Қазақстан және бейбітшілік үшін саяси әріптестік
Кіріспе
Негізгі бөлім.
1. Қазақстанның ядросыз мемлекетке айналуы.
2. Қазақстанның Орта Азиялық елдермен әріптестігі
3. Қазақстан ЕҚЫҰ.на төрағалық етуі.
4. Қазақстан Америка стратегиялық әріптестік.
5. Қазақстанның аймақта бейбіт саясат орнауға қосқан үлесі.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер
Негізгі бөлім.
1. Қазақстанның ядросыз мемлекетке айналуы.
2. Қазақстанның Орта Азиялық елдермен әріптестігі
3. Қазақстан ЕҚЫҰ.на төрағалық етуі.
4. Қазақстан Америка стратегиялық әріптестік.
5. Қазақстанның аймақта бейбіт саясат орнауға қосқан үлесі.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақстанның ядросыз мемлекетке айналуы.
Осыдан дәл он жыл бұрын Қазақстан халқының еркіне сай әлемдегі ең ірі ядролық полигондардың бірі жабылды.
Біз, қазақстандықтар бұл конференцияны ядролық полигонды жабу арқылы алапат қарудан өз еркімен бас тартуды бастап берген елімізге деген құрмет пен сенімнің көрінісі деп бағалаймыз.
Қырық жылдан астам уақыт бойы олемдегі ең ірі екі державаның теке тіресінде аса бай ядролық арсеналдар талас – тартыстың негізгі тіреніші болып келді. Ол кезде ядролық қауіпсіздікке қол жеткізу бәрінен бұрын ядролық әлеуетті арттырумен байланысты қарастырылатын.
Он жылдан бері әлем блоктарға бөліп омір сүруін тоқтатты. Алайда ядролық қауіпсіздік проблемасы тарап кеткен аса қуатты державалардың бірінің ядролық арсеналының едәуір бөлігі жойылғаннан кейін де өзінен - өзі шешіле қалған жоқ.
Өкінішке қарай мыңжылдықтар межесінде біздің планетамыз кәдімгі қару – жарақ жағынан да, ядролық қару – жарақ жағынан да бұрынғысынан қауіпсіздеу бола түспеді.
Оның есесіне ядролық қатер өзінің бұрынғы қос өлшемдік ауқымынан асып, ағзаны жаулап алған радиациясынды жаңа түрлерге ауысып, тіпті, құбыжыққа айналып барады.
Бүгінгі таңда біз соңғы он жылдың ішінде іргелі ілгерілеуіміз ауқымды ядролық қақтығыс тұрғысынан алғанда қатерді азайта тұра, «ядролық болмыстың» жаңа өлшемдері пайда болуына қалайша септігін тигізгенін пайымдап алуға тиіспіз. // 1 /.
Біріншіден, ядролық қауіпсіздіктің XX ғасырда екі полюсті әлемге лайықталып қалыптастырылған халықаралық жүйесі жаңа геосаяси жағдайға шыдас бере алмады, ядролық қарудың «жер бауырлап жылжу» процесін тоқтатуға шамасы келмеді.
Күштердің ара салмағы бұзылды, ядролық қару «үлкен» бестіктің ғана меншігі болудан қалды. Бұл қаруды таратпау жөніндегі жұрттың бәрі қабылдаған, енді бұзылмастай көрінетін тәртіпке қарамастан, ядролық қаруға ие елдердің саны арта түсті. Әлемде жаңа геосаяси полюс — «үшінші ядролық әлем» пайда болды.
Планетаның адам ең бір тығыз орналасқан өңіріндегі тұрақсыздық қазірдің өзінде Азияның екі ірі елі — Үндістан мен Пәкстанның арасында пайда болған қатерлі ядролық меже арқылы анағұрлым шиеленісе түсті.
Егер бүгінгі әлемнің сан қилы қауіп – қатерлі аймақтарында ядролық қаруға ие болудан нақты дәмелі бірқатар елдердің бар екенін ескерсек, жағдай аса бір қатерлі сценарий бойынша өрбіп кетуі де мүмкін. Өйткен жағдайда әлем аса ауқымды ядролық қақтығыстың бұрынғы қатерінің орнына атом қаруын тактикалық мақсат үшін қолдана беретін аймақтық соғыстар келетіндей күй кешуі ғажап емес.
Екіншіден, қазіргі әлемде ядролық қаруға бұрыннан ие болып келе жатқан державалар мен ол қарута қол жеткізудің «табалдырығында» тұрған елдердің арасындағы теке тірес белгілері барған сайын айқын біліне бастады. Осының салдарынан ядролық қаруды жанталаса көбейтудің жанкешті жарысына ядролық державалармен қатар әлгі «табалдырықта тұрған» елдер де қосылатындай қауіп нақты төнуде.
Үшіншіден, аймақтық тұрақсыздықтың ұшынып кетуінің салдарынан қауіпсіздікке қатердің жаңа түрлері кеңінен өріс ала бастады.
Бүгінде ядролық материалдардың контрабандалық жолмен тасылуына, сондай – ақ бірқатар терроршыл топтардың ядролық қару – жарақты жасап шығаруға және оны тасымалдауға қажетті компоненттерге, технология мен мамандарға қол жеткізуге жанталаса ұмтылып жатқаны қатты алаңдаушылық туғызуда.
Ядролық қарудың террористердің қолына түсуі бүкіл адамзат баласы үшін қандайлық ауыр зардабы болатынына сіздердің назарларыңызды аударып жату артық та шығар.
Осыдан дәл он жыл бұрын Қазақстан халқының еркіне сай әлемдегі ең ірі ядролық полигондардың бірі жабылды.
Біз, қазақстандықтар бұл конференцияны ядролық полигонды жабу арқылы алапат қарудан өз еркімен бас тартуды бастап берген елімізге деген құрмет пен сенімнің көрінісі деп бағалаймыз.
Қырық жылдан астам уақыт бойы олемдегі ең ірі екі державаның теке тіресінде аса бай ядролық арсеналдар талас – тартыстың негізгі тіреніші болып келді. Ол кезде ядролық қауіпсіздікке қол жеткізу бәрінен бұрын ядролық әлеуетті арттырумен байланысты қарастырылатын.
Он жылдан бері әлем блоктарға бөліп омір сүруін тоқтатты. Алайда ядролық қауіпсіздік проблемасы тарап кеткен аса қуатты державалардың бірінің ядролық арсеналының едәуір бөлігі жойылғаннан кейін де өзінен - өзі шешіле қалған жоқ.
Өкінішке қарай мыңжылдықтар межесінде біздің планетамыз кәдімгі қару – жарақ жағынан да, ядролық қару – жарақ жағынан да бұрынғысынан қауіпсіздеу бола түспеді.
Оның есесіне ядролық қатер өзінің бұрынғы қос өлшемдік ауқымынан асып, ағзаны жаулап алған радиациясынды жаңа түрлерге ауысып, тіпті, құбыжыққа айналып барады.
Бүгінгі таңда біз соңғы он жылдың ішінде іргелі ілгерілеуіміз ауқымды ядролық қақтығыс тұрғысынан алғанда қатерді азайта тұра, «ядролық болмыстың» жаңа өлшемдері пайда болуына қалайша септігін тигізгенін пайымдап алуға тиіспіз. // 1 /.
Біріншіден, ядролық қауіпсіздіктің XX ғасырда екі полюсті әлемге лайықталып қалыптастырылған халықаралық жүйесі жаңа геосаяси жағдайға шыдас бере алмады, ядролық қарудың «жер бауырлап жылжу» процесін тоқтатуға шамасы келмеді.
Күштердің ара салмағы бұзылды, ядролық қару «үлкен» бестіктің ғана меншігі болудан қалды. Бұл қаруды таратпау жөніндегі жұрттың бәрі қабылдаған, енді бұзылмастай көрінетін тәртіпке қарамастан, ядролық қаруға ие елдердің саны арта түсті. Әлемде жаңа геосаяси полюс — «үшінші ядролық әлем» пайда болды.
Планетаның адам ең бір тығыз орналасқан өңіріндегі тұрақсыздық қазірдің өзінде Азияның екі ірі елі — Үндістан мен Пәкстанның арасында пайда болған қатерлі ядролық меже арқылы анағұрлым шиеленісе түсті.
Егер бүгінгі әлемнің сан қилы қауіп – қатерлі аймақтарында ядролық қаруға ие болудан нақты дәмелі бірқатар елдердің бар екенін ескерсек, жағдай аса бір қатерлі сценарий бойынша өрбіп кетуі де мүмкін. Өйткен жағдайда әлем аса ауқымды ядролық қақтығыстың бұрынғы қатерінің орнына атом қаруын тактикалық мақсат үшін қолдана беретін аймақтық соғыстар келетіндей күй кешуі ғажап емес.
Екіншіден, қазіргі әлемде ядролық қаруға бұрыннан ие болып келе жатқан державалар мен ол қарута қол жеткізудің «табалдырығында» тұрған елдердің арасындағы теке тірес белгілері барған сайын айқын біліне бастады. Осының салдарынан ядролық қаруды жанталаса көбейтудің жанкешті жарысына ядролық державалармен қатар әлгі «табалдырықта тұрған» елдер де қосылатындай қауіп нақты төнуде.
Үшіншіден, аймақтық тұрақсыздықтың ұшынып кетуінің салдарынан қауіпсіздікке қатердің жаңа түрлері кеңінен өріс ала бастады.
Бүгінде ядролық материалдардың контрабандалық жолмен тасылуына, сондай – ақ бірқатар терроршыл топтардың ядролық қару – жарақты жасап шығаруға және оны тасымалдауға қажетті компоненттерге, технология мен мамандарға қол жеткізуге жанталаса ұмтылып жатқаны қатты алаңдаушылық туғызуда.
Ядролық қарудың террористердің қолына түсуі бүкіл адамзат баласы үшін қандайлық ауыр зардабы болатынына сіздердің назарларыңызды аударып жату артық та шығар.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. Н.Ә. Назарбаев. Ғасырлар тоғысында. Алматы., 2003 ж.
2. Н.Ә. Назарбаев. Бейбітшілік кіндігі. Алматы., 2001 ж. 300 б.
3. Қ.Тоқаев. Қазақстан Республикасынынң дипломатиясы. Алматы., 2002 ж.
4. Егемен Қазақстан. 2006 тамыз.
5. Егемен Қазақстан. 2007 ақпан.
6. Егемен Қазақстан. 2006 қазан.
7. Қауіпсіздік. //Егемен Қазақстан//. 2006 ж.
8. Н.Ә. Назарбаев. Сындарлы он жыл. Алматы., 2001 ж. 75 б.
9. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан тәуелсіздігі. Алматы., 1995 ж.
10. Н.Ә. Назарбаев. Тәуелсіздік белестері. Алматы., 2001 ж.
11. Егемен Қазақстан. 2007 тамыз.
12. Егемен Қазақстан. 2005 маусым.
13. Егемен Қазақстан. 2006 шілде.
14. Саясат журналы. 2005 ж.
15. Саясат журналы. 2006 ж.
16. Ақиқат журналы. 2004 ж.
17. Н.Ә. Назарбаев. Тарих толқыны. Алматы., 2003 ж.
18. Қ.Тоқаев. Дипломатия. 2002 ж.
1. Н.Ә. Назарбаев. Ғасырлар тоғысында. Алматы., 2003 ж.
2. Н.Ә. Назарбаев. Бейбітшілік кіндігі. Алматы., 2001 ж. 300 б.
3. Қ.Тоқаев. Қазақстан Республикасынынң дипломатиясы. Алматы., 2002 ж.
4. Егемен Қазақстан. 2006 тамыз.
5. Егемен Қазақстан. 2007 ақпан.
6. Егемен Қазақстан. 2006 қазан.
7. Қауіпсіздік. //Егемен Қазақстан//. 2006 ж.
8. Н.Ә. Назарбаев. Сындарлы он жыл. Алматы., 2001 ж. 75 б.
9. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан тәуелсіздігі. Алматы., 1995 ж.
10. Н.Ә. Назарбаев. Тәуелсіздік белестері. Алматы., 2001 ж.
11. Егемен Қазақстан. 2007 тамыз.
12. Егемен Қазақстан. 2005 маусым.
13. Егемен Қазақстан. 2006 шілде.
14. Саясат журналы. 2005 ж.
15. Саясат журналы. 2006 ж.
16. Ақиқат журналы. 2004 ж.
17. Н.Ә. Назарбаев. Тарих толқыны. Алматы., 2003 ж.
18. Қ.Тоқаев. Дипломатия. 2002 ж.
Қазақстан және бейбітшілік үшін
саяси әріптестік
Кіріспе
Негізгі бөлім.
1. Қазақстанның ядросыз мемлекетке айналуы.
2. Қазақстанның Орта Азиялық елдермен әріптестігі
3. Қазақстан ЕҚЫҰ-на төрағалық етуі.
4. Қазақстан Америка стратегиялық әріптестік.
5. Қазақстанның аймақта бейбіт саясат орнауға қосқан үлесі.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақстанның ядросыз мемлекетке айналуы.
Осыдан дәл он жыл бұрын Қазақстан халқының еркіне сай әлемдегі ең ірі
ядролық полигондардың бірі жабылды.
Біз, қазақстандықтар бұл конференцияны ядролық полигонды жабу арқылы
алапат қарудан өз еркімен бас тартуды бастап берген елімізге деген құрмет
пен сенімнің көрінісі деп бағалаймыз.
Қырық жылдан астам уақыт бойы олемдегі ең ірі екі державаның теке
тіресінде аса бай ядролық арсеналдар талас – тартыстың негізгі тіреніші
болып келді. Ол кезде ядролық қауіпсіздікке қол жеткізу бәрінен бұрын
ядролық әлеуетті арттырумен байланысты қарастырылатын.
Он жылдан бері әлем блоктарға бөліп омір сүруін тоқтатты. Алайда
ядролық қауіпсіздік проблемасы тарап кеткен аса қуатты державалардың
бірінің ядролық арсеналының едәуір бөлігі жойылғаннан кейін де өзінен - өзі
шешіле қалған жоқ.
Өкінішке қарай мыңжылдықтар межесінде біздің планетамыз кәдімгі қару –
жарақ жағынан да, ядролық қару – жарақ жағынан да бұрынғысынан
қауіпсіздеу бола түспеді.
Оның есесіне ядролық қатер өзінің бұрынғы қос өлшемдік ауқымынан асып,
ағзаны жаулап алған радиациясынды жаңа түрлерге ауысып, тіпті, құбыжыққа
айналып барады.
Бүгінгі таңда біз соңғы он жылдың ішінде іргелі ілгерілеуіміз ауқымды
ядролық қақтығыс тұрғысынан алғанда қатерді азайта тұра, ядролық
болмыстың жаңа өлшемдері пайда болуына қалайша септігін тигізгенін
пайымдап алуға тиіспіз. 1 .
Біріншіден, ядролық қауіпсіздіктің XX ғасырда екі полюсті әлемге
лайықталып қалыптастырылған халықаралық жүйесі жаңа геосаяси жағдайға шыдас
бере алмады, ядролық қарудың жер бауырлап жылжу процесін тоқтатуға шамасы
келмеді.
Күштердің ара салмағы бұзылды, ядролық қару үлкен бестіктің ғана
меншігі болудан қалды. Бұл қаруды таратпау жөніндегі жұрттың бәрі
қабылдаған, енді бұзылмастай көрінетін тәртіпке қарамастан, ядролық қаруға
ие елдердің саны арта түсті. Әлемде жаңа геосаяси полюс — үшінші ядролық
әлем пайда болды.
Планетаның адам ең бір тығыз орналасқан өңіріндегі тұрақсыздық
қазірдің өзінде Азияның екі ірі елі — Үндістан мен Пәкстанның арасында
пайда болған қатерлі ядролық меже арқылы анағұрлым шиеленісе түсті.
Егер бүгінгі әлемнің сан қилы қауіп – қатерлі аймақтарында ядролық
қаруға ие болудан нақты дәмелі бірқатар елдердің бар екенін ескерсек,
жағдай аса бір қатерлі сценарий бойынша өрбіп кетуі де мүмкін. Өйткен
жағдайда әлем аса ауқымды ядролық қақтығыстың бұрынғы қатерінің орнына атом
қаруын тактикалық мақсат үшін қолдана беретін аймақтық соғыстар келетіндей
күй кешуі ғажап емес.
Екіншіден, қазіргі әлемде ядролық қаруға бұрыннан ие болып келе жатқан
державалар мен ол қарута қол жеткізудің табалдырығында тұрған елдердің
арасындағы теке тірес белгілері барған сайын айқын біліне бастады. Осының
салдарынан ядролық қаруды жанталаса көбейтудің жанкешті жарысына ядролық
державалармен қатар әлгі табалдырықта тұрған елдер де қосылатындай қауіп
нақты төнуде.
Үшіншіден, аймақтық тұрақсыздықтың ұшынып кетуінің салдарынан
қауіпсіздікке қатердің жаңа түрлері кеңінен өріс ала бастады.
Бүгінде ядролық материалдардың контрабандалық жолмен тасылуына, сондай
– ақ бірқатар терроршыл топтардың ядролық қару – жарақты жасап шығаруға
және оны тасымалдауға қажетті компоненттерге, технология мен мамандарға қол
жеткізуге жанталаса ұмтылып жатқаны қатты алаңдаушылық туғызуда.
Ядролық қарудың террористердің қолына түсуі бүкіл адамзат баласы үшін
қандайлық ауыр зардабы болатынына сіздердің назарларыңызды аударып жату
артық та шығар.
Әлем ядролық қауіп ядролық арсеналдың санымен емес, ядролық қаруы бар
болуы фактісімен өлешенетін шекке жетіп отыр.
Осының бәрі ядролық қарудың одан әрі жылжуына жол бермеу, оның
таралуын бақылаудың халықаралық жаңартылған жүйесінің құрылысы жөніндегі
дүниежүзілік қауымдастықтың күш – жігерін жандандыруды талап етеді.
Қазақстанның егемен ел ретінде қалыптасуы өткен ғасырдың 90
-жылдарындағы аталған күрделі геосаяси жағдайда өтті. Ядролық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету үшін дүниежүзілік қауымдастықтың алдындағы айрықша
жауапкершілігін сезінгендіктен де Қазақстан жалғыз дұрыс шешім екендігін
кейіннен өмірдің өзі көрсетіп берген күрделі қадамға барды.
Осыдан дәлме - дәл он жыл бұрын, 1991 жылғы 29 тамызда мен Қазақстан
жерін жарты ғасырға жуық уақыт бойы азапқа салып келген Семей ядролық
полигонын жабу жөніндегі Жарлыққа қол қойдым.
Бұл шешімнің сол кез үшін өте күрделі жағдайда қабылданғанын анық
айтпақпын. Өйткені тоталитарлық қоғамда еркін ой айтудың кез келген
көрінісі, халықтың кез келген шеруі қатаң жұдырыққа тап болатын, мұны біз
талай рет көргенбіз.
Жариялылық саясаты келісімен қоғам өмірін демократияландырудың
ұшқындары да бой көрсете бастады. Адамдар да бұған сенді. Қазақстан
басшылығы 1987 жылдан бастап полигонды жабу проблемасын көтере бастады.
Ол кезде, әрине Қазақстан әлі тәуелсіз мемлекет еместігін, барлық
басқа да республикалар сияқты орталықтың қатаң тәртібіне, әсіресе, әскери-
өнеркәсіптік кешен сияқты саладағы қатаң тәртіпке бағынышты болғанын атап
көрсете кетуім керек. Мәскеу либерализация әскери - өнеркәсіптік кешенге
жүрмейді дегенді ашық мәлімдеді. Бұл саладағы мәселелерді шешуге
республикалардың, тіпті бірінші басшылары да жолатылмайтын.
Сондықтан да Қазақстанның Семей полигонын жабу жөніңдегі ой-ниеті
қатты қыспаққа алыңды. Сол жылдардың аттап бассаң алаңдаушылыққа толы
ауанын ұмыта қоймаған адамдардың бәрі де осынау бұрын - соңды болып
көрмеген қадамның қандайлық тәуекелге бел буу екендігін анық біледі,
өйткені оның мән – маңызы бар елдің ауқымынан анағұрлым асып түсетін...
1992 жылы Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде жер бетіндегі
стратегиялық қару - жарақ (СНВ-1) Шартына Лиссабои хаттамасына қол қойып,
ядролық қару – жарақты таратпау жөніндегі өзінің міндеттемесін қуаттады.
1993 жылы Қазақстан ТМД мемлекеттерінің арасында бірінші болып
ядролық қару – жарақты таратпау жөніндегі Шартқа қосылды, ал 1994 жылдың
желтоқсанында әлемнің ядролық державалары біздің еліміздің қауіпсіздігіне
кепілдік беретін Меморандумға қол қойды.
1994 жылы еліміздің аумағынан бүкіл ядролық қаруды әкету аяқталды.
1995 жылы бұрынғы Семей полигонында соңғы ядролық заряд жойылды.
1996 жылы Қазақстан ядролық сынақтарға толық тыйым салу жөніндегі
Шартқа қосылды.
1997 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы Қазақстанның
ядролық сынақтардан зардап шеккен өңірлеріне көмек көрсету жөнінде қарар
қабылдады.
2000 жылы Семей полигонында ядролық сынақтар жүргізетін ең ақырғы
штольня жойылды.
Біз сондай – ақ шапшаң нейтронмен жұмыс істейтін Ақтау ядролық
реакторын жауып, ондағы ядролық отынның қауіпсіздігін қамтамасыз ету
жөніндегі қажетті шараларды қабылдадық.
Осы қадамдардың әрқайсысында тұтас елдің ядролық қарусыз жолмен
жүруіне қатысты жүз мыңдаған адамдардың тағдыры жатыр.
Бұл — жүздеген сағаттар бойы қинала толғанудың, айлар бойы екі жақты
және көп жақты кездесулердің, келіссөздердің жемісі.
Бұл — саясаткерлердің, әскери қызметшілер мен ғалымдардың 10 жыл бойы
ыждаһатты еңбегі.
Осы жайында замандастарымызға айтуға болады, айту қажет те, егер оны
мұның бәрін тікелей басынан кешірген адам айтса, тіпті орынды.
Менің Бейбітшілік кіндігі деп аталатын жаңа кітабым осыған арналған.
Бұл — сырласу кітабы. Мен оны жаңа жүз жылдыққа өткен ғасыр қалдырған
қатал сыйлиқ туралы аз - кем ғана ойланғандардың, бәрінің арасындағы
сенімді диалог пен ынтымақтастыққа деген мерзімсіз шақыру деп қарастырамын.
Қазақстанның ядролық қарусыз ел статусына ие болуына байланысты болып
өткен оқиғаларды еске түсіре келгенде, ядролық қаруды аламыз ба, әлде сол
қарусыз қаламыз ба деген проблеманы шешудің қандайлық қиындыққа түскенін
бағамдаймыз.
Тарап кеткен КСРО – ның әскери машинасы Қазақстанда құрлықаралық
баллистикалық зымырандармен бомбалаушы ауыр ұшақтарға арналған 1216
боеголовка қалдырған еді. Ядролық стратегиялық күштер кешені жаппай қырып –
жоятын құралдардың және ядролық зарядтарды жеткізудің ең осы заманғы
түрлерімен жарақтандырылған болатын, олардың арасында Ту-95 МС стратегиялық
көп мақсатты бомбалаушы ұшақтары мен СС – 18 құрлық – аралық
баллистикалық зымырандар бартын.
Бұл әлемдегі төртінші ядролық арсенал еді. Атуға дайын тұрған ядролық
қару – жарақты қоса Қазақстан оны өндіру мен сынақтан өткізу үшін қажетті
тұтас индустрияға да ие еді, бұл орайда елдің ядролық қару-жарақты жасау
мен жетілдіру үшін тиісті ғылыми – зерттеу базасы болғанын да қоса айта
кеткен жөн.
Семей полигоны аса маңызды стратегиялық нысан еді. Жарты ғасырға жуық
уақыт ішінде ол жерде ұзын саны 456 ядролық және термоядролық жарылыстар
жасалған. Соған жұмсалған ядролық зарядтардың жалпы қуаты Хиросимаға
тасталған атом бомбасының қуатынан 2,5 мың есе асып түсетін. Қазақстан оған
қоса, ядролық қарудығы белсенді компоненттерін өндіру үшін қажетті ауқымды
ресурстарға ие еді, еліміз оған қазір де ие. Әлемдегі уран қорының ширек
бөлігі қазақ жерінде жатыр. Қазақстан аумағында табиғи уранды өңдеу мен
байытуға мүмкіндігі бар атом өнеркәсібінің ірі кәсіпорындары орналасқан.
КСРО тарап кеткеннен кейін Қазақстан өзінің ядролық қаруын жасап шығару
үшін қажетті ғылыми – зерттеу, өндіру және өнеркәсіптік инфрақұрылымның
барлығына дерлік ие болып қалды. Мұншалықты қуат пен ықпал әлеуетіне қол
жете тұрып, одан бас тарту жөнінде шешімге келу өте - мөте қиын еді.
Аймақтық ірі державаға айналу мүмкіндігі біздің, қоғамымыздың белгілі бір
бөлігі үшін тым тартымды болып көрінді. Елдің ядролық статусын сақтап
қалуды қолдаған нақты уәждер көлденең тартыла бастады. Өзіміздің ядролық
қолшатырымыз болса, бұл елдің қауіпсіздігінің кепіліне, ықтимал қарсыластың
кеудесі басылып тұратындығының кешліне айналар еді деген ойлар да ортаға
салынды. Мұндай уәжді қолдайтындардың пікірі бойынша, ядролық қару –
жарақты сақтап қалу Қазақстанның сол кездегі кәдімгі қару – жарақ түрлері
бойынша сандық және сапалық тұрғыдағы олқылықтарының орнын жабатын
көрінеді. Ядролық қару Қазақстанды аймақтағы ірі державаға айналдырар еді
деген әңгіме де айтылмай қалған жоқ. Оның үстіне ядролық кешенді сақтау
ғылыми – техникалық әлеуетті арттыру, іргелі және қолданбалы ғылымды
өркендету үшін де маңызды екендігі атап өтілді. Қысқасы, ядролық азғыруға
елітушілердің де елеулі негіздемелері әрі кәдімгідей қарақұрым қолдаушылары
болған еді.
Алайда Қазақстан өзінің ерік қалауы бойынша ялролық қарусыз мемлекетке
айналды. Осынау тарихи қадамды жасай отырып, біз бірқатар принципті
сәттерді басшылыққа алдық.
Бірінші. Бұл, ең алдымен, қазақстандықтардың өздерінің мүдделеріне
жауап беретін шешім болды.
Елу жылдайғы дерлік Қазақстанда өткізілген ядролық сынақтар біздің
халқымыздың денсаулығына және айналадағы ортаға орны толмас залал келтірді.
Тек Семей полигонына жапсарлас аумақтағы экологиялық апат аймағы 300
мыңнан астам шаршы километрді алып жатыр. Бұл Германияның немесе Италияның
аумағымен шамалас.
Мамандар белгілі бір өлшемде радиациялық сәуле алған
қазақстандықтардың жалпы саны жүз мыңдаған адам болады деп санайды. Ядролық
сынақтардың салдарлары біздің болашағымызды — біздің балаларымыздың
денсаулығын зақымдауда.
Қазақстандықтардың туған кезде Семей полигоны дегеннің не екенін
білмейтін әлі талай ұрпағы өздерінің денсаулығында ядролық сынақтардың ауыр
салдарының азабын тартатын болады. Адамдар ғана емес жердің өзі де азап
тартуда. Семей жерінің бүлінуіне ұрындырды. Ядролық жарылыстардың орнында
ластанған радиациялық суға толы тұтас көлдер пайда болды. Мамандардың
бағалауы бойынша жер өзінің өнімділік әлеуетін толық қалпына келтіру үшін
кем дегенде 300 жыл қажет! 2 .
Адамдардың төзімі шексіз емес. 1989 жылы Қазақстанда ерісті Невада -
Семей халықтық қозғалысы құрылды. Ол Семей ядролық полигонын жабуды
жақтаған, әлемнің басқа да полигондарында сынақтарды тоқтатуды жақтаған
ұлты, жасы мен мамандығы әр түрлі адамдарды біріктірді.
Халықтың ерік - жігерін білдіріп, оның қолдауына ие бола отырып, біз
Қазақстан аумағыяда ядролық қару сынақтарын мәңгілікке тыю шешімін
қабылдадық, ал содан кейін елдің ядролық қарусыз мәртебесі туралы
жарияладық.
Екінші. Ядролық қарусыз мәртебені таңдау — бұл Қазақстанның 90
-жылдардың басында қауіпсіздіктің дүниежүзілік жүйесіндегі баланс
бұзылуының қатерлі салдарын түсінуінің нәтижесі.
Атомдық арсеналды сақтау ондағаң жылдар бойы қалыптасқан ядролық
қаруды таратпау жүйесіне шабуыл болып шығар еді.
Әлемнің саяси картасында соидайлық қуатты жаңа ядролық мемлекеттердің
пайда болуы әлемдік ядролық баланстың бұзылуына қатерлі түрткі болар еді.
Үшінші. Ядролық қарудан бас тарту Қазақстанның өз тәуелсіздігінің
алғашқы күнінен бастап бейбітшіл сыртқы саяси бағытты таңдап алуымен де
байланысты.
Осы акт арқылы біз халықаралық қауымдастыққа өз сыртқы саясатымыздың
ашықтығын, өзіміздің зорлық - зомбылық пен әскери қатерден азат
бейбітшілікті жақтайтынымызды көрсетіп бердік.
Қазақстан ядролық қарудан бас тартуымен жай халықаралық бедел алып
қана қойған жоқ. Біз ядролық державадардан — АҚШ – тан, Ресейден,
Ұлыбританиядан, Франция мен Қытайдан аумақтық тұтастығымыз бен біздің
егемендікті қүрметтеудің берік кепілдерін алдық.
Бүгінде Қазақстанның ядролық қарусыз мәртебесі — бұл біздің
шекарамыздың бүкіл өлшемдері бойынша бейбітшілік пен қауіпсіздіктің негізі
болып табылады.
Бұл Қазақстанның басқа елдермен жемісті ынтымақтастығының нақты
мүмкіндігі.
Сондықтан да осы ынтымақтастықты біз еліміз аумағындағы ядролық
сынақтардың салдарын жою саласында да кеңейте түскіміз келер еді.
Бүгінде Қазақстан ядролық сынақтардың салдарын жою проблемасын
негізінен дербес шешуде. Іс жүзінде біз полигонга байланысты өз
проблемаларымызбен бетпе – бет қалып отырмыз.
10 жылдың ішінде біз ядролық сынақтардан залал шеккен адамдарға өтем
төлеуге, халықтың арасында емдеу – алдын алу шараларын жүргізуге,
полигонмен жапсарлас аймақтардың экологиясын қалпына келтіруге жүздеген
миллион теңге жұмсадық.
Осы жылдары өз аумағының радиоактивтік ластану проблемаларын шешу үшін
Қазақстан алған тегін көмектің жалпы көлемі бар – жоғы 20
миллион доллар болды. Ал енді залалданған аумақты дезактивациялау және
рекультивациялау жөніндегі жұмыстардың ғана құны 1 миллиард доллардан
асады.
Ғаламдық мәні бар проблеманы шешу жөніндегі осындайлық шығынды жалғыз
көтеру бізге айтарлықтай қиын тиеді.
Бүгін конференцияға бейбітшілікті нығайту және ядролық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету ісіне, біздің еліміздің ядролық қарусыз мәртебесінің
қалыптасуына зор үлес қосқан көптеген елдердің беделді өкілдері жиналып
отыр. Қазақстандағы ядролық сынақтардын салдарын жою мәселесінде де
сіздердің қолдауларыңызға үміт артамын.
Ядролық мәртебеден бас тарта отырып, біз, солай болсадағы, ядролық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету процесінің сырттай бақылаушысы болып қала
алмадық.
Өткен он жылда ядролық қарусыздану және таратпау процесіне қатысудың
біз жинақтаған тәжірибесі бізге ғаламдық қауіпсіздік проблемасына деген
түсінігімізді айтуға мүмкіндік береді.
Оның мәні неде?
Бірінші. Бүгінде ядролық қаруға ие болу негізінде стратегиялық тежеу
принципі халықаралық қауіпсіздік жүйесінде тиімді рел атқармайтын болуын
көрмеу мүмкін емес.
Бейбітшілікті қаласаң — соғысқа дайындал дейтін қашанғы принцип жаңа
ғасырда енді талассыз емес. Сондықтан да қауіпсіздікті, ең алдымен, ядролық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету механизмін жетілдіру қажет.
Таратпаудың барлық принциптерін әмбебаптандыру қажет.
Ядролық державалар деңгейлік таратуды тыюға күш – жігер жұмсап
бағуда, ал тіктеп тарату саласында өздерін ешқандай шектейтін емес. Яғни
қолданыстағы шарттар жүйесі ядролық қаруға жаңадан ие болушылықты шектейді,
бірақ оған бұрыннан ие болып отырғандардың: ядролық әлеуетінің ұлғаюын
шектемейді.
Елдердің барған сайын қорланып өсе түскен соғыс арсеналдары, соның
ішінде, ядролық арсеналдар қазіргі кезеңде шектеушіден гөрі қарулануды
қамшылаудың үдеткіші болып табылады.
Жалпыға ортақ тыйым салуға қарамастан, дүние жүзінде іс жүзінде Семей
полигонынан басқа бірде – бір ядролық полигон толық жойылмағандықтан,
ядролық державалардың, полигондары отсыз режимде жұмыс істеуін
жалғастыруда.
Принципінде кез келген елдің кез келген уақытта сынақтарды
жаңғыртуға мүмкіндігі бар.
Ядролық державалардың әлемдік саясатта пайда болатын мәселелерді
шешудегі мінез - құлықтарының өзі басқа бірқатар елдер үшін оған сыртқы
саясаттағы күшті аргумент ретінде өзіндік бір ықылас қоюшылық болып
көрінеді.
Сондықтан да біздің ойымызша, таратпау саласында ядролық та, сондай –
ақ ядролық қарусыз елдердің міндеттілігін, сондай – ақ ядролық
қауіпсіздікті нығайту жөніндегі олардың өзара міндеттілігін арттыру
мақсатында қолданыстағы уағдаластықтарды жаңарту жолымен жүру қажет.
Екінші. Қазіргі уақытта ядролық қауіпсіздік проблемаларын, сайып
келгенде ядролық қаруға ие елдердің тобы ғана шешуде, ал енді олардың
адамзатты әлденеше рет — 1962 жылы саяси, ал 1974, 1983 жылдары техникалық
себептер бойынша қатерге тіккені ақыр – тақырына дейін мәлім болып отыр.
Сондықтан да проблема бұл процеске Ядролық қаруды таратпау туралы
шартқа қол қойған барлық мемлекеттердің белсенді қатысуы жағдайында ғана
шешіле алады.
Үшінші. Біз ядролық державалардың ракетаға қарсы қорғаныс мәселесі
бойынша сындарлы диалогын жалғастыруды жақтаймыз.
Ядролық қауіпсіздік мәселелері бойынша бұл елдердің арасындағы базалық
көзқарастағы тұрақтылық, түсіністік пен ынтымақтастықтың бүкіл әлем үшін
ғаламдық мәні бар.
Бүгінгі жағдайда түтастай алғанда, тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстан
халықаралық қауіпсіздікті, соның ішінде, ядролық салада да қамтамасыз
етудің аса маңызды аспектісі сенімді кеңейту мен нығайту болуы керек деп
санайды.
Нақ осы сенім принципі қақтығысты аймақтарда осы кезге дейін үстемдік
етіп тұрған әскери тежеу принципін алмастыруы керек.
Сенім доктринасының нақты да айқын іске асыру тетіктері бар.
Бұл: әскери, саясаттың транспаренттігі, шекаралар ауданында әскери
күштерді қысқарту, қарусызданған аймақтар құру, қауіпсіздікті қамтамасыз
ету мәселелері бойынша өзара консультациялар, бірлескен әскери жаттығулар
және с.с.
Араласу көп болған жерде сенім де көп. Сенім бар жерде қарсы
тұрушылыққа орын жоқ. Бұл қарапайым, алайда өте құнды ақиқат.
Бүгінде бұл принцип Шанхай бестігі шеңберінде ойдағыдай байқап
көруден өтті және Шанхай ынтымақтастық ұйымының қызметінде іске асырылуда.
Жапсарлас шекаралар ауданында сеиімді нығайту және қару – жарақты
қысқарту шараларынан бастап, бүл бірлестікке қатысушылар терроризмге жене
есірткі бизнесіне қарсы бірлескен күресті қоса алғанда, қауіпсіздіктің жаңа
салаларын белсенді түрде игеруде. Уақыт өте келе ШЫҰ шеңберіндегі
ынтымақтастық біздің мемлекеттердің ядролық қауіпсіздігі саласына да
көшірілетін болар.
Осылайша, Шанхай ынтымақтастығы ұйымының үлгісі Азиядағы аймақтық
қауіпсіздік жүйесін құрудың және кейбір элементтері бойынша басқа да
аймақтарда негізге алынуы мүмкін.
Ғаламдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесіне біздің
көзқарасымыздың ендігі бір бастау сәті оған XXI ғасырда тек қана ұжымдық
күш – жігер арқылы қол жеткізілетініне сенімділік болып табылады.
Қазақстанның өзінің ядролық қарусыз мәртебесін жариялаумен бір
мезгілде Азияда қауіпсіздіктің жаңа моделін құру бастамасын көтеруі — бұл
кездейсоқтық емес және жай ғана қатарласа келушілік емес.
1992 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы 47 – сессиясының мінберінен айтылған
Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөнінде Кеңес шақыру
бастамасы бүгінде Азиядағы кептеген мемлекеттердің және бірқатар
халықаралық форумдардың қолдауына ие болды.
Үстіміздегі жылдың қарашасында құрлықта қауіпсіздікке төнетін
қатерлерді жою жайттарындағы сенім шаралары мен өзара ықпалдастық туралы
мәселелерде келісілген көзқарасты білдіретін құжаттарға қол қою үшін Азия
мемлекеттерінің мәртебелі басшылары алғаш рет Алматыға жиналады.
Жаңа ғасырда ғаламдық қауіпсіздік жүйесін түзетуге деген осынау екі
әмбебап көзқараста — барлық елдердің сенімін және ұжымдық күш – жігерін —
ядролық қатерді жою туралы сөз етілетін жағдайларда да қолдануға болады.
Құрметті конференцияға қатысушылар!
Адамзат қашан да бейбіт күнге ынтық. Планетаның тебесінен Дамокл
селебесі теніп тұрған жарты ғасыр ядролық қарудан ада әлем үшін толас
таппаған күреспен өтті.
Егер адамзат ядролық ессіздіктің құрдымына құлап кетпей аман тұрса,
мұның өзі сол қаруды таратпауды жақтаушылардың қуатты үнінің, ғалымдардың
ядролық апаттың қатері жөніндегі пайымдауларының, адамдардың бейбітшілікке
ұмтылуының арқасы.
Біздің конференциямыздың ізгілік мақсаты — XXI ғасырды адамзаттың
ядролық қатерден құтылатын ғасырына айналдыру мақсатын көздейді. Біздің
дауысымыз бүкіл әлемге естілуі тиіс, естіледі де!
Сіздерге жемісті жұмыс тілеймін!
2. Қазақстанның Орталық Азия елдерімен әріптестігі
"Азияда бәрі бір көрпенің астында ұйықтайды, бірақ әр қайсысы әр түрлі
түс көреді",-кезіндегі Қытай Төрағасы Дэн Сяопинің осы бірн лебізі әлем
жұртына кең тарап Азия аталатын геосасяси кеңістіктің келбетін келісті
бейнелеген қанатты сөзге айналып кеткен еді.
Президент Н.Назарбаев Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары
жөніндегі кеңесті (АӨСШК) шақыру туралы бастамасын 1992 жылы БҰҰ Бас
Ассамблеясының 47 сессиясында жариялаған болатын. Содан бері өткен бір
мүшелден астам уақытбоиы Қазақстан сыртқы саясат ведомствосының негізгі іс-
қимылдары Елбасының бастамасыніс жүзіне асыруға бағытталды.
Әлемдік қоғамдастықты айтпағанның өзінде, ең алдымен Азия елдерінің
қазақстандық бастаманы ой елегінен өткізіп, келешегіне сену үшін біраз
уақыт кететіні түсінікті еді.Сондықтан да бұл идеяның өмірге бет алуы
соқтықпалы соқпақсыз жолмен жүріп, қалыптасудың күрделі кезеңдерінен
өтуіне тура келеді. Кеңестің аумағын қамтитын мемлекеттер, шынында да,
тарихы мен дәстірі, діні мен ділі, даму жолдары әр түрлі болып,
мүдделерінің оқшаулығы мен ерекшеленуіне байланысты, кезінде бастаманың
болашағын мойындаушылардың аз болғаны анық.. Өңір елдері арасында шешімін
таппаған мәселелердің жиынтығы да Азиядағы сенім шараларының орнығуына
септігін тигізбейтін.
Дей тұрғанмен, Қазақстанның сыртқы саясаты саласындағы көп жылғы
жанқиярлық еңбек өз жемісін беред Бірнеше жылдың ішінде Қазақстан АӨСШҚ-ның
басты мақсаттарының бірі –пікір алшақтығын барынша азайта отырып,
ынтымақтастықты көбейтуге жол ашатын ортақ әрі әділ шешімдерге келу екенін
дәлелдеуге қол жеткізді. Салыстырмалы түрде алғанда қысқа мерзім ішінде
Азия мемлекеттері АӨСШК шеңберінде құрлақтағы ынтымақтастық қауіпсіздік
тетіктерін жасауға байланысты өз ұстанымдарын келісуде бір табан алға
жылжыды. 3 .
Мемлекет басшылары Саммитін өткізуге дейін жүргізілген ұлан-
ғайыржұмыстардың ұтымды нәтижесі-Азия өңірінде бой алып тұрған қайшылықтар
қауіпсіздік пен ынтымақтастықтыңмаңызды мәселеріне ондағы мемлекеттердің
ортақ көз қарасын орнықтыруға кедергі жасай алмайтынымәлім болды.
Нәтижеде, Кеңеске мүше мемлекеттер Сыртқы істер министрлерінің Алматыда
1999жылғы 14- қыркүйектегі кездесуінде АӨСШК-ге мүше мемлекеттер арасындағы
қарым-қатынастарды реттейтін Принцптер декларациясына қол қойды. Сөйтіп,
алғаш рет Азиядағы қауіпсіздік жүиесінің нақты тетіктері анықталған заңдық
негізі қаланды.
Азия кеңесінің ауқымдылығын ұғыну үшін келесі цифрларға көз жүргізуге
болады:бастамаға Азияның 17 мемлекеті мүше болып табылады. Бұлелдердің
жалпы аумағы 39мин. Шаршы километрді қамтиды, яғни бүкіл Азия өңірі
аумағының 89%-ы және Евразия құрлығының 72%-ы. Оларда 2,8млрд. адам немесе
күллі жер шары тұрғындарының 48%-ы тұрады.
Әрине, Азия құрлығында қаншама аймақтық бірлестіктердің бұрыннан бар
екені белгілі. Соның ішінде геогрефиялық қағидат бойынша құрылған –АСЕАН,
өз қызметін Азия өңірінің кейбір аймақтарына таратып отырған ЕҚЫҰ, Арап
мемлекеттерінің лигасы, Ислам конференциясыұйымы және бүкіл әлем назарын
өзіне аудара бастаған –Шанхай ынтымақтастық ұйымын атап өтуге болады.
Бұлардан АӨСШК-нің басты айырмасы –ол Азия құрлығындағы бейбітшілік,
қауіпсіздік және тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселелерін бірлесіп
қарастыратын және сол үшін ортақ ұстанымдар мен тәртіп нормаларын,
мемлекеттердің саяси, идеологиялық бағытталуы тәуелсіз бейбіт жағдайда
қатар өмір сүру және өзара ынтымақтастық қағидаттарына негізделуін келісіп
даярлауды көздейтін форум. АӨСШК-ге мүше елдердің саяси және экономикалық
әлеуеті, олардың өңірлік жіне дүниежүзілік үдерістерге ықпалы Кеңестің
әлемдегі болашағы зор форумның бірі екенін білдіреді.
Кеңеске қатысушы он алты (Таиланд Корольдігі кейіннен қосылды) елдің
басшылары бас қосқан мәртебелі. Бірінші саммиттің Алматыда 2002жылғы 4
маусымды өтуі Қазақстан дипломатиясының ірі жеңісі болғанын әлемдік
қоғамдастық әділімен бағалады. Бірінші саммитке мүше мемлекеттердің
басшылары және басқарушымемлекет өкілдері, сондай –ақ БҰҰ, ЕҚЫҰ және Арап
мемлекеттері лигасының басшылықтары қатысқан еді.
Жиынға қатысқан мемлекет басшылары АӨСШК Форумын құру арқылы құрлықтің
қауіпсіздігі мен тұрлаулы дамуын қамтасасыз ету мақсатында Азия елдерінің
тең тұрғыдағы қарым –қатынастарын, өзара сенімі мен ынтымақтастығын нығайту
жолдарын бірлесіп қарастыруға мүмкіндік беретін айрықша ұйымның дүниеге
келгенін айтқан еді. Бұл орайда Азиядағы қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
сенім мен құрметке және ынтымақтастыққа сүйенетін түбегейліжаңа қағидаттары
жөнінде тең пікірлер ортаға салынды.
Алғашқы Саммит қорытындысында Алматы Актісіне қол қойылды.Азия
аймағының ерекшелігі мен өзіндік сипатын ескере отырып, халықаралық
саясаттанушылар Алматы Актісін өңірдің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталған бірегей құжат деп бағалады. Мазмұндас құжаттардан ерекшелігі,
Алматы Актісіне қол қойған мемлекеттер Сенім шаралары каталогын түзу,
жаппай қырып-жою қаруларын жоюды басымдық ретінде мойындауы, Азияда ядролық
қарудан азат аймақтарды құру, терроризм мен сепаратизмге , есірткі
безнисіне, қарудың заңсыз айналымына, трансұлтық қылмысқа қарсы күресу
жөнінде міндеттемелер қабылдады.
Жер шарының түкпір-түкпірінде терроризмніңтамыр жаюы әлем жұртын
алаңдатып отырған кеселді жәитке айналды. Адамзат қауымына үрей туғызушы
осы зұлматқа бірауыздан қарсы тұрудың өзектілігі АӨСШК Бірінші саммитінде
қабылданған Терроризмді жою және өркениеттер арасындағы диалогқа жәрдемдесу
декларациясында көрініс тапты.
Ең басты- лаңкестік әрекеттерді белгілі бір дінмен, жекеленген
ұлтпен, жағрапиялық аймақпен ешқандай байланыстыруға болмайтыны нақты
айқындалды. Делегациялар терроризм актілері мен әдіс –амалдарын айыптаумен
қатар, өркениеттер арасындағы диалогтың, қарапайым тілмен айтқанда батыс-
шығыс, оңтүстік –солтүстік днп бөлінбей, өзара түсіністікке ұмтылу
қажеттілігіне айрықша мән береді.
Азия елдері арасында ымырашылдық үні алғаш рет қазақ жерінде естіліп,
татулық пен ынтымаққа шақыратын тағылымды ойлар ортаға салынды. Дүниенің
төрт бұрышы түгел көз тіккен Алматыдағы алғашқы жиында өзара қайшылықта
Үндістан мен Пәкістан, Палестина мен Израильдің ат басын түйістіруі
талайлардың күтпеген оқиғасына айналды.
Министрлер кеңесінде2004жылы қабылданған Сенім шаралары каталогы-
сапалық тұрғыдан жоғарғы деңгейде дайындалған, әрі өңірде қалыптасқан
жағдайда жүзеге асырылу жолдары нақты көзделген күрделі құжат. Оның
ерекшелігі, әскери-саяси сенім шараларымен қатар, экономикалық, экологиялық
және гуманитарлық аспектілердің маңыздылығына үлкен орын беріледі;
Каталогтың ұсыныстық сипатымен қатар, келісілген шараларды орындау
міндеттілігі тең тұрғыда көрінеді.Мемлекеттер өздерінің әскери қызметі,
қауіп- қатерлерге қарсы күрес, сауда мен туризмді, мәдени және ғылыми
байланыстардыарттыру жөнінде, сондай-ақ төтенше жағдайларға байланысты бір
бірімен ақпарат алмасып отыратын болады. Өркениеттер арасындағы диалогты,
соның ішінде діни диалогты дамыту қажеттігіне де мән берілген.
Алдағы уақытта АӨСШК қызметінің негізгі мазмұны Каталогта қамтылған
қағидаттарды іске асыруға бағытталады. Осылайша АӨСШК үдерісі аясында ортақ
іс-қимылдың мынадай бағыттары белгіленеді:
- қауіпсіздіктің жаңа қауіп – қатерлерге қарсы бірлесіп күресу (ЖҚҚ)
жасауға пайдаланылуы мүмкін кмпоненттердің заңсыз айналымы.
- Азиядағы өңірлік ынтымақтастық қауіпсіздік тұжырымдамасын жасау
шаралары және оларды іске асыру тетіктерін қарусыздану және қару-
жарақты бақылау соның ішінде өңірде ядролық және өзге ЖҚҚ-сыз
аймақтарды құру , жанжалдардың алшдын алу, экономикалық ынтымақтастық
адам құқықтары және мәдени байланыстар.
- АӨСШК ұйымдық құрлымдарын құру (хатшылық, АӨСШК ғылыми әлеуметін
дамаыту,Азия қауіпсіздігінің өзекті мәселелері бойынша ақпарат
алмасу, қаржыландыру ресімдер ережесі).
Бүгінгі саммит Қазақстанның дүние жүзілік жоғары беделін тағы
бір дәлелдейді халықаралық деңгейдегі өкілетілігі жоғары оқиға болмақ.
Биыл Кеңеске Оңтүстік Кор мемлекеті қосылуға ниет білдірді. Делегация
басшылары АӨСШК –ні дамыту жәиіттерімен қатар, аймақта һәм жалпы әлемде
қалыптасқан ахуалды кеңінен талқылайтын болады.
Мәжіліс қорытындысында Саммит Декларациясы қабылданады.
Декларацияда мемлектердің Азиядағы қауіпсіздік ынтымақтастық
проблемаларына (БҰҰ-ны реформалау, жаппай қырып жоятын қаруды таратпау,
аймақтық жанжалдарды шешу қазіргі заманның сынақтарына қарсы тұру
өркениеттер арасындағы диалогты одан әрі дамыту) көзқарасы айқындалмақ.
Биыл форумда 2004 жылғы Сенім шаралары каталогында көрсетілген
міндеттерді нақты іс асыру, үдерісті жалпы дамыту мәселелер талқылау
көзделген.
Форумның ерекше мәні деп, Алматыда орналасатын Азия Кеңесі
Хатшылығының іске кірісуінін айтуға болады. Хатшылық форумның әкімшілік,
ұйымдастырушылық және техникалық қызметін қамтамасыз етеді. Саммит
жұмысында Қазақстан Республикасының Үкіметі мен АӨСШК Хатшының
арасындағы ,,АӨСШК Хатшылығының Қазақстан Республикасы аумағында
болуының шарттары туралы” және АӨСШК-нің мемлекетері арасында ,,АӨСШК
Хатшылығының қаржылық жағдайы туралы жобасы қарастырылады. Алматыда
өтетін АӨСШК Екінші саммиті дамудың дәйекті жолына түскен Азия жұртын
бірлікпен ынтымаққа шақырып , бақуатты өмір бастайтын тиімді жолдарды
таразыларына сенім мол.
Мүше мемлекеттер қауіпсіздіктің жа сынақтарына төтеп берудің
жауабын бірде іздеуінен –ақ АӨСШҚ-нің өзектілігі арта түспек. Өйткені
бұл қауіп-қатерлер барлық мемлекеттерге бірдей шамада төніп тұрғаны
хақ. Олай болса, АӨСШҚ үдерісінің серпінді дамып, көп жақты форум
ретінде нығая түсуінің бір сыры осында жатса керек. Азия құрлығында
қауіпсіздік жүйесін құру анық емес, ақиқатқа айнала бастағаннан
айтуымызға әбден болады. Біздің елімізде екінші жолы өтетін бұл
мәртебелі жиын жанжал атаулыны тастайды деген ойдан аулақпын.
Қатысушылар бұған дейін қол жеткізілген жалпыазиялық қауіпсіздік
жүйесін жасаудағы прогресті бекіте түсуге ниеттеніп, форумның енді
тұрақты негізде жүргізілетін жұмысына жаңа серпін беруді көдеп отыр.
Форум халықаралық қатынастардың дербес институты ретінде орнығады. Кең
тұрғыда алғанда, Алматы саммитінің нәтижелері Азиядағы бейбітшілікті, ең
алдымен, бізді сыртқы шекараларымыздың өнбойындағы тұрақтылықты
қамтамасыз етуге жеткізуі тиіс.
АӨСШҚ бастамасының табысты іске асырылуы- Қазақстанның сыртқы
саясаты әлеуетін паш етумен бірге, өнерлік және жаһандық қауіпсіздікті
нығайтуға қосқан салмақты үлесінің жарқын көрінісі болып табылмақ.
Қауіпсіздік – басты басымдық
— Құрметті Амангелді Смағұлұлы! Сізбен сұхбатты Елбасы Жолдауының "Осы
заманғы қауіп-қатерлер мен қыр көрсетулерге қарсы бара-бар ұлттық
қауіпсіздік стратегиясын іске асыру" деп аталатын алтыншы басымдығынан
бастасақ. 2006-2010 жылдарға арналған ұлттық қауіпсіздік стратегиясында
қандай мәселелер қамтылған?
— Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев биылғы Жолдауында еліміздің қауіпсіздік
саласына қатысты маңызды бағыттарды нақтылап атап өтті. Қазіргі заманғы
барлық қауіп-қатерлердің адамзат баласына ортақ екендігіне ешкімнің таласы
жоқ. Ол бір адамның, немесе бір мемлекеттің ғана басына төніп тұрмағандығын
дүниежүзілік қауымдастық, әлем жұртшылығы мойындады. Тіпті барлық жағынан
дамыған өркениетті елдердің өзі қауіп-қатердің бірі болып саналатын —
халықаралық ланкестіктің алдында өздерінің дәрменсіздіктерін көрсетті.
Мұндай мәселелерді қашанда тынымсыз ізденіс, күш біріктіру, ақыл-ой, бір
мәмілеге келу секілді адамның парасаты ғана шеше алады. Осы жағынан
келгенде Орталық Азия өңіріндегі мемлекеттермен ынтымақтастықты арттыру,
оның ішінде Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы
аясында бірлескен оқу-жаттығу, тәжірибе алмасу секілді басқа да мәселелерге
тереңірек мән беру, дамыту бағытын көздеп отырмыз. Осы сауалға қосымша айта
кетейін, оқырмандардың есінде болса, наурыз айында Президент Комитеттің
басшы құрамымен кездескен кезде де қауіпсіздік органдарының алдына нақты
тапсырмалар қойған болатын. Оларға қысқаша тоқталып өтсем төменде-гідей:
ұлттық қауіпсіздік органдары елімізге төнетін қауіп-қатерлерге жоғары
біліктілікпен лайықты тойтарыс беріп, өзінің жедел қызметін уақыт ағымына
сай үнемі дамытып отыруы қажет. Бұл шаралар жоғарыда аталған қауіптермен
бірге экстремизм, сыбайлас жемқорлық пен ұйымдасқан қылмысқа тиімді,
пәрменді қарсы тұру жағын қарастырып отыр. Сондай-ақ экономикалық
қауіпсіздік пен мемлекетгік шекараны қорғау режімін қамтамасыз ету де
біздің маңызды міндеттеріміздің бірі болып табылады. Сонымен қатар,
ақпараттық қауіпсіздік, оның ішінде шетел арнайы қызметтерінің барлау
сипатындағы ұмтылыстарына төтеп беріп, мемлекеттік құпияларымызды қорғау да
басты басымдықтардың бірі.
Осындай тапсырмалар жүктелген Комитет бүгінгі таңда "Ұлттық
қауіпсіздік органдары туралы" заңды басшылыққа ала отырып, белгіленген
міндеттерді жүзеге асыру тетіктерін жетілдіру үстінде. Стратегиялық
бағыттарды, тактикалық шараларды, жедел-іздестіру қызметіндегі, жалпы
қауіпсіздік органдары құрылымындағы өзара іс-қимылды үйлестіру мәселесін
әрі қарай дамыта түсу, жаңа деңгейге көтеру, пысықтау жүргізілуде. Жедел
қызметтегі іс-қимылды жіті бақылап отыру да басты назарда. Әрине, бұл
бағыттағы шараларды жүзеге асыру барысында Конституция мен тиісті заңдардың
қатаң сақталуы ерекше есте болатыны айтпаса да түсінікті.
Жалпы айтқанда, Елбасы Жолдауында айтылған, қауіпсіздік стратегиясында
қамтылған мәселелерді іске асыруға барлық күш-жігер мен мүмкіндіктерді
жұмылдырудамыз.
— Қазақстан Республикасы өзімен көршілес мемлекеттермен шекарасының өн
бойында достық, қауіпсіздік белдеуін құрғаны белгілі. Солай болсадағы
осындай стратегияның жасалуына не себеп болып отыр?
— Шынын айтқанда, мұның көптеген себептері бар. Солардың бастыларына
тоқталайын. Қауіпсіздік белдеуінде елге, мемлекетке төнетін қауіп-қатердің
алдын алу, мүмкіндігінше ондай зауалдардың тамырын алыстан, елімізге
жеткізбей қию мақсатындағы тұжырымдар қарастырылған. Геосаяси жағдайдың
оңтайлылығы, экономикалық-әлеуметтік реформалардың сәтті жүзеге асуы,
халықтың әл-ауқатының артуы көптеген елдердің қызығушылығын тудырып
отырғандығы заңды құбылыс. Қазіргі уақытта тәуелсіз мемлекетіміз көршілес
елдермен достық қарым-қатынаста. Соның арқасында сауда-саттық, ағайын-
туыстың барыс-келісі артқан заман. Көршілес ел болғандықтан, бір-біріне
деген сенім де болуы керек. Сонымен қатар сол өңірдегі, аймақтағы халықтың
қауіпсіздігін де қамтамасыз ету бүгінгі заман талабы болып отыр.
Ел Президентінің "Қазақстан-2030" Даму стратегиясында: "Біз басқа
елдермен өзіміз қандай қарым-қатынаста болсақ, Қазақстанға қатысты дәл
сондай қарым-қатынасты талап етеміз және кез келген тосын жағдайларға әзір
тұрамыз" немесе "Қауіпсіздік пен тұтастық мәселелерінде біз үнемі қырағы
болуға тиіспіз. Біздің көрсетіп отырған және болашақта да көрсете беретін
ізеттілігіміз бен меймандостығымыз тіпті де аңқаулық пен кіріптарлықтың
көрінісі емес", деп нақты айтылған болатын. Яғни, қауіпсіздік мәселесін
ешқашан естен шығармауымыз керек. Осы тұжырымдардың үдесінен көріну біз
үшін міндет болып табылады. 4 .
Қазақстан құқықтық базасын нығайтып, лаңкестікке қарсы әрекет ететін
көптеген халықаралық келісімдерге қосылды. Осы актілердің ережелері ұлттық
заңнамада көрініс тапқан. Қазіргі таңда саясатшылар арасында "Үлкен Орталық
Азия" деген ұғым пайда болды. Бұл бағытта да тиісті шаралар атқару уақыт
күттірмейтін мәселе болып табылады. Тағы да қайталап айтамын, біздің мақсат
қауіп-қатерді мүмкіндігінше алыстан, тамырын жая бастаған жерінен алыс-таяу
шетелдегі әріптестермен бірлесе отырып, әртүрлі деңгейде шар қолдану.
Міне, достық әрі қауіпсіздік белдеуі осы секілді басқа да ойлардың
нәтижесінде туындағаны, ал жоғарыда атқарылған жұмыстар соның негізгі
алғышарты болып табылары анық. Мұның қарапайым халыққа тиімді, көптеген
пайдалы жақтары болмаса ешқандай кедергісі жоқ.
— Сіздің жауабыңыздан белгілі болғанындай, Қазақстанға төнетін
қатерлер қатарына діни экстремизмді халықаралық лаңкестікті және ecipткі
саудасын жатқызады екенбіз. Осылардың әрқайсысына қысқаша тоқталып, олардың
қандайлық нақты екендігін газет оқырмандары түсінуі үшін мысалдар келтіруге
бола ма?
— Ең алдымен, әңгімені тереңнен бастасақ Жоғарыда айтып өттім, аталған
қауіп-қатерлер бір елдің шеңберінен шығып, әлемдік ауқымда мазалап отыр.
Қазіргі заманғы қауіп-қатерлер шекараны таңдамайды. Жиырма бірінші ғасыр
дамыған ақпарат ғасыры, дамыған жоғары технологияның ғасыры деп айтамыз.
Шын мәнінде, қауіпсіздік мәселесі, адамзаттың қауіпсіздігі бүгінгі таңда
бәрінен де жоғары тұр дер едім.
Діни экстремизм көп жағдайда дін қағидаларын өз мақсаттары үшін
бұрмалап түсіндіруге тырысатын ұйымдардың қолданыс құралына айналды.
Қоғамдағы әлеуметтік ортасы төмен жандарды, көзқарасы қалыптаспаған
жастарды мүшелікке тарту, сонымен қатар радикалдық іс-қимылға шақыратын,
қоғамға жарықшақ түсіруге, қалыптасқан қарым-қатынасты, мемлекеттік
құрылымды өзгертуге үндейтін уағыз тарату олардың әдіс-амалдары болып
табылады. Өкінішке орай, осындай жолға түсушілер кездесуде.
Халықаралық лаңкестіктің өз мақсат-мұраттары, көздеген мүдделері
жолында ештеңеден тайынбайтындығы, іс-әрекеттері орны толмайтын қайғыға,
зардаптарға соқтыратындығы қазір баршаға аян. Мемлекеттік билік
органдарына, жергілікті басқару органдарына немесе түрлі деңгейдегі
халықаралық ұйымдарға ықпал ету жолында, өз шешімдерін қабылдаттыру,
қоғамға үрей ұялату мақсатындағы ланкестердің іс-әрекеттері терең талдауды
қажет етеді. Тіпті, оқырмандардың есінде болса, ел аумағында қауіпсіздік
органдарының күшімен бірқатар халықаралық лаңкестік құрылымдарға қатысы бар
азаматтардың жолы кесілгені баршаға аян. Олардың шетелде арнайы лаңкестік
орындарда дайындықтан өткенін айтсам, арамызда кездескен лаңкестік
проблемасының нағыз бет-бейнесі ашыла түседі. Заң негізінде, соттың
қарауымен оннан астам жат пиғылдағы ұйымдардың іс-қимылына тыйым салынды.
Мұндай тәжірибе көршілес мемлекеттерде де қолданылуда.
— Төраға мырза, осы жерде сұрақтан сұрақ туындайтын секілді: діни
экстремистік, халықаралық лаңкестік ұйымдар өз іс-қимылдарын жүзеге асыру
үшін қаржы-қаражатты қайдан алуда? Кім оларды қаржыландыруда? Оқырмандар
осы жөнінде де білгісі келеді.
— Сауалыңыз өте орынды деп санаймын. Бір лаңкестік әрекетті іске
асыруға қомақты қаржы қажет екендігі айтпаса да түсінікті. Ал осының дем
берушісі, қаржылай қамтамасыз ететін көздерінің бірі — есірткі бизнесі
болып табылады. Бүгінгі таңда есірткі саудасы төрткүл дүниені қамтып
отырғаны, одан миллиондаған пайданың түсіп жатқандығы ешкімге де жасырын
емес. Қоғамның, әлемнің нашақор дүниеге айналып кету қаупі біреулердің
қаперіне де кіріп шықпайды.
Сондықтан да әлем елдерінің барлық күш құрылымдары оған қарсы күрес
жүргізуде. Мұндай бағыттағы жұмыс Ұлттық қауіпсіздік комитетінде де
жалғасын табуда. Алыс және таяу шетел арнаулы қызметтерімен бірқатар
бірлескен іс-шаралар өткізілді. Нәтижесінде, заңсыз айналымнан айтарлықтай
есірткі заттары алынып, трансұлттық қылмыстық топтар мен олар ұйымдастырған
есірткі жолдары жойылды. Үстіміздегі жылдың өзінде он шақты есірткі арнасы,
алпыстан астам есірткі қылмысы ашылып, олардан екі мың килограмға жуық
есірткілік заттар алынды. Оның ішінде ауыр есірткі саналатын героиннің
үлесі елу килограмнан асып жығылады. Героиннің санаулы грамының өзі адам
өміріне қаншалықты қауіпті екендігі айтылып та жүр.
— Қазіргі жастар арасында есірткінің синтетикалық түрі кең тарала
бастаған секілді...
— Иә, Оңтүстік-Батыс Азия елдерінен келетін "ауыр есірткілер" еліміз
аумағын басып өтіп, Еуропаға сапар шегетін болса, қазір сол Батыс елдерінің
өздерінен химиялық жолмен алынатын синтетикалық есірткі заттары келетін
болды. Сәуір айында Германия криминалды полициясымен бірлесіп, ФРГ және
Қазақстан азаматтарынан тұратын қылмыстық топ ашылды. Заңсыз айналымнан 4
мың "экстази" таблеткалары төркіленді.
Халыкаралық есірткі бизнесінің республика экономикасына нұқсан
келтіретін жағы бар екендігін де айта кету керек. Есірткі бизнесінің
айналымына орай ұйымдасқан қылмыстық құрылымдардың капитал жинақтауы өсе
түсуде. Заңсыз жолмен алынған қаржыларды заңдастыруға тырысу үдерісі осыны
дәлелдейді.
Айта берсе осындай мысалдар жетерлік. Қазақстан қазір есірткі
экспансиясына ұшырап отыр. Ал нашақорлықтың ұлт генофондына қатерінің
қандай екендігі айтпаса да түсінікті. Бұл зауалды тыю тек құқық қорғау
орындарының ғана міндеті деп, екі қолды алдыға жайып қойып отыруға
болмайды. Қоғам мүшелері тарапынан үлкен қозғау керек екендігі сөзсіз.
Отбасылық үгіт-насихат, сауықтыру шараларын, әсіресе адасып жүрген
жасөспірімдер, жастар арасыңда жүзеге асырудың пәрменділігін арттырып,
дамыту керек. Сонда ғана қоғамдағы есірткі дертін жеңілдетуге болады.
— Бүгінде Қазақстан әлемнің көптеген елдерімен байланыс орнатқан,
бірқатар кәсіпорындарымыз шетелдік басқаруға берілген, бірлескен
кәсіпорындар жұмыс істеуде. Елімізде халықаралық конференциялар, форумдар
жүйелі өтіп тұрады. Әрине, оларға ниеті түзу адамдар келетін болуы керек.
Алайда, республикаға жасырын түрде болса да түрлі содырлар мен
ланхестердің, экстремистердің өтіп кетуі мүмкін бе?
— Қазақстан әлемдік саясатта өзіндік орны мүмкін дейтін орындар
жайында бар, Біріккен Ұлттар Ұйымының толыққанды мүшесі ретінде танымал
елге айналды.
Ұлтаралық конференциялардың, әртүрлі деңгейдегі жиындардың өтуі заңды
құбылыс десе болғандай. Ниеті түзу адамдардың келуіне, кетуіне барлық
жағдай жасалған. Әрине, осындай сәттерді кейбір жат пиғылды адам-дардың өз
пайдасына қарай қалданатындығы бар. Дегенмен, содырлар мен лаңкестердің,
экстремистердің өтіп кетуін болдырмау үшін көп деңгейлі қауіпсіздік
шаралары жұмыс істеуде. Жоғарыда айтылған қауіпсіздік белдеуі де осы
мақсатта жұмыс істейді. Ол сонау шекарадан басталып, тиісінше түрлі
мемлекеттік ведомстволардың жұмысын қамтиды. Ал Ланкестікке қарсы
орталықтың ведомствоаралық үйлестіру комиссиясы арқылы мемлекеттік
органдардың өзара сабақтастық іс-қимыл мәселесі шешіліп отырады. Оған
Ұлттық Қауіпсіздік комитеті, Ішкі істер, Қорғаныс министрліктері,
Президенттің күзет қызметі, Төтенше жағдайлар министрлігі, Әділет
министрлігі, Кеден комитеті секілді басқа да күш құрылымдары енеді.
Оның сыртында күдікті тұлғалардың жүруі мүмкін дейтін орындар жайында
басқа елдердің арнайы қызметтерімен ақпарат алмасуда жолға қойылған.
Нәтижесі ел-жұрттың көз алдында. Ұсталғандарды қылмыс жасаған орындарына
байланысты экстрадициялау шаралары жүргізіледі. Бір ғана мысал келтірейін,
жақында ғана Ресейге Измайлов деген азамат экстрадицияланды. Ол Әбу Дзейт
құрған бандалық топтың құрамын қылмыстық әрекеттерге барған. Кавказдағы
Назрань, Беслан қалаларында жантүршігер оқиғаларды жүзеге асыруға қатысқан.
Байқап отырсыз, күдікті тұлғалар Қазақстанға өтіп кеткенімен, ұзақ
уақыт жүре алмайды. Бұл бағытта тұрақты, үзіліссіз жұмыс істеп тұрған,
бірнеше тосқауылы бар жүйенің сүзгісіне ілінеді.
— Сіз жоғарыда діни экстремистік топтардың әшкереленгені туралы
айттыңыз. Ал енді осылардың қатарында ел азаматтарының жүруін немен
түсіндіруге болады? Бізде әлемдік діндер — буддизм, христиандық, ислам және
дәстүрлі діндер туралы түсінік жұмыстары әлсіз бе?
— Біздің Ата Заңымыз — Конституциямыздың 22-бабында "Әркімнің ар-
ождан бостандығына құқығы бар. Ар-ождан бостандығына құқығын жүзеге асыру
жалпы адамдық және азаматтық құқықтар мен мемлекет алдындағы міндеттерге
байланысты болмауға немесе оларды шектемеуге тиіс" деп нақты жазылған. Осы
тұрғыдан келгенде елімізде ар-ождан бостандығына қатысты Конституция
нормасы толығымен сақталып отыр.
Ал мәселе осы ар-ождан ұғымын кімнің қалай түсінетіндігінде болып отыр
ма деймін. Талдау материалдарына қарап отырсаңыз, дін қағидаларын
кейбіреулер біржақты түсіне; Содан барып діни тұрғыда жік-жікке
бөлінушілікке, теріс көзқарасқа, жат іс-қимыл жол беріледі. Қазақстан
жұртшылығы айтулы діни мерекелер кезінде немесе әлемдік деңгейдегі діни
жиындар өткен кезде ғана өздерінің бағыттарын анықтап жатады. Ал бұл жұмыс
күнделікті түрде, бір ырғақпен жүргізіліп отырылуы керек. Дін дегенім
адамның шын мәніндегі рухани қазынасына айналатын уақыт жетті деп білемін.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
саяси әріптестік
Кіріспе
Негізгі бөлім.
1. Қазақстанның ядросыз мемлекетке айналуы.
2. Қазақстанның Орта Азиялық елдермен әріптестігі
3. Қазақстан ЕҚЫҰ-на төрағалық етуі.
4. Қазақстан Америка стратегиялық әріптестік.
5. Қазақстанның аймақта бейбіт саясат орнауға қосқан үлесі.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақстанның ядросыз мемлекетке айналуы.
Осыдан дәл он жыл бұрын Қазақстан халқының еркіне сай әлемдегі ең ірі
ядролық полигондардың бірі жабылды.
Біз, қазақстандықтар бұл конференцияны ядролық полигонды жабу арқылы
алапат қарудан өз еркімен бас тартуды бастап берген елімізге деген құрмет
пен сенімнің көрінісі деп бағалаймыз.
Қырық жылдан астам уақыт бойы олемдегі ең ірі екі державаның теке
тіресінде аса бай ядролық арсеналдар талас – тартыстың негізгі тіреніші
болып келді. Ол кезде ядролық қауіпсіздікке қол жеткізу бәрінен бұрын
ядролық әлеуетті арттырумен байланысты қарастырылатын.
Он жылдан бері әлем блоктарға бөліп омір сүруін тоқтатты. Алайда
ядролық қауіпсіздік проблемасы тарап кеткен аса қуатты державалардың
бірінің ядролық арсеналының едәуір бөлігі жойылғаннан кейін де өзінен - өзі
шешіле қалған жоқ.
Өкінішке қарай мыңжылдықтар межесінде біздің планетамыз кәдімгі қару –
жарақ жағынан да, ядролық қару – жарақ жағынан да бұрынғысынан
қауіпсіздеу бола түспеді.
Оның есесіне ядролық қатер өзінің бұрынғы қос өлшемдік ауқымынан асып,
ағзаны жаулап алған радиациясынды жаңа түрлерге ауысып, тіпті, құбыжыққа
айналып барады.
Бүгінгі таңда біз соңғы он жылдың ішінде іргелі ілгерілеуіміз ауқымды
ядролық қақтығыс тұрғысынан алғанда қатерді азайта тұра, ядролық
болмыстың жаңа өлшемдері пайда болуына қалайша септігін тигізгенін
пайымдап алуға тиіспіз. 1 .
Біріншіден, ядролық қауіпсіздіктің XX ғасырда екі полюсті әлемге
лайықталып қалыптастырылған халықаралық жүйесі жаңа геосаяси жағдайға шыдас
бере алмады, ядролық қарудың жер бауырлап жылжу процесін тоқтатуға шамасы
келмеді.
Күштердің ара салмағы бұзылды, ядролық қару үлкен бестіктің ғана
меншігі болудан қалды. Бұл қаруды таратпау жөніндегі жұрттың бәрі
қабылдаған, енді бұзылмастай көрінетін тәртіпке қарамастан, ядролық қаруға
ие елдердің саны арта түсті. Әлемде жаңа геосаяси полюс — үшінші ядролық
әлем пайда болды.
Планетаның адам ең бір тығыз орналасқан өңіріндегі тұрақсыздық
қазірдің өзінде Азияның екі ірі елі — Үндістан мен Пәкстанның арасында
пайда болған қатерлі ядролық меже арқылы анағұрлым шиеленісе түсті.
Егер бүгінгі әлемнің сан қилы қауіп – қатерлі аймақтарында ядролық
қаруға ие болудан нақты дәмелі бірқатар елдердің бар екенін ескерсек,
жағдай аса бір қатерлі сценарий бойынша өрбіп кетуі де мүмкін. Өйткен
жағдайда әлем аса ауқымды ядролық қақтығыстың бұрынғы қатерінің орнына атом
қаруын тактикалық мақсат үшін қолдана беретін аймақтық соғыстар келетіндей
күй кешуі ғажап емес.
Екіншіден, қазіргі әлемде ядролық қаруға бұрыннан ие болып келе жатқан
державалар мен ол қарута қол жеткізудің табалдырығында тұрған елдердің
арасындағы теке тірес белгілері барған сайын айқын біліне бастады. Осының
салдарынан ядролық қаруды жанталаса көбейтудің жанкешті жарысына ядролық
державалармен қатар әлгі табалдырықта тұрған елдер де қосылатындай қауіп
нақты төнуде.
Үшіншіден, аймақтық тұрақсыздықтың ұшынып кетуінің салдарынан
қауіпсіздікке қатердің жаңа түрлері кеңінен өріс ала бастады.
Бүгінде ядролық материалдардың контрабандалық жолмен тасылуына, сондай
– ақ бірқатар терроршыл топтардың ядролық қару – жарақты жасап шығаруға
және оны тасымалдауға қажетті компоненттерге, технология мен мамандарға қол
жеткізуге жанталаса ұмтылып жатқаны қатты алаңдаушылық туғызуда.
Ядролық қарудың террористердің қолына түсуі бүкіл адамзат баласы үшін
қандайлық ауыр зардабы болатынына сіздердің назарларыңызды аударып жату
артық та шығар.
Әлем ядролық қауіп ядролық арсеналдың санымен емес, ядролық қаруы бар
болуы фактісімен өлешенетін шекке жетіп отыр.
Осының бәрі ядролық қарудың одан әрі жылжуына жол бермеу, оның
таралуын бақылаудың халықаралық жаңартылған жүйесінің құрылысы жөніндегі
дүниежүзілік қауымдастықтың күш – жігерін жандандыруды талап етеді.
Қазақстанның егемен ел ретінде қалыптасуы өткен ғасырдың 90
-жылдарындағы аталған күрделі геосаяси жағдайда өтті. Ядролық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету үшін дүниежүзілік қауымдастықтың алдындағы айрықша
жауапкершілігін сезінгендіктен де Қазақстан жалғыз дұрыс шешім екендігін
кейіннен өмірдің өзі көрсетіп берген күрделі қадамға барды.
Осыдан дәлме - дәл он жыл бұрын, 1991 жылғы 29 тамызда мен Қазақстан
жерін жарты ғасырға жуық уақыт бойы азапқа салып келген Семей ядролық
полигонын жабу жөніндегі Жарлыққа қол қойдым.
Бұл шешімнің сол кез үшін өте күрделі жағдайда қабылданғанын анық
айтпақпын. Өйткені тоталитарлық қоғамда еркін ой айтудың кез келген
көрінісі, халықтың кез келген шеруі қатаң жұдырыққа тап болатын, мұны біз
талай рет көргенбіз.
Жариялылық саясаты келісімен қоғам өмірін демократияландырудың
ұшқындары да бой көрсете бастады. Адамдар да бұған сенді. Қазақстан
басшылығы 1987 жылдан бастап полигонды жабу проблемасын көтере бастады.
Ол кезде, әрине Қазақстан әлі тәуелсіз мемлекет еместігін, барлық
басқа да республикалар сияқты орталықтың қатаң тәртібіне, әсіресе, әскери-
өнеркәсіптік кешен сияқты саладағы қатаң тәртіпке бағынышты болғанын атап
көрсете кетуім керек. Мәскеу либерализация әскери - өнеркәсіптік кешенге
жүрмейді дегенді ашық мәлімдеді. Бұл саладағы мәселелерді шешуге
республикалардың, тіпті бірінші басшылары да жолатылмайтын.
Сондықтан да Қазақстанның Семей полигонын жабу жөніңдегі ой-ниеті
қатты қыспаққа алыңды. Сол жылдардың аттап бассаң алаңдаушылыққа толы
ауанын ұмыта қоймаған адамдардың бәрі де осынау бұрын - соңды болып
көрмеген қадамның қандайлық тәуекелге бел буу екендігін анық біледі,
өйткені оның мән – маңызы бар елдің ауқымынан анағұрлым асып түсетін...
1992 жылы Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде жер бетіндегі
стратегиялық қару - жарақ (СНВ-1) Шартына Лиссабои хаттамасына қол қойып,
ядролық қару – жарақты таратпау жөніндегі өзінің міндеттемесін қуаттады.
1993 жылы Қазақстан ТМД мемлекеттерінің арасында бірінші болып
ядролық қару – жарақты таратпау жөніндегі Шартқа қосылды, ал 1994 жылдың
желтоқсанында әлемнің ядролық державалары біздің еліміздің қауіпсіздігіне
кепілдік беретін Меморандумға қол қойды.
1994 жылы еліміздің аумағынан бүкіл ядролық қаруды әкету аяқталды.
1995 жылы бұрынғы Семей полигонында соңғы ядролық заряд жойылды.
1996 жылы Қазақстан ядролық сынақтарға толық тыйым салу жөніндегі
Шартқа қосылды.
1997 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы Қазақстанның
ядролық сынақтардан зардап шеккен өңірлеріне көмек көрсету жөнінде қарар
қабылдады.
2000 жылы Семей полигонында ядролық сынақтар жүргізетін ең ақырғы
штольня жойылды.
Біз сондай – ақ шапшаң нейтронмен жұмыс істейтін Ақтау ядролық
реакторын жауып, ондағы ядролық отынның қауіпсіздігін қамтамасыз ету
жөніндегі қажетті шараларды қабылдадық.
Осы қадамдардың әрқайсысында тұтас елдің ядролық қарусыз жолмен
жүруіне қатысты жүз мыңдаған адамдардың тағдыры жатыр.
Бұл — жүздеген сағаттар бойы қинала толғанудың, айлар бойы екі жақты
және көп жақты кездесулердің, келіссөздердің жемісі.
Бұл — саясаткерлердің, әскери қызметшілер мен ғалымдардың 10 жыл бойы
ыждаһатты еңбегі.
Осы жайында замандастарымызға айтуға болады, айту қажет те, егер оны
мұның бәрін тікелей басынан кешірген адам айтса, тіпті орынды.
Менің Бейбітшілік кіндігі деп аталатын жаңа кітабым осыған арналған.
Бұл — сырласу кітабы. Мен оны жаңа жүз жылдыққа өткен ғасыр қалдырған
қатал сыйлиқ туралы аз - кем ғана ойланғандардың, бәрінің арасындағы
сенімді диалог пен ынтымақтастыққа деген мерзімсіз шақыру деп қарастырамын.
Қазақстанның ядролық қарусыз ел статусына ие болуына байланысты болып
өткен оқиғаларды еске түсіре келгенде, ядролық қаруды аламыз ба, әлде сол
қарусыз қаламыз ба деген проблеманы шешудің қандайлық қиындыққа түскенін
бағамдаймыз.
Тарап кеткен КСРО – ның әскери машинасы Қазақстанда құрлықаралық
баллистикалық зымырандармен бомбалаушы ауыр ұшақтарға арналған 1216
боеголовка қалдырған еді. Ядролық стратегиялық күштер кешені жаппай қырып –
жоятын құралдардың және ядролық зарядтарды жеткізудің ең осы заманғы
түрлерімен жарақтандырылған болатын, олардың арасында Ту-95 МС стратегиялық
көп мақсатты бомбалаушы ұшақтары мен СС – 18 құрлық – аралық
баллистикалық зымырандар бартын.
Бұл әлемдегі төртінші ядролық арсенал еді. Атуға дайын тұрған ядролық
қару – жарақты қоса Қазақстан оны өндіру мен сынақтан өткізу үшін қажетті
тұтас индустрияға да ие еді, бұл орайда елдің ядролық қару-жарақты жасау
мен жетілдіру үшін тиісті ғылыми – зерттеу базасы болғанын да қоса айта
кеткен жөн.
Семей полигоны аса маңызды стратегиялық нысан еді. Жарты ғасырға жуық
уақыт ішінде ол жерде ұзын саны 456 ядролық және термоядролық жарылыстар
жасалған. Соған жұмсалған ядролық зарядтардың жалпы қуаты Хиросимаға
тасталған атом бомбасының қуатынан 2,5 мың есе асып түсетін. Қазақстан оған
қоса, ядролық қарудығы белсенді компоненттерін өндіру үшін қажетті ауқымды
ресурстарға ие еді, еліміз оған қазір де ие. Әлемдегі уран қорының ширек
бөлігі қазақ жерінде жатыр. Қазақстан аумағында табиғи уранды өңдеу мен
байытуға мүмкіндігі бар атом өнеркәсібінің ірі кәсіпорындары орналасқан.
КСРО тарап кеткеннен кейін Қазақстан өзінің ядролық қаруын жасап шығару
үшін қажетті ғылыми – зерттеу, өндіру және өнеркәсіптік инфрақұрылымның
барлығына дерлік ие болып қалды. Мұншалықты қуат пен ықпал әлеуетіне қол
жете тұрып, одан бас тарту жөнінде шешімге келу өте - мөте қиын еді.
Аймақтық ірі державаға айналу мүмкіндігі біздің, қоғамымыздың белгілі бір
бөлігі үшін тым тартымды болып көрінді. Елдің ядролық статусын сақтап
қалуды қолдаған нақты уәждер көлденең тартыла бастады. Өзіміздің ядролық
қолшатырымыз болса, бұл елдің қауіпсіздігінің кепіліне, ықтимал қарсыластың
кеудесі басылып тұратындығының кешліне айналар еді деген ойлар да ортаға
салынды. Мұндай уәжді қолдайтындардың пікірі бойынша, ядролық қару –
жарақты сақтап қалу Қазақстанның сол кездегі кәдімгі қару – жарақ түрлері
бойынша сандық және сапалық тұрғыдағы олқылықтарының орнын жабатын
көрінеді. Ядролық қару Қазақстанды аймақтағы ірі державаға айналдырар еді
деген әңгіме де айтылмай қалған жоқ. Оның үстіне ядролық кешенді сақтау
ғылыми – техникалық әлеуетті арттыру, іргелі және қолданбалы ғылымды
өркендету үшін де маңызды екендігі атап өтілді. Қысқасы, ядролық азғыруға
елітушілердің де елеулі негіздемелері әрі кәдімгідей қарақұрым қолдаушылары
болған еді.
Алайда Қазақстан өзінің ерік қалауы бойынша ялролық қарусыз мемлекетке
айналды. Осынау тарихи қадамды жасай отырып, біз бірқатар принципті
сәттерді басшылыққа алдық.
Бірінші. Бұл, ең алдымен, қазақстандықтардың өздерінің мүдделеріне
жауап беретін шешім болды.
Елу жылдайғы дерлік Қазақстанда өткізілген ядролық сынақтар біздің
халқымыздың денсаулығына және айналадағы ортаға орны толмас залал келтірді.
Тек Семей полигонына жапсарлас аумақтағы экологиялық апат аймағы 300
мыңнан астам шаршы километрді алып жатыр. Бұл Германияның немесе Италияның
аумағымен шамалас.
Мамандар белгілі бір өлшемде радиациялық сәуле алған
қазақстандықтардың жалпы саны жүз мыңдаған адам болады деп санайды. Ядролық
сынақтардың салдарлары біздің болашағымызды — біздің балаларымыздың
денсаулығын зақымдауда.
Қазақстандықтардың туған кезде Семей полигоны дегеннің не екенін
білмейтін әлі талай ұрпағы өздерінің денсаулығында ядролық сынақтардың ауыр
салдарының азабын тартатын болады. Адамдар ғана емес жердің өзі де азап
тартуда. Семей жерінің бүлінуіне ұрындырды. Ядролық жарылыстардың орнында
ластанған радиациялық суға толы тұтас көлдер пайда болды. Мамандардың
бағалауы бойынша жер өзінің өнімділік әлеуетін толық қалпына келтіру үшін
кем дегенде 300 жыл қажет! 2 .
Адамдардың төзімі шексіз емес. 1989 жылы Қазақстанда ерісті Невада -
Семей халықтық қозғалысы құрылды. Ол Семей ядролық полигонын жабуды
жақтаған, әлемнің басқа да полигондарында сынақтарды тоқтатуды жақтаған
ұлты, жасы мен мамандығы әр түрлі адамдарды біріктірді.
Халықтың ерік - жігерін білдіріп, оның қолдауына ие бола отырып, біз
Қазақстан аумағыяда ядролық қару сынақтарын мәңгілікке тыю шешімін
қабылдадық, ал содан кейін елдің ядролық қарусыз мәртебесі туралы
жарияладық.
Екінші. Ядролық қарусыз мәртебені таңдау — бұл Қазақстанның 90
-жылдардың басында қауіпсіздіктің дүниежүзілік жүйесіндегі баланс
бұзылуының қатерлі салдарын түсінуінің нәтижесі.
Атомдық арсеналды сақтау ондағаң жылдар бойы қалыптасқан ядролық
қаруды таратпау жүйесіне шабуыл болып шығар еді.
Әлемнің саяси картасында соидайлық қуатты жаңа ядролық мемлекеттердің
пайда болуы әлемдік ядролық баланстың бұзылуына қатерлі түрткі болар еді.
Үшінші. Ядролық қарудан бас тарту Қазақстанның өз тәуелсіздігінің
алғашқы күнінен бастап бейбітшіл сыртқы саяси бағытты таңдап алуымен де
байланысты.
Осы акт арқылы біз халықаралық қауымдастыққа өз сыртқы саясатымыздың
ашықтығын, өзіміздің зорлық - зомбылық пен әскери қатерден азат
бейбітшілікті жақтайтынымызды көрсетіп бердік.
Қазақстан ядролық қарудан бас тартуымен жай халықаралық бедел алып
қана қойған жоқ. Біз ядролық державадардан — АҚШ – тан, Ресейден,
Ұлыбританиядан, Франция мен Қытайдан аумақтық тұтастығымыз бен біздің
егемендікті қүрметтеудің берік кепілдерін алдық.
Бүгінде Қазақстанның ядролық қарусыз мәртебесі — бұл біздің
шекарамыздың бүкіл өлшемдері бойынша бейбітшілік пен қауіпсіздіктің негізі
болып табылады.
Бұл Қазақстанның басқа елдермен жемісті ынтымақтастығының нақты
мүмкіндігі.
Сондықтан да осы ынтымақтастықты біз еліміз аумағындағы ядролық
сынақтардың салдарын жою саласында да кеңейте түскіміз келер еді.
Бүгінде Қазақстан ядролық сынақтардың салдарын жою проблемасын
негізінен дербес шешуде. Іс жүзінде біз полигонга байланысты өз
проблемаларымызбен бетпе – бет қалып отырмыз.
10 жылдың ішінде біз ядролық сынақтардан залал шеккен адамдарға өтем
төлеуге, халықтың арасында емдеу – алдын алу шараларын жүргізуге,
полигонмен жапсарлас аймақтардың экологиясын қалпына келтіруге жүздеген
миллион теңге жұмсадық.
Осы жылдары өз аумағының радиоактивтік ластану проблемаларын шешу үшін
Қазақстан алған тегін көмектің жалпы көлемі бар – жоғы 20
миллион доллар болды. Ал енді залалданған аумақты дезактивациялау және
рекультивациялау жөніндегі жұмыстардың ғана құны 1 миллиард доллардан
асады.
Ғаламдық мәні бар проблеманы шешу жөніндегі осындайлық шығынды жалғыз
көтеру бізге айтарлықтай қиын тиеді.
Бүгін конференцияға бейбітшілікті нығайту және ядролық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету ісіне, біздің еліміздің ядролық қарусыз мәртебесінің
қалыптасуына зор үлес қосқан көптеген елдердің беделді өкілдері жиналып
отыр. Қазақстандағы ядролық сынақтардын салдарын жою мәселесінде де
сіздердің қолдауларыңызға үміт артамын.
Ядролық мәртебеден бас тарта отырып, біз, солай болсадағы, ядролық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету процесінің сырттай бақылаушысы болып қала
алмадық.
Өткен он жылда ядролық қарусыздану және таратпау процесіне қатысудың
біз жинақтаған тәжірибесі бізге ғаламдық қауіпсіздік проблемасына деген
түсінігімізді айтуға мүмкіндік береді.
Оның мәні неде?
Бірінші. Бүгінде ядролық қаруға ие болу негізінде стратегиялық тежеу
принципі халықаралық қауіпсіздік жүйесінде тиімді рел атқармайтын болуын
көрмеу мүмкін емес.
Бейбітшілікті қаласаң — соғысқа дайындал дейтін қашанғы принцип жаңа
ғасырда енді талассыз емес. Сондықтан да қауіпсіздікті, ең алдымен, ядролық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету механизмін жетілдіру қажет.
Таратпаудың барлық принциптерін әмбебаптандыру қажет.
Ядролық державалар деңгейлік таратуды тыюға күш – жігер жұмсап
бағуда, ал тіктеп тарату саласында өздерін ешқандай шектейтін емес. Яғни
қолданыстағы шарттар жүйесі ядролық қаруға жаңадан ие болушылықты шектейді,
бірақ оған бұрыннан ие болып отырғандардың: ядролық әлеуетінің ұлғаюын
шектемейді.
Елдердің барған сайын қорланып өсе түскен соғыс арсеналдары, соның
ішінде, ядролық арсеналдар қазіргі кезеңде шектеушіден гөрі қарулануды
қамшылаудың үдеткіші болып табылады.
Жалпыға ортақ тыйым салуға қарамастан, дүние жүзінде іс жүзінде Семей
полигонынан басқа бірде – бір ядролық полигон толық жойылмағандықтан,
ядролық державалардың, полигондары отсыз режимде жұмыс істеуін
жалғастыруда.
Принципінде кез келген елдің кез келген уақытта сынақтарды
жаңғыртуға мүмкіндігі бар.
Ядролық державалардың әлемдік саясатта пайда болатын мәселелерді
шешудегі мінез - құлықтарының өзі басқа бірқатар елдер үшін оған сыртқы
саясаттағы күшті аргумент ретінде өзіндік бір ықылас қоюшылық болып
көрінеді.
Сондықтан да біздің ойымызша, таратпау саласында ядролық та, сондай –
ақ ядролық қарусыз елдердің міндеттілігін, сондай – ақ ядролық
қауіпсіздікті нығайту жөніндегі олардың өзара міндеттілігін арттыру
мақсатында қолданыстағы уағдаластықтарды жаңарту жолымен жүру қажет.
Екінші. Қазіргі уақытта ядролық қауіпсіздік проблемаларын, сайып
келгенде ядролық қаруға ие елдердің тобы ғана шешуде, ал енді олардың
адамзатты әлденеше рет — 1962 жылы саяси, ал 1974, 1983 жылдары техникалық
себептер бойынша қатерге тіккені ақыр – тақырына дейін мәлім болып отыр.
Сондықтан да проблема бұл процеске Ядролық қаруды таратпау туралы
шартқа қол қойған барлық мемлекеттердің белсенді қатысуы жағдайында ғана
шешіле алады.
Үшінші. Біз ядролық державалардың ракетаға қарсы қорғаныс мәселесі
бойынша сындарлы диалогын жалғастыруды жақтаймыз.
Ядролық қауіпсіздік мәселелері бойынша бұл елдердің арасындағы базалық
көзқарастағы тұрақтылық, түсіністік пен ынтымақтастықтың бүкіл әлем үшін
ғаламдық мәні бар.
Бүгінгі жағдайда түтастай алғанда, тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстан
халықаралық қауіпсіздікті, соның ішінде, ядролық салада да қамтамасыз
етудің аса маңызды аспектісі сенімді кеңейту мен нығайту болуы керек деп
санайды.
Нақ осы сенім принципі қақтығысты аймақтарда осы кезге дейін үстемдік
етіп тұрған әскери тежеу принципін алмастыруы керек.
Сенім доктринасының нақты да айқын іске асыру тетіктері бар.
Бұл: әскери, саясаттың транспаренттігі, шекаралар ауданында әскери
күштерді қысқарту, қарусызданған аймақтар құру, қауіпсіздікті қамтамасыз
ету мәселелері бойынша өзара консультациялар, бірлескен әскери жаттығулар
және с.с.
Араласу көп болған жерде сенім де көп. Сенім бар жерде қарсы
тұрушылыққа орын жоқ. Бұл қарапайым, алайда өте құнды ақиқат.
Бүгінде бұл принцип Шанхай бестігі шеңберінде ойдағыдай байқап
көруден өтті және Шанхай ынтымақтастық ұйымының қызметінде іске асырылуда.
Жапсарлас шекаралар ауданында сеиімді нығайту және қару – жарақты
қысқарту шараларынан бастап, бүл бірлестікке қатысушылар терроризмге жене
есірткі бизнесіне қарсы бірлескен күресті қоса алғанда, қауіпсіздіктің жаңа
салаларын белсенді түрде игеруде. Уақыт өте келе ШЫҰ шеңберіндегі
ынтымақтастық біздің мемлекеттердің ядролық қауіпсіздігі саласына да
көшірілетін болар.
Осылайша, Шанхай ынтымақтастығы ұйымының үлгісі Азиядағы аймақтық
қауіпсіздік жүйесін құрудың және кейбір элементтері бойынша басқа да
аймақтарда негізге алынуы мүмкін.
Ғаламдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесіне біздің
көзқарасымыздың ендігі бір бастау сәті оған XXI ғасырда тек қана ұжымдық
күш – жігер арқылы қол жеткізілетініне сенімділік болып табылады.
Қазақстанның өзінің ядролық қарусыз мәртебесін жариялаумен бір
мезгілде Азияда қауіпсіздіктің жаңа моделін құру бастамасын көтеруі — бұл
кездейсоқтық емес және жай ғана қатарласа келушілік емес.
1992 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы 47 – сессиясының мінберінен айтылған
Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөнінде Кеңес шақыру
бастамасы бүгінде Азиядағы кептеген мемлекеттердің және бірқатар
халықаралық форумдардың қолдауына ие болды.
Үстіміздегі жылдың қарашасында құрлықта қауіпсіздікке төнетін
қатерлерді жою жайттарындағы сенім шаралары мен өзара ықпалдастық туралы
мәселелерде келісілген көзқарасты білдіретін құжаттарға қол қою үшін Азия
мемлекеттерінің мәртебелі басшылары алғаш рет Алматыға жиналады.
Жаңа ғасырда ғаламдық қауіпсіздік жүйесін түзетуге деген осынау екі
әмбебап көзқараста — барлық елдердің сенімін және ұжымдық күш – жігерін —
ядролық қатерді жою туралы сөз етілетін жағдайларда да қолдануға болады.
Құрметті конференцияға қатысушылар!
Адамзат қашан да бейбіт күнге ынтық. Планетаның тебесінен Дамокл
селебесі теніп тұрған жарты ғасыр ядролық қарудан ада әлем үшін толас
таппаған күреспен өтті.
Егер адамзат ядролық ессіздіктің құрдымына құлап кетпей аман тұрса,
мұның өзі сол қаруды таратпауды жақтаушылардың қуатты үнінің, ғалымдардың
ядролық апаттың қатері жөніндегі пайымдауларының, адамдардың бейбітшілікке
ұмтылуының арқасы.
Біздің конференциямыздың ізгілік мақсаты — XXI ғасырды адамзаттың
ядролық қатерден құтылатын ғасырына айналдыру мақсатын көздейді. Біздің
дауысымыз бүкіл әлемге естілуі тиіс, естіледі де!
Сіздерге жемісті жұмыс тілеймін!
2. Қазақстанның Орталық Азия елдерімен әріптестігі
"Азияда бәрі бір көрпенің астында ұйықтайды, бірақ әр қайсысы әр түрлі
түс көреді",-кезіндегі Қытай Төрағасы Дэн Сяопинің осы бірн лебізі әлем
жұртына кең тарап Азия аталатын геосасяси кеңістіктің келбетін келісті
бейнелеген қанатты сөзге айналып кеткен еді.
Президент Н.Назарбаев Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары
жөніндегі кеңесті (АӨСШК) шақыру туралы бастамасын 1992 жылы БҰҰ Бас
Ассамблеясының 47 сессиясында жариялаған болатын. Содан бері өткен бір
мүшелден астам уақытбоиы Қазақстан сыртқы саясат ведомствосының негізгі іс-
қимылдары Елбасының бастамасыніс жүзіне асыруға бағытталды.
Әлемдік қоғамдастықты айтпағанның өзінде, ең алдымен Азия елдерінің
қазақстандық бастаманы ой елегінен өткізіп, келешегіне сену үшін біраз
уақыт кететіні түсінікті еді.Сондықтан да бұл идеяның өмірге бет алуы
соқтықпалы соқпақсыз жолмен жүріп, қалыптасудың күрделі кезеңдерінен
өтуіне тура келеді. Кеңестің аумағын қамтитын мемлекеттер, шынында да,
тарихы мен дәстірі, діні мен ділі, даму жолдары әр түрлі болып,
мүдделерінің оқшаулығы мен ерекшеленуіне байланысты, кезінде бастаманың
болашағын мойындаушылардың аз болғаны анық.. Өңір елдері арасында шешімін
таппаған мәселелердің жиынтығы да Азиядағы сенім шараларының орнығуына
септігін тигізбейтін.
Дей тұрғанмен, Қазақстанның сыртқы саясаты саласындағы көп жылғы
жанқиярлық еңбек өз жемісін беред Бірнеше жылдың ішінде Қазақстан АӨСШҚ-ның
басты мақсаттарының бірі –пікір алшақтығын барынша азайта отырып,
ынтымақтастықты көбейтуге жол ашатын ортақ әрі әділ шешімдерге келу екенін
дәлелдеуге қол жеткізді. Салыстырмалы түрде алғанда қысқа мерзім ішінде
Азия мемлекеттері АӨСШК шеңберінде құрлақтағы ынтымақтастық қауіпсіздік
тетіктерін жасауға байланысты өз ұстанымдарын келісуде бір табан алға
жылжыды. 3 .
Мемлекет басшылары Саммитін өткізуге дейін жүргізілген ұлан-
ғайыржұмыстардың ұтымды нәтижесі-Азия өңірінде бой алып тұрған қайшылықтар
қауіпсіздік пен ынтымақтастықтыңмаңызды мәселеріне ондағы мемлекеттердің
ортақ көз қарасын орнықтыруға кедергі жасай алмайтынымәлім болды.
Нәтижеде, Кеңеске мүше мемлекеттер Сыртқы істер министрлерінің Алматыда
1999жылғы 14- қыркүйектегі кездесуінде АӨСШК-ге мүше мемлекеттер арасындағы
қарым-қатынастарды реттейтін Принцптер декларациясына қол қойды. Сөйтіп,
алғаш рет Азиядағы қауіпсіздік жүиесінің нақты тетіктері анықталған заңдық
негізі қаланды.
Азия кеңесінің ауқымдылығын ұғыну үшін келесі цифрларға көз жүргізуге
болады:бастамаға Азияның 17 мемлекеті мүше болып табылады. Бұлелдердің
жалпы аумағы 39мин. Шаршы километрді қамтиды, яғни бүкіл Азия өңірі
аумағының 89%-ы және Евразия құрлығының 72%-ы. Оларда 2,8млрд. адам немесе
күллі жер шары тұрғындарының 48%-ы тұрады.
Әрине, Азия құрлығында қаншама аймақтық бірлестіктердің бұрыннан бар
екені белгілі. Соның ішінде геогрефиялық қағидат бойынша құрылған –АСЕАН,
өз қызметін Азия өңірінің кейбір аймақтарына таратып отырған ЕҚЫҰ, Арап
мемлекеттерінің лигасы, Ислам конференциясыұйымы және бүкіл әлем назарын
өзіне аудара бастаған –Шанхай ынтымақтастық ұйымын атап өтуге болады.
Бұлардан АӨСШК-нің басты айырмасы –ол Азия құрлығындағы бейбітшілік,
қауіпсіздік және тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселелерін бірлесіп
қарастыратын және сол үшін ортақ ұстанымдар мен тәртіп нормаларын,
мемлекеттердің саяси, идеологиялық бағытталуы тәуелсіз бейбіт жағдайда
қатар өмір сүру және өзара ынтымақтастық қағидаттарына негізделуін келісіп
даярлауды көздейтін форум. АӨСШК-ге мүше елдердің саяси және экономикалық
әлеуеті, олардың өңірлік жіне дүниежүзілік үдерістерге ықпалы Кеңестің
әлемдегі болашағы зор форумның бірі екенін білдіреді.
Кеңеске қатысушы он алты (Таиланд Корольдігі кейіннен қосылды) елдің
басшылары бас қосқан мәртебелі. Бірінші саммиттің Алматыда 2002жылғы 4
маусымды өтуі Қазақстан дипломатиясының ірі жеңісі болғанын әлемдік
қоғамдастық әділімен бағалады. Бірінші саммитке мүше мемлекеттердің
басшылары және басқарушымемлекет өкілдері, сондай –ақ БҰҰ, ЕҚЫҰ және Арап
мемлекеттері лигасының басшылықтары қатысқан еді.
Жиынға қатысқан мемлекет басшылары АӨСШК Форумын құру арқылы құрлықтің
қауіпсіздігі мен тұрлаулы дамуын қамтасасыз ету мақсатында Азия елдерінің
тең тұрғыдағы қарым –қатынастарын, өзара сенімі мен ынтымақтастығын нығайту
жолдарын бірлесіп қарастыруға мүмкіндік беретін айрықша ұйымның дүниеге
келгенін айтқан еді. Бұл орайда Азиядағы қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
сенім мен құрметке және ынтымақтастыққа сүйенетін түбегейліжаңа қағидаттары
жөнінде тең пікірлер ортаға салынды.
Алғашқы Саммит қорытындысында Алматы Актісіне қол қойылды.Азия
аймағының ерекшелігі мен өзіндік сипатын ескере отырып, халықаралық
саясаттанушылар Алматы Актісін өңірдің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталған бірегей құжат деп бағалады. Мазмұндас құжаттардан ерекшелігі,
Алматы Актісіне қол қойған мемлекеттер Сенім шаралары каталогын түзу,
жаппай қырып-жою қаруларын жоюды басымдық ретінде мойындауы, Азияда ядролық
қарудан азат аймақтарды құру, терроризм мен сепаратизмге , есірткі
безнисіне, қарудың заңсыз айналымына, трансұлтық қылмысқа қарсы күресу
жөнінде міндеттемелер қабылдады.
Жер шарының түкпір-түкпірінде терроризмніңтамыр жаюы әлем жұртын
алаңдатып отырған кеселді жәитке айналды. Адамзат қауымына үрей туғызушы
осы зұлматқа бірауыздан қарсы тұрудың өзектілігі АӨСШК Бірінші саммитінде
қабылданған Терроризмді жою және өркениеттер арасындағы диалогқа жәрдемдесу
декларациясында көрініс тапты.
Ең басты- лаңкестік әрекеттерді белгілі бір дінмен, жекеленген
ұлтпен, жағрапиялық аймақпен ешқандай байланыстыруға болмайтыны нақты
айқындалды. Делегациялар терроризм актілері мен әдіс –амалдарын айыптаумен
қатар, өркениеттер арасындағы диалогтың, қарапайым тілмен айтқанда батыс-
шығыс, оңтүстік –солтүстік днп бөлінбей, өзара түсіністікке ұмтылу
қажеттілігіне айрықша мән береді.
Азия елдері арасында ымырашылдық үні алғаш рет қазақ жерінде естіліп,
татулық пен ынтымаққа шақыратын тағылымды ойлар ортаға салынды. Дүниенің
төрт бұрышы түгел көз тіккен Алматыдағы алғашқы жиында өзара қайшылықта
Үндістан мен Пәкістан, Палестина мен Израильдің ат басын түйістіруі
талайлардың күтпеген оқиғасына айналды.
Министрлер кеңесінде2004жылы қабылданған Сенім шаралары каталогы-
сапалық тұрғыдан жоғарғы деңгейде дайындалған, әрі өңірде қалыптасқан
жағдайда жүзеге асырылу жолдары нақты көзделген күрделі құжат. Оның
ерекшелігі, әскери-саяси сенім шараларымен қатар, экономикалық, экологиялық
және гуманитарлық аспектілердің маңыздылығына үлкен орын беріледі;
Каталогтың ұсыныстық сипатымен қатар, келісілген шараларды орындау
міндеттілігі тең тұрғыда көрінеді.Мемлекеттер өздерінің әскери қызметі,
қауіп- қатерлерге қарсы күрес, сауда мен туризмді, мәдени және ғылыми
байланыстардыарттыру жөнінде, сондай-ақ төтенше жағдайларға байланысты бір
бірімен ақпарат алмасып отыратын болады. Өркениеттер арасындағы диалогты,
соның ішінде діни диалогты дамыту қажеттігіне де мән берілген.
Алдағы уақытта АӨСШК қызметінің негізгі мазмұны Каталогта қамтылған
қағидаттарды іске асыруға бағытталады. Осылайша АӨСШК үдерісі аясында ортақ
іс-қимылдың мынадай бағыттары белгіленеді:
- қауіпсіздіктің жаңа қауіп – қатерлерге қарсы бірлесіп күресу (ЖҚҚ)
жасауға пайдаланылуы мүмкін кмпоненттердің заңсыз айналымы.
- Азиядағы өңірлік ынтымақтастық қауіпсіздік тұжырымдамасын жасау
шаралары және оларды іске асыру тетіктерін қарусыздану және қару-
жарақты бақылау соның ішінде өңірде ядролық және өзге ЖҚҚ-сыз
аймақтарды құру , жанжалдардың алшдын алу, экономикалық ынтымақтастық
адам құқықтары және мәдени байланыстар.
- АӨСШК ұйымдық құрлымдарын құру (хатшылық, АӨСШК ғылыми әлеуметін
дамаыту,Азия қауіпсіздігінің өзекті мәселелері бойынша ақпарат
алмасу, қаржыландыру ресімдер ережесі).
Бүгінгі саммит Қазақстанның дүние жүзілік жоғары беделін тағы
бір дәлелдейді халықаралық деңгейдегі өкілетілігі жоғары оқиға болмақ.
Биыл Кеңеске Оңтүстік Кор мемлекеті қосылуға ниет білдірді. Делегация
басшылары АӨСШК –ні дамыту жәиіттерімен қатар, аймақта һәм жалпы әлемде
қалыптасқан ахуалды кеңінен талқылайтын болады.
Мәжіліс қорытындысында Саммит Декларациясы қабылданады.
Декларацияда мемлектердің Азиядағы қауіпсіздік ынтымақтастық
проблемаларына (БҰҰ-ны реформалау, жаппай қырып жоятын қаруды таратпау,
аймақтық жанжалдарды шешу қазіргі заманның сынақтарына қарсы тұру
өркениеттер арасындағы диалогты одан әрі дамыту) көзқарасы айқындалмақ.
Биыл форумда 2004 жылғы Сенім шаралары каталогында көрсетілген
міндеттерді нақты іс асыру, үдерісті жалпы дамыту мәселелер талқылау
көзделген.
Форумның ерекше мәні деп, Алматыда орналасатын Азия Кеңесі
Хатшылығының іске кірісуінін айтуға болады. Хатшылық форумның әкімшілік,
ұйымдастырушылық және техникалық қызметін қамтамасыз етеді. Саммит
жұмысында Қазақстан Республикасының Үкіметі мен АӨСШК Хатшының
арасындағы ,,АӨСШК Хатшылығының Қазақстан Республикасы аумағында
болуының шарттары туралы” және АӨСШК-нің мемлекетері арасында ,,АӨСШК
Хатшылығының қаржылық жағдайы туралы жобасы қарастырылады. Алматыда
өтетін АӨСШК Екінші саммиті дамудың дәйекті жолына түскен Азия жұртын
бірлікпен ынтымаққа шақырып , бақуатты өмір бастайтын тиімді жолдарды
таразыларына сенім мол.
Мүше мемлекеттер қауіпсіздіктің жа сынақтарына төтеп берудің
жауабын бірде іздеуінен –ақ АӨСШҚ-нің өзектілігі арта түспек. Өйткені
бұл қауіп-қатерлер барлық мемлекеттерге бірдей шамада төніп тұрғаны
хақ. Олай болса, АӨСШҚ үдерісінің серпінді дамып, көп жақты форум
ретінде нығая түсуінің бір сыры осында жатса керек. Азия құрлығында
қауіпсіздік жүйесін құру анық емес, ақиқатқа айнала бастағаннан
айтуымызға әбден болады. Біздің елімізде екінші жолы өтетін бұл
мәртебелі жиын жанжал атаулыны тастайды деген ойдан аулақпын.
Қатысушылар бұған дейін қол жеткізілген жалпыазиялық қауіпсіздік
жүйесін жасаудағы прогресті бекіте түсуге ниеттеніп, форумның енді
тұрақты негізде жүргізілетін жұмысына жаңа серпін беруді көдеп отыр.
Форум халықаралық қатынастардың дербес институты ретінде орнығады. Кең
тұрғыда алғанда, Алматы саммитінің нәтижелері Азиядағы бейбітшілікті, ең
алдымен, бізді сыртқы шекараларымыздың өнбойындағы тұрақтылықты
қамтамасыз етуге жеткізуі тиіс.
АӨСШҚ бастамасының табысты іске асырылуы- Қазақстанның сыртқы
саясаты әлеуетін паш етумен бірге, өнерлік және жаһандық қауіпсіздікті
нығайтуға қосқан салмақты үлесінің жарқын көрінісі болып табылмақ.
Қауіпсіздік – басты басымдық
— Құрметті Амангелді Смағұлұлы! Сізбен сұхбатты Елбасы Жолдауының "Осы
заманғы қауіп-қатерлер мен қыр көрсетулерге қарсы бара-бар ұлттық
қауіпсіздік стратегиясын іске асыру" деп аталатын алтыншы басымдығынан
бастасақ. 2006-2010 жылдарға арналған ұлттық қауіпсіздік стратегиясында
қандай мәселелер қамтылған?
— Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев биылғы Жолдауында еліміздің қауіпсіздік
саласына қатысты маңызды бағыттарды нақтылап атап өтті. Қазіргі заманғы
барлық қауіп-қатерлердің адамзат баласына ортақ екендігіне ешкімнің таласы
жоқ. Ол бір адамның, немесе бір мемлекеттің ғана басына төніп тұрмағандығын
дүниежүзілік қауымдастық, әлем жұртшылығы мойындады. Тіпті барлық жағынан
дамыған өркениетті елдердің өзі қауіп-қатердің бірі болып саналатын —
халықаралық ланкестіктің алдында өздерінің дәрменсіздіктерін көрсетті.
Мұндай мәселелерді қашанда тынымсыз ізденіс, күш біріктіру, ақыл-ой, бір
мәмілеге келу секілді адамның парасаты ғана шеше алады. Осы жағынан
келгенде Орталық Азия өңіріндегі мемлекеттермен ынтымақтастықты арттыру,
оның ішінде Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы
аясында бірлескен оқу-жаттығу, тәжірибе алмасу секілді басқа да мәселелерге
тереңірек мән беру, дамыту бағытын көздеп отырмыз. Осы сауалға қосымша айта
кетейін, оқырмандардың есінде болса, наурыз айында Президент Комитеттің
басшы құрамымен кездескен кезде де қауіпсіздік органдарының алдына нақты
тапсырмалар қойған болатын. Оларға қысқаша тоқталып өтсем төменде-гідей:
ұлттық қауіпсіздік органдары елімізге төнетін қауіп-қатерлерге жоғары
біліктілікпен лайықты тойтарыс беріп, өзінің жедел қызметін уақыт ағымына
сай үнемі дамытып отыруы қажет. Бұл шаралар жоғарыда аталған қауіптермен
бірге экстремизм, сыбайлас жемқорлық пен ұйымдасқан қылмысқа тиімді,
пәрменді қарсы тұру жағын қарастырып отыр. Сондай-ақ экономикалық
қауіпсіздік пен мемлекетгік шекараны қорғау режімін қамтамасыз ету де
біздің маңызды міндеттеріміздің бірі болып табылады. Сонымен қатар,
ақпараттық қауіпсіздік, оның ішінде шетел арнайы қызметтерінің барлау
сипатындағы ұмтылыстарына төтеп беріп, мемлекеттік құпияларымызды қорғау да
басты басымдықтардың бірі.
Осындай тапсырмалар жүктелген Комитет бүгінгі таңда "Ұлттық
қауіпсіздік органдары туралы" заңды басшылыққа ала отырып, белгіленген
міндеттерді жүзеге асыру тетіктерін жетілдіру үстінде. Стратегиялық
бағыттарды, тактикалық шараларды, жедел-іздестіру қызметіндегі, жалпы
қауіпсіздік органдары құрылымындағы өзара іс-қимылды үйлестіру мәселесін
әрі қарай дамыта түсу, жаңа деңгейге көтеру, пысықтау жүргізілуде. Жедел
қызметтегі іс-қимылды жіті бақылап отыру да басты назарда. Әрине, бұл
бағыттағы шараларды жүзеге асыру барысында Конституция мен тиісті заңдардың
қатаң сақталуы ерекше есте болатыны айтпаса да түсінікті.
Жалпы айтқанда, Елбасы Жолдауында айтылған, қауіпсіздік стратегиясында
қамтылған мәселелерді іске асыруға барлық күш-жігер мен мүмкіндіктерді
жұмылдырудамыз.
— Қазақстан Республикасы өзімен көршілес мемлекеттермен шекарасының өн
бойында достық, қауіпсіздік белдеуін құрғаны белгілі. Солай болсадағы
осындай стратегияның жасалуына не себеп болып отыр?
— Шынын айтқанда, мұның көптеген себептері бар. Солардың бастыларына
тоқталайын. Қауіпсіздік белдеуінде елге, мемлекетке төнетін қауіп-қатердің
алдын алу, мүмкіндігінше ондай зауалдардың тамырын алыстан, елімізге
жеткізбей қию мақсатындағы тұжырымдар қарастырылған. Геосаяси жағдайдың
оңтайлылығы, экономикалық-әлеуметтік реформалардың сәтті жүзеге асуы,
халықтың әл-ауқатының артуы көптеген елдердің қызығушылығын тудырып
отырғандығы заңды құбылыс. Қазіргі уақытта тәуелсіз мемлекетіміз көршілес
елдермен достық қарым-қатынаста. Соның арқасында сауда-саттық, ағайын-
туыстың барыс-келісі артқан заман. Көршілес ел болғандықтан, бір-біріне
деген сенім де болуы керек. Сонымен қатар сол өңірдегі, аймақтағы халықтың
қауіпсіздігін де қамтамасыз ету бүгінгі заман талабы болып отыр.
Ел Президентінің "Қазақстан-2030" Даму стратегиясында: "Біз басқа
елдермен өзіміз қандай қарым-қатынаста болсақ, Қазақстанға қатысты дәл
сондай қарым-қатынасты талап етеміз және кез келген тосын жағдайларға әзір
тұрамыз" немесе "Қауіпсіздік пен тұтастық мәселелерінде біз үнемі қырағы
болуға тиіспіз. Біздің көрсетіп отырған және болашақта да көрсете беретін
ізеттілігіміз бен меймандостығымыз тіпті де аңқаулық пен кіріптарлықтың
көрінісі емес", деп нақты айтылған болатын. Яғни, қауіпсіздік мәселесін
ешқашан естен шығармауымыз керек. Осы тұжырымдардың үдесінен көріну біз
үшін міндет болып табылады. 4 .
Қазақстан құқықтық базасын нығайтып, лаңкестікке қарсы әрекет ететін
көптеген халықаралық келісімдерге қосылды. Осы актілердің ережелері ұлттық
заңнамада көрініс тапқан. Қазіргі таңда саясатшылар арасында "Үлкен Орталық
Азия" деген ұғым пайда болды. Бұл бағытта да тиісті шаралар атқару уақыт
күттірмейтін мәселе болып табылады. Тағы да қайталап айтамын, біздің мақсат
қауіп-қатерді мүмкіндігінше алыстан, тамырын жая бастаған жерінен алыс-таяу
шетелдегі әріптестермен бірлесе отырып, әртүрлі деңгейде шар қолдану.
Міне, достық әрі қауіпсіздік белдеуі осы секілді басқа да ойлардың
нәтижесінде туындағаны, ал жоғарыда атқарылған жұмыстар соның негізгі
алғышарты болып табылары анық. Мұның қарапайым халыққа тиімді, көптеген
пайдалы жақтары болмаса ешқандай кедергісі жоқ.
— Сіздің жауабыңыздан белгілі болғанындай, Қазақстанға төнетін
қатерлер қатарына діни экстремизмді халықаралық лаңкестікті және ecipткі
саудасын жатқызады екенбіз. Осылардың әрқайсысына қысқаша тоқталып, олардың
қандайлық нақты екендігін газет оқырмандары түсінуі үшін мысалдар келтіруге
бола ма?
— Ең алдымен, әңгімені тереңнен бастасақ Жоғарыда айтып өттім, аталған
қауіп-қатерлер бір елдің шеңберінен шығып, әлемдік ауқымда мазалап отыр.
Қазіргі заманғы қауіп-қатерлер шекараны таңдамайды. Жиырма бірінші ғасыр
дамыған ақпарат ғасыры, дамыған жоғары технологияның ғасыры деп айтамыз.
Шын мәнінде, қауіпсіздік мәселесі, адамзаттың қауіпсіздігі бүгінгі таңда
бәрінен де жоғары тұр дер едім.
Діни экстремизм көп жағдайда дін қағидаларын өз мақсаттары үшін
бұрмалап түсіндіруге тырысатын ұйымдардың қолданыс құралына айналды.
Қоғамдағы әлеуметтік ортасы төмен жандарды, көзқарасы қалыптаспаған
жастарды мүшелікке тарту, сонымен қатар радикалдық іс-қимылға шақыратын,
қоғамға жарықшақ түсіруге, қалыптасқан қарым-қатынасты, мемлекеттік
құрылымды өзгертуге үндейтін уағыз тарату олардың әдіс-амалдары болып
табылады. Өкінішке орай, осындай жолға түсушілер кездесуде.
Халықаралық лаңкестіктің өз мақсат-мұраттары, көздеген мүдделері
жолында ештеңеден тайынбайтындығы, іс-әрекеттері орны толмайтын қайғыға,
зардаптарға соқтыратындығы қазір баршаға аян. Мемлекеттік билік
органдарына, жергілікті басқару органдарына немесе түрлі деңгейдегі
халықаралық ұйымдарға ықпал ету жолында, өз шешімдерін қабылдаттыру,
қоғамға үрей ұялату мақсатындағы ланкестердің іс-әрекеттері терең талдауды
қажет етеді. Тіпті, оқырмандардың есінде болса, ел аумағында қауіпсіздік
органдарының күшімен бірқатар халықаралық лаңкестік құрылымдарға қатысы бар
азаматтардың жолы кесілгені баршаға аян. Олардың шетелде арнайы лаңкестік
орындарда дайындықтан өткенін айтсам, арамызда кездескен лаңкестік
проблемасының нағыз бет-бейнесі ашыла түседі. Заң негізінде, соттың
қарауымен оннан астам жат пиғылдағы ұйымдардың іс-қимылына тыйым салынды.
Мұндай тәжірибе көршілес мемлекеттерде де қолданылуда.
— Төраға мырза, осы жерде сұрақтан сұрақ туындайтын секілді: діни
экстремистік, халықаралық лаңкестік ұйымдар өз іс-қимылдарын жүзеге асыру
үшін қаржы-қаражатты қайдан алуда? Кім оларды қаржыландыруда? Оқырмандар
осы жөнінде де білгісі келеді.
— Сауалыңыз өте орынды деп санаймын. Бір лаңкестік әрекетті іске
асыруға қомақты қаржы қажет екендігі айтпаса да түсінікті. Ал осының дем
берушісі, қаржылай қамтамасыз ететін көздерінің бірі — есірткі бизнесі
болып табылады. Бүгінгі таңда есірткі саудасы төрткүл дүниені қамтып
отырғаны, одан миллиондаған пайданың түсіп жатқандығы ешкімге де жасырын
емес. Қоғамның, әлемнің нашақор дүниеге айналып кету қаупі біреулердің
қаперіне де кіріп шықпайды.
Сондықтан да әлем елдерінің барлық күш құрылымдары оған қарсы күрес
жүргізуде. Мұндай бағыттағы жұмыс Ұлттық қауіпсіздік комитетінде де
жалғасын табуда. Алыс және таяу шетел арнаулы қызметтерімен бірқатар
бірлескен іс-шаралар өткізілді. Нәтижесінде, заңсыз айналымнан айтарлықтай
есірткі заттары алынып, трансұлттық қылмыстық топтар мен олар ұйымдастырған
есірткі жолдары жойылды. Үстіміздегі жылдың өзінде он шақты есірткі арнасы,
алпыстан астам есірткі қылмысы ашылып, олардан екі мың килограмға жуық
есірткілік заттар алынды. Оның ішінде ауыр есірткі саналатын героиннің
үлесі елу килограмнан асып жығылады. Героиннің санаулы грамының өзі адам
өміріне қаншалықты қауіпті екендігі айтылып та жүр.
— Қазіргі жастар арасында есірткінің синтетикалық түрі кең тарала
бастаған секілді...
— Иә, Оңтүстік-Батыс Азия елдерінен келетін "ауыр есірткілер" еліміз
аумағын басып өтіп, Еуропаға сапар шегетін болса, қазір сол Батыс елдерінің
өздерінен химиялық жолмен алынатын синтетикалық есірткі заттары келетін
болды. Сәуір айында Германия криминалды полициясымен бірлесіп, ФРГ және
Қазақстан азаматтарынан тұратын қылмыстық топ ашылды. Заңсыз айналымнан 4
мың "экстази" таблеткалары төркіленді.
Халыкаралық есірткі бизнесінің республика экономикасына нұқсан
келтіретін жағы бар екендігін де айта кету керек. Есірткі бизнесінің
айналымына орай ұйымдасқан қылмыстық құрылымдардың капитал жинақтауы өсе
түсуде. Заңсыз жолмен алынған қаржыларды заңдастыруға тырысу үдерісі осыны
дәлелдейді.
Айта берсе осындай мысалдар жетерлік. Қазақстан қазір есірткі
экспансиясына ұшырап отыр. Ал нашақорлықтың ұлт генофондына қатерінің
қандай екендігі айтпаса да түсінікті. Бұл зауалды тыю тек құқық қорғау
орындарының ғана міндеті деп, екі қолды алдыға жайып қойып отыруға
болмайды. Қоғам мүшелері тарапынан үлкен қозғау керек екендігі сөзсіз.
Отбасылық үгіт-насихат, сауықтыру шараларын, әсіресе адасып жүрген
жасөспірімдер, жастар арасыңда жүзеге асырудың пәрменділігін арттырып,
дамыту керек. Сонда ғана қоғамдағы есірткі дертін жеңілдетуге болады.
— Бүгінде Қазақстан әлемнің көптеген елдерімен байланыс орнатқан,
бірқатар кәсіпорындарымыз шетелдік басқаруға берілген, бірлескен
кәсіпорындар жұмыс істеуде. Елімізде халықаралық конференциялар, форумдар
жүйелі өтіп тұрады. Әрине, оларға ниеті түзу адамдар келетін болуы керек.
Алайда, республикаға жасырын түрде болса да түрлі содырлар мен
ланхестердің, экстремистердің өтіп кетуі мүмкін бе?
— Қазақстан әлемдік саясатта өзіндік орны мүмкін дейтін орындар
жайында бар, Біріккен Ұлттар Ұйымының толыққанды мүшесі ретінде танымал
елге айналды.
Ұлтаралық конференциялардың, әртүрлі деңгейдегі жиындардың өтуі заңды
құбылыс десе болғандай. Ниеті түзу адамдардың келуіне, кетуіне барлық
жағдай жасалған. Әрине, осындай сәттерді кейбір жат пиғылды адам-дардың өз
пайдасына қарай қалданатындығы бар. Дегенмен, содырлар мен лаңкестердің,
экстремистердің өтіп кетуін болдырмау үшін көп деңгейлі қауіпсіздік
шаралары жұмыс істеуде. Жоғарыда айтылған қауіпсіздік белдеуі де осы
мақсатта жұмыс істейді. Ол сонау шекарадан басталып, тиісінше түрлі
мемлекеттік ведомстволардың жұмысын қамтиды. Ал Ланкестікке қарсы
орталықтың ведомствоаралық үйлестіру комиссиясы арқылы мемлекеттік
органдардың өзара сабақтастық іс-қимыл мәселесі шешіліп отырады. Оған
Ұлттық Қауіпсіздік комитеті, Ішкі істер, Қорғаныс министрліктері,
Президенттің күзет қызметі, Төтенше жағдайлар министрлігі, Әділет
министрлігі, Кеден комитеті секілді басқа да күш құрылымдары енеді.
Оның сыртында күдікті тұлғалардың жүруі мүмкін дейтін орындар жайында
басқа елдердің арнайы қызметтерімен ақпарат алмасуда жолға қойылған.
Нәтижесі ел-жұрттың көз алдында. Ұсталғандарды қылмыс жасаған орындарына
байланысты экстрадициялау шаралары жүргізіледі. Бір ғана мысал келтірейін,
жақында ғана Ресейге Измайлов деген азамат экстрадицияланды. Ол Әбу Дзейт
құрған бандалық топтың құрамын қылмыстық әрекеттерге барған. Кавказдағы
Назрань, Беслан қалаларында жантүршігер оқиғаларды жүзеге асыруға қатысқан.
Байқап отырсыз, күдікті тұлғалар Қазақстанға өтіп кеткенімен, ұзақ
уақыт жүре алмайды. Бұл бағытта тұрақты, үзіліссіз жұмыс істеп тұрған,
бірнеше тосқауылы бар жүйенің сүзгісіне ілінеді.
— Сіз жоғарыда діни экстремистік топтардың әшкереленгені туралы
айттыңыз. Ал енді осылардың қатарында ел азаматтарының жүруін немен
түсіндіруге болады? Бізде әлемдік діндер — буддизм, христиандық, ислам және
дәстүрлі діндер туралы түсінік жұмыстары әлсіз бе?
— Біздің Ата Заңымыз — Конституциямыздың 22-бабында "Әркімнің ар-
ождан бостандығына құқығы бар. Ар-ождан бостандығына құқығын жүзеге асыру
жалпы адамдық және азаматтық құқықтар мен мемлекет алдындағы міндеттерге
байланысты болмауға немесе оларды шектемеуге тиіс" деп нақты жазылған. Осы
тұрғыдан келгенде елімізде ар-ождан бостандығына қатысты Конституция
нормасы толығымен сақталып отыр.
Ал мәселе осы ар-ождан ұғымын кімнің қалай түсінетіндігінде болып отыр
ма деймін. Талдау материалдарына қарап отырсаңыз, дін қағидаларын
кейбіреулер біржақты түсіне; Содан барып діни тұрғыда жік-жікке
бөлінушілікке, теріс көзқарасқа, жат іс-қимыл жол беріледі. Қазақстан
жұртшылығы айтулы діни мерекелер кезінде немесе әлемдік деңгейдегі діни
жиындар өткен кезде ғана өздерінің бағыттарын анықтап жатады. Ал бұл жұмыс
күнделікті түрде, бір ырғақпен жүргізіліп отырылуы керек. Дін дегенім
адамның шын мәніндегі рухани қазынасына айналатын уақыт жетті деп білемін.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz