орталығы болып, Х-шы ғасырдың тарихшылары көрсеткендей “игілігі мол үлкен
елді мекенге” айналған (К.Байпақов, А.Нұржанов. Ұлы Жібек жолы және
ортағасырлық Қазақстан. А., 1992. 158 б.)
Баласағұнда 40 күмбезді және 200 қарапайым мешіт, жиырма ханақ пен он
медресе болған.6 (Қ.Байпақов, А.Нұржанов. Аталған еңбек. 160 б.)
ІХ—Х ғасырларда Жетісудің солтүстік-шығысында 12 қала болса, ХІ—ХІІ
ғасырларда 70-ке жеткен. Сол заманның куәгері араб ғалымы әл-Идриси ХІІ
ғасырда Алакөл және Ертіс жағалауында қимақтардың қалалары болғандығын
жазады.
Ортағасырлық қалалар бірнеше бөліктен тұрды. Оның ішінде қамал мен
шахристаннан тұратын “орталық бөлік” ерекше көрінеді. Бұл жерде билеуші топ
өкілдері мен бай саудагер, әскербасылар, шенеушілер тұрған. Қаланың
қорғаныс құрылыстарын мықты дуалдар құрайды. Дуалдардың ені 2 метрден 7
метрге дейін, биіктігі 5 метрге дейін салынған. Кейде Дуан қорғандар ішкі
қамалда қала бекінісінде де бөлек салынған (Кошемеко П.Н. Оседлые
поселение Таласской долины. Фрунзе, 1963, 167-171 б. )
Үлкен қалаларға ортақ сипат салтанат залдарының қабырғалары оюлармен
әшекейленген. Құлшылық орындары, мешіттер, суландыру құбырлары, моншалар
қала архитектурасының басты бөлігін құраған.
Рухани мәдениет
❑ θ Әдебиет
7 θ Ғылым
❑ θ Дін
❑ θ Әбу-Насыр Әл-Фараби
❑ θ Қожа Ахмет Иассауи
Ғылымның дамуы. Әрбір халықтың рухани байлығы — ғасырлар бойы тарихында
жасалған, ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын мирас.
VI—VII ғасырларда Түрік қағанатының құрамындағы Қазақ жеріндегі
тайпалар өз жазуын қолданған. Византия тарихшысы Искандрдың 568ж.
Константинопольге барған түрік елшісі Қағаннан “скиф жазуымен” жазылған
хатын алып келген.
Ертедегі түрік жазуы тұңғыш рет XVIII ғасырда Енисей аңғарында табылып,
ол “руналық жазу” деп аталды. Руналық жазудың ең әйгілілері Білген қаған
мен қолбасшы Күл-тегіннің құрметіне қойылған және Тонікөктің ескерткіштері.
Сонымен бірге, Талас бойынан, Шығыс Қазақстан, Талғар қаласы жұртынанда
түрік жазба ескерткіштері табылды. Бұлар маңызы зор тарихи дерек көздері
болумен бірге, аса көрнекті әдеби шығармаларда болып табылады.
ІХ ғасырдан бастап ислам дінінің таралуына байланысты, академик
В.В.Бартольд атап өткендей ғылымның дамуы кең өріс алады.[2][1]
Әдебиет пен қатар тіл, астрономия, арифметика, философия, тарих және
басқа ғылым салаларындағы әлемге әйгілі ғұламалардың өмірі мен еңбектері
бұған айғақ. Отрар қаласында 870ж. дүниеге келген Әбу-Насыр Әл-Фараби
философия, ғарышнама, логика, медицина, заң ғылымы мен математика
салаларында үлкен жетістіктерге жетті. “Қайырымды қала тұрғындарының
көзқарасы”, “Дүниедегі қозғалыстардың тұрақтылығы”, “Логика” және басқа
еңбектері ғылым тарихының алтын қорынан орын алды.
Жүсіп Баласағұн 1015—16 жылдары Баласағұн қаласында туылды. Түрік
тілінде жазылған алғашқы еңбек “Құтты білік” кітабы ұлы әдеби-философиялық
шығарма. Жүсіп Баласағұны еңбегінде адамгершілік принциптерден бастап,
мемлекетті басқару әдістерін, қоғамдық-саяси мәндегі ережелер мен заңдарды,
әдет-ғұрыптар, экономика, мәдениет, этика мәселелерін өте жоғары деңгейде
талдап көрсеткен.
“Ақыл-ой — шам шырағың түндегі
Білімдарлық — жарық көзі күндегін”.
Махмұт ибн ул-Хусаин ибн Мухаммед әл-Қашқари ХІ ғасырда Қашқарда
туылып, Баласағұн қаласында өмір сүрген. Оның “Диуани Лұғат ат-түрк” еңбегі
түрік тілі ғылымындағы орны ерекше шығарма Түркі руларының тіл
ерекшеліктерін, сөздік қорын зерттеумен бірге, халық фольклорымен тарихы,
этнографиясына өшпес мұра қалдырды. 29 тайпаның аты, картасы, 110 жер-су
аты, 262 мақал келтіріп
“Елім саған әдепті мирас етіп қалдырамын,
Шағалаған, жайқалған білімдінің бұл құрағын”
Қазақстанның орта ғасыр кезеңінде қалалар ғылым мен мәдениеттің ірі
орталықтарына айналды. Әсіресе қала мәдениеттінің дамуына ислам дінінің
ықпалы орасан зор болды. Әрбір қаладағы ірі кітапханалары бар медреселер
жалпы білім тарату ордаларын құрады. Мысалы бір Отрар қаласының өзінен
атақты Әл-Хорезми мен асторономиялық кестені жасауға қатысқан әйгілі
астроном, математик Аббас Жаухари тілші географ ғалым Ысқақ әл-Отрари
секілді ғұламалар шықты. Отрар кітапханасы сол замандағы әлемдегі ең үлкен
кітапханалар қатарына енген. Сонымен бірге тарихта аты белгілі әл-
Түркістани, әл-Сығанақи, әл-Шаухари секілді көптеген ғұлама-ғалымдардың
мекендері де өркениетті дамуды сипаттайды.
Дін. Ертедегі түріктер негізінен тәңірге сыйынған Орхон жазба
ескерткіштерінде “Көкте түрік тәңірісі”,.. Тәңір жарылқағандықтан,..
Төбеңнен тәңірі баспаса,.. тәңірі жарылқаушы,.. тағдырды тәңірі жасар адам
баласы өлгелі туған” — деген секілді. Күлтегін жазуындағы теңеулер Тәңірдің
көктегі жаратушы екендігін сипаттайды[3][2].
Ортағасыр тарихшысы әл-Мақдиси Х-ғасырда түріктердің діні туралы былай
деп жазады: “Түріктер бір тәңірі, яғни “тәңір-біреу” дейді[4][3].
Сонымен бірге, ежелгі түріктер арасында зороастризм, буддизм, несториан
діндерімен қатар отқа, жануарларға, пұтқа, рухқа табыну секілді шамандық
сипаттағы діни ағымдар болды. Несториан дінінің, өздері бөлініп шыққан
христиан дінінен ерекшелігі — бір құдайға бойұсынушылық болып, Иса
пайғамбарды Құдайдың ұлы емес, құлы және елшісі деп, Мариямның баласы
ретінде тануында.
Ислам діні Қазақстанда VIII ғасырдан бастап тарала бастады. Түркеш
жерін жаулап келген қытайларға, түркештермен одақ құрған араб әскерінің 751
жылғы Атлақ соғысындағы тарихи жеңісінен кейін, ел ішінде кеңінен таралып
960 жылы Қарахан мемлекетінде мемлекеттік дін болып қабылданды.
Жаңа мемлекеттік дін қоғам өміріне аса маңызды өзгерістер әкелді.
Түркі діндердің ел ішіндегі ыдыратушылық факторын жойып, тайпалардың рухани
бірлігін дамыту арқылы этностық тұтастануына негіз қалады. Ислам дінінің
келген алғашқы 2—3 ғасырында ортақ территория аясында әл-Хорезми, әл-
Фараби, әл-Торуни, Әбу Әли ибн Сина, Ж.Баласағұни, Мазмұт Қашқари секілді
алыстар адамзаттың алтын қорына өз үлестерін қосты.
Діни әдебиеттің кеңінен таралуына ХІІ ғасырда Иассы қаласында тұрған
Қожа Ахмет Иассауи және Сулеймен Бақырғани, Ахмет Махмұтұлы Иүгінеки
секілді ойшыл ақындар үлкен үлес қосты.
Ахмет Иссауидің “Диуан-и Хикмет” өлеңдер жинағы исламдағы сопылық
ағымын дәріптеп халыққа діндарлықты, сопылық ұстамдықты, аскетизмді
насихаттаумен бірге дүние қызығынан безіп тәркі дүниелікке келуге шақырады.
Ахмет Иүгінекидің “Ахиқат сыйы” дастанының негізгі мазмұны моральдық,
этикалық мәселелерге арналған. Егер сопылық әдебиет өкілдері адамның
танымдық мүмкіндігін шектеп, сезім мен қияли ой-жорамалға сүйенсе, Ахмет
Иүгінекимен Ж.Баласағұни жолымен парасаттылыққа, оқу, ғылымға, еңбек етуге
шақырып, қараңғылықтың бақытсыздыққа апаратынын жырлайды.
Батыс Түрік қағанаты (603—704)
❑ θ Қаған
Түрік әлемінің батыс бөлігін қамтыған Түрік Батыс қағанаты. Шығыс
Түркістаннан Әмударияға, Еділ бойы мен Солтүстік Кавказ далаларына дейінгі
аумақта түріктердің ежелгі мекенінде орналасып, астанасы Суяб қаласы, ал
жазғы орталығы Мыңбұлақта (Түркістан төңірегі) болды. Этникалық бірлестік
өзегін Шу өзенінен Шығысқа қарай бес тайпа дулу, батыста бес тайпа нушби
тайпалары құрады. Бұл он тайпа “он оқ будун” деп аталды.
Орталық биліктің күшейген тұсында Шеғуй қаған (610—615 және Тон жабғу
қаған (618—635) шекараны Үндістанның солтүстік батысына дейін кеңейтті.
Бірақ Қытай императорларының қыйтұртқы саясаты мен билеуші топтың саяси
әлсіздігі ыдыраушылыққа алып келді. Осыны күткен Таң империясы Жетісуды
басып алып, билікті бағыншты қағандар арқылы жүргізді.
Қаған — мемлекет басшысы, әскер басы, мемлекеттің ішкі және сыртқы
саяси істерін басқарды, тайпа басшыларын бекітті. Қаған руынан шыққандар
ғана мемлекеттегі жоғарғы шендер жабғу, шад, ел тебер атағын алды. Сот
қызметін бұйрықтар мен тарқандар атқарды.
Шаруашылықтың негізгі түрін көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығымен қатар отырықшы егін шаруашылығы құрады. Батыс түрік
мемлекетіндігі тайпалардың өзара диалектік айырмасы болғанмен, олар
бірыңғай түркі тілінде сөйледі. Екі түрік қағанатында да орхон жазуы кең
таралды. Қытай үстемдігі кезеңінде қол жаулыққа айналған қоғамның саясатына
қарсы тайпалар азаттық күресін жүргізіп, оның соңы VIII ғ. басында
түркештердің жеңісімен аяқталды.
Түркеш қағанаты (704—756...)
❑ θ Атлақ
Шу-Іле өзендерінің аралығындағы үлкен аймақта өмір сүрген түркеш
тайпалары Үштік қаған басшылығымен 704 жылы Жетісуда билікке келді.
Түркештер соғдыдан Тұрпан мен Бестолыққа дейінгі аралықта билігін орнатты.
Үлкен және кіші ордаға бөлінген түркештер үстемдік үшін күресте сары (Шу
және қара (Іле) түркештер болып екіге айрылды. Суябта орналасқан Үлкен орда
жеңіліс тауып, билікке орталықтарын Таласқа көшірген Кіші орда өкілдері
қара түркештер келді. Таққа Сұлық қаған отырды. Түркештердің ішкі қырқысы
кезінде, Орта Азия тарихының жаңа кезеңі бастау алған еді. VIII ғ. Басында
арабтар Маураннахрды жаулап ала бастады. Соғды-араб соғыстары кезінде
түркеш әскерлері соғдылықтарға көмекке келіп, арабтарға елеулі қарсылық
көрсетті. Бірақ, 711 жылы Шығыс түрік қағаны Қанаған түркештермен соғысын
жеңіп шығуы елдегі саяси тұрақсыздықты асқындырып жіберді. Билікке Сұлу
қағанның (715—738) келуінен кейін қағанат қайта нығайды. Сұлу қағанның
көрші соғды елінде арабтарға қарсы соғысы кезінде ел ішіндегі сары және
қара түркештер арасындағы күрес пен оған дем беруші Таң патшалығының
саясаты билікті әлсіретіп, сұлу қағанның өз қолбасшылары тарапынан қаза
табуына алып келді. Осыны күткен Қытай империясы Суяб, Талас, Шашты жаулап
алып, елді үлкен күйзеліске ұшыратты. Түркештердің Қытай езгісіне қарсы
күресі, тек сыртқы күштердің көмегі арқылы жеңіске жетті. 751ж. Тараз
маңындағы Атлақ қаласының жанында Зияд ибн Салих басқарған араб әскері Гао
Сяньчжи бастаған Қытайлықтарды күйрете жеңіп, 50 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адамзат тарихи әр түрлі әлеуметтік-экономикалық формацияның дамуына
байланысты үлкен кезеңдерге бөлінеді. Археологияда адамзат тарихы өзіндік
кезеңдерге бөлінген, олар: тас ғасыры, қола және темір ғасырлары.
Алғашқы адам басқа ірі жыртқыштарға қарағанда әлсіз болды, өйткені
адамның күшті тістері мен тырнақтары жоқ. Оның есесіне алғашқы Гоминидтер
еңбек құралдарын жасау мен қолдану арқылы сол әлсіздіктерін білдірмеді.
Алғашқы құралдар — сүйек сынықтары, өткір таяқтар, дөрекі өңделген тастар
болды. Тас ең ұзақ қолданылған құрал болды, ол осыдан 2,5 млн. жылдан бұрын
б.з.д. 5 мың. дейін адамзат техникасында басты орын алды. Бұл кезеңді
археологтар тас ғасыры деп атап, оны екі кезеңге бөледі — Палеолит (ерте
тас ғ.) және Неолит (жаңа тас ғ.). Олардың арасындағы өтпелі кезеңді
Мезолит (орта т.ғ.) деп атады. Өз кезегінде палеолит те екіге бөлінеді:
төменгі (б.з.д. 2 млн. — б.з.д. 40 мың) және жоғарғы (б.з.д. 40 — б.з.д. 12
мың).
Ең, көне бастапқы замандардағы адамдардың өмірі туралы түсінікке сүйене
отырып, олардың тіршілігін зерттеу арқылы, олардың мекеніне, тұрақтарына
қарағанда, тау үңгірлерінде сақталған қалдықтарын, яғни тастан жасалған
еңбек құралдарын, тамақ қалдықтарын, жануарлардың сүйек қаңқаларын зерттеп
білу қажет болды. Сондай-ақ, қоғамдық дамуда кешеуілдеп қалған қазіргі
замандағы халықтардың өмірінен алынған этнографиялық мәліметтердің де мәні
зор. Ол мәліметтер ең көне замандардағы адамзаттың материалдық және рухани
мәдениетінің кейбір қырларын тура түсінуге мүмкіндік туғызады. Дегенмен,
негізгі мәліметті, бастапқы адамдық қоғамның жалпыға ортақ материалы –
тастан жасалған еңбек құралдары береді.
Тарих ғылымының өзекті мәселелерінің бірі – адамзат қоғамының даму
тарихын кезеңдерге бөлу. Кезеңдер – бұл қоғамдық даму барысында бірін-бірі
ауыстырып отырған дәуірлерді анықтау. Дәуірлерді анықтауда, қоғамдағы
негізгі – үдемелі өзгерістерді қамтамасыз ете алатын факторлар алынады.
Тарих ғылымының қалыптасу барысында, тарихшы-ғалымдар кезеңдердің
бірнеше, яғни айналым теориясы (Пифагор, б.э.б. VІғ.), формациялық
(К.Маркс, ХІХғ.), өркениеттік (А.Тойнби ж.б. батыс ғалымдары, ХХғ.) және
басқа варианттарын ұсынды.
Өркениеттің басталу мезгілін зерттеп тануда ғылымда кең қолдау тапқан
археологиялық кезеңдер. Ол еңбек құралдарын жасауда пайдаланылған
материалдар және жасау техникасындағы айырмашылықтарға сүйенеді. Сөйтіп, ең
көне дәуірді үш кезеңгі бөлуге болады: тас ғасыры (адамның пайда болуынан
б.э.б. ІІІ мың жылдыққа дейін), қола ғасыры (б.э.б. IV мың. б.э.б. І мың
жылдыққа дейін), темір ғасыры (б.э.б. І мың жылдықтан бері).
Тас ғасыры
Тас ғасыры өз ретінде ерте тас (палеолит), орта тас (мезолит), жаңа тас
(неолит) және қола ғасырына өтпелі арадағы мыс пен тас қатар т±рған ғасыр
(энеолит) болып бөлінеді.
Қазақстан жеріндегі алғашқы адам
Ежелгі тас ғасырының алғашқы құралы, бүтін тастан жасалған шаппа тастар
болған. Олар дөрекі, өңделмеген болатын. Бұл көне құралдар шель мәдениетіне
байланысты, кезінде австралопитектер жасап шығарған. Кейінгі кезеңдерде
ондай шаппа тастардың өңделген түрлері табылды. Сонымен қатар құралдардың
дифференциясы байқалады. Адамдар енді қырғыштар, тас пышақтарды, үшкір ұшты
құралдарды жасай бастады. Құралдарды жасаудың екі жолы болған: біріншісінде
тастардан шабу арқылы шақпақтар алынып, оларды қайта өңдеген. Бұл мәдениет
ашель деп аталды. Тас құралдардан басқа тік жүретін адам еңбек құралдарын
сүйек пен ағаштан жасаған. Отты пайдалануға байланысты ол ұшы күйдірілген
найза мен қазықтар жасады.
Көп уақыт бойы ғалымдар Қазақстан жерінде тас ғасырының іздерін таба
алмады. Ал бұл біздің жерімізді ежелгі адамдар өте кеш қоныстанды деген
жансақ пікірге әкелді. Соңғы зерттеулер бойынша, ежелгі адамдар Қазақстан
жерінде ашель кезінде қоныстанған. Сол дәуірдің ескерткіштері Оңтүстік
Қазақстан жерінде, Қаратау бөктерлерінің жанынан табылған. Бұл Тәңірқазған,
Бөрікқазған, Ақкөл тұрақтары.
Бүгін Қазақстанда палеолит мәдениетінің екі ауданы белгілі: Оңтүстік
Қазақстан мен Сары-Арқада. Бұл аудандар тас құралдарын өңдеу мен оларды
жасау үшін қолданылатын материалдардың әртүрлігімен ерекшеленеді. Жалпы
Оңтүстік аудандарға қарағанда Солтүстік және Орталық Қазақстанда
технологияның эволюциясы тез дамыды.
Палеолит — адамзат қоғамының дамуындағы ежелгі кезең грек тілінен
аударғанда (палео — ежелгі, литос — тас) ежелгі тас деген сөз. Палеолит
төменгі (шель, ашель, мустьер б.з.д. 800 — 40 мың.) және жоғарғы (б.з.д.
40—12 мың.) палеолит болып бөлінеді.
Қола ғасыры
• • Андронов тайпалар шаруашылығы
• • Археологиялық ескерткіштері
• Беғазы-дандыбай мәдениеті
Қола дәуіріндегі Андронов мәдениеті. Металл балқытумен адамзат өз
дамуында келесі кезеңге өтті. Бұл кезеңінің негізгі материалы мыс пен
қалайының қоспасы болғандықтан археологтар оны қола ғасыры деп атады.
Қоладан әртүрлі еңбек құралдары жасалды — орақ, кетпен, әшекейлер т.б.
құралдар. Тарихқа дейінгі соңғы археологиялық кезеңі қола ғасырының өзіне
тән ерекшелігі — Металлургия мен дамыған жер және мал шаруашылығының
кешенді дамуы.
Қазақстан жерінде өндіруші шаруашылықтың қалыптасуымен жаңа өзіндік
мәдениет қауымдастықтары пайда болды, олар неолит дәстүрін жалғастырды. Осы
жергілікті мәдениеттердің бәрі көп жағдайда ұқсас болды, сондықтан оларды
жаңа археологиялық мәдениетке — Андронов мәдениетіне біріктірді. Бұл
мәдениет Минусин ойпатында табылған жердің атымен аталды. Ол екі кезеңге
ерте және орта қола ғасыры болып бөлінеді. Ерте қ.ғ. Солтүстік Қазақстанда
Феодоров, ал Орталық Қазақстанда Нура кезеңі деп аталды (б.з.д.
XVIII—XVIғ.ғ.). Орта қола ғасыры Солтүстік Қазақстанда алакөл, ал Орта
Қазақстанда атасу кезеңі деп аталған (б.з.д. XV—XIIғғ.) б.з.д. ХІІ ғ.
бастап Андронов мәдениеті көшпелі мәдени қауымдастықтармен ауысып, Батыс
Қазақстанда қима, Орта Қазақстанда Беғазы-дандыбай мәдениеті деп аталды
(б.з.д. ХІІ—VIIIғғ.).
Андронов тайпаларының шаруашылығы. Андронов мәдениетіне өзендердің
арналары мен көлдердің жағалауында кешенді жер және мал шаруашылықтары тән.
Андронов тайпалары жартылай жер кепелерде тұрды. Олардың төбесі бұталармен,
аң терілерімен, сабанмен жабылды. Мал шаруашылығы негізінен отрықшы,
бақташы болды. Негізінен ешкі, сиыр, түйе өсірді. Өзендердің аңғарында
Андронов тайпалары кетпенді жер шаруашылығымен айналысты.
Андронов тайпаларының шаруашылығының ерекше саласы ретінде таукен мен
металлургия дамыды. Қола ғасыры кезінде Қазақстан дүниеде алғашқы қола
өндірушілердің бірі болды. Қорытылған металл көлемі өте үлкен болды. Тек
Жезқазған өңірінде 100 мың т. мыс балқытылды. Ал Орта Қазақстанда 130 т.
қалайы өндірілді, бұл 15 мың т. таза қола қорытуға жетерлік. Бұл
көрсеткіштер тек зерттелген кендер бойынша ғана.
Андронов мәдениетінің тағы бір ерекшелігі бұл керамиканы пайдалану.
Ыдыстардың формалары да әр түрлі болды — құмыра, банка тәріздес. Олар өте
бай оюлармен сәнделген. Оюдың геометриялық түрі қолданылды, былайша
айтқанда параллель сызықтардан күрделі крест тәрізді фигуралар —
меандралар.
Археологиялық ескерткіштер. Батыс Қазақстанда ерте қола ғасырына
жататын Қыргелді зираты мен Тасты-бұлақ қонысы зерттелген. Орта Қазақстанда
Ақшатау, Бугулы обалары, Нура кезеңіне жататын Боғақара қонысы мен Қарабие,
Айшырақ, Қарасай Ата су ескерткіштері зерттелген. Шығыс Қазақстанда Қапай,
Сарыкөл, Қойтас обалары зерттелген. Солтүстік Қазақстанда Федоров кезеңіне
жататын Бурабай, Обалы, Бирек-Көл обалары, алакөл кезеңінің Алексеевское,
Ефимовка, Петропавлов қоныстары мен обалары зерттелген. Оңтүстік Қазақстан
мен Жетісуда андронов мәдениетінің ескерткіштері аз. Мұнда Тау-тары,
Қойықты, Қарақұдық обалары зерттелген.
Андронов тайпаларының жерлеу дәстүрі қызық. Өлгендерді көлденең
қойылған тас плиталардан жасалған тас қораптарда жерлеген, оның үстінен
қорған үйген. Өліктің қасына өте бай безендірілген ыдыстарды, қола мен
алтыннан жасалған әшекейлерді қойған. Кейде өлікті өртейтін, онда оның
күлін жерлеген.
Темір ғасыры
Қазақстан тарихындағы б.з.д. І мың. соңы мен біздің заманымыздың басы
түбегейлі бет бұрыс болып табылады.
Б.з.д. VIII—VII ғғ. темірдің пайда болуы мен өндірістің көшпелі түріне
көшу Қазақстан жерінде өмір сүрген тайпалардың шаруашылығында күрделі
өзгерістерге әкелді. Жетісуда сақ-үйсін, Арал өңірінде — қаңлы,
Қазақстанның солтүстік-шығыс жағында ғұн, Батыс Қазақстанда алан этномәдени
қауымдастықтар қалыптасты.
Қазақстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік құрылымдар б.з.д. І мың.
тайпалар одағы ретінде қалыптаса бастады.
Сөйтіп, Қазақстанда сақ-даха (масагет), сақ-рауки (тиграхауда) исседон
аримаспа бірлестіктері пайда болды.
Хунну және Ғұндар мемлекеті
❑ θ Сенгир
❑ θ Атилла
θ Ғұн
Хунну мемлекетінің құрылуы. Ғұндар жазба деректерде алғашқы рет б.з.д.
822ж. аталады, ол кезде олар Қытайға үлкен жорық жасаған. Б.з.д. ІІІғ.
Ғұндардың Қытайға шабуылы үдей түсті. Сондықтан да Қытай императоры Ұлы
Қорған салдырды. Бұл кезде ғұндар туысқан рулардың одағы ретінде
қалыптасып, оны сайланған көсем басқарды. Б.з.д. 209ж. Туман атты көсемнің
баласы Моде өзін “сенгир” деп жариялап (сенгир-ұлы) Ғұн мемлекетін құру
барысында қызмет ете бастады. Алдымен Ғұндардың шығыстағы көршілері —
дунхулар талқандалды. Одан кейін ғұндар өздеріне батыста юечжи мен
үйсіндерді, оңтүстікте лоуфень мен байян тайпаларын бағындырды. Ғұндардың
күшейюі Қытайдың назарынан тыс қалған жоқ, ол кезде Қытайда жаңа Хань
әулеті билікке келген болатын. Ғұндар мен Қытай арасындағы соғыс б.з.д.
188ж. Қытайдың жеңілуімен аяқталды. Қытай императоры Гао-ди өз әскерімен
бірге Байден тауында қоршауға түсті. Императорды Моденің мейрімділігі ғана
құтқарып қалды. Көп ұзамай Қытай мен Ғұндардың арасында бітім орнады. Ол
бітім бойынша Қытай ғұндарға жылсайын салық төлеуге тиіс еді. Моде өлгеннен
кейін бейбіт кезең бірнеше ондаған жылдарға созылды. Оны император Уди
бұзды. Соғыс б.з.д. 129ж. басталып, 2 жақ алма-кезек жеңіске жетіп отырды.
Қытайлар Ғұндарды Ордостан ығыстырса, б.з.д. 90ж. Яньшань тауының жанында
күйрей жеңілді. Сенгир Хулагу өз бітімінің шарттарын талап етті. Бірақ
бейбітшілік ұзақ болмады. Б.з.д. 59ж. Ғұн мемлекетінде өзара қырқысулар
басталады. Сенгирлердің билікке таласына қытай дипломатиясы өршітіп отырды.
Б.з.д. 47ж. Ғұндар солтүстік және оңтүстік болып екіге бөлінді.
Алғашқылары Қытай билігін мойындады, соңғысы тәуелсіздігін сақтап қалды.
Солтүстік ғұндардың бір бөлігі Қытай басқыншыларына қарсыласа отырып,
кангар еліне кетуге мәжбүр болды. Сонымен, біздің заманымыздың шегінде
ғұн тайпаларының Қазақстанға жаппай көшуі басталады. Б.з 93ж. солтүстік
ғұндар Қытай әскерінің асыруымен тарбағатайға одан кейін Орталық
Қазақстан мен Сырдарья жағалауына дейін жетті.
Ғұн мемлекеті. Атилла. Солтүстік ғұндардың бір бөлігі б.з. І ғ.
Қазақстан территориясына енді. Көп ұзамай олар Волга, Дон және Арал
теңізінің аралығына келді. Осы кішкентай жерде хунну, алан және кангар
тайпалары 3 ғасыр бойы көшіп, Иран, Рим сияқты көне мемлекеттермен саяси
қатынасқа (бейбітте, соғыста) түсті. Осы уақытқа дейін ғұндар өзінің
этникалық ерекшеліктерінен айрылып, жергілікті көшпелі тайпалармен
ассимиляцияға түсті. Осыдан жаңа этнос пайда болды, енді біз оны Хунну емес
Ғұн дейміз. Оларды осылай батыс деректері де атайды.
375ж. төменгі Поволжьеде көшіп жүрген Баламбера бастаған ғұндар Доннан
өтіп, остготтардың тайпалық одағына соққы береді. Остготтардан батысқа
қарай тұрған вестготтар ғұндардан сақтанып, Дунайдан өтіп Шығыс Рим
империясының жеріндегі фракияға тұрақтайды. Сµйтіп “Халықтардың ұлы көші”
басталды. Біртіндеп ғұндар ары қарай батысқа ене берді. Шығыс Рим
империясының жеріне де жиі-жиі еніп отырған. 305ж. Ғұндар
Константинопольдің дауалдарына дейін жетті, сол жылы олар Месопотамия мен
Закавказьеге жорық жасады. Ұйымдаспаған, олжа үшін жүргізілген
шапқыншылықтардан енді олар ірі жаулап алуларға көшеді. Әсіресе ғұндардың
Рим жеріне шабуылдары Ругиле патшаның тұсында күшейіп, (V ғ. 1-ширегі)
Римнің бай дунай провинцияларын басып алады. Осыдан Панония (қазіргі
Венгрияның жері) Ғұн мемлекетінің орталығына айналды. Шығыс Рим императоры
Ругилеге жылында 350 фунт алтын төлеуге міндетті болды. Римдіктермен
жүргізген соғыстардың сәттілігі Ғұн ақсүйектерін байытты, оларда мал мен
құлдар көбейді.
Ругила өлгеннен кейін, 434ж. билік оның жиендеріне ағасы Мундзунаның
балаларына — Блезе мен Аттилаға (Еділ) өтті. 437ж. Ғұндар Бургунд
корольдығын талқандады, осы оқиғаның желісі “Песни о Небелунгах” жырында
орын алды. 445ж. Аттила өзінің ағасы Блезуды өлтіріп, дара билейді. Оның
билігі қысқа болғанмен, оқиғаларға толы еді.
Аттила өзінің алғашқы соққыларын Шығыс Рим империясына бағыттады да,
448ж. оған жыл сайын салық төлетті. Сонын герул, осгот пен гепид герман
тайпаларын біріктіріп, Батыс Рим империясына қарсы соғыс бастады, Батыс
Риммен вестготтар, аландар, бургундтер, франктер одақтас болды. 451ж. екі
әскер арасындағы шайқас Аттиланың жеңілуімен аяқталды, алайда келесі жолы
оның әскері Римге жақын императорды қашуға мәжбүр етті. 453ж. Аттила өлген
соң оның мемлекеті ыдырап кетті.
Оның балаларының арасында қырқыс басталды. Ал бұл жағдайды қол
астындағы бағынышты тайпалар пайдаланып кетті. Алдымен Паноний мен Карпатта
тұратын Ипидтер бас көтерді. Недар өзені бойындағы шайқаста ғұндар жеңіліс
тапты. Аттиланың үлкен ұлы Элак өлді. Кіші ұлы Ирнак, қалған ғұндармен
Карпаттан батысқа кетіп Қара теңіз жағалауына келді. Осы жерде біртұтас ғұн
мемлекеті бөлек-бөлек иеліктерге бөлініп кетті: хазар, утургур, кутургур,
сібір. Дунайдан Волгаға дейін қоныстанған бұл тайпалар өзара жиі қақтығысып
отырды.
Ғұндардың Қазақстан жеріне жаппай енуінен және ғұн, кангар тайпаларының
ары қарай батысқа µтіп кетуімен жергілікті халықтың антропологиялық типінің
өзгеруі және түрк тілінің протоқыпшақ диалектісінің таралуына байланысты
болды.
Үйсіндер
❑ θ Күнбек
❑ θ Саяси тарихы
❑ θ Үйсін
Үйсіндердің мемлекеттік құрылысы б.з.д. І мың аяғында Жетісу, Тянь-Шань
және Тарбағатай жерлерінде жаңа мемлекет пайда болды, ол Қытай деректерінде
“Үйсін елі” деп аталды. Алғашында үйсіндер Данхэ өзенінің бойында
мекендеген, б.з.д. ІІІғ. Юечжи тайпаларының қыспағынан монғолияға көшіп
баруға мәжбүр болды, ал мұна Хұндардан соққы алғаннан кейін Жетісу мен
Жоңғарияға келді. Мұнда үйсіндер Хұндардың билігін мойындай отырып б.з.д.
177ж. Жетісу, Шығыс Қазақстан мен Жоңғариядағы сақ тайпаларының ұрпақтарын
біріктіріп, өз мемлекетін құрды. Б.з.д. ІІ ғ. үйсіндер Ғұндардан бөлініп
Қытаймен жақындаса бастайды. Б.з.д. 53ж. Үйсіндер екіге бөлінді.
Үйсін мемлекетінің басында “Күнбек” титулы бар билеушісі тұрды. Билік
мұрагерлікпен қалып отырды. Б.з.д. 53ж. үйсін мемлекеті бөлінгеннен соң бір-
біріне тәуелсіз Ұлы күнбек және кіші күнбек пайда болды. Билеушіден басқа
сегіз категориядағы чиновниктер болған. Билеушінің көмекшісі дуглу титулын
иемденіп, атқарушы биліктің басшысы болды. Одан төмен екі қолбасы, үш үлес
билеушісі, оларды Онхо деп атады. Қолбасының көмекшілері дарту титулымен
аталған. Одан басқа күнбектің орда істерін басқаратын, салық жинайтын,
заңдардың орындалуын қадағалайтын шиновниктері болған.
Үйсіндердің саяси тарихы. Үйсін мемлекеті құрылғаннан бастап Ғұндарға
тәуелді болды, бірақ ол одан тез босынып осы аймақта ең күшті мемлекетердің
біріне айналды. Қытайлар ғұндарға қарсы одақтас іздеп үйсіндермен
жақындасады да, үйсін күнбегіне өз ханшаларын ұзатады. Осыны уайымдап
Ғұндар б.з.д. 80ж. үйсін мемлекетінің шығыс шекараларына шабуыл жасайды,
ұзақ ұрыстардан соң Қытаймен үйсіндердің біріккен күштерінен жеңілді.
Осыдан кейін Жетісу мен Аспан асты империя арасындағы байланыстар
бұрынғыдан да күшейді. Қытай эмисарлары ашықтан-ашық үйсін мемлекетінің
ішкі істеріне араласа бастады, ал бұл, өз кезегінде елде Хұндардың
жақтастарының күшейюіне әкелді. Б.з.д. 60ж. билікке халықтың ішінде беделі
жоқ, тек Қытай горнизондарына арқа сүйеген Найби келді. Оған қарсы билеуші
рудан шыққан Өжет көтеріліс жасайды. Найби өлгенмен 15 мыңдық Қытай әскері
Өжетті келісім жасауға мәжбүр етті. Б.з.д. 53ж. үйсін мемлекеті екіге
бөлінді. Өжетке кіші күнбек титулы мен 40 мың шаңырақ тиді, Ұлы күнбек
титулы мен 60 мың шаңырақты Қытайдың қойған адами Янгуйби еншіледі. Ұлы
күнбектің ордасы Ыстықкөл жағасында болды, Кіші күнбектікі — елдің
солтүстік жағында Жетісуда орналасты.
Үйсіндердің осыдан кейінгі тарихы Ұлы және кіші күнбектердің
соғыстарына толы. Біріншісі Қытайға сенпе, екіншісі — Кангар мен Ғұндар
сенді. Бірақ Ғұн империясы құлаған соң солтүстік үйсіндердің олармен ара
қатысы нашарлап кетті. Б.з.д. 49ж. Өжет шекара бойындағы бірнеше ұрыстарда
жеңілді. Б.з.д. 44ж. Ғұндар оңтүстік үйсіндерге шабуыл жасап, олардың
астанасы Чигу қаласын тонап кетті. Бұл оқиға үйсіндердің Қытаймен
жақындасуына әкеліп, бұл одақ б.з.д. 36ж. солтүстік Ғұндарға қарсы жорық
жасады.
Б.з.д. 30ж. Ұлы және Кіші күнбектер арасындағы қатынас тағы да
шиеленісті. Өжет өлген соң, оның орнын баласы Жини басты. Алайда Ұлы күнбек
Силаби (б.з.д. 33—16ж) оны қуып жіберіп орнына өз адамын отырғызды. Силыби
біршама үйсін мемлекетінің тұтастығын орнатты, бірге б.з.д. 17ж. Кіші
күнбектін ағасы Уйжинжан оған қарсы соғыс бастады. Силаби өлтірілді Қытай
әскерінің араласуы сәтсіз болды. Б.з.д. 12ж. Уйжинжан өлтірілді, оның кіші
бауыры 80 мың үйсінмен Кангарларға кетіп екі күнбекке қарсы соғыс ашты.
Екі иелік те өз тәуелсіздіктерінен айрылып, Қытай наместниктерімен
басқарылды.
Б.з. ХІғ. Үйсін иеліктері Қытайдан біржолата оқшауланды. IVғ. басында
Жетісу моңғол тілдес халық — сянбилердің билігіне түседі. Б.з. IVғ. аяғынан
VIғ. дейін даладағы гегемония жужандарға өтті. Жожан империясының орталығы
Монғолияда болды. Жожандардың толассыз шапқыншылықтары үйсін тайпаларын
Жетісудың жазық өңірлерінен Тянь-Шаньға көшуге мәжбүр етті. 425ж. үйсіндер
Қытайға елшілік жіберіп, 436ж. Воэй империясының елшілігін қабылдайды.
Осыдан кейін үйсіндер жылда Қытайға елшіліктер мен сыйлықтар жіберіп
тұрған. Vғ. басында үйсін атауы деректерден кездеспейді. Айта кету керек,
“Үйсін” этнонимі бүгінгі күнге дейін жетті. Қазақтардың Ұлы жүзінің бір руы
“Үйсін” деп аталды.
Кангюй мемлекеті
Кангюй атауы (қытайша Канцзюй) алғашқы рет жазба деректерде б.з.д. ІІ ғ.
кездеседі. Б.з.д. 138ж. Қытай императоры Уди Чжан-Цянь бастаған сауда
елшілігін батыс Елдеріне жіберді. Ол елшілік тек 13 жылдан кейін қайтып
келеді. Оның жазбаларында бұған дейін Қытайға мәлім болмаған мемлекеттер
сипатталған. Солардың ішінде Чжан Цянь билеушісінің ордасында болған
Кангюй мемлекетіде бар.
Қытай елшісінің мәмлекетіне қарағанда “Кангюй” Даваньжан солтүстік
батысқа 200м жерде тұр. Бұл көшпелі иелік. Әдетте Юечжилерге ұқсайды; 90
мың әскері бар, әлсіздігі нәтижесінде оңтүстіктегі юечжилердің билігін,
шығыста ғұндардың билігін мойындайды. Яньцай Кангюйден солтүстік бастыста
2000 м. жерде орналасқан. Бұл да көшпелі иелік, әдетте Кангюймен ұқсас.
Әскері 100000 асады, үлкен көлдің жағасында тұр. Бұл солтүстік теңіз”.
“Хань үйінің тарихы” кітабында, “Батыс өңірі туралы мәліметте”
Кангюйлер туралы нақтырақ айтылады.
Онда “Кангюй билеушісі Лоюени елінде Битянь қаласында орныққан. Люеннен
7 күндік жерде оның жазғы ордасы болған. Халқының саны 120000 шаңырақ,
6000000 жан. 120000 әскері бар”. Осы деректерден Кангюйдің сыртқы
саясатының кейбір көріністері белгілі болып отыр. Б.з.д. 45—36ж. олар
солтүстік Ғұндарды қолдап, сµйтіп, оларға қарсы үйсін және Қытаймен бірігіп
қарсы шыққан. 85ж. Кангюй Қашқардағы Қытай наместнигі Бань Чаоға қарсы
болған фергандықтардың көтерілісін қолдады. Сонымен қатар мынадай
мәліметтер бар: “Кангюй... такаппар да асау, үлкендер алдында бас июге
ешқашан келіспейді. Наместниктерден жіберген чиновниктерді үйсін
елшілерінен төмен отырғызады. Тамақты алдымен князьдар мен старшиналарға
береді, тек содан соң, ғана наместниктің адамдарына береді”.
Кангюй саясатының жалпы бағыты Ұлы жібек жолының ферғанадан Аралға
дейінгі Сырдарьямен өтетін бөлігін өз бақылауында сақтап қалуға тырысу
болды. Бұл оларға сәтті болды. Ұлы жібек жолының Сырдарья арқылы солтүстік
батысқа, Кавказға, Қаратеңізге, сонымен қатар Иранның оңтүстігі мен таяу
Шығыс пен Индияға қатынағаны туралы қаңлылардың және Яньцай-Аланья
тұрғындарының қалалары мен некропольдарын, тұрақтарын қазған кезде табылған
бұйымдар дәлелдейді, солардың ішінде: Қытай монеталырымен айналары,
Индиядан келген коралл моншақтары, Европадан келген қола қапсырмалар,
Ираннан әртүрлі тастар бар.
Кангюй халқының этникалық сипаты әлі де болса күрделі сұрақ, толық
зерттелмеген. Қангюйлер қай тілде сөйлеген туралы әлі де тұтас пікір жоқ.
А.М.Бернштамның пікірінше, Кангюйлер түркі тілдес болған. Басқа
зерттеушілер оларды солтүстік иран малшы тайпалары, б.з. Іғ. ортасында ғана
Сыр өңіріне түркі тайпаларының келуіне байланысты ғана өзінің этникалық
түрі мен тілін өзгерткен дейді. Б.А.Литвинскийдің пікірінше, кангюйлер иран
тілдес сақтардың тұқымы. Оның ойынша, Кангюй атауы сақ тайпалары бірінің
атауы болуы мүмкін, оны аударғанда — “тері киімді адамдар” (немесе сауат).
Сақтар
Б.з.д. І мың. Ортасынан бастап Қазақстан жеріндегі көшпелі тайпалар
“сақ” атауымен белгілі. Жазба деректердің мәліметі бойынша олар
Қазақстанның барлық этникалық территориясында қоныстанып, бірнеше топқа
бөлінген: оңтүстікте тиграхауда сақтары (грек деректерінде массагеттер, дон
тайпалары), Бактрия мен Маржанада құрамына парасогда сақтары кірген
хаумаварга сақтары.
Солтүстік шығыста — аримаспы, Орта Қазақстан — исседондар, Батыс
савроматтар, Геродот бойынша савроматтардың аржағында “биіктаулардың
етегінде”, оңтүстік шығыс Орал таулары болуы мүмкін, аргипей тайпалары өмір
сүрген.
Сақ тайпалары мал шаруашылығының үш түрімен айналысты: көшпелі,
жартылай көшпелі, отырықшы. Малдың негізгі түрі қой болды. Шаруашылықта
және к‰нделікті т±рмыста жылқы жиі пайдаланылды, мұны археологиялық
деректер де растайды. Сақ жауынгерлері мен көсемдерінің қабірін ашқанда
жылқылардың сүйектері табылған. Асыл тұқымды жылқымен бірге қарапайым
жылқылар да болды, олар аса биік емес, аяқтары қысқа, бірақ өте төзімді
болды.
Сақтар мәдениеті
Скиф-Сібір аң стилі
— — Алтын адам
— — Ата-баба аруағына табыну
Көне көшпелілердің мәдениеті өзінің ауқымы мен таралу жылдамдығы
жөнінде дүниеде сирек кездесетін құбылыс. Оның мыңдаған километр бір-
бірінен алшақ жатқан мәдени ошақтарында еш өзгеріссіз, бір-бірін айнытпай
қайталайтын көптеген әскери-көшпелі өмір салтына тән бұйымдар: әбзелдері,
қару, қола қазандар, дала батырларының тас мүсіндері. Көне көшпелі дәуірдің
феномені — өнері. Қола ғасырында көшпелі тайпалардың көбінің өнері —
геометриялық фигуралар болды, тек петроглифтерде жануарлардың, адам мен
құдайлардың бейнелері берілген. Көшпелілердің өнері негізінен қолданбалы
болды, олар әртүрлі бұйымдарды әшекейледі. Көне көшпелілердің дүниесі бұл
жануарлар дүниесі. Оны жасаушылар адам бейнесінен аңдарды көп бейнеледі.
Сондықтан да көне көшпелілердің өнері скиф-сібір аң стилі деп аталды.
Бұлай аталу себебі көне көшпелілер өнерінің екі массиві скифтер
қоныстанған Солтүстік Қара теңіз бен шығыста Сібірде табылған. Тек содан
кейін ғана археологтар скиф-сібір өнерінің үлгілері Евразия кеңістігінің әр
жерлерінен көптеп табылған. Бүгінгі күні көне көшпелілер өнерінің
ескерткіштері Карпато-Дунай бассейінінен Тынық мұхит жағалауына дейінгі кең
алқапта табылып отыр. Скиф-сібір аң стилін жасап дамытуда көне халықтар
қатысты, олар: Дунай мен Балқандағы фракиялықтар, Оңтүстік Шығыс Европа
скифтері, сармат пен совроматтар, Солтүстік Кавказдағы меоттар, Қазақстан
мен Орта Азия сақ; массагет, дахи, исседондар, Оңтүстік Сібір мен
монғолияның динлин мен ғұндары, Қытайдың солтүстік шығысындағы жун мен ди
халықтары. Аң стилінің ең көне үлгілері б.з.д. І мың. ортасына (әр түрлі
хронология бойынша б.з.д. IX—VІғғ.), ал ең кейінгілері б.з. алғашқы
ғасырларына жатады.
Кең ареалға таралған оны өнер үлгілері көне көшпелілер өнерінің стиль
жағынан тұтастығын көрсетеді. Бұл тұтастық сүреттелген бейнелерден
көрінеді, олар көп емес, жабайы аң мен құстық бірнеше түрі ғана. Кейбір
жануарлардың бейнелері жиі қайталанып, символдарға айналып кеткен. Солардың
ішінде үлкен мүйізді бұғы, бұралып жатқан мысық типтес жыртқыштар,
тұмсықтары, көздері, қанаттары мен аяқтары өте үлкен жыртқыш құстар.
Стильдік тұтастық аңдарды бейнелеу тәлімдерінен жүйесіндегі танымалдығында
да білінеді. Ең алдымен аңдар белгілі бір бейнеде берілген: мысық типтес
жыртқыштар дөңгелей бұрылған, аяқтарын жанына басып, мойындары соза жатқан
т.б. Құстың немесе аңның кейбір дене мүшелері үлкейтіліп көрсетіледі: үлкен
мүйіз, тұмсық, тырнақ тістері үлкен апандай ашылған ауыздар. Бүтін дененің
орнына олардың кейбір мүшелері ғана көрсетілді. Негізгі бейнеге қосымша
сүрет қосылды. Дене мен оның мүшелері шеңбер, элипс тәрізді қисық
сызықтармен көрсетілді. Сөйтсе де, бұл аңдарды тез тани қоюға болады.
Барлық бейнелер анық, шартты белгілеуге қарамастан аңдардың бейнелері
реалисті түрде берілген. Скиф-сібір аң стилінің бастауын қола ғасырынан
табу өте қиын. Ол негізінен фигура ретінде емес, ою түрінде болды. Аң
бейнелері кездескенмен олар өте тұрпайы схемалық түрде ғана. Скиф-сібір аң
стилінің пайда болуына дейін ерте шығыс өркениеттердің мың жылдық тарихи
бар өнері болды.
Таяу Шығыс, Орта Шығыс және Қытайда көптеген аң бейнелері жасалды,
бірақ олардың ешқайсысы де көне көшпелілердің аң бейнелеріне келмейді. Скиф-
сібір аң стилінің қайнар көзі көне көшпелілер қоғамының ішінде, оның
әлеуметтік құрылымы мен психикасында, табиғат пен байланысында жатыр. Салт
атты жүріс пен қарудың арнайы түрлерінің пайда болуы, көшпелікке ауысқан
халықтың қозғалысқа икемділігі көне көшпелі қоғамда атты әскердің пайда
болуына әкелді. Соғыстан басқа бұл әлеуметтік топ аңшылықпен де айналысты.
Бұл атты аңшылар қоршауға түскен аңдармен арпалысқа түсетін. Ерліктің шыңы
болып аңды тірідей байлап алу саналды. Тұяқты аңдар ондайда етбетінен,
аяғын бауырыңа басып жатса, ірі жыртқыштар бұралып, байлаулы бауырына
тұмсығын тығып жатады. Міне, аң стилінің прообраздары ретінде осы қолға
түскен аңдар болды. Әрине бүкіл аң стилінің пайда болуын бірғана жауынгер
аңшылардың эстетикалық талғамымен анықтауға қиын. Көшпелі қоғамда рухани
мәдениет өте күрделі болған. Осыған байланысты аң стилінде біздер көп
фигуралы, қиялдан туған аңдар негізгі бейнеге қосымша бейнелерді қосу
сияқты композицияларды байқаймыз. Мұндай бейнелер дүниенің құрылымы туралы
көзқарасты, құдайлардың күнін білдірген. Көне көшпелілердің мәдениеті
сыртқы әлемінің де ықпалын сезінді. Сондықтанда скиф өнерінде Ассирияның,
Мидияның, ахеменидтік Иранның, Ежелгі грецияның ықпалы сезілді. Хун
мәдениеті қытайдың көркемсурет өнерінің ықпалында болды. Ал ішкі Азияны
алсақ, соның ішінде Қазақстан, сыртқы импульстарден бос болды. Сондықтан да
мұнда скиф-сібір аң стилінің өзіндік үлгілері пайда болды. Б.з.д. І мың
алғашқы жартысында скиф-сібір аң стилінің қалыптасуынан жердің бірі
Қазақстанның территориясы болды. Сөзсіз, бұл Арал теңізінің шығысы мен
оңтүстік шығысындағы өңірлерді қамтыды. Тагискен, Улгарак қорғандарын қазу
барысында ат әбзелдерінің қола бөлшектері, бұғының аттық, сайгактың,
арқардың, қабанның, мысық жыртқыштар мен құс жыртқыштардың бейнесі бар
алтын қаптамалар табылған. Бұлар б.з.д. VII—V ғ. жатады. Орталық
Қазақстанның Тасмола мәдениетінің қорғандарында аң стилінің көптеген
туындылары да VII—VI ғ. жатады. Солардың ішінде тау ешкілерінің қола
мүсіндері, қабан бейнесі бар және басқа аңдардың 5 басы орналасқан мүйіз
ілгек, жыртқыш мысықтардың алтын бастырма бейнелері, жыртқыш құстық бейнесі
мен бастары бөлек бейнеленген құстардың қола қаптамадағы суреті.
Ғалымдардың ойынша, тасмола мәдениетінің ескерткіштерін сақтардың солтүстік
және шығыс көршілері — исседон, аримаспы, агрипей тайпалары тастап кетті.
Зайса көлінің оңтүстігінде Чілікті алқабында (Шығыс Қазақстан) б.з.д.
VII—Viғғ. жататын қорған қазылып, онда көне көшпелілердің алтыннан жасалған
аң бейнелерінің классикалық түрлері табылған, солардың ішінде: бұралып
жатқан жыртқыштар, жатып бейнеленген бұғылар, қабан, жыртқыш құстар.
Чілікті алқабында табылған бұл бұйымдар — көне скиф-сібір аң стилінің
туындысы. Әр түрлі мұражайларда Жетісу мен Тань-Шаньда табылған ірі қола
бұйымдары сақталып отыр. Бұл қола қазандар, олардың аяқтары ешкі бейнесінде
жасалған, және қазанның жақтарында аңдар суреттелген. Бұл ареалға қола
шамдар мен құрбандыққа арналған столдар тән, олар жыртқыш, тұяқты, қиял
жануарлардың құйылған бейнелерінің композицияларымен безендірілген. Скиф-
Сібір аң стилінің бейнелері жартастағы суреттерде — петроглифтер де жиі
кездеседі. 1969—70ж. Алматы маңындағы Есік қаласында ең бай сақ қорғаны
зерттелді. Биіктігі 6м. жететін қорғанның астында қима бөренелерден
жасалған, төбесі мен едені ағашпен төселген бөлме болды. Осы қалада
жерленген жас адам сәнді киінген. Оның бешпеті, көйлегі, шалбары, етігі,
биік баскиімі көптеген алтын қаптамалармен тігілген. Алтын қаптамамен
белдігі, семсері, қанжары да әшекейленген. Сондай-ақ оның төсеніші де
алтынмен қапталған. Жалпы сол обадан жалпы 4000 жуық алтын бұйымдар
табылды, олардың көбісі аң стилінің шедеврлері. Көптеген ыдыс аяқтың
арасында жазуы бар күміс тостақан да табылды. Бұл есік қорғаны б.з.д.
V—IIIғ. шектеледі. Егер күміс тостағандағы жазу оқылған болса, онда
ғалымдар сақ тайпалырының қай тілдік топқа жатқанын анықтар еді.
Материалдық мәдениет
— — [1][1]Қала мәдениет
— — Отырықшылық мәдениет
— — Испиджаб
— — Отрар
— — Тараз
— — Қол өнер
— — Сауда
Қазақстанның географиялық орналасуына байланысты қазақ жерінде орта
заманнан бері қос мәдениет-көшпелі және отырықшы қатар дамыған. Біздің
дәуірімізге дейінгі Қытай деректері Сырдария жағалаулары мен Арал маңындағы
қалалардың халықаралық сауда ісіне тартылғанын көрсетеді. (Бичурин И.Я..
Собрание сведений о народах, обитавших в средней Азии в древние времена. Т
ІІ, М-Л., 1950. 152 б. Массон В.М. Страна тысячи городов. М., 1996. 106-
108б. К.Байпақов, А.Нұржанов Ұлы жібек жолы және ортағасырлық Қазақстан.
А., 1992.)
Отырықшылық мәдениет — отырықшы егіншілік және қала мәдениетінен
құралады. Қала ұғымы әр бір тарихи кезеңге байланысты өзгеріп, толығып
отырды.
Қалалардың тұрақты ауылдардан айырмашылығы қолөнер мен сауданың және
архитектураның кеңінен дамуы орын алады.
Қала мәдениетінің ежелден қалыптасқан екі орталығы — Оңтүстік Қазақстан
мен Жетісу болды.
Испиджаб. (Қазіргі Сайран елді мекені)
Ұлы Жібек жолының қазақ жері бөлігіндегі ең ірі қала саналды. VII
ғасырдың барысында Сюань-Цяньнің жылнамасында “Ақ өзендегі қала” деген
атаумен белгіленген.
Араб тарихшысы әл-Мақдиси Испиджабты өте таза, ұнамды, үлкен қала
ретінде сипаттап, қалада 1700 рабат (керуен сарай) төбелері жабылған ірі
сауда орталықтарының және үлкен орталық мешіттің бар екендігін хабарлайды2.
Археологтардың есептеулерінше қаланың өзінде және қала маңында 40 мыңға
тарта халық тұрған.
Отрар Қазақстан қалаларының ішінде ерекше орын алатын қала. Себебі,
қаланың орналасқан географиялық орны мен түрлі алқаптардың — көшпелі және
отырықшы өмірдің тоғысқан, сан тарау керуен жолдарының қиылысқан жерінде
тұруы.
Белгілі археолог А.Н.Бернштаев Отрарға байланысты “Орта Азияда бұдан ең
қолайлы және ең қауіпсіз орынды табу қиын” деп көрсетеді.
Тараз Қазақ жеріндегі ең ежелгі қалалардың бірі. VII ғасырдан Жібек
жолындағы маңызды орталыққа айналды. Аты әйгілі араб тарихшы, жағрапияшысы
әл-Махдиси Х ғасырда былай деп жазған “Тараз — бау-бақшалы, қалың елді,
оры, төрт қақпасы және қонысталған рабаты бар – үлкен, берік қала”3. Хғ.
соңы — ХІғ. Орта Азияны біріктірген Қарахандар мемлекетінің бір орталығы
осы Таразда орналасты.
Жазба деректер Оңтүстік Қазақстанда 27 қала туралы хабар береді.4
Ал Шу және Талас аңғарларындағы аумақта барлығы 36 қала жұрты табылған.
(Бұлда сонда 353 б.)
Суябпен Баласағұн Жетісу өңіріндегі екі ірі орталық болып саналған
Алғашқы кезеңде Қытай тарихшылары, кейінірек араб ғалымдары Суябты “бұл 20
мың адам тұратын үлкен мекен” деп сипаттайды. (Валин С.Л. Аталған еңбек.
180-183 б.)
Суяб батыс Түрік және Түргеш қағанаттарының астанасы болды.
Баласағұн Жетісу өңірінің астанасы, Қарахан мен Қарақытайлардың саяси
орталығы болып, Х-шы ғасырдың тарихшылары көрсеткендей “игілігі мол үлкен
елді мекенге” айналған (К.Байпақов, А.Нұржанов. Ұлы Жібек жолы және
ортағасырлық Қазақстан. А., 1992. 158 б.)
Баласағұнда 40 күмбезді және 200 қарапайым мешіт, жиырма ханақ пен он
медресе болған.6 (Қ.Байпақов, А.Нұржанов. Аталған еңбек. 160 б.)
ІХ—Х ғасырларда Жетісудің солтүстік-шығысында 12 қала болса, ХІ—ХІІ
ғасырларда 70-ке жеткен. Сол заманның куәгері араб ғалымы әл-Идриси ХІІ
ғасырда Алакөл және Ертіс жағалауында қимақтардың қалалары болғандығын
жазады.
Ортағасырлық қалалар бірнеше бөліктен тұрды. Оның ішінде қамал мен
шахристаннан тұратын “орталық бөлік” ерекше көрінеді. Бұл жерде билеуші топ
өкілдері мен бай саудагер, әскербасылар, шенеушілер тұрған. Қаланың
қорғаныс құрылыстарын мықты дуалдар құрайды. Дуалдардың ені 2 метрден 7
метрге дейін, биіктігі 5 метрге дейін салынған. Кейде Дуан қорғандар ішкі
қамалда қала бекінісінде де бөлек салынған (Кошемеко П.Н. Оседлые
поселение Таласской долины. Фрунзе, 1963, 167-171 б. )
Үлкен қалаларға ортақ сипат салтанат залдарының қабырғалары оюлармен
әшекейленген. Құлшылық орындары, мешіттер, суландыру құбырлары, моншалар
қала архитектурасының басты бөлігін құраған.
Рухани мәдениет
❑ θ Әдебиет
7 θ Ғылым
❑ θ Дін
❑ θ Әбу-Насыр Әл-Фараби
❑ θ Қожа Ахмет Иассауи
Ғылымның дамуы. Әрбір халықтың рухани байлығы — ғасырлар бойы тарихында
жасалған, ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын мирас.
VI—VII ғасырларда Түрік қағанатының құрамындағы Қазақ жеріндегі
тайпалар өз жазуын қолданған. Византия тарихшысы Искандрдың 568ж.
Константинопольге барған түрік елшісі Қағаннан “скиф жазуымен” жазылған
хатын алып келген.
Ертедегі түрік жазуы тұңғыш рет XVIII ғасырда Енисей аңғарында табылып,
ол “руналық жазу” деп аталды. Руналық жазудың ең әйгілілері Білген қаған
мен қолбасшы Күл-тегіннің құрметіне қойылған және Тонікөктің ескерткіштері.
Сонымен бірге, Талас бойынан, Шығыс Қазақстан, Талғар қаласы жұртынанда
түрік жазба ескерткіштері табылды. Бұлар маңызы зор тарихи дерек көздері
болумен бірге, аса көрнекті әдеби шығармаларда болып табылады.
ІХ ғасырдан бастап ислам дінінің таралуына байланысты, академик
В.В.Бартольд атап өткендей ғылымның дамуы кең өріс алады.[2][1]
Әдебиет пен қатар тіл, астрономия, арифметика, философия, тарих және
басқа ғылым салаларындағы әлемге әйгілі ғұламалардың өмірі мен еңбектері
бұған айғақ. Отрар қаласында 870ж. дүниеге келген Әбу-Насыр Әл-Фараби
философия, ғарышнама, логика, медицина, заң ғылымы мен математика
салаларында үлкен жетістіктерге жетті. “Қайырымды қала тұрғындарының
көзқарасы”, “Дүниедегі қозғалыстардың тұрақтылығы”, “Логика” және басқа
еңбектері ғылым тарихының алтын қорынан орын алды.
Жүсіп Баласағұн 1015—16 жылдары Баласағұн қаласында туылды. Түрік
тілінде жазылған алғашқы еңбек “Құтты білік” кітабы ұлы әдеби-философиялық
шығарма. Жүсіп Баласағұны еңбегінде адамгершілік принциптерден бастап,
мемлекетті басқару әдістерін, қоғамдық-саяси мәндегі ережелер мен заңдарды,
әдет-ғұрыптар, экономика, мәдениет, этика мәселелерін өте жоғары деңгейде
талдап көрсеткен.
“Ақыл-ой — шам шырағың түндегі
Білімдарлық — жарық көзі күндегін”.
Махмұт ибн ул-Хусаин ибн Мухаммед әл-Қашқари ХІ ғасырда Қашқарда
туылып, Баласағұн қаласында өмір сүрген. Оның “Диуани Лұғат ат-түрк” еңбегі
түрік тілі ғылымындағы орны ерекше шығарма Түркі руларының тіл
ерекшеліктерін, сөздік қорын зерттеумен бірге, халық фольклорымен тарихы,
этнографиясына өшпес мұра қалдырды. 29 тайпаның аты, картасы, 110 жер-су
аты, 262 мақал келтіріп
“Елім саған әдепті мирас етіп қалдырамын,
Шағалаған, жайқалған білімдінің бұл құрағын”
Қазақстанның орта ғасыр кезеңінде қалалар ғылым мен мәдениеттің ірі
орталықтарына айналды. Әсіресе қала мәдениеттінің дамуына ислам дінінің
ықпалы орасан зор болды. Әрбір қаладағы ірі кітапханалары бар медреселер
жалпы білім тарату ордаларын құрады. Мысалы бір Отрар қаласының өзінен
атақты Әл-Хорезми мен асторономиялық кестені жасауға қатысқан әйгілі
астроном, математик Аббас Жаухари тілші географ ғалым Ысқақ әл-Отрари
секілді ғұламалар шықты. Отрар кітапханасы сол замандағы әлемдегі ең үлкен
кітапханалар қатарына енген. Сонымен бірге тарихта аты белгілі әл-
Түркістани, әл-Сығанақи, әл-Шаухари секілді көптеген ғұлама-ғалымдардың
мекендері де өркениетті дамуды сипаттайды.
Дін. Ертедегі түріктер негізінен тәңірге сыйынған Орхон жазба
ескерткіштерінде “Көкте түрік тәңірісі”,.. Тәңір жарылқағандықтан,..
Төбеңнен тәңірі баспаса,.. тәңірі жарылқаушы,.. тағдырды тәңірі жасар адам
баласы өлгелі туған” — деген секілді. Күлтегін жазуындағы теңеулер Тәңірдің
көктегі жаратушы екендігін сипаттайды[3][2].
Ортағасыр тарихшысы әл-Мақдиси Х-ғасырда түріктердің діні туралы былай
деп жазады: “Түріктер бір тәңірі, яғни “тәңір-біреу” дейді[4][3].
Сонымен бірге, ежелгі түріктер арасында зороастризм, буддизм, несториан
діндерімен қатар отқа, жануарларға, пұтқа, рухқа табыну секілді шамандық
сипаттағы діни ағымдар болды. Несториан дінінің, өздері бөлініп шыққан
христиан дінінен ерекшелігі — бір құдайға бойұсынушылық болып, Иса
пайғамбарды Құдайдың ұлы емес, құлы және елшісі деп, Мариямның баласы
ретінде тануында.
Ислам діні Қазақстанда VIII ғасырдан бастап тарала бастады. Түркеш
жерін жаулап келген қытайларға, түркештермен одақ құрған араб әскерінің 751
жылғы Атлақ соғысындағы тарихи жеңісінен кейін, ел ішінде кеңінен таралып
960 жылы Қарахан мемлекетінде мемлекеттік дін болып қабылданды.
Жаңа мемлекеттік дін қоғам өміріне аса маңызды өзгерістер әкелді.
Түркі діндердің ел ішіндегі ыдыратушылық факторын жойып, тайпалардың рухани
бірлігін дамыту арқылы этностық тұтастануына негіз қалады. Ислам дінінің
келген алғашқы 2—3 ғасырында ортақ территория аясында әл-Хорезми, әл-
Фараби, әл-Торуни, Әбу Әли ибн Сина, Ж.Баласағұни, Мазмұт Қашқари секілді
алыстар адамзаттың алтын қорына өз үлестерін қосты.
Діни әдебиеттің кеңінен таралуына ХІІ ғасырда Иассы қаласында тұрған
Қожа Ахмет Иассауи және Сулеймен Бақырғани, Ахмет Махмұтұлы Иүгінеки
секілді ойшыл ақындар үлкен үлес қосты.
Ахмет Иссауидің “Диуан-и Хикмет” өлеңдер жинағы исламдағы сопылық
ағымын дәріптеп халыққа діндарлықты, сопылық ұстамдықты, аскетизмді
насихаттаумен бірге дүние қызығынан безіп тәркі дүниелікке келуге шақырады.
Ахмет Иүгінекидің “Ахиқат сыйы” дастанының негізгі мазмұны моральдық,
этикалық мәселелерге арналған. Егер сопылық әдебиет өкілдері адамның
танымдық мүмкіндігін шектеп, сезім мен қияли ой-жорамалға сүйенсе, Ахмет
Иүгінекимен Ж.Баласағұни жолымен парасаттылыққа, оқу, ғылымға, еңбек етуге
шақырып, қараңғылықтың бақытсыздыққа апаратынын жырлайды.
Батыс Түрік қағанаты (603—704)
❑ θ Қаған
Түрік әлемінің батыс бөлігін қамтыған Түрік Батыс қағанаты. Шығыс
Түркістаннан Әмударияға, Еділ бойы мен Солтүстік Кавказ далаларына дейінгі
аумақта түріктердің ежелгі мекенінде орналасып, астанасы Суяб қаласы, ал
жазғы орталығы Мыңбұлақта (Түркістан төңірегі) болды. Этникалық бірлестік
өзегін Шу өзенінен Шығысқа қарай бес тайпа дулу, батыста бес тайпа нушби
тайпалары құрады. Бұл он тайпа “он оқ будун” деп аталды.
Орталық биліктің күшейген тұсында Шеғуй қаған (610—615 және Тон жабғу
қаған (618—635) шекараны Үндістанның солтүстік батысына дейін кеңейтті.
Бірақ Қытай императорларының қыйтұртқы саясаты мен билеуші топтың саяси
әлсіздігі ыдыраушылыққа алып келді. Осыны күткен Таң империясы Жетісуды
басып алып, билікті бағыншты қағандар арқылы жүргізді.
Қаған — мемлекет басшысы, әскер басы, мемлекеттің ішкі және сыртқы
саяси істерін басқарды, тайпа басшыларын бекітті. Қаған руынан шыққандар
ғана мемлекеттегі жоғарғы шендер жабғу, шад, ел тебер атағын алды. Сот
қызметін бұйрықтар мен тарқандар атқарды.
Шаруашылықтың негізгі түрін көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығымен қатар отырықшы егін шаруашылығы құрады. Батыс түрік
мемлекетіндігі тайпалардың өзара диалектік айырмасы болғанмен, олар
бірыңғай түркі тілінде сөйледі. Екі түрік қағанатында да орхон жазуы кең
таралды. Қытай үстемдігі кезеңінде қол жаулыққа айналған қоғамның саясатына
қарсы тайпалар азаттық күресін жүргізіп, оның соңы VIII ғ. басында
түркештердің жеңісімен аяқталды.
Түркеш қағанаты (704—756...)
❑ θ Атлақ
Шу-Іле өзендерінің аралығындағы үлкен аймақта өмір сүрген түркеш
тайпалары Үштік қаған басшылығымен 704 жылы Жетісуда билікке келді.
Түркештер соғдыдан Тұрпан мен Бестолыққа дейінгі аралықта билігін орнатты.
Үлкен және кіші ордаға бөлінген түркештер үстемдік үшін күресте сары (Шу
және қара (Іле) түркештер болып екіге айрылды. Суябта орналасқан Үлкен орда
жеңіліс тауып, билікке орталықтарын Таласқа көшірген Кіші орда өкілдері
қара түркештер келді. Таққа Сұлық қаған отырды. Түркештердің ішкі қырқысы
кезінде, Орта Азия тарихының жаңа кезеңі бастау алған еді. VIII ғ. Басында
арабтар Маураннахрды жаулап ала бастады. Соғды-араб соғыстары кезінде
түркеш әскерлері соғдылықтарға көмекке келіп, арабтарға елеулі қарсылық
көрсетті. Бірақ, 711 жылы Шығыс түрік қағаны Қанаған түркештермен соғысын
жеңіп шығуы елдегі саяси тұрақсыздықты асқындырып жіберді. Билікке Сұлу
қағанның (715—738) келуінен кейін қағанат қайта нығайды. Сұлу қағанның
көрші соғды елінде арабтарға қарсы соғысы кезінде ел ішіндегі сары және
қара түркештер арасындағы күрес пен оған дем беруші Таң патшалығының
саясаты билікті әлсіретіп, сұлу қағанның өз қолбасшылары тарапынан қаза
табуына алып келді. Осыны күткен Қытай империясы Суяб, Талас, Шашты жаулап
алып, елді үлкен күйзеліске ұшыратты. Түркештердің Қытай езгісіне қарсы
күресі, тек сыртқы күштердің көмегі арқылы жеңіске жетті. 751ж. Тараз
маңындағы Атлақ қаласының жанында Зияд ибн Салих басқарған араб әскері Гао
Сяньчжи бастаған Қытайлықтарды күйрете жеңіп, 50 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz