Балалардың мемлекеттік символдарға когнитивтік қатынасын тәрбиелеу
І бөлім. Балалардың мемлекеттік символдар туралы когнитивтік
қатынасы
1.1 Париоттық тәрбиедегі конгитивтілік мәселесі
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін
қалыптастырудың педагогикалық тұрғысы.
ІІ бөлім. Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеудегі мемлекеттік
символдардың рөлі мен маңызы
2.1 Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеуде көркем шығармаларды
пайдаланудың рөлі
2.2. Балаларды мемлекеттік символдарға деген когнитивтік
қатынасын тәрбиелеудің маңызы
қатынасы
1.1 Париоттық тәрбиедегі конгитивтілік мәселесі
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін
қалыптастырудың педагогикалық тұрғысы.
ІІ бөлім. Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеудегі мемлекеттік
символдардың рөлі мен маңызы
2.1 Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеуде көркем шығармаларды
пайдаланудың рөлі
2.2. Балаларды мемлекеттік символдарға деген когнитивтік
қатынасын тәрбиелеудің маңызы
І бөлім. Балалардың мемлекеттік символдар туралы когнитивтік қатынасы
1.1 Париоттық тәрбиедегі конгитивтілік мәселесі
Бүгінде Қазақстан Республикасындағы әрбір ұлт, әрбір халық санына қарамастан өздеріне тиісті, лайықты орындарын алған. Қазақстан сияқты көпұлтты мемлекетте жекелеген этностар өкілдерінің ұлттық патриотизмі елде тұратын барлық халықтың ортақ патриотизмімен байып отыр. Ал көпұлтты мемлекеттегі адамдардың патриотизмі олардың ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетімен бірлікте қарастырылады.
Президент Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткендей, 90 пайыз қазақстандық ұлтына қарамастан, өздерінің Отаны Қазақстан деп есептейді.
Бұл құптарлық жай, өйткені қазақстандық патриотизм азаматтың, қоғамның, мемлекеттің ортақ күш-жігеріне келіп саяды. Қазақстан - өз Әнұраны, Елтаңбасы, туы, жері бар мемлекетіміз деген ұғым қоғамда түпкілікті қалыптасуы керек және оны сүю, қорғау осы қоғамда өмір суріп жатқан барша адамның міндеті болмақ.
Негізінен патриотизм көпұлттылық және ұлттық бөліктерден тұрады. Ұлттық патриотизм әдетте адамдардың белгілі бір ұлтқа тән екендігімен, өз тілімен, мәдениетімен, сол аймаққа тән дәстүрлерімен тығыз байланысты.
Ал интернационализмді әрбір адамның өзін сол мемлекет халқының бір бөлігі ретінде сезінуінен түрлі ұлттық қауымдастық өкілдерінің ортақ Отанына деген сүйіспеншілігі мен шын берілгендігінен көруге болады.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жағдайында барлық ұлттардың ортақ сана-сезімін қамтитын интернационализм идеясы мен ұлттық патриотизм идеясының біртұтастығы қажет. Оның темірқазығы - Қазақстанды осындағы барлық ұлттардың өз Отаным деп сезінуі болмақ.
Жалпы қазақстандық патриотизм дегеніміз - өзіңді республика халқының ажырамас белігі, ортақ Отан ретінде Қазақстан Республикасына сүйіспеншілік сезімі мен берілгендік, азамат ретінде халық пен елдің мүддесін қорғайтын борышты сезіну болып табылады.
Қазақстандық патриотизмге басқа халықтарға деген сыйластық, бүкіл адамзатты құрметтеу турғысынан қарау керек.
Міне, осы сапаларды оқу-тәрбие барысында студент жастар бойына сіңіру бүгінгі куннің өзекті мәселөлерінің бірі болып отыр. Ол үшін жастарды патриоттыққа тәрбиелеу ісін мемлекеттік тұрғыда қолға алу керек. Патриоттық тәрбие жалпы тәрбиенің құрамдас бөлігі және жастардың патриоттық, жоғары азаматтық сезімін қалыптастыруға бағытталатын мақсатты ұйымдастырылған және басқарылатын психологиялық-педагогикалық үрдіс болып табылады.
Патриоттық тәрбие негізін дамытудың мәні жеке тұлғаның жоғары әлеуметтік белсенділігін көрсететін және қалыптастыратын идеялық-адамгершілік, моральдық еріктілік, еңбек және дене сапаларын тәрбиелеудегі ішкі байланыстарды анықтау және саралау болып табылады.
Патриоттық тербиеде қолданылатын іс-әрекөт түрлері тәрбие процесінің нақты мазмұнын анықтайды. Ондай іс-әрекеттерге оқу-танымдық, спорт-қорғаныс, ойың еңбек, қоғамдық-саяси, көркемдік-эстетикалық іс-әрекеттерді жатқызуға болады.
Студенттің патриоттық іс-әрекетке дайын болуы оның өзін-өзі тәрбиелеу, өзіндік таныту шегіне көтерілуімен де анықталады.
Бұл іс-әрекеттердің жүзеге асуы оқытушылардың оқу-тәрбие жұмысына шығармашылық кезқарас тұрғысынан келуімен тығыз байланысты. Қазақстан жағдайындағы патриоттық тәрбие оқу және оқудан тыс тәрбие жұмыстарының бірлігінде, жастардың дербес ерекшеліктерін есепке ала отырып, тәрбие әдістерін және тәрбие ісі технологияларын мақсатты түрде таңдап, олардың уздіксіз өзгеруі мен күрделенуінің, кеп түрлі болуының нәтижесінде ғана жүзеге аспақ.
Ұрпақ тәрбиесімен айналысатын әрбір оқытушы өз тәрбие жұмысының негізгі мақсатын от жүрегі Отан деп соғатын жастар тәрбиелеу деп алса, ұлт болашағына, ел тыныштығына сеніммен қарауға болады.
Алматы қаласы.
1.1 Париоттық тәрбиедегі конгитивтілік мәселесі
Бүгінде Қазақстан Республикасындағы әрбір ұлт, әрбір халық санына қарамастан өздеріне тиісті, лайықты орындарын алған. Қазақстан сияқты көпұлтты мемлекетте жекелеген этностар өкілдерінің ұлттық патриотизмі елде тұратын барлық халықтың ортақ патриотизмімен байып отыр. Ал көпұлтты мемлекеттегі адамдардың патриотизмі олардың ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетімен бірлікте қарастырылады.
Президент Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткендей, 90 пайыз қазақстандық ұлтына қарамастан, өздерінің Отаны Қазақстан деп есептейді.
Бұл құптарлық жай, өйткені қазақстандық патриотизм азаматтың, қоғамның, мемлекеттің ортақ күш-жігеріне келіп саяды. Қазақстан - өз Әнұраны, Елтаңбасы, туы, жері бар мемлекетіміз деген ұғым қоғамда түпкілікті қалыптасуы керек және оны сүю, қорғау осы қоғамда өмір суріп жатқан барша адамның міндеті болмақ.
Негізінен патриотизм көпұлттылық және ұлттық бөліктерден тұрады. Ұлттық патриотизм әдетте адамдардың белгілі бір ұлтқа тән екендігімен, өз тілімен, мәдениетімен, сол аймаққа тән дәстүрлерімен тығыз байланысты.
Ал интернационализмді әрбір адамның өзін сол мемлекет халқының бір бөлігі ретінде сезінуінен түрлі ұлттық қауымдастық өкілдерінің ортақ Отанына деген сүйіспеншілігі мен шын берілгендігінен көруге болады.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жағдайында барлық ұлттардың ортақ сана-сезімін қамтитын интернационализм идеясы мен ұлттық патриотизм идеясының біртұтастығы қажет. Оның темірқазығы - Қазақстанды осындағы барлық ұлттардың өз Отаным деп сезінуі болмақ.
Жалпы қазақстандық патриотизм дегеніміз - өзіңді республика халқының ажырамас белігі, ортақ Отан ретінде Қазақстан Республикасына сүйіспеншілік сезімі мен берілгендік, азамат ретінде халық пен елдің мүддесін қорғайтын борышты сезіну болып табылады.
Қазақстандық патриотизмге басқа халықтарға деген сыйластық, бүкіл адамзатты құрметтеу турғысынан қарау керек.
Міне, осы сапаларды оқу-тәрбие барысында студент жастар бойына сіңіру бүгінгі куннің өзекті мәселөлерінің бірі болып отыр. Ол үшін жастарды патриоттыққа тәрбиелеу ісін мемлекеттік тұрғыда қолға алу керек. Патриоттық тәрбие жалпы тәрбиенің құрамдас бөлігі және жастардың патриоттық, жоғары азаматтық сезімін қалыптастыруға бағытталатын мақсатты ұйымдастырылған және басқарылатын психологиялық-педагогикалық үрдіс болып табылады.
Патриоттық тәрбие негізін дамытудың мәні жеке тұлғаның жоғары әлеуметтік белсенділігін көрсететін және қалыптастыратын идеялық-адамгершілік, моральдық еріктілік, еңбек және дене сапаларын тәрбиелеудегі ішкі байланыстарды анықтау және саралау болып табылады.
Патриоттық тербиеде қолданылатын іс-әрекөт түрлері тәрбие процесінің нақты мазмұнын анықтайды. Ондай іс-әрекеттерге оқу-танымдық, спорт-қорғаныс, ойың еңбек, қоғамдық-саяси, көркемдік-эстетикалық іс-әрекеттерді жатқызуға болады.
Студенттің патриоттық іс-әрекетке дайын болуы оның өзін-өзі тәрбиелеу, өзіндік таныту шегіне көтерілуімен де анықталады.
Бұл іс-әрекеттердің жүзеге асуы оқытушылардың оқу-тәрбие жұмысына шығармашылық кезқарас тұрғысынан келуімен тығыз байланысты. Қазақстан жағдайындағы патриоттық тәрбие оқу және оқудан тыс тәрбие жұмыстарының бірлігінде, жастардың дербес ерекшеліктерін есепке ала отырып, тәрбие әдістерін және тәрбие ісі технологияларын мақсатты түрде таңдап, олардың уздіксіз өзгеруі мен күрделенуінің, кеп түрлі болуының нәтижесінде ғана жүзеге аспақ.
Ұрпақ тәрбиесімен айналысатын әрбір оқытушы өз тәрбие жұмысының негізгі мақсатын от жүрегі Отан деп соғатын жастар тәрбиелеу деп алса, ұлт болашағына, ел тыныштығына сеніммен қарауға болады.
Алматы қаласы.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Балалардың мемлекеттік символдарға когнитивтік қатынасын
тәрбиелеу
Жетекшісі:
Орындаған:
Мазмұны
І бөлім. Балалардың мемлекеттік символдар туралы когнитивтік
қатынасы
1.1 Париоттық тәрбиедегі конгитивтілік мәселесі
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін
қалыптастырудың педагогикалық тұрғысы.
ІІ бөлім. Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеудегі мемлекеттік
символдардың рөлі мен маңызы
2.1 Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеуде көркем шығармаларды
пайдаланудың рөлі
2.2. Балаларды мемлекеттік символдарға деген когнитивтік
қатынасын тәрбиелеудің маңызы
І бөлім. Балалардың мемлекеттік символдар туралы когнитивтік қатынасы
1.1 Париоттық тәрбиедегі конгитивтілік мәселесі
Бүгінде Қазақстан Республикасындағы әрбір ұлт, әрбір халық санына
қарамастан өздеріне тиісті, лайықты орындарын алған. Қазақстан сияқты
көпұлтты мемлекетте жекелеген этностар өкілдерінің ұлттық патриотизмі елде
тұратын барлық халықтың ортақ патриотизмімен байып отыр. Ал көпұлтты
мемлекеттегі адамдардың патриотизмі олардың ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетімен бірлікте қарастырылады.
Президент Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткендей, 90 пайыз қазақстандық ұлтына
қарамастан, өздерінің Отаны Қазақстан деп есептейді.
Бұл құптарлық жай, өйткені қазақстандық патриотизм азаматтың, қоғамның,
мемлекеттің ортақ күш-жігеріне келіп саяды. Қазақстан - өз Әнұраны,
Елтаңбасы, туы, жері бар мемлекетіміз деген ұғым қоғамда түпкілікті
қалыптасуы керек және оны сүю, қорғау осы қоғамда өмір суріп жатқан барша
адамның міндеті болмақ.
Негізінен патриотизм көпұлттылық және ұлттық бөліктерден тұрады. Ұлттық
патриотизм әдетте адамдардың белгілі бір ұлтқа тән екендігімен, өз тілімен,
мәдениетімен, сол аймаққа тән дәстүрлерімен тығыз байланысты.
Ал интернационализмді әрбір адамның өзін сол мемлекет халқының бір
бөлігі ретінде сезінуінен түрлі ұлттық қауымдастық өкілдерінің ортақ
Отанына деген сүйіспеншілігі мен шын берілгендігінен көруге болады.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жағдайында барлық ұлттардың
ортақ сана-сезімін қамтитын интернационализм идеясы мен ұлттық патриотизм
идеясының біртұтастығы қажет. Оның темірқазығы - Қазақстанды осындағы
барлық ұлттардың өз Отаным деп сезінуі болмақ.
Жалпы қазақстандық патриотизм дегеніміз - өзіңді республика халқының
ажырамас белігі, ортақ Отан ретінде Қазақстан Республикасына сүйіспеншілік
сезімі мен берілгендік, азамат ретінде халық пен елдің мүддесін қорғайтын
борышты сезіну болып табылады.
Қазақстандық патриотизмге басқа халықтарға деген сыйластық, бүкіл
адамзатты құрметтеу турғысынан қарау керек.
Міне, осы сапаларды оқу-тәрбие барысында студент жастар бойына сіңіру
бүгінгі куннің өзекті мәселөлерінің бірі болып отыр. Ол үшін жастарды
патриоттыққа тәрбиелеу ісін мемлекеттік тұрғыда қолға алу керек. Патриоттық
тәрбие жалпы тәрбиенің құрамдас бөлігі және жастардың патриоттық, жоғары
азаматтық сезімін қалыптастыруға бағытталатын мақсатты ұйымдастырылған және
басқарылатын психологиялық-педагогикалық үрдіс болып табылады.
Патриоттық тәрбие негізін дамытудың мәні жеке тұлғаның жоғары
әлеуметтік белсенділігін көрсететін және қалыптастыратын идеялық-
адамгершілік, моральдық еріктілік, еңбек және дене сапаларын тәрбиелеудегі
ішкі байланыстарды анықтау және саралау болып табылады.
Патриоттық тербиеде қолданылатын іс-әрекөт түрлері тәрбие процесінің
нақты мазмұнын анықтайды. Ондай іс-әрекеттерге оқу-танымдық, спорт-
қорғаныс, ойың еңбек, қоғамдық-саяси, көркемдік-эстетикалық іс-әрекеттерді
жатқызуға болады.
Студенттің патриоттық іс-әрекетке дайын болуы оның өзін-өзі тәрбиелеу,
өзіндік таныту шегіне көтерілуімен де анықталады.
Бұл іс-әрекеттердің жүзеге асуы оқытушылардың оқу-тәрбие жұмысына
шығармашылық кезқарас тұрғысынан келуімен тығыз байланысты. Қазақстан
жағдайындағы патриоттық тәрбие оқу және оқудан тыс тәрбие жұмыстарының
бірлігінде, жастардың дербес ерекшеліктерін есепке ала отырып, тәрбие
әдістерін және тәрбие ісі технологияларын мақсатты түрде таңдап, олардың
уздіксіз өзгеруі мен күрделенуінің, кеп түрлі болуының нәтижесінде ғана
жүзеге аспақ.
Ұрпақ тәрбиесімен айналысатын әрбір оқытушы өз тәрбие жұмысының негізгі
мақсатын от жүрегі Отан деп соғатын жастар тәрбиелеу деп алса, ұлт
болашағына, ел тыныштығына сеніммен қарауға болады.
Алматы қаласы.
Музыка сабағы арқылы ұлттық тәрбие беру. Тәрбие ісі адамзаттың бүкіл
даму тарихымен қатар жүріп келеді. Тәрбие - бір ұрпақтың өмір сүру
тәжірибесін екінші ұрпаққа жалғастырушы үрдіс. Осы арқылы дамытады және
адамның дамуына басшылық жасалады. Қазақ халқы бала тәрбиесіне өте үлкен
жауапкершілікпен қараған. Тіпті жазу-сызу мәдениеті қалыптаспаған дәуірдің
өзінде де ұшы-қиырсыз жазира дала тұрғындары өздерінің тарихында жас буынға
тәлім-тәрбие берудің басқа ұлтта қайталанбайтын бай тәжірибесін жинақтап,
өзіндік салт-сана, әдет-ғұрып, дәстүр-рәсімдерін дүниеге әкелді. Олардың
әрқайсысы өзіндік ерекшеліктерімен бала тәрбиесіне ете үлкен ықпал жасайды.
Қай ұлт болса да оның үлттық үрдісі, өзіндік әуені, білікті қасиеті,
ұлттық болуы арқылы болашақ ұрпағының төл келбетін қалыптастырады.
Бүгінгі заман талабы - еліміздегі болып жатқан саяси-экономикалық,
ғылыми-техникалық, мәдени өзгерістерге байланысты жас өспірімдердің
тәрбиесіне жаңа тұрғыда қарауды талап етіп отыр. Қазіргі кездегі тәрбиенің
басты мақсаты ұлттық сана-сезімі оянған, мәдениетті, рухани ойлау дәрежесі
биік, шығармашылықпен қызмет атқара алатық қоршаған табиғи ортаға,
әлеуметтік ортаға икемді, үйлесімді дамыған тұлға қалыптастыру болып
табылады.
Қазіргі кездегі жалпы білім беретін мектептердің оқулықтарының мазмұны
қазақ халқының өмір тәжірибесіне, әдет-ғұрыптарына, салт-дәстүрлеріне,
рухани қазынасына, саяси әлеуметтік, эканомикалық ерекшеліктеріне
ыңғайланып жасалуда. Бұны біз ұрпағымыздың бойына ұлттық құндылықтарымызды,
қасиеттерімізді сіңірудің қажеттілігінен туындаған жағдай деп түсінуіміз
керек. Яғни, ұрпағымызға ұлттық тәрбие беру қажет. М.Жұмабаев бұл мәселе
жөнінде былай деп ой түйеді: "Әрбір ұлттың балаға тәрбие беру туралы
ескіден келе жатқан жеке-жеке жолы бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып,
көп қолданып келе жатқан тақтақ жол болғандықтаң әрбір тәрбиеші, сөз жоқ
ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиісті. Және әрбір ұлттың баласы өз ұлтының
арасында, өз ұлты үшін қызмет атқаратын болғандықтан, тәрбиеші баланы сол
үлт тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті".
Әр ұлт өз ұрпағына ұлттық тәлім-тәрбие беру арқылы ғана ұлттық
болмысын, бейнесін сақтап, дамыта алатыны белгілі. Ал ұлттық тәрбиенің
қайнар көзі фольклорымызда екені даусыз. Себебі дәстүрлі мәдениетіміздің
ұмыт бола бастаған қай түрік қай саласын болса да сол "фольклорымыздан
тауып, ажыратып ала аламыз. Біз бұл жерде ұлттық тәрбиенің көздерін
музыкалық фольклордан қарастырмақпыз.
Патриоттық тәрбие мемлекеттік символдар арқылы және мемлекетіміздің ата-
бабамыздан сақталынып келе жатқан құндылықтары арқылы танымдық қатынасы
тәрбиеленеді. Жүріп өткен тарихи тағылымдарға көз жүгіртетін болсақ, таным
сөзі психологияда когнитивтілік терминінде пайдаланылған екен. Осы тұрғыдан
алғанда мемлекеттік символдарды танымас бұрын психологиялық тұрғыда
мемлекеттік символдарды конитивтендіру мәселесіне көз жүгіртейік.
Когнитивті психология адамның дүниені тануы, мәліметтерді талдауымен
қоса, тұлғаның түрлі туындап отырған ситуациялар мен мәселелерді қалай
парасатты шешетіндігін, яғни адамның когнитивті қабілетінің дамуы қалай
жүретіндігінде қарастырады.
Брунердің когнитивті тұжырымдамасында (1966), біздің әлемді тануымыз
сезімдік және қозғалыстық сипатта болады: ешбір ой біздің сезім және
әрекеттік белсенділігімізсіз болмайды деп көрсетеді. Сондықтан шындықты
сенсоматорлық бейнелеу балалық шақта шешуші роль атқарады.Дүниені
бейнелеудің келесі тәсілі – иконикалық бейнелеу. Мұнда қабылданған нақты
объектілер ес-жадында образ түрінде, ойлы образ түрінде жүреді. Жеткіншек
жаста дүниедегі образдарды иконикалық бейнелеуі енді заттық формадан енді
түсініктерді символикалық бейнелеумен толығады. Мұнда, дүниені қабылдау
образдары тілді пайдаланумен шектеледі. Брунердың айтуынша, тіл –
когнитивті процесті дамытудың ең негізгі құралы.
Швейцар психологі Жан Пиаже (1896-1980) адам шындық дәрежені қалай
таниды деген мақсат қоя отырып, баланың ойлауының даму заңдылығын
зерттейді. сөйтіп, мынадай қорытындыға келеді: когнитивті даму ол
біртіндеп болатын процесс және ол бірізділікте болады және ол бірнеше
кезеңнен тұрады. Баланың интеллектілік дамуы баланың не білетіндігі мен сол
білуге деген талпысы арасындағы үнемі болатын тепе-теңдік ізденіс
нәтижесінде болады. Мұны барлық балалар басынан өткереді. Дегенмен кейбір
осы кезеңдердің барлығын басынан өткізгенімен, оларда белгілі бір кезеңде
бір немесе бірнеше қажетті фактілерді жетіспеуіне байланысты дамуында
тежелу немесе блокодалық болады. Алға жылжу жүйке жүйесінің жетілуі, түрлі
заттармен айналысу тәжірибесінен және тіл тәрбие сияқты әлеуметтік
факторлардың бірлескен әсерімен белгіленеді.
Тұлғаның когнитивті теорясы танушы, түсінуші, талдаушы, сияқты
адамның түсінуінен барып шығады. Адам мәліметтер әлемінде өмір сүреді, ол
оны түсінеді, бағалайды, пайдаланады.
Адам әрекетінде үш түрлі компонент бар:
1. әрекеттің өзі;
2. ой ;
3. сезімі
және мұның барлығы белгілі-бір әрекетті орындау барысында болады.
Сырттай қарағанда бірдей болып көрінетін әрекеттің өзі ондағы ой мен
сезім түрліше болуына байланысты әр түрлі болады. Ондағы ой мен сезім
түрліше болуына байланысты.
Субъективті ситуацияны интерпретациялау сол ситуацияның объективті
мәніне қарағанда, бұл факторға шынайы шешім қабылдау деген сөз. Өзі қатысып
отырған әрекетте, адамның ситуацияны әртүрлі көруіне байланысты талдама
берушілік (интерпретациялық) әр қилы болады. Нақты ситуациялық схеманы
өзіндік интерпретациялау өзіндік ішкі өзгермеліктерімен байланысты:
- адамның өзінің болашақ мінезінің болу себебін болжауының
жетіспеушілігінен;
- нақты ситуациялық жағдайға тап болғанда адамның сол кездегі уақыттың
аздығы немесе білімінің жетіспеушілігі немесе т.б. себептер мәселені жан-
жақты талдауға мүмкіндік бермейтіндігінен;
- шешім қабылдау қажет болған жағдайда оған таңдау мүмкіндігі беріле
бермейтіндігі;
-белгілі бір әрекет атқаруда эмоциональдық жағдайдың басымдылығынан
дұрыс шешімнің қабылданбауы.
Міне ,мұның барлығы әрекетті қажет етеді.
Әрекет - ол мәлімет көзі, өзі туралы немесе өзге туралы пікірді
өзгертуге немесе қалыптастыруға сол әрекет мүмкіндік береді. Олай болса,
адамның реакциясынан кейін өзінің белгілі-бір мінезінің субъективті
талдауды жүзеге асырады, оның жетістік деңгейі тиісті түзету немесе болашақ
туралы белгілі бір қорытынды жасауына байланысты болады.
Психолог Зимбардо, антиәлеуметтік мінез формаларын зерттей отырып
жағымды әрекеттің көп бөлігі ситуациялық және тұлға аралық факторды талдау
көмегімен түсіндіріледі. Ең жақсы деген адамның өзі күрделі жағдай мен
ситуацияларды қателесіп жатады. Ситуациялар адамның жоспарын, ниетін, қарым-
қатынасының орындалуында кедергілерге кезігеді немесе жүзеге асыру
потенциалының артуына күш береді. Ситуациялық құбылыстарда тап бола отырып
немесе оны арнайы құра отырып, адам мінезін күрт өзгертуге болады және
керісінше, көп күш жұмсай отырып, адамға сырттай әсер етудің нәтижесінде де
өзгертуге болады деген қорытындыға келеді.
Психолог Эллис, адамның дұрыс емес мінез-құлқы ең алдымен белсенді
ситуацияларды тудыратын ақыл жетпейтін (ирроционалды) ойға байланысты деп
есептейді. Бұл жағдайда адаммен бірлесіп сол жағдайға тап болдырған
ситуациялық жағдайды талдау керек. Терапевтің негізгі міндетіне пациентінің
ойлау процесін зерттеу және ойлау мазмұнын оның санасына иррациональдық
моменттерді жеткізу кіреді. Адамның болған оқиғаны объективті қабылдауға
үйрету жаңа әрекет шешімін іздеуге алып келеді. Міне, осылай мінезді
бейімделмеген формасы біртіндеп жаңа, барынша тиімді формамен алмасады,
яғни адамдағы ой модификациясы (түр өзгертушілік) мінездің өзгеруіне алып
келеді.
Американ психологі А. Бек, адамның қалай ойлайтындығын олардың қалай
сезінетіні мен қалай әрекет ететінін айқындайды. Эмоциональдық жағдай
паталогиясы мен адекватты емес мінез бейімделмеген когнитивті процес
нәтижесінде болады. Сондықтанда, когнитивті терапияның мақсаты
дисфункциональды сенім модификациясы мен мәліметті қайта өңдеудегі қате
тәсілмен шектеледі. Қабылдау және ойлауды өзгерту аударуға әсерленушілік
модификациясы мен мінез-құлық реакциясына алып келеді. Бек автоматты ойда
белгілеп және феноменін сипаттады, ол ағымды мәліметті қайта өңдеумен
байланысты, олар еріксіз, жылдам, бейсаналы және тікелей эмоциональды және
мінез реакциясына алып келеді. Бек, эмоциональдық бұзылуда (қамыққа,
тынышсыз аффект, жоғары қозушылық) автоматты ойлау белгілі-бір өзіне тән
ерекшеліктерді айырады: қайғыру- жоғалту ойлауына лайықты қойылады,
қаһарлану – қандайда бір стандарттың бұзылуы туралы ойлау; қамығу - өзі,
дүние, адамдар, болашақ туралы негативті мазмұнды ойлау; үрей – сыртқы
қорқынышты ойлау және онымен өзінің күресе алмайтынын белгілейді.
Автоматты ойға бейімделмегендік сыртқы ситуация бағалаудың қателігі
базистік алғышарт негізінде жатқан дисфункциональдықпен түсіндіріледі.
Базистік алғы шарт ол адамның өзі және айналадағы қоршаған дүние туралы
терең түсінігін көрсетеді, онда оның барлық өмірлік тәжірибесі бар, әсіресе
балалық шақтағы көңіл-күйі мен отбасының әсерін онда негізгі рольде болады.
Психикалық бұзылушылығы бар адамдарда белгілі-бір базистік алғы шарттардың
дисфункциональдығы, оның сол ағымдық ситуацияны қабылдау мен бағалаудың
теріс болуына итермелейді және соған сәйкес жағымсыз эмоция мен
адаптацияланбаған әрекетті басынан өткізеді.
Психотерапевтің пациенттің сол идеяны болжам ретінде көз алдына
келтіріп, пациентпен бірге сол болжамның валидтілігін тексеруге және
альтернативті ізденушілікті жүзеге асыруға көмектеседі; егерде алғашқы
жағдайда идея империялылығы дәлелденбесе, онда пациенттің автоматты ойлауын
айқындап, базистік алғы шарт дисфункциональтығын танып және оның бағытын
түзету керек
Тұлғаны когнитивті тұрғыдан қарастырғандардың бірі-Д. Келли. №2
кестеде қарастырылады.
Когнитивті бағыт интелектуальдық немесе ойлау процестерінде адамның
мінезіне әсерін болатынын көрсетеді. Джорж Келли – осы бағытты бірден-бір
негізін қалаушы. Келлидің пікірінше, кез – келген адам – жеке басының
қайғысын өзінше зерттеуші, оның түсінуге талпынушы, өз ісіне талдама
беруші, болжаушы және бақылаушы және мұның барлығын ол өзінің бұрынғы
тәжірибесі мен болашақ туралы болжам негізіне сай жасайды деп
көрсетеді. Объективті шындық болғаныменде оны адамдар әр түрлі
сезінеді, кез – келген оқығанын әр түрлі қырынан қарауға болады
және адамдарға қайғының ішкі дүниенсін талдама жасауда немесе
тәжірибелік оқиғаның сыртқы дүниесін тануға үлкен мүмкіндіктер
жиынтығы беріліп отыр. Кез – келген адам шындық туралы өз
болжамдарын ұсынады, ал оны өмірлік жағдайларға байланысты болжап,
бақылайды, болашақты болжауға және күтілетін нәтижесіне сай жоспар
жасауға тырысады. Адамның болашақта бағдарлығы көпшілігінде өткен
немесе қәзіргі кезде болып жатқан оқиғаға емес, болашаққа қарай
бағдарланады.
Адамның өмір туралы көз қарасы ауыспалы. Өйткені бүгінгі көз
қарасын кешегісімен немесе ертеңгісімен, бүнгісімен салыстыруға болмайды.
Адам айналадағы қоршаған орта туралы түсінікті пассивті түрде
қабылдап қана коймайды, оны белсенді қалыптастыру қабілетіне ие. Келли
пікірінше, адам өз әлемін конструкт деп аталатын нақты жүйе немесе
модель арқасында қабылдайды тұлғалық конструкт адамның өзінің
тәжірибесін саналы түрде меңгеріп алу немесе талдама жасау, түсіндіру
немесе сәуегейлену (болжама жасау) пайдаланатын идеясы немесе ойы
ол белгілі бір шындықты аспектілері ұқсас және контраст терминінде
адамның ойлануымен тұрақты тәсіл ретінде беріледі. Сол когнетивті
процесс объектінің, оқиғаның ұқсастығын бақылау және олардың
арасындағы айырмашылықты тұлғаның конструктылығын қалыптастыруға алып
келеді. Конструкіні қалыптастыру үшін үш элемент қажет: оның екеуінің
бір біріне ұқсас болуы, ал үшіншісі алдыңғы екеуінен айырмашылығы
болуы тиіс. Сондықтан барлық тұлғалық кдонструкттар биполярлы және
дихотомиялы. Адам ойлауы өмірлік тәжірибені екі түрлі термин ақ
және қара да ұғынады, олар сұр түрінде көрмейді. Барлық
конструктінің екі бір біріне қарама – қайшы полюстері бар : ұқсас
полюс – екі ұқсас заты бейнелейді, ал контраст полюсі – сол заттардың
үшінші элементке қарама қайшылығын көрсетеді. Тұлғалық конструктті
мысал ретінде мынадай болуы мүмкін: Ақылды – ақымақ, жақсы –
жаман, әйел – еркек, достық – қастық және т.б.
Конструкт теорияны еске түсіреді, онда ол белгілі бір құбылыс
диапазонын, ол дипозонның өзінің пайдаланушылық аясы барлық оқиғаларды
қамтиды, онда конструкт релевантты және қолданбалы. Келли өткізгішті
және өткізгішті емес деп айырады.
Өткізгішті конструкт – ол өз диопозонына әле талқыланбаған элементі
пайдалануы, ол жаңа құбылысты түсіндіруге ашықтық береді.
Өткізгіштік емес конструкт – құбылыстың алғашқы негізін құрайды, жаңа
тәжірбиебе талдама жасалуына жабық болып келеді.
Келли конструктіні жіктейді және оны мынадай етіп белгілейді:
1) Көндікпейтін жіктеудегі конструкт.
2) Констелляторлы конструкт.
3) Болжамалаушы конструкт.
Кесте 2
ТҰЛҒАНЫҢ КОГНИТИВТІК ҚАБІЛЕТ СИПАТЫ
Көндікпейтін (упредителны)жіктелуіндегі конструкт –бұл, бір жіктеуге
енсе, ойлауы қайта қарауды немесе басқа талдама жасауды өзі үшін және
өзге үшін де жоққа шығарады, өйткені ол құбылысты жаңа тұрғыдан көріп
бағалауға мүмкіндік бермеуші ролінде болады.
Констелляторлы конструкт – бұл, құбылыс бір конструктінің белгілі
бір категориясына жататын болса, оның басқа сипаттары жазылып қалады.
Мысалы. Егер адам сатушы болса, онда оның ұлты жоқ, әділетсіз, алдамшы
деген сияқты пікірлердің сол кәсіптегілерге жазылып, тек соларға тән
болып қалуы. Егер адам сол категориялар тобына жататын болса, онда оны
осында сипаттында қабылдайды.
Болжамалаушы конструк – бұл, жаңа тәжірбиеге ашық, алтернативті
көзқарасты қабылдаушы, иілгіш, өзгермелі.
Көндікпейтін, констеляторлы, болжамаушы ойлаушы-конструкт құбылысы,
затты, адамды түсіндіру үшін қажет.
Тұлғалық конструкт дегеніміз :
-жан – жақты конструкт- бұл өзіне кең спектрлі құбылысты ендіруші;
-жеке конструкт – құбылыс пен мүмкіндіктердің қысаң диапозонын қамтиды;
-негізг конструкт – адамның негізгі іс - әрекетін реттеуші;
-перифериялық констркт – негізгі құрылымды болар болмас өзгеріссіз,
өзгертетін.
Біздің әрқайсымыз шындықты әлем картинасын жасауда қарама –
қайшылықты емес қажеттілікте өз моделі немесе конструкт тәсілі арқылы
қабылдаймыз. Егер конструкт болған оқиғаны дәл болжаса, адам онда оны
сақтап қалады. Ал егер керісінше егер болжам анықталып
бекітілмесе, ол жасалынған конструкт қайта қарастыруды немесе мүлдем
алып тастау қажет етеді.
Конструкт валидтілігі – болжам тиімділігі сияқты көзқараспен, оның
деңгейінің өзгермелігімен тексеріледі. Әрбір адам керемет конструкт
жүйені меңгереді, ол оны өзінің өмірлік тәжірбиесінде талдама
жасаудада пайдаланады. Адамдардың бір – бірінен айырмашылығы сол оқиғаны
талдама жасауына байланысты. Екі адам егіз болғанмен немесе көзқарасы
бірдей адам болғанның өзінде оқиғаны әр түрлі талдама жасайды. Әрбір
адам шындықты өзінің керемет тұлғалық конструкт тұрғысынан түсінеді.
Адамдар арасындағы айырмашылықтың болуы, ол оқиғаны әр түрлі көзқараста
талдама жасауында. Адам шындықты түсіндірде оған әсер ететін оқиғаны
сезіп қоюға үйренуімен түсіндіреді, яғни адам сол мезгілдегіні болшақты
болжай білу есебінде өзінің керемет тұлғалық конструкт жүйесі арқасында
қарастырады. Сонымен адам мінезі болашақ оқиғаны болжауымен белгіленеді.
Келли есептеуі бойынша, әрбір адамның конструктілі жүйесі бірегей
және адамдар көзқарасына байланысты айырмашылықты болады. Өйткені әрбір
адамның өзінің конструкт жүйеісінің көлемінде әрекеттеледі. Адам өзінің
тұлғалық конструктісін иерархиялықта ұйымдастырады, өйткені бірге
тірекспейтін және лайықсыздық минимумға дейін алып барады.
Адам бір-бірінен өзінің әлімі туралы түсінігінде пайдаланатын
конструкт санымен типі мен ғана айырмайды, сонымен бірге өзінің
конструктісін қалай ұйымдастыратынында ерекшеленеді. Конструкт пирамидті
құрылымда ұйымдасқан, олардың кейбіреулері - бағындырушы ал, кейбірі
бағынушы позицияда жүйесінің бөлігінде болады. Адам түрлі иерархиялық
тұлғалық конструкт жасайды, бір адам жүйесіндегі бағынушы және бағындырушы
конструкт болады. Келидің пікірінше, егер адам өзінің конструктісін
ұйымдастыруды білетін болса, онда біз оның мінезін дұрыс міней аламыз.
Тұлғаны тану дегенім – адам ретінде өзінің жеке тәжірбиесін түсіндіру, яғни
білу дегенді білдіреді. Тұлға дегенде өзінің негізгі конструктісін
ұйымдастыру жүйесінде түсіндіріледі және оқиғаны алдын ала болжаушы және
қайғыру әлімінде талдама жасауды пайдаланады.
Адамдарда бірнеші конструкт бар. Соның көмегімен өзінің өміріндегі
оқиғаларды талдама жасайды және оқиғаны болжау үшін әрбір күні қандай
конструкт және қандай полюсті таңдауы керек. Егер адам алдына
конструктіні таңдау тұрса, онда ол конструктілі құрылымды анықтайды және
таңдауда барынша мүмкін болатын немесе оның әлемді түсінуін
кеңейтетінді таңдайды. Конструктілі жүйе бағытты анықтауға, бағытты
кеңейтуге қарай жасалады. Анықтауда – мүмкін болатын алтернатива таңдауды
қамтиды және ол бұрынғы тәжірбиеге сүйенеді, конструкт таныс тәсілді
пайдаланды. Кеңейтуде – оқиғаны түсінуі кеңейтуді, конструкт қолданбалы
диапазонын кеңейту конструктілі бұрын белгілі оқиғалы болған үшін
пайдалану сияқты алтернативалардың таңдауды қарастырады.
Адам жаңа немесе белгілі емес ситуацияларды жүзеге асыруда мынандай
әрекеттері болады:
Бағдарлылық – таңдау – орындау, яғни, бірнеше мүмкін конструктіні
жүйелі ойлап алу және солардың ішінен ситуацияны талдама жасауға ең
жақсысы таңдалынады.
Таңдау – қандай алтернативті конструктінің барынша жүйелі анықтау
немесе кеңейтуге алып келетіндігіне байланысты бағалану негізінде
жасалынады және таңдалған конструкт адамның мінезін белгілейді. Осыдан
барып, егер адам өзінің конструктісін өзгертетін болса, онда адам өзінің
мінезін және өз өмірін өзгертеді.
Тұлғаның конструкт жүйесі дегеніміз – бұл, мәңгі өзгермелі өмірдегі
болжам жиынтығы, ол үнемі тәжірбиеде тексеріліп тұрылады. Пайдасы бар
конструктілер сақталынады, ал қалғандары қайта қарастырылады немесе
шығарылып тасталады. Егер екі адам өмір туралы көзқарасты бөлісер болса
жеке тәжірбиесін талдағаны және ол бір біріне жақын болса онда олар
өздерін бірдей ұстайды.
Адамның ұқсас болуы өмірде кездескен оқиғаларды бірдейлігінде емес,
сол оқиғалардың бірдей психологиялық мәнге ие болуна байланысты. Бір
мәдениет өкілдерінің мінезінде, конструктісінде ұқсастық болады.
Мәдениеттің әртүрлігі түрлі конструктіні көрсетеді. Әлеуметтік дара
әрекеттестік болуы ең алдымен бір адамның екінші бір адамды шындықты
сезінуін түсінуге деген талпынысын қарастырады; біреумен өзара
әрекеттестігі жемісті болуы үшін, адам өзге адамның конструктивті жүйесін
талдама жасауы қажет. Онда ол өзін сол адамның орнына қоя отырып, сол
кездегі және енді болатын мінезін дұрыс түсінеді, болжай алады. Оптималды
қарым – қатынас өмірге деген өзара түсіністікті шамалайды. Адам дүниені
талдама жасауының бірдей болуы, егер олар ұқсас конструкт жүйесін ұқсас
пайдаланса және әлеуметтік қарым – қатынас мәні біреулерімен сол адамның
әлемді қалай қабылдайтындығын түсінуін талап ету болса болады. Адам
дүниені бірдей қабылдамайтындығына байланысты мұндай адамдар ақырында дос
болды.
Келли эмоциялық жағдайдың туындауын конструкт түсінігі арқылы
түсіндіреді. Мысалы, адамның жолында кездескен оқиғаларға конструкт сай
болмаса, онда ол адамда, белгісіздік, көмексіздік құрылым сияқты күйлер
кешеді. Конструктінің стержінді жүйесі оның стерженді сай (кәсіби роль,
ата – ана ролі жақын дос роліне) ендіреді және оны дұрыс орындалу
барысында өзін кінәләу сезімі, адамда ұялу пайда болады және бұл
мінездің өзіне қарама – қарсы екенін сезінеді. Егер оның конструктілік
жүйесі белгілі бір оқиғаға байланысты өзгеріске түсетінін сезінсе, онда
қуаттау немесе қайта қарау керектігін алға тартуы. Өз конструктісін
өзгерту қиын және кей жағдайларда мүмкін де емес. Сондықтан ол олардың
көзқарасы мен конструктісіне сай болуы үшін, әлемді, басқа адамды
өзгертуге талпынады.
Кез келген тұлғаның психологиялық бұзылуы -мақсаттың жетістігіне
жетудегі тұлғалық конструктісінің, жарамсыздығынан барып туындайды. Я
Мұнда адам болатын оқиғаны болжай алмайды, осыдан барып дүниені тану
және оны меңгеруге байланысты қиындықты басынан өткізеді. Келлидің
пікірінше, депрессия өзінің перцевтивті алаңын минимумға дейін
апарғанда жағдайда, оның мардымсыз шешім қабылдауының өзі қиынға соғады.
Келли психотерапияның мақсаты - адамдардың конструктілік жүйесін
өзгертуге, олардың болжам жасау тиімділік арттыруға, пациетке жаңа
болжам жасауын дамытуға және оны апробациялауға, жаңа конструктінің
адамдарға қолайлы болып, ол өз болжамын тексеріп көріп, сол
конструктілік жүйені қалыптастыру мен қайта құруға және тиімді болжам
жасауға көмектесу керек деп есептейді. Соның нәтижесінде барып қана ол
өзін басқа, жаңа тұрғыда, тиімді адам тұрғысында сезінеді және талдама
жасайды.
Келли, фиксированный рольде терапиялық әдісті пайдаланды және ол
бірнеше кезеңдерден тұрады:
-пациент өзінің мінездемесін үшінші адам ретінде жазады (өз
мінездемесін сыртекі түрде бақылаущы ретінде орындайды) соның негізінде
өзін талдама жасауды және өзінің басқа адамдар мен қарым – қатынасын
пайдаланатын конструктісін белгілейді;
-психотерапевт пациентке қолайлы конструктілік жүйені жасайды және
бір адам фиксированный роль түрінде сипаттатады;
-пациент белгілі бір мерзім ішінде фиксированный рольді орындауда,
өзін қалай алып баратындығы туралы ойлауы, ол арқылы өзінің жаңа
қырын қалай ашатындығын, өз конструктісін түзетуін, өзінің нақты
мінезін өзгерту ролін орындауды сұрайды.
Міне, бідің жоғарыда қарастырған мәселелеріміз тұтастау когнитивті
психологиясының даму тарихы.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастырудың
педагогикалық тұрғысы.
Адамға ең бірінші тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген
білім – азаматтың қас жауы, ол келешекте оның барлық барлық өміріне
апат әкеледі, - депті әл – Фараби бабамыз. Мұнан өз тағдырын өзін
шешуге қолы жеткен халқымызға ұлттық рухани болмысты дұрыс
қалыптастыру аса қажет екенін байқаймыз.
Отаннына деген сүйіспеншілікті қалыптастыру мәселесі – бүгінгі
күннің білім беру жүйесі алдында тұрған маңызды міндеттерінің бірі.
Отан дегеніміз – халық. Халық дегеніміз – адам. Адамды сүю – оған
жақсылық жасау. Ендеше отаншылдық – сонау ерте заманнан қалыптасып
келе жатқан қасиетті сезім. Халықтық құндылықтарға сүйене отырып,
елдікке, ерлікке, азаматтыққа тәрбиелеудегі өлең - жырлар, мақал –
мәтелдердің әсері ұтымды болатындығы туралы танымал педагогтарымыз
айтып та, жазып та жүр.
Патриотизм мәселесі қай халықтың болмасын басты тәрбие бағдары
болады. Патриоттық сезімді тәрбиелеуде түрлі құралдар пайдаланылады.
Патриоттық сезімдер құралдарына:
1. Ұлттық құндылықтары – жер, ел, тіл жатады.
2. Ұлттық нышандары - Ел таңба, Ту, Әнұран.
3. Ұлттық мәдениеті – сөз, бейнелеу, саз, дене тәрбие және т.б.
4. Қазақ зиялыларының өнегелі іс - әрекеттері мен сөздері.
Халқымыздың отан сүйгіштік, патриоттық туралы, ұлттық мұрасының
даму тарихына үгілетін болсақ, ХҮ – ХҮІІІ ғасырлардағы Асан Қайғы
бастаған, Ақтамберді, Доспамбет, Шалкиіз, Бұхар, Махамбет т.б. ақын
– жыраулардың поэзияларындағы тәлімгерлік ой пікірлерінен көреміз.
Жас ұрпақтың оның ішінде төменгі сынып оқушыларының төл
мәдениетінен нәр алуы ұлттық фольклорымен тығыз байланысты. Қазақ
халқының өте әрідегі ата – бабаларының өмір сүрген кезінен (ҮІ
ғасыр, Түрік қағанаты) бастау алып, күні бүгінге дейін кәдесіне
жарап келе жатқан рухани мұраның бірі – халықтық педагогика. Халық
педагогикасының басты мәселелерінің бірі – ұлттық үрдістер тұтастығын
сақтай отырып азаматтық, адамгершілік, патриотизмге тәрбиелеу болды.
Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой – толғаныстары бесік жырымен
батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешендік сөздер мен
айтыс - термелерде, жұмбақ - жаңылтпаштар мен мақал – мәтелдерде
көптеп кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні –
адамгершілік – имандылық, ақыл – ой, еңбек, эстетика, дене, патриоттық
тәрбиесіне байланысты мәселелерге келіп тіреледі. Қазақ халқы бала
тәрбиесімен арнайы айналысатын қоғамдық орындар (балалар бақшасы
т.б.) ашпаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан кезіннен бастап - ақ
өлең – жыр мен әңгіме, ертегі, тақпақ тәрізді мәтіндік ұлағаттармен
санамақ, жаңылтпаш сияқты ойындар арқылы тәрбиелеп отырған. Ауыз
әдебиетінің басқа түрлеріне қарағанда, мақал – мәтелдердің өзіне тән
ерекшеліктері мен өзгешеліктері бар. Ол адам өмірінде, тұрмыс –
тіршілікте, қоғамдық жайларда кездесетін әр түрлі құбылыстарға,
тарихи мәні бар оқиғаларға берілген даналық баға, тұжырымды түйін
есебінде қолданылады.
Отансүйгіштікке тәрбиелейтін мақал – мәтелдердің алатын орны өз
алдына бір төбе. Мақал – мәтел ойды қысқа да ұтымды жеткізетін,
өмір тәжірибесін қолдана айтатын сөздер. Онда ел, жер, халық, Отан
жайында айтылған өнегелі сөздер өте көп. Мысалы, Өз елім өрен
төсегім, Ел – жұрты бардың жұтамы жоқ, Туған жердің күні де,
күлі де ыстық, Туған жер – тұғырың, туған ел - қыдырың, т.б.
мән мағынасына зер салатын болсақ, ешқандай дәлелдеуді қажет
етпейтін, жас ұрпақтың отансүйгіштік, патриоттық сезімін жетілдіру
үшін қажетті қағидалар, бұлардың тәрбиелік мәнін түсіндіре отырып,
бала тәрбиесінде кең пайдаланылды. Өзінің мақалдарында туған жер, ел
– отанды аса жоғары бағалап ардақтаған халық енді оларды қорғау
әрбір ер – азаматтың басты борышы деп біледі. Ел талап, ойран
салуды көздеген шапқыншы жау болса, оған қарсы аттану, қасықтай
қаны қалғанша, ақтық демі біткенше алысу, сөйтіп дұшпаннан Отанды
қорғап қалу халқын сүйген әрбір ер жігіттің азаматтық борышы
болатындығын көрсетеді. Жат елдің жақсысы болғанша, өз еліңнің
сақшысы бол, Елін сүйген ер болар деген мақалдар осының айғағы.
Халық мақалдары ел қорғау, басқыншы жауды талқандап жену жолында
ерлік жасаған, қара қылды қақ жарған, қиядан тартып жол салған,
жау қамалын қиратқан, табан тірескен айқастарда тайсалып тартынбаған
жігіттерді ардақтайды, абыройлы атақ пен даңққа бөлейді. Олардың
халық сүйсінген ерлік істерін кейінгі ұрпаққа үлгі етеді.
Қазақ ауыз әдебиетінен орын алған және ерте заманнан бастап
бүгінгі күнге дейін даму, өсу үстінде келе жатқан жанрлардың бірі
– жұмбақтар.
Жұмбақ - өскелең ұрпаққа білім берерлік, тәрбиелік мәні бар
құралдардың бірі. Мақал адамның логикалық ойын дамытса, жұмбақ,
жаңылтпаш жас баланың тілін жетілдіріп, табиғат өмір жағдайындағы
түсінігі мен қиялдау қабілетін дамытады. Жұмбақ ең алдымен жас
бөбектерге үйретілген. Оның өзі көбіне ұйқасқан өлең түрінде
айтылатын болған. Алдында айтылған мақал – мәтелдер тәрізді жұмбасқтар
да балаларды ерлікке отаншылдыққа, патриотыққа үндейтін маңызды
құралдардың бірі. Өйткені көптеген жұмбақтардың астарында батырлық
ел қорғаған ерлердің бойындағы бес қарулы жасырын түрінде айтылады.
Мысалы: Белі қайқы, жоны тайқы. (қылыш).
Сүмбелі теректі,
Қызыл желекті.
Ерден қалмайды,
Жауда керекті. (найза)
Негізі, жұмбақты сөз образының кілті есебінде тануға болады.
Жұмбақ ақындықтың ұрығы – дәні тәрізді. Жұмбақтардың шешуін іздеймін
деген баланы ойына және қиялына әсер етіп қана қоймайды, сонымен
қатар қылыш, найза тәрізді ер қаруын қолға ылып, елін жаудан
қорғауға деген құштарлықтар пайда болады.
Аңыз әңгімелерде елдің мұңын мұндап, жоғын жоқтайтын қаһармандар
өскелен буынға тәрбиелі де ізгі ықпалын тигізеді. Мысалы,
көпшілікке мәлім, ұлы даланың абыз жырауы атанған Асан Қайғы
туралы айтсақ артық болмас. Асан Қайғының халқы уайым - қайғыны
білмейтін, жан – жануары жылына екі мәрте балалайтын жазы самал,
қысы шуақты Жерұйықты іздеуі баяндалады. Желмаяға мініп тынымсыз
сапар шегетін, Алтай мен Атырау арасындағы жер – судың қадір –
қасиетіне қарай сипаттама беретін дала даңышпаны қартайған шағында
жарғақ құлағы жастыққа тимей жүрсе, ол халқы үшін жасаған қызметі.
Сол үшін де халқы да оны қадірлеген, оны кейінгі ұрпағына
Асан Қайғының отаншылдығын, үлгі етіп ұсынған. Асан Қайғыдай ел
ұлы болуға үндеген. Жалғыз Асан Қайғы емес, сонымен бірге Жиренше
шешен туралы айтылған аңыз әңгімелерді де патриотизм туралы
айтылған. Айталық, ұзақ мерзім бойы әз – Жәнібек ханның ақ
ордасында болып, өзінің ұядай қосына анда – санда бір оралатын
Жиреншенің екі тізесі сыртқа шығып жататын баспанасы жайлы қайран
менің өз үйім, кең сарайдай боз үйім деп айтатын қанатты сөзінде
патриоттық ой жатыр. Өйткені, ел деген ұғым осы шағын қостан
басталатынын, туған жерге деген сүйіспеншілік осындай түсініктен нәр
алатынын қиыр жайлап, шет қонып жүрген көшпелі жақсы білген.
Сондықтан, оны ұрпақығына өнегелі жол деп көрсетті.
Ертегілерге бай елдердің бірі – қазақ халқы. Қазақ халқының ой –
қиялының жемісі болып саналатын ертегілер балалардың патриоттық
тәрбиесінде аса маңызды рөл атқарады. Өйткені, ондағы патриотизм
шығарма қаһармандарының туған еліне, кіндік қаны талған жеріне
деген құмтарлығы ауыз әдебиеті нұсқауларының басқа жанрларына
қарағанда ертегілерде анық байқалады. Мәселен, Ер Төстік
ертегісіндегі оқиғалар бас кейіпкер өзінің елден ауып кеткен
ағаларын іздеп тауып әкелуі, өз басына, еліне қауіп төндірген
перінің қызы Бекторы мен Жалмауыз кемпірден құтылып, кек алуы
жалаң батырлық емес, ізгі пейілді азаматтығын да байқатады. Халық
ертегілері өткенді ғана баяндаумен шектелмейді, болашақ, келешек
туралы қатты ойланады. Қазақ ертегілерінің басым бөлігінде ерлік,
батырлықпен қатар үлкен адамгершілік, қайырымдылық ақыл, тапқырлық,
мейірімділік пен парасат мадақталып, өскелең ұрпаққа – үлгі ретінде
ұсыналады.
Отаншылдық, ел – жұртын сүю, азаматтық борышын атқаруға болатын
халықтық рухани құндылықтың бірі – ар – намыс. Бұл – борышты атқаруға
итермелейтін әлеуметтік күш. Осы тұрғыдан алғанда ар – намыс қазақ
халқының бойына туа біткен ұлттық әлеуметтік - психологиялық
ерекшелік болмысы және ол азаматтық елін, жерін, тілін сүюге
отандық ойлау жүйесінің негізі болмақ. Сондықтан баланың жасынан ар
– намысын қалыптастыру үшін халықтық ертегілердің, ер – азамат
бейнесін сомдап, үлгі етіп, мақтанышын, ерлігін мадақтап
тәрбиелеудің маңызы зор.
Қазақ ауыз әдебиетінің ертеден кем жатқан күрделі саласының
бірі – батырлар жыры. Бұл жырлардың көпшілігі халықтың Отанды сүю,
басқыншы жаудан елді қорғау, халық үшін емес ерлік еңбек ету
идеясынан туған. Дәстүрлі қазақ эпосы – ұрпақтар бірлігі мен
сабақтастығының айқын айғағы ретінде бүгінгі күні де халықтың
жадында сақталып, ғасырдан – ғасырға, ұрпақтан – ұрпаққа асыл мұра
болып жетіп отыр. Батырлар жыры бір ғасырдың ғана жемісі емес. Ол
халықтың ертедегі тұрмыс – тіршілігіне, тарихына, қоғамдық өміріне
байланысты туып, солармен бірге жасасқан. Елін, жерін қорғаған
батырларды мадақтап жырға қосу арқылы халық жас ұрпақты ерлікке,
өрлікке, мәрттілікке, ұлтжандылыққа үйретуге тырысқан. Мысалы,
Қамбар батыр жыры еерсектермен қатар, кіші сынып оқушыларының
қабілетіне сай шығарма. Қамбар батырдың ерлік істері, халқына
сіңірген еңбегі балаларды қажырлы өжет іске бастайды.
Ұлттық ойындардың да балаға тигізетін пайдасын халық ертеден –
ақ білген. Бәйге аттың озып келуі баланың батылдық пен
өжеттілікке, шапшаңдыққа, ептілікке тәрбиелейді. Жастайыннан ат
құлағында ойнайтын қазақ баласы үшін бәйге ертеңгі әскери мектептің
бір сынағы іспеттес. Қазақтың баласы жасы жетіге келгенде атқа
мінгізіп үзеңгіні ұстатуы, ел болуға, өз ісіне жауапты болуға
меңзегені де жақсы дәстүр. Бұл жерде баланың жетіге келгенде
мектепке баруы да, оң – солын, танудағы алғашқы қадамы да
кездейсоқтық емес.
Жалпы кез келген адам соғыс іс - әрекетінде немесе басқа
жағдайда ерлік істерге бару үшін алдымен рухани тұрғыдан дайын
болуы керек.
Адам өмірінде тәлім – тәрбиенің маңызының зор екенін терең
түсінген олардың ешқайсысы да осы тақырыпты айналып өте алмады.
Жалпы ұрпақ тәрбиесінде ұлттық ерекшеліктерде, халықтың тәлім –
тәрбиені ұлттық құндылықтарын ескере отырып тәрбиелеудің тұтас
жүйесін жасауда өткен ғасырдағы көрнекті ағартушылардың
педагогтардың, қазақ зиялыларының алаш азаматтарының өнегелі істері
мен ой – пікірлері патриоттық тәрбиенің құралы бола алады.
Қазақ зиялыларының тәлім – тәрбиелік беру жөніндегі құндылықтары
елжандылық, халқы үшін адал қызмет ету екенін өз еңбектерінде
терең түсіндіре алды. Ұлтжандылықтың, елін сүюдің ғажайып күш
екендігін терең сезінген ежелгі қазақ ақын – жыраулары, ойшылдары өз
шығармаларына осы тақырыпты үнемі арқау етті, көп көңіл бөліп,
халықты елі үшін жанын жеда етуге, жастарды елжандылық рухы
тәрбиелеуге баса көңіл бөледі.
Жастарды елжандылық рухта тәрбиелеу жауынгер жыршысы Махамбет
Өтемісұлының өлеңдерінде өзекті орын алады. Ол өз еңбектерінде
жастарды ерлікке, Отан сүюшілікке, ар – намысты қорғауға,
адамгершілікке уағыздайды. Ақынның қай өлеңін алсақ та, халыққа
адал қызмет ет, еліңді, жеріңді жаудан қасық қаның қалғанша қорға,
әділет үшін, халық үшін өкінбей өлу азамат ердің ісі деген аталы
сөз өрнектеледі. Осындай халықшылдық идея, елжандылық сезім
жастардың жүрегінен терең орын алып, оларды белсенді іс - әрекетке
баулиды. Махамбет, Ақтанберді, Шал, т.б. ақын – жыраулар шығармасында
ерекше сөз болатын ерлік, Отанын, елін жерін жаудан қорғай
білушілік, отбасы, ауыл – аймақ, ел намысын қорғау жолында жан
аямаушылық сияқты ізгі қасиеттерді дәріптей отырып, жастардың бойына
елжандылық пен интернационализмді, гуманистік қасиеттерді сіңіре
аламыз.
Профессор М. Ғабдуллин өзінің Ата – аналарға тәрбие туралы
кеңес еңбегінде Бүгінгі жастарды елжандылық рухта тәрбиелеуде ақын
– жыраулардың өнеге сөздерінің белгілі мөлшерде пайдасы бар екені
хақ. Мұндағы тәрбиелік мәні бар әңгімелер жастарға жат емес.
Халықты сүй, халық үшін ерлік еңбек ет, ел – жұртқа қорған бол
деушілік қазіргі күнде ескірген сөздер емес, қайта мағыналы, мәнді
сөздер. Сондықтан бұлардың ішінен жастарымыздың тәрбиелеуде әсер
ететіндерінтаңдап алып, орнымен пайдалана білсек, нұр үстіне нұр
болар еді дейді. Осы тұрғыдан алғанда қазақтың ұлы ойшылдарының
кемеңгерлік ой – пікірлерін оқу – тәрбие ісінде орынды пайдалана
отырып, оқушы – жастарды ұлтжандылыққа тәрбиелеу - әрбір тәрбиеші
ұстаздың басты парызы.
Шоқан Уәлиханов баға жетпес құнды еңбектерінде ауызекі
шығармашылық арқылы халықтың (өлең, мақал – мәтелдер, эпостар және
т.б.) патриоттық тәрбиеге қойылған талап тілектерін, ой – пікірлерін
көрсете білген. Қазақ табиғатының адамгершілік – патриоттық тәрбиесіне
деген ықпалын өзінің күнделіктері мен сапарнама естеліктерінде
тұжырымдап жазған. Шоқан өз халқының мәдени құндылықтарын маржандай
тізіп жинауы, олардың тәрбиедегі мәнін көрсете білуі, оған өзінің
көзқарасын білдіруі - өзінің Отанына, халқына, елі мен жеріне деген
сүйіспеншілігінің белгісі, патриоттық сезімі мен ұлттық намысының
жоғары деңгейді қалыптасуының көрсеткіші. Шоқанның Отанға деген
сүйіспеншілігінің қалыптасуына, патриоттық сезімінің жетілуіне, адами
дүниетанымының дамуына бірнеше факторлар әсер етті. Оның рухани
жетілуіне, еліне, Отанына сүйіспеншілігінің қалыптасуына туған жері
Көкше өңірінің (Оқжетпес, Қосмұрын, Сырымбет) тамаша табиғаты,
ержүрек батырлары, ғұлама азаматтары тікелей әсер етті десек артық
болмайды. Ол бала жасынан Айғанымнан естіген ертегі, аңыз -
әңгімелері батырлардың ерліктері туралы естеліктері оның ұлттық
патриотизмінің қалыптасуына әсер етті, туған елінің, Отанының
алдында жауапкершілігін арттырды, халық дәстүрін бағалай білуге
үйретті. Шоқан шығармаларының мазмұны оның туған еліне деген
сүйіспеншілігін, өз халқының рухани жағдайын жақсы түсінгенін, оның
болашағына сенгенін көрсетеді. Оның өз халқының тарихын жақсы
білуі, батырлар ерлігін нақты деректер арқылы әсерлі әңгімелеуі
кімді де болса таңдандырмай қоймайды. Мысалы, ХҮІІІ ғасыр батырлары
туралы тарихи аңыз - әңгімелер еңбегінде Шоқан сол дәуірдің
белгілі батыр қайраткерлері: Абылай, Бөгенбай, Жанатай, Сырымбет,
Жәнібек, Байғозы, Оразымбет, Елшібек, Малайсары, Баян жайында он
төрт түрлі әңгіме беріледі. Қалмақ ханы Қалдан Церенмен арада
болған жорықтар, қарым – қатынастар туралы мағлұматтар бар. Бұл
тарихи деректеменің мәні өте жоғары. Өйткені, олар ХҮІІ ғасырдағы
жаугершіліктің мән – мағынасын жан – жақты танып білуге көмектеседі.
осы оқыиғаларға қатысқан батырлардың адами қасиеттерін, бір – біріне
деген сыйластық көзқарасын, шыдамдылығын, қайсарлығын білуге
жәрдемдеседі. Шоқанның Едіге жырын жазып алуы да, оны орыс тіліне
мазмұндап аударуды да, эпостық генезисі мен тарихи оқиғаларға
қатысты айтқан пікірлері де ұлттық патриотизмнің бір көрсеткіші
десе болады. Шоқан өзінің үлгі - өнегесімен халқының сонау көне
заманнан бері тұнып тұрған шежіре тарихын аялау, әрбір ой – тұжырым
қастерлеу, мәдени мұрасын көздің қарашығындай сақтау, оны
патриоттық сезіммен адамгершіліек, эстетикалық тұрғыда қабылдау
арқылы азаматтық борышым деп түсінгенін байқатады және осы сезімді
жеткіншектердің санасына құюға талпынады.
Балалар мен жеткіншектерде ұлттық патриотизмді қалыптастыру
мәселесі ұлы абай шығармаларында жақсы көрініс тапқан. Ұлттық
патриотизмді қалыптастыруда ол халық ауызекі шығармаларының рөлін
өте жоғары бағалаған. Оның тәрбиелік мүмкіндіктерін бала жастан
меңгерген, өзінің өлеңдері мен қаар сөздерінде өте ұтымды
пайдаланған.
Абай қазақ ертегілері мен аңыздарын, өлеңдері мен жырларын,
мақал – мәтелдері мен жұмбақтарын бала кезден естіп, бойына сіңіріп
өсті және ұдайы қалың елдің ішінде, өмір бойы фольклорлық дәстүр
арасында болды. Небір әдемі айтыстардың, шешендер мен билер дауының
куәгері болды. Абай өзінің еңбегінде халықтың ауызекі шығармаларын,
көркем өнердің шебері, эстетика өкілі ойшыл ақын ретінде
пайдаланады. Ол өзінің қара сөздерінде (отыз тоғызыншы т.б.) және
Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы атты еңбегінде 10
мақалға талдау береді. Мақалдарды халықтың өмірімен және тарихымен
тығыз байланыстыра алып қарайды және қоғамдық мәні тұрғысынан
бағалайды, мақал – мәтелдерді талдау барысында адамгершілік, ұлт
жандылық, ынтымақтастық, ел тарихы мәселелеріне аса назар аударады,
оларды зұлымдық, сұрқиялық, екіжүзділік, барымташылық тәрізді
жағымсыз мінез – құлықтармен салыстырмалы түрде қарастырады. Мысалы,
Он үшінші, Отыз алтыншы сөздерінде жастарды имандылыққа
шақырады. Қазақтың Құдайтағаланың кешпес күнәсі жоқ, Ұят кімде
болса, иман сонда деген мақалдарын келтіре отырып, олардың мазмұнын
дұрыс түсіндіруге талпынады. Абай Отыз тоғызыншы сөздегі (Аз
араздықты қуған көп пайдасын кетірер, Ағайынның азары болса да,
безері болмайды, Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел
болса, төбедегі келеді мақалдары арқылы халықты гуменистік
көзқарасқа шақырады, елдегі тыныштық, ынтымаққа, отансүйгіштікке,
елжандылыққа, татулыққа байланысты дегенді айтады. Абай өзінің
Бірақ сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы деген зерттеу
еңбегінде балаларды құнды тарихи деректермен таныстырады. Шыңғыс хан
мен Жошының билеген кезеңдерін баян ете отырып, Ондағы Түгел
сөздің түбі бір, түр атасы – Майқы би, Жылан жылы жылыс болды,
жылқы жылы ұрыс болды, Қой жылы зеңгер тоғыс болды,
Самарқанның сар жолы, Бұланайдың тар жолы деген мақалдарға
түсініктемені Шыңғыс ханмен оның жорық – сапарымен байланыстырады.
Абайдың бұл арадағы мақсаты – жастарға қазақтың арғы тегін, қайдан
шыққанын түсіндіру , Жеті атасын білмеген ұл - жетесіз дегізбей,
оларды өз руын, шыққан тегін білуге баулу. Балалар мен жастардың
ұлттық патриотизмін қалыптастыруда Абай өдеңдерінің рөлі ерекше.
Оның Жаз, Күз, Қыс, Жазғытұрым, Желсіз түнде жарық ой
т.б. өлеңдеріндегі туған жер табиғатының әсем көріністері,
адамдардың күнделікті тыныс – тіршілігі, іс - әрекеттер, балалардың
Отанға, елге, туған жерге деген сүйіспеншілігін арттырады,
патриоттық сана – сезімнің оянуына әсер етеді.
Сонымен, ағартушылар қазақ халқының тарихы мен тіршілігіндегі ең
күрделі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Балалардың мемлекеттік символдарға когнитивтік қатынасын
тәрбиелеу
Жетекшісі:
Орындаған:
Мазмұны
І бөлім. Балалардың мемлекеттік символдар туралы когнитивтік
қатынасы
1.1 Париоттық тәрбиедегі конгитивтілік мәселесі
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін
қалыптастырудың педагогикалық тұрғысы.
ІІ бөлім. Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеудегі мемлекеттік
символдардың рөлі мен маңызы
2.1 Қазақстандық патриотизмге тәрбиелеуде көркем шығармаларды
пайдаланудың рөлі
2.2. Балаларды мемлекеттік символдарға деген когнитивтік
қатынасын тәрбиелеудің маңызы
І бөлім. Балалардың мемлекеттік символдар туралы когнитивтік қатынасы
1.1 Париоттық тәрбиедегі конгитивтілік мәселесі
Бүгінде Қазақстан Республикасындағы әрбір ұлт, әрбір халық санына
қарамастан өздеріне тиісті, лайықты орындарын алған. Қазақстан сияқты
көпұлтты мемлекетте жекелеген этностар өкілдерінің ұлттық патриотизмі елде
тұратын барлық халықтың ортақ патриотизмімен байып отыр. Ал көпұлтты
мемлекеттегі адамдардың патриотизмі олардың ұлтаралық қарым-қатынас
мәдениетімен бірлікте қарастырылады.
Президент Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткендей, 90 пайыз қазақстандық ұлтына
қарамастан, өздерінің Отаны Қазақстан деп есептейді.
Бұл құптарлық жай, өйткені қазақстандық патриотизм азаматтың, қоғамның,
мемлекеттің ортақ күш-жігеріне келіп саяды. Қазақстан - өз Әнұраны,
Елтаңбасы, туы, жері бар мемлекетіміз деген ұғым қоғамда түпкілікті
қалыптасуы керек және оны сүю, қорғау осы қоғамда өмір суріп жатқан барша
адамның міндеті болмақ.
Негізінен патриотизм көпұлттылық және ұлттық бөліктерден тұрады. Ұлттық
патриотизм әдетте адамдардың белгілі бір ұлтқа тән екендігімен, өз тілімен,
мәдениетімен, сол аймаққа тән дәстүрлерімен тығыз байланысты.
Ал интернационализмді әрбір адамның өзін сол мемлекет халқының бір
бөлігі ретінде сезінуінен түрлі ұлттық қауымдастық өкілдерінің ортақ
Отанына деген сүйіспеншілігі мен шын берілгендігінен көруге болады.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жағдайында барлық ұлттардың
ортақ сана-сезімін қамтитын интернационализм идеясы мен ұлттық патриотизм
идеясының біртұтастығы қажет. Оның темірқазығы - Қазақстанды осындағы
барлық ұлттардың өз Отаным деп сезінуі болмақ.
Жалпы қазақстандық патриотизм дегеніміз - өзіңді республика халқының
ажырамас белігі, ортақ Отан ретінде Қазақстан Республикасына сүйіспеншілік
сезімі мен берілгендік, азамат ретінде халық пен елдің мүддесін қорғайтын
борышты сезіну болып табылады.
Қазақстандық патриотизмге басқа халықтарға деген сыйластық, бүкіл
адамзатты құрметтеу турғысынан қарау керек.
Міне, осы сапаларды оқу-тәрбие барысында студент жастар бойына сіңіру
бүгінгі куннің өзекті мәселөлерінің бірі болып отыр. Ол үшін жастарды
патриоттыққа тәрбиелеу ісін мемлекеттік тұрғыда қолға алу керек. Патриоттық
тәрбие жалпы тәрбиенің құрамдас бөлігі және жастардың патриоттық, жоғары
азаматтық сезімін қалыптастыруға бағытталатын мақсатты ұйымдастырылған және
басқарылатын психологиялық-педагогикалық үрдіс болып табылады.
Патриоттық тәрбие негізін дамытудың мәні жеке тұлғаның жоғары
әлеуметтік белсенділігін көрсететін және қалыптастыратын идеялық-
адамгершілік, моральдық еріктілік, еңбек және дене сапаларын тәрбиелеудегі
ішкі байланыстарды анықтау және саралау болып табылады.
Патриоттық тербиеде қолданылатын іс-әрекөт түрлері тәрбие процесінің
нақты мазмұнын анықтайды. Ондай іс-әрекеттерге оқу-танымдық, спорт-
қорғаныс, ойың еңбек, қоғамдық-саяси, көркемдік-эстетикалық іс-әрекеттерді
жатқызуға болады.
Студенттің патриоттық іс-әрекетке дайын болуы оның өзін-өзі тәрбиелеу,
өзіндік таныту шегіне көтерілуімен де анықталады.
Бұл іс-әрекеттердің жүзеге асуы оқытушылардың оқу-тәрбие жұмысына
шығармашылық кезқарас тұрғысынан келуімен тығыз байланысты. Қазақстан
жағдайындағы патриоттық тәрбие оқу және оқудан тыс тәрбие жұмыстарының
бірлігінде, жастардың дербес ерекшеліктерін есепке ала отырып, тәрбие
әдістерін және тәрбие ісі технологияларын мақсатты түрде таңдап, олардың
уздіксіз өзгеруі мен күрделенуінің, кеп түрлі болуының нәтижесінде ғана
жүзеге аспақ.
Ұрпақ тәрбиесімен айналысатын әрбір оқытушы өз тәрбие жұмысының негізгі
мақсатын от жүрегі Отан деп соғатын жастар тәрбиелеу деп алса, ұлт
болашағына, ел тыныштығына сеніммен қарауға болады.
Алматы қаласы.
Музыка сабағы арқылы ұлттық тәрбие беру. Тәрбие ісі адамзаттың бүкіл
даму тарихымен қатар жүріп келеді. Тәрбие - бір ұрпақтың өмір сүру
тәжірибесін екінші ұрпаққа жалғастырушы үрдіс. Осы арқылы дамытады және
адамның дамуына басшылық жасалады. Қазақ халқы бала тәрбиесіне өте үлкен
жауапкершілікпен қараған. Тіпті жазу-сызу мәдениеті қалыптаспаған дәуірдің
өзінде де ұшы-қиырсыз жазира дала тұрғындары өздерінің тарихында жас буынға
тәлім-тәрбие берудің басқа ұлтта қайталанбайтын бай тәжірибесін жинақтап,
өзіндік салт-сана, әдет-ғұрып, дәстүр-рәсімдерін дүниеге әкелді. Олардың
әрқайсысы өзіндік ерекшеліктерімен бала тәрбиесіне ете үлкен ықпал жасайды.
Қай ұлт болса да оның үлттық үрдісі, өзіндік әуені, білікті қасиеті,
ұлттық болуы арқылы болашақ ұрпағының төл келбетін қалыптастырады.
Бүгінгі заман талабы - еліміздегі болып жатқан саяси-экономикалық,
ғылыми-техникалық, мәдени өзгерістерге байланысты жас өспірімдердің
тәрбиесіне жаңа тұрғыда қарауды талап етіп отыр. Қазіргі кездегі тәрбиенің
басты мақсаты ұлттық сана-сезімі оянған, мәдениетті, рухани ойлау дәрежесі
биік, шығармашылықпен қызмет атқара алатық қоршаған табиғи ортаға,
әлеуметтік ортаға икемді, үйлесімді дамыған тұлға қалыптастыру болып
табылады.
Қазіргі кездегі жалпы білім беретін мектептердің оқулықтарының мазмұны
қазақ халқының өмір тәжірибесіне, әдет-ғұрыптарына, салт-дәстүрлеріне,
рухани қазынасына, саяси әлеуметтік, эканомикалық ерекшеліктеріне
ыңғайланып жасалуда. Бұны біз ұрпағымыздың бойына ұлттық құндылықтарымызды,
қасиеттерімізді сіңірудің қажеттілігінен туындаған жағдай деп түсінуіміз
керек. Яғни, ұрпағымызға ұлттық тәрбие беру қажет. М.Жұмабаев бұл мәселе
жөнінде былай деп ой түйеді: "Әрбір ұлттың балаға тәрбие беру туралы
ескіден келе жатқан жеке-жеке жолы бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып,
көп қолданып келе жатқан тақтақ жол болғандықтаң әрбір тәрбиеші, сөз жоқ
ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиісті. Және әрбір ұлттың баласы өз ұлтының
арасында, өз ұлты үшін қызмет атқаратын болғандықтан, тәрбиеші баланы сол
үлт тәрбиесімен тәрбие қылуға міндетті".
Әр ұлт өз ұрпағына ұлттық тәлім-тәрбие беру арқылы ғана ұлттық
болмысын, бейнесін сақтап, дамыта алатыны белгілі. Ал ұлттық тәрбиенің
қайнар көзі фольклорымызда екені даусыз. Себебі дәстүрлі мәдениетіміздің
ұмыт бола бастаған қай түрік қай саласын болса да сол "фольклорымыздан
тауып, ажыратып ала аламыз. Біз бұл жерде ұлттық тәрбиенің көздерін
музыкалық фольклордан қарастырмақпыз.
Патриоттық тәрбие мемлекеттік символдар арқылы және мемлекетіміздің ата-
бабамыздан сақталынып келе жатқан құндылықтары арқылы танымдық қатынасы
тәрбиеленеді. Жүріп өткен тарихи тағылымдарға көз жүгіртетін болсақ, таным
сөзі психологияда когнитивтілік терминінде пайдаланылған екен. Осы тұрғыдан
алғанда мемлекеттік символдарды танымас бұрын психологиялық тұрғыда
мемлекеттік символдарды конитивтендіру мәселесіне көз жүгіртейік.
Когнитивті психология адамның дүниені тануы, мәліметтерді талдауымен
қоса, тұлғаның түрлі туындап отырған ситуациялар мен мәселелерді қалай
парасатты шешетіндігін, яғни адамның когнитивті қабілетінің дамуы қалай
жүретіндігінде қарастырады.
Брунердің когнитивті тұжырымдамасында (1966), біздің әлемді тануымыз
сезімдік және қозғалыстық сипатта болады: ешбір ой біздің сезім және
әрекеттік белсенділігімізсіз болмайды деп көрсетеді. Сондықтан шындықты
сенсоматорлық бейнелеу балалық шақта шешуші роль атқарады.Дүниені
бейнелеудің келесі тәсілі – иконикалық бейнелеу. Мұнда қабылданған нақты
объектілер ес-жадында образ түрінде, ойлы образ түрінде жүреді. Жеткіншек
жаста дүниедегі образдарды иконикалық бейнелеуі енді заттық формадан енді
түсініктерді символикалық бейнелеумен толығады. Мұнда, дүниені қабылдау
образдары тілді пайдаланумен шектеледі. Брунердың айтуынша, тіл –
когнитивті процесті дамытудың ең негізгі құралы.
Швейцар психологі Жан Пиаже (1896-1980) адам шындық дәрежені қалай
таниды деген мақсат қоя отырып, баланың ойлауының даму заңдылығын
зерттейді. сөйтіп, мынадай қорытындыға келеді: когнитивті даму ол
біртіндеп болатын процесс және ол бірізділікте болады және ол бірнеше
кезеңнен тұрады. Баланың интеллектілік дамуы баланың не білетіндігі мен сол
білуге деген талпысы арасындағы үнемі болатын тепе-теңдік ізденіс
нәтижесінде болады. Мұны барлық балалар басынан өткереді. Дегенмен кейбір
осы кезеңдердің барлығын басынан өткізгенімен, оларда белгілі бір кезеңде
бір немесе бірнеше қажетті фактілерді жетіспеуіне байланысты дамуында
тежелу немесе блокодалық болады. Алға жылжу жүйке жүйесінің жетілуі, түрлі
заттармен айналысу тәжірибесінен және тіл тәрбие сияқты әлеуметтік
факторлардың бірлескен әсерімен белгіленеді.
Тұлғаның когнитивті теорясы танушы, түсінуші, талдаушы, сияқты
адамның түсінуінен барып шығады. Адам мәліметтер әлемінде өмір сүреді, ол
оны түсінеді, бағалайды, пайдаланады.
Адам әрекетінде үш түрлі компонент бар:
1. әрекеттің өзі;
2. ой ;
3. сезімі
және мұның барлығы белгілі-бір әрекетті орындау барысында болады.
Сырттай қарағанда бірдей болып көрінетін әрекеттің өзі ондағы ой мен
сезім түрліше болуына байланысты әр түрлі болады. Ондағы ой мен сезім
түрліше болуына байланысты.
Субъективті ситуацияны интерпретациялау сол ситуацияның объективті
мәніне қарағанда, бұл факторға шынайы шешім қабылдау деген сөз. Өзі қатысып
отырған әрекетте, адамның ситуацияны әртүрлі көруіне байланысты талдама
берушілік (интерпретациялық) әр қилы болады. Нақты ситуациялық схеманы
өзіндік интерпретациялау өзіндік ішкі өзгермеліктерімен байланысты:
- адамның өзінің болашақ мінезінің болу себебін болжауының
жетіспеушілігінен;
- нақты ситуациялық жағдайға тап болғанда адамның сол кездегі уақыттың
аздығы немесе білімінің жетіспеушілігі немесе т.б. себептер мәселені жан-
жақты талдауға мүмкіндік бермейтіндігінен;
- шешім қабылдау қажет болған жағдайда оған таңдау мүмкіндігі беріле
бермейтіндігі;
-белгілі бір әрекет атқаруда эмоциональдық жағдайдың басымдылығынан
дұрыс шешімнің қабылданбауы.
Міне ,мұның барлығы әрекетті қажет етеді.
Әрекет - ол мәлімет көзі, өзі туралы немесе өзге туралы пікірді
өзгертуге немесе қалыптастыруға сол әрекет мүмкіндік береді. Олай болса,
адамның реакциясынан кейін өзінің белгілі-бір мінезінің субъективті
талдауды жүзеге асырады, оның жетістік деңгейі тиісті түзету немесе болашақ
туралы белгілі бір қорытынды жасауына байланысты болады.
Психолог Зимбардо, антиәлеуметтік мінез формаларын зерттей отырып
жағымды әрекеттің көп бөлігі ситуациялық және тұлға аралық факторды талдау
көмегімен түсіндіріледі. Ең жақсы деген адамның өзі күрделі жағдай мен
ситуацияларды қателесіп жатады. Ситуациялар адамның жоспарын, ниетін, қарым-
қатынасының орындалуында кедергілерге кезігеді немесе жүзеге асыру
потенциалының артуына күш береді. Ситуациялық құбылыстарда тап бола отырып
немесе оны арнайы құра отырып, адам мінезін күрт өзгертуге болады және
керісінше, көп күш жұмсай отырып, адамға сырттай әсер етудің нәтижесінде де
өзгертуге болады деген қорытындыға келеді.
Психолог Эллис, адамның дұрыс емес мінез-құлқы ең алдымен белсенді
ситуацияларды тудыратын ақыл жетпейтін (ирроционалды) ойға байланысты деп
есептейді. Бұл жағдайда адаммен бірлесіп сол жағдайға тап болдырған
ситуациялық жағдайды талдау керек. Терапевтің негізгі міндетіне пациентінің
ойлау процесін зерттеу және ойлау мазмұнын оның санасына иррациональдық
моменттерді жеткізу кіреді. Адамның болған оқиғаны объективті қабылдауға
үйрету жаңа әрекет шешімін іздеуге алып келеді. Міне, осылай мінезді
бейімделмеген формасы біртіндеп жаңа, барынша тиімді формамен алмасады,
яғни адамдағы ой модификациясы (түр өзгертушілік) мінездің өзгеруіне алып
келеді.
Американ психологі А. Бек, адамның қалай ойлайтындығын олардың қалай
сезінетіні мен қалай әрекет ететінін айқындайды. Эмоциональдық жағдай
паталогиясы мен адекватты емес мінез бейімделмеген когнитивті процес
нәтижесінде болады. Сондықтанда, когнитивті терапияның мақсаты
дисфункциональды сенім модификациясы мен мәліметті қайта өңдеудегі қате
тәсілмен шектеледі. Қабылдау және ойлауды өзгерту аударуға әсерленушілік
модификациясы мен мінез-құлық реакциясына алып келеді. Бек автоматты ойда
белгілеп және феноменін сипаттады, ол ағымды мәліметті қайта өңдеумен
байланысты, олар еріксіз, жылдам, бейсаналы және тікелей эмоциональды және
мінез реакциясына алып келеді. Бек, эмоциональдық бұзылуда (қамыққа,
тынышсыз аффект, жоғары қозушылық) автоматты ойлау белгілі-бір өзіне тән
ерекшеліктерді айырады: қайғыру- жоғалту ойлауына лайықты қойылады,
қаһарлану – қандайда бір стандарттың бұзылуы туралы ойлау; қамығу - өзі,
дүние, адамдар, болашақ туралы негативті мазмұнды ойлау; үрей – сыртқы
қорқынышты ойлау және онымен өзінің күресе алмайтынын белгілейді.
Автоматты ойға бейімделмегендік сыртқы ситуация бағалаудың қателігі
базистік алғышарт негізінде жатқан дисфункциональдықпен түсіндіріледі.
Базистік алғы шарт ол адамның өзі және айналадағы қоршаған дүние туралы
терең түсінігін көрсетеді, онда оның барлық өмірлік тәжірибесі бар, әсіресе
балалық шақтағы көңіл-күйі мен отбасының әсерін онда негізгі рольде болады.
Психикалық бұзылушылығы бар адамдарда белгілі-бір базистік алғы шарттардың
дисфункциональдығы, оның сол ағымдық ситуацияны қабылдау мен бағалаудың
теріс болуына итермелейді және соған сәйкес жағымсыз эмоция мен
адаптацияланбаған әрекетті басынан өткізеді.
Психотерапевтің пациенттің сол идеяны болжам ретінде көз алдына
келтіріп, пациентпен бірге сол болжамның валидтілігін тексеруге және
альтернативті ізденушілікті жүзеге асыруға көмектеседі; егерде алғашқы
жағдайда идея империялылығы дәлелденбесе, онда пациенттің автоматты ойлауын
айқындап, базистік алғы шарт дисфункциональтығын танып және оның бағытын
түзету керек
Тұлғаны когнитивті тұрғыдан қарастырғандардың бірі-Д. Келли. №2
кестеде қарастырылады.
Когнитивті бағыт интелектуальдық немесе ойлау процестерінде адамның
мінезіне әсерін болатынын көрсетеді. Джорж Келли – осы бағытты бірден-бір
негізін қалаушы. Келлидің пікірінше, кез – келген адам – жеке басының
қайғысын өзінше зерттеуші, оның түсінуге талпынушы, өз ісіне талдама
беруші, болжаушы және бақылаушы және мұның барлығын ол өзінің бұрынғы
тәжірибесі мен болашақ туралы болжам негізіне сай жасайды деп
көрсетеді. Объективті шындық болғаныменде оны адамдар әр түрлі
сезінеді, кез – келген оқығанын әр түрлі қырынан қарауға болады
және адамдарға қайғының ішкі дүниенсін талдама жасауда немесе
тәжірибелік оқиғаның сыртқы дүниесін тануға үлкен мүмкіндіктер
жиынтығы беріліп отыр. Кез – келген адам шындық туралы өз
болжамдарын ұсынады, ал оны өмірлік жағдайларға байланысты болжап,
бақылайды, болашақты болжауға және күтілетін нәтижесіне сай жоспар
жасауға тырысады. Адамның болашақта бағдарлығы көпшілігінде өткен
немесе қәзіргі кезде болып жатқан оқиғаға емес, болашаққа қарай
бағдарланады.
Адамның өмір туралы көз қарасы ауыспалы. Өйткені бүгінгі көз
қарасын кешегісімен немесе ертеңгісімен, бүнгісімен салыстыруға болмайды.
Адам айналадағы қоршаған орта туралы түсінікті пассивті түрде
қабылдап қана коймайды, оны белсенді қалыптастыру қабілетіне ие. Келли
пікірінше, адам өз әлемін конструкт деп аталатын нақты жүйе немесе
модель арқасында қабылдайды тұлғалық конструкт адамның өзінің
тәжірибесін саналы түрде меңгеріп алу немесе талдама жасау, түсіндіру
немесе сәуегейлену (болжама жасау) пайдаланатын идеясы немесе ойы
ол белгілі бір шындықты аспектілері ұқсас және контраст терминінде
адамның ойлануымен тұрақты тәсіл ретінде беріледі. Сол когнетивті
процесс объектінің, оқиғаның ұқсастығын бақылау және олардың
арасындағы айырмашылықты тұлғаның конструктылығын қалыптастыруға алып
келеді. Конструкіні қалыптастыру үшін үш элемент қажет: оның екеуінің
бір біріне ұқсас болуы, ал үшіншісі алдыңғы екеуінен айырмашылығы
болуы тиіс. Сондықтан барлық тұлғалық кдонструкттар биполярлы және
дихотомиялы. Адам ойлауы өмірлік тәжірибені екі түрлі термин ақ
және қара да ұғынады, олар сұр түрінде көрмейді. Барлық
конструктінің екі бір біріне қарама – қайшы полюстері бар : ұқсас
полюс – екі ұқсас заты бейнелейді, ал контраст полюсі – сол заттардың
үшінші элементке қарама қайшылығын көрсетеді. Тұлғалық конструктті
мысал ретінде мынадай болуы мүмкін: Ақылды – ақымақ, жақсы –
жаман, әйел – еркек, достық – қастық және т.б.
Конструкт теорияны еске түсіреді, онда ол белгілі бір құбылыс
диапазонын, ол дипозонның өзінің пайдаланушылық аясы барлық оқиғаларды
қамтиды, онда конструкт релевантты және қолданбалы. Келли өткізгішті
және өткізгішті емес деп айырады.
Өткізгішті конструкт – ол өз диопозонына әле талқыланбаған элементі
пайдалануы, ол жаңа құбылысты түсіндіруге ашықтық береді.
Өткізгіштік емес конструкт – құбылыстың алғашқы негізін құрайды, жаңа
тәжірбиебе талдама жасалуына жабық болып келеді.
Келли конструктіні жіктейді және оны мынадай етіп белгілейді:
1) Көндікпейтін жіктеудегі конструкт.
2) Констелляторлы конструкт.
3) Болжамалаушы конструкт.
Кесте 2
ТҰЛҒАНЫҢ КОГНИТИВТІК ҚАБІЛЕТ СИПАТЫ
Көндікпейтін (упредителны)жіктелуіндегі конструкт –бұл, бір жіктеуге
енсе, ойлауы қайта қарауды немесе басқа талдама жасауды өзі үшін және
өзге үшін де жоққа шығарады, өйткені ол құбылысты жаңа тұрғыдан көріп
бағалауға мүмкіндік бермеуші ролінде болады.
Констелляторлы конструкт – бұл, құбылыс бір конструктінің белгілі
бір категориясына жататын болса, оның басқа сипаттары жазылып қалады.
Мысалы. Егер адам сатушы болса, онда оның ұлты жоқ, әділетсіз, алдамшы
деген сияқты пікірлердің сол кәсіптегілерге жазылып, тек соларға тән
болып қалуы. Егер адам сол категориялар тобына жататын болса, онда оны
осында сипаттында қабылдайды.
Болжамалаушы конструк – бұл, жаңа тәжірбиеге ашық, алтернативті
көзқарасты қабылдаушы, иілгіш, өзгермелі.
Көндікпейтін, констеляторлы, болжамаушы ойлаушы-конструкт құбылысы,
затты, адамды түсіндіру үшін қажет.
Тұлғалық конструкт дегеніміз :
-жан – жақты конструкт- бұл өзіне кең спектрлі құбылысты ендіруші;
-жеке конструкт – құбылыс пен мүмкіндіктердің қысаң диапозонын қамтиды;
-негізг конструкт – адамның негізгі іс - әрекетін реттеуші;
-перифериялық констркт – негізгі құрылымды болар болмас өзгеріссіз,
өзгертетін.
Біздің әрқайсымыз шындықты әлем картинасын жасауда қарама –
қайшылықты емес қажеттілікте өз моделі немесе конструкт тәсілі арқылы
қабылдаймыз. Егер конструкт болған оқиғаны дәл болжаса, адам онда оны
сақтап қалады. Ал егер керісінше егер болжам анықталып
бекітілмесе, ол жасалынған конструкт қайта қарастыруды немесе мүлдем
алып тастау қажет етеді.
Конструкт валидтілігі – болжам тиімділігі сияқты көзқараспен, оның
деңгейінің өзгермелігімен тексеріледі. Әрбір адам керемет конструкт
жүйені меңгереді, ол оны өзінің өмірлік тәжірбиесінде талдама
жасаудада пайдаланады. Адамдардың бір – бірінен айырмашылығы сол оқиғаны
талдама жасауына байланысты. Екі адам егіз болғанмен немесе көзқарасы
бірдей адам болғанның өзінде оқиғаны әр түрлі талдама жасайды. Әрбір
адам шындықты өзінің керемет тұлғалық конструкт тұрғысынан түсінеді.
Адамдар арасындағы айырмашылықтың болуы, ол оқиғаны әр түрлі көзқараста
талдама жасауында. Адам шындықты түсіндірде оған әсер ететін оқиғаны
сезіп қоюға үйренуімен түсіндіреді, яғни адам сол мезгілдегіні болшақты
болжай білу есебінде өзінің керемет тұлғалық конструкт жүйесі арқасында
қарастырады. Сонымен адам мінезі болашақ оқиғаны болжауымен белгіленеді.
Келли есептеуі бойынша, әрбір адамның конструктілі жүйесі бірегей
және адамдар көзқарасына байланысты айырмашылықты болады. Өйткені әрбір
адамның өзінің конструкт жүйеісінің көлемінде әрекеттеледі. Адам өзінің
тұлғалық конструктісін иерархиялықта ұйымдастырады, өйткені бірге
тірекспейтін және лайықсыздық минимумға дейін алып барады.
Адам бір-бірінен өзінің әлімі туралы түсінігінде пайдаланатын
конструкт санымен типі мен ғана айырмайды, сонымен бірге өзінің
конструктісін қалай ұйымдастыратынында ерекшеленеді. Конструкт пирамидті
құрылымда ұйымдасқан, олардың кейбіреулері - бағындырушы ал, кейбірі
бағынушы позицияда жүйесінің бөлігінде болады. Адам түрлі иерархиялық
тұлғалық конструкт жасайды, бір адам жүйесіндегі бағынушы және бағындырушы
конструкт болады. Келидің пікірінше, егер адам өзінің конструктісін
ұйымдастыруды білетін болса, онда біз оның мінезін дұрыс міней аламыз.
Тұлғаны тану дегенім – адам ретінде өзінің жеке тәжірбиесін түсіндіру, яғни
білу дегенді білдіреді. Тұлға дегенде өзінің негізгі конструктісін
ұйымдастыру жүйесінде түсіндіріледі және оқиғаны алдын ала болжаушы және
қайғыру әлімінде талдама жасауды пайдаланады.
Адамдарда бірнеші конструкт бар. Соның көмегімен өзінің өміріндегі
оқиғаларды талдама жасайды және оқиғаны болжау үшін әрбір күні қандай
конструкт және қандай полюсті таңдауы керек. Егер адам алдына
конструктіні таңдау тұрса, онда ол конструктілі құрылымды анықтайды және
таңдауда барынша мүмкін болатын немесе оның әлемді түсінуін
кеңейтетінді таңдайды. Конструктілі жүйе бағытты анықтауға, бағытты
кеңейтуге қарай жасалады. Анықтауда – мүмкін болатын алтернатива таңдауды
қамтиды және ол бұрынғы тәжірбиеге сүйенеді, конструкт таныс тәсілді
пайдаланды. Кеңейтуде – оқиғаны түсінуі кеңейтуді, конструкт қолданбалы
диапазонын кеңейту конструктілі бұрын белгілі оқиғалы болған үшін
пайдалану сияқты алтернативалардың таңдауды қарастырады.
Адам жаңа немесе белгілі емес ситуацияларды жүзеге асыруда мынандай
әрекеттері болады:
Бағдарлылық – таңдау – орындау, яғни, бірнеше мүмкін конструктіні
жүйелі ойлап алу және солардың ішінен ситуацияны талдама жасауға ең
жақсысы таңдалынады.
Таңдау – қандай алтернативті конструктінің барынша жүйелі анықтау
немесе кеңейтуге алып келетіндігіне байланысты бағалану негізінде
жасалынады және таңдалған конструкт адамның мінезін белгілейді. Осыдан
барып, егер адам өзінің конструктісін өзгертетін болса, онда адам өзінің
мінезін және өз өмірін өзгертеді.
Тұлғаның конструкт жүйесі дегеніміз – бұл, мәңгі өзгермелі өмірдегі
болжам жиынтығы, ол үнемі тәжірбиеде тексеріліп тұрылады. Пайдасы бар
конструктілер сақталынады, ал қалғандары қайта қарастырылады немесе
шығарылып тасталады. Егер екі адам өмір туралы көзқарасты бөлісер болса
жеке тәжірбиесін талдағаны және ол бір біріне жақын болса онда олар
өздерін бірдей ұстайды.
Адамның ұқсас болуы өмірде кездескен оқиғаларды бірдейлігінде емес,
сол оқиғалардың бірдей психологиялық мәнге ие болуна байланысты. Бір
мәдениет өкілдерінің мінезінде, конструктісінде ұқсастық болады.
Мәдениеттің әртүрлігі түрлі конструктіні көрсетеді. Әлеуметтік дара
әрекеттестік болуы ең алдымен бір адамның екінші бір адамды шындықты
сезінуін түсінуге деген талпынысын қарастырады; біреумен өзара
әрекеттестігі жемісті болуы үшін, адам өзге адамның конструктивті жүйесін
талдама жасауы қажет. Онда ол өзін сол адамның орнына қоя отырып, сол
кездегі және енді болатын мінезін дұрыс түсінеді, болжай алады. Оптималды
қарым – қатынас өмірге деген өзара түсіністікті шамалайды. Адам дүниені
талдама жасауының бірдей болуы, егер олар ұқсас конструкт жүйесін ұқсас
пайдаланса және әлеуметтік қарым – қатынас мәні біреулерімен сол адамның
әлемді қалай қабылдайтындығын түсінуін талап ету болса болады. Адам
дүниені бірдей қабылдамайтындығына байланысты мұндай адамдар ақырында дос
болды.
Келли эмоциялық жағдайдың туындауын конструкт түсінігі арқылы
түсіндіреді. Мысалы, адамның жолында кездескен оқиғаларға конструкт сай
болмаса, онда ол адамда, белгісіздік, көмексіздік құрылым сияқты күйлер
кешеді. Конструктінің стержінді жүйесі оның стерженді сай (кәсіби роль,
ата – ана ролі жақын дос роліне) ендіреді және оны дұрыс орындалу
барысында өзін кінәләу сезімі, адамда ұялу пайда болады және бұл
мінездің өзіне қарама – қарсы екенін сезінеді. Егер оның конструктілік
жүйесі белгілі бір оқиғаға байланысты өзгеріске түсетінін сезінсе, онда
қуаттау немесе қайта қарау керектігін алға тартуы. Өз конструктісін
өзгерту қиын және кей жағдайларда мүмкін де емес. Сондықтан ол олардың
көзқарасы мен конструктісіне сай болуы үшін, әлемді, басқа адамды
өзгертуге талпынады.
Кез келген тұлғаның психологиялық бұзылуы -мақсаттың жетістігіне
жетудегі тұлғалық конструктісінің, жарамсыздығынан барып туындайды. Я
Мұнда адам болатын оқиғаны болжай алмайды, осыдан барып дүниені тану
және оны меңгеруге байланысты қиындықты басынан өткізеді. Келлидің
пікірінше, депрессия өзінің перцевтивті алаңын минимумға дейін
апарғанда жағдайда, оның мардымсыз шешім қабылдауының өзі қиынға соғады.
Келли психотерапияның мақсаты - адамдардың конструктілік жүйесін
өзгертуге, олардың болжам жасау тиімділік арттыруға, пациетке жаңа
болжам жасауын дамытуға және оны апробациялауға, жаңа конструктінің
адамдарға қолайлы болып, ол өз болжамын тексеріп көріп, сол
конструктілік жүйені қалыптастыру мен қайта құруға және тиімді болжам
жасауға көмектесу керек деп есептейді. Соның нәтижесінде барып қана ол
өзін басқа, жаңа тұрғыда, тиімді адам тұрғысында сезінеді және талдама
жасайды.
Келли, фиксированный рольде терапиялық әдісті пайдаланды және ол
бірнеше кезеңдерден тұрады:
-пациент өзінің мінездемесін үшінші адам ретінде жазады (өз
мінездемесін сыртекі түрде бақылаущы ретінде орындайды) соның негізінде
өзін талдама жасауды және өзінің басқа адамдар мен қарым – қатынасын
пайдаланатын конструктісін белгілейді;
-психотерапевт пациентке қолайлы конструктілік жүйені жасайды және
бір адам фиксированный роль түрінде сипаттатады;
-пациент белгілі бір мерзім ішінде фиксированный рольді орындауда,
өзін қалай алып баратындығы туралы ойлауы, ол арқылы өзінің жаңа
қырын қалай ашатындығын, өз конструктісін түзетуін, өзінің нақты
мінезін өзгерту ролін орындауды сұрайды.
Міне, бідің жоғарыда қарастырған мәселелеріміз тұтастау когнитивті
психологиясының даму тарихы.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастырудың
педагогикалық тұрғысы.
Адамға ең бірінші тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген
білім – азаматтың қас жауы, ол келешекте оның барлық барлық өміріне
апат әкеледі, - депті әл – Фараби бабамыз. Мұнан өз тағдырын өзін
шешуге қолы жеткен халқымызға ұлттық рухани болмысты дұрыс
қалыптастыру аса қажет екенін байқаймыз.
Отаннына деген сүйіспеншілікті қалыптастыру мәселесі – бүгінгі
күннің білім беру жүйесі алдында тұрған маңызды міндеттерінің бірі.
Отан дегеніміз – халық. Халық дегеніміз – адам. Адамды сүю – оған
жақсылық жасау. Ендеше отаншылдық – сонау ерте заманнан қалыптасып
келе жатқан қасиетті сезім. Халықтық құндылықтарға сүйене отырып,
елдікке, ерлікке, азаматтыққа тәрбиелеудегі өлең - жырлар, мақал –
мәтелдердің әсері ұтымды болатындығы туралы танымал педагогтарымыз
айтып та, жазып та жүр.
Патриотизм мәселесі қай халықтың болмасын басты тәрбие бағдары
болады. Патриоттық сезімді тәрбиелеуде түрлі құралдар пайдаланылады.
Патриоттық сезімдер құралдарына:
1. Ұлттық құндылықтары – жер, ел, тіл жатады.
2. Ұлттық нышандары - Ел таңба, Ту, Әнұран.
3. Ұлттық мәдениеті – сөз, бейнелеу, саз, дене тәрбие және т.б.
4. Қазақ зиялыларының өнегелі іс - әрекеттері мен сөздері.
Халқымыздың отан сүйгіштік, патриоттық туралы, ұлттық мұрасының
даму тарихына үгілетін болсақ, ХҮ – ХҮІІІ ғасырлардағы Асан Қайғы
бастаған, Ақтамберді, Доспамбет, Шалкиіз, Бұхар, Махамбет т.б. ақын
– жыраулардың поэзияларындағы тәлімгерлік ой пікірлерінен көреміз.
Жас ұрпақтың оның ішінде төменгі сынып оқушыларының төл
мәдениетінен нәр алуы ұлттық фольклорымен тығыз байланысты. Қазақ
халқының өте әрідегі ата – бабаларының өмір сүрген кезінен (ҮІ
ғасыр, Түрік қағанаты) бастау алып, күні бүгінге дейін кәдесіне
жарап келе жатқан рухани мұраның бірі – халықтық педагогика. Халық
педагогикасының басты мәселелерінің бірі – ұлттық үрдістер тұтастығын
сақтай отырып азаматтық, адамгершілік, патриотизмге тәрбиелеу болды.
Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой – толғаныстары бесік жырымен
батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешендік сөздер мен
айтыс - термелерде, жұмбақ - жаңылтпаштар мен мақал – мәтелдерде
көптеп кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің негізгі түйіні –
адамгершілік – имандылық, ақыл – ой, еңбек, эстетика, дене, патриоттық
тәрбиесіне байланысты мәселелерге келіп тіреледі. Қазақ халқы бала
тәрбиесімен арнайы айналысатын қоғамдық орындар (балалар бақшасы
т.б.) ашпаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан кезіннен бастап - ақ
өлең – жыр мен әңгіме, ертегі, тақпақ тәрізді мәтіндік ұлағаттармен
санамақ, жаңылтпаш сияқты ойындар арқылы тәрбиелеп отырған. Ауыз
әдебиетінің басқа түрлеріне қарағанда, мақал – мәтелдердің өзіне тән
ерекшеліктері мен өзгешеліктері бар. Ол адам өмірінде, тұрмыс –
тіршілікте, қоғамдық жайларда кездесетін әр түрлі құбылыстарға,
тарихи мәні бар оқиғаларға берілген даналық баға, тұжырымды түйін
есебінде қолданылады.
Отансүйгіштікке тәрбиелейтін мақал – мәтелдердің алатын орны өз
алдына бір төбе. Мақал – мәтел ойды қысқа да ұтымды жеткізетін,
өмір тәжірибесін қолдана айтатын сөздер. Онда ел, жер, халық, Отан
жайында айтылған өнегелі сөздер өте көп. Мысалы, Өз елім өрен
төсегім, Ел – жұрты бардың жұтамы жоқ, Туған жердің күні де,
күлі де ыстық, Туған жер – тұғырың, туған ел - қыдырың, т.б.
мән мағынасына зер салатын болсақ, ешқандай дәлелдеуді қажет
етпейтін, жас ұрпақтың отансүйгіштік, патриоттық сезімін жетілдіру
үшін қажетті қағидалар, бұлардың тәрбиелік мәнін түсіндіре отырып,
бала тәрбиесінде кең пайдаланылды. Өзінің мақалдарында туған жер, ел
– отанды аса жоғары бағалап ардақтаған халық енді оларды қорғау
әрбір ер – азаматтың басты борышы деп біледі. Ел талап, ойран
салуды көздеген шапқыншы жау болса, оған қарсы аттану, қасықтай
қаны қалғанша, ақтық демі біткенше алысу, сөйтіп дұшпаннан Отанды
қорғап қалу халқын сүйген әрбір ер жігіттің азаматтық борышы
болатындығын көрсетеді. Жат елдің жақсысы болғанша, өз еліңнің
сақшысы бол, Елін сүйген ер болар деген мақалдар осының айғағы.
Халық мақалдары ел қорғау, басқыншы жауды талқандап жену жолында
ерлік жасаған, қара қылды қақ жарған, қиядан тартып жол салған,
жау қамалын қиратқан, табан тірескен айқастарда тайсалып тартынбаған
жігіттерді ардақтайды, абыройлы атақ пен даңққа бөлейді. Олардың
халық сүйсінген ерлік істерін кейінгі ұрпаққа үлгі етеді.
Қазақ ауыз әдебиетінен орын алған және ерте заманнан бастап
бүгінгі күнге дейін даму, өсу үстінде келе жатқан жанрлардың бірі
– жұмбақтар.
Жұмбақ - өскелең ұрпаққа білім берерлік, тәрбиелік мәні бар
құралдардың бірі. Мақал адамның логикалық ойын дамытса, жұмбақ,
жаңылтпаш жас баланың тілін жетілдіріп, табиғат өмір жағдайындағы
түсінігі мен қиялдау қабілетін дамытады. Жұмбақ ең алдымен жас
бөбектерге үйретілген. Оның өзі көбіне ұйқасқан өлең түрінде
айтылатын болған. Алдында айтылған мақал – мәтелдер тәрізді жұмбасқтар
да балаларды ерлікке отаншылдыққа, патриотыққа үндейтін маңызды
құралдардың бірі. Өйткені көптеген жұмбақтардың астарында батырлық
ел қорғаған ерлердің бойындағы бес қарулы жасырын түрінде айтылады.
Мысалы: Белі қайқы, жоны тайқы. (қылыш).
Сүмбелі теректі,
Қызыл желекті.
Ерден қалмайды,
Жауда керекті. (найза)
Негізі, жұмбақты сөз образының кілті есебінде тануға болады.
Жұмбақ ақындықтың ұрығы – дәні тәрізді. Жұмбақтардың шешуін іздеймін
деген баланы ойына және қиялына әсер етіп қана қоймайды, сонымен
қатар қылыш, найза тәрізді ер қаруын қолға ылып, елін жаудан
қорғауға деген құштарлықтар пайда болады.
Аңыз әңгімелерде елдің мұңын мұндап, жоғын жоқтайтын қаһармандар
өскелен буынға тәрбиелі де ізгі ықпалын тигізеді. Мысалы,
көпшілікке мәлім, ұлы даланың абыз жырауы атанған Асан Қайғы
туралы айтсақ артық болмас. Асан Қайғының халқы уайым - қайғыны
білмейтін, жан – жануары жылына екі мәрте балалайтын жазы самал,
қысы шуақты Жерұйықты іздеуі баяндалады. Желмаяға мініп тынымсыз
сапар шегетін, Алтай мен Атырау арасындағы жер – судың қадір –
қасиетіне қарай сипаттама беретін дала даңышпаны қартайған шағында
жарғақ құлағы жастыққа тимей жүрсе, ол халқы үшін жасаған қызметі.
Сол үшін де халқы да оны қадірлеген, оны кейінгі ұрпағына
Асан Қайғының отаншылдығын, үлгі етіп ұсынған. Асан Қайғыдай ел
ұлы болуға үндеген. Жалғыз Асан Қайғы емес, сонымен бірге Жиренше
шешен туралы айтылған аңыз әңгімелерді де патриотизм туралы
айтылған. Айталық, ұзақ мерзім бойы әз – Жәнібек ханның ақ
ордасында болып, өзінің ұядай қосына анда – санда бір оралатын
Жиреншенің екі тізесі сыртқа шығып жататын баспанасы жайлы қайран
менің өз үйім, кең сарайдай боз үйім деп айтатын қанатты сөзінде
патриоттық ой жатыр. Өйткені, ел деген ұғым осы шағын қостан
басталатынын, туған жерге деген сүйіспеншілік осындай түсініктен нәр
алатынын қиыр жайлап, шет қонып жүрген көшпелі жақсы білген.
Сондықтан, оны ұрпақығына өнегелі жол деп көрсетті.
Ертегілерге бай елдердің бірі – қазақ халқы. Қазақ халқының ой –
қиялының жемісі болып саналатын ертегілер балалардың патриоттық
тәрбиесінде аса маңызды рөл атқарады. Өйткені, ондағы патриотизм
шығарма қаһармандарының туған еліне, кіндік қаны талған жеріне
деген құмтарлығы ауыз әдебиеті нұсқауларының басқа жанрларына
қарағанда ертегілерде анық байқалады. Мәселен, Ер Төстік
ертегісіндегі оқиғалар бас кейіпкер өзінің елден ауып кеткен
ағаларын іздеп тауып әкелуі, өз басына, еліне қауіп төндірген
перінің қызы Бекторы мен Жалмауыз кемпірден құтылып, кек алуы
жалаң батырлық емес, ізгі пейілді азаматтығын да байқатады. Халық
ертегілері өткенді ғана баяндаумен шектелмейді, болашақ, келешек
туралы қатты ойланады. Қазақ ертегілерінің басым бөлігінде ерлік,
батырлықпен қатар үлкен адамгершілік, қайырымдылық ақыл, тапқырлық,
мейірімділік пен парасат мадақталып, өскелең ұрпаққа – үлгі ретінде
ұсыналады.
Отаншылдық, ел – жұртын сүю, азаматтық борышын атқаруға болатын
халықтық рухани құндылықтың бірі – ар – намыс. Бұл – борышты атқаруға
итермелейтін әлеуметтік күш. Осы тұрғыдан алғанда ар – намыс қазақ
халқының бойына туа біткен ұлттық әлеуметтік - психологиялық
ерекшелік болмысы және ол азаматтық елін, жерін, тілін сүюге
отандық ойлау жүйесінің негізі болмақ. Сондықтан баланың жасынан ар
– намысын қалыптастыру үшін халықтық ертегілердің, ер – азамат
бейнесін сомдап, үлгі етіп, мақтанышын, ерлігін мадақтап
тәрбиелеудің маңызы зор.
Қазақ ауыз әдебиетінің ертеден кем жатқан күрделі саласының
бірі – батырлар жыры. Бұл жырлардың көпшілігі халықтың Отанды сүю,
басқыншы жаудан елді қорғау, халық үшін емес ерлік еңбек ету
идеясынан туған. Дәстүрлі қазақ эпосы – ұрпақтар бірлігі мен
сабақтастығының айқын айғағы ретінде бүгінгі күні де халықтың
жадында сақталып, ғасырдан – ғасырға, ұрпақтан – ұрпаққа асыл мұра
болып жетіп отыр. Батырлар жыры бір ғасырдың ғана жемісі емес. Ол
халықтың ертедегі тұрмыс – тіршілігіне, тарихына, қоғамдық өміріне
байланысты туып, солармен бірге жасасқан. Елін, жерін қорғаған
батырларды мадақтап жырға қосу арқылы халық жас ұрпақты ерлікке,
өрлікке, мәрттілікке, ұлтжандылыққа үйретуге тырысқан. Мысалы,
Қамбар батыр жыры еерсектермен қатар, кіші сынып оқушыларының
қабілетіне сай шығарма. Қамбар батырдың ерлік істері, халқына
сіңірген еңбегі балаларды қажырлы өжет іске бастайды.
Ұлттық ойындардың да балаға тигізетін пайдасын халық ертеден –
ақ білген. Бәйге аттың озып келуі баланың батылдық пен
өжеттілікке, шапшаңдыққа, ептілікке тәрбиелейді. Жастайыннан ат
құлағында ойнайтын қазақ баласы үшін бәйге ертеңгі әскери мектептің
бір сынағы іспеттес. Қазақтың баласы жасы жетіге келгенде атқа
мінгізіп үзеңгіні ұстатуы, ел болуға, өз ісіне жауапты болуға
меңзегені де жақсы дәстүр. Бұл жерде баланың жетіге келгенде
мектепке баруы да, оң – солын, танудағы алғашқы қадамы да
кездейсоқтық емес.
Жалпы кез келген адам соғыс іс - әрекетінде немесе басқа
жағдайда ерлік істерге бару үшін алдымен рухани тұрғыдан дайын
болуы керек.
Адам өмірінде тәлім – тәрбиенің маңызының зор екенін терең
түсінген олардың ешқайсысы да осы тақырыпты айналып өте алмады.
Жалпы ұрпақ тәрбиесінде ұлттық ерекшеліктерде, халықтың тәлім –
тәрбиені ұлттық құндылықтарын ескере отырып тәрбиелеудің тұтас
жүйесін жасауда өткен ғасырдағы көрнекті ағартушылардың
педагогтардың, қазақ зиялыларының алаш азаматтарының өнегелі істері
мен ой – пікірлері патриоттық тәрбиенің құралы бола алады.
Қазақ зиялыларының тәлім – тәрбиелік беру жөніндегі құндылықтары
елжандылық, халқы үшін адал қызмет ету екенін өз еңбектерінде
терең түсіндіре алды. Ұлтжандылықтың, елін сүюдің ғажайып күш
екендігін терең сезінген ежелгі қазақ ақын – жыраулары, ойшылдары өз
шығармаларына осы тақырыпты үнемі арқау етті, көп көңіл бөліп,
халықты елі үшін жанын жеда етуге, жастарды елжандылық рухы
тәрбиелеуге баса көңіл бөледі.
Жастарды елжандылық рухта тәрбиелеу жауынгер жыршысы Махамбет
Өтемісұлының өлеңдерінде өзекті орын алады. Ол өз еңбектерінде
жастарды ерлікке, Отан сүюшілікке, ар – намысты қорғауға,
адамгершілікке уағыздайды. Ақынның қай өлеңін алсақ та, халыққа
адал қызмет ет, еліңді, жеріңді жаудан қасық қаның қалғанша қорға,
әділет үшін, халық үшін өкінбей өлу азамат ердің ісі деген аталы
сөз өрнектеледі. Осындай халықшылдық идея, елжандылық сезім
жастардың жүрегінен терең орын алып, оларды белсенді іс - әрекетке
баулиды. Махамбет, Ақтанберді, Шал, т.б. ақын – жыраулар шығармасында
ерекше сөз болатын ерлік, Отанын, елін жерін жаудан қорғай
білушілік, отбасы, ауыл – аймақ, ел намысын қорғау жолында жан
аямаушылық сияқты ізгі қасиеттерді дәріптей отырып, жастардың бойына
елжандылық пен интернационализмді, гуманистік қасиеттерді сіңіре
аламыз.
Профессор М. Ғабдуллин өзінің Ата – аналарға тәрбие туралы
кеңес еңбегінде Бүгінгі жастарды елжандылық рухта тәрбиелеуде ақын
– жыраулардың өнеге сөздерінің белгілі мөлшерде пайдасы бар екені
хақ. Мұндағы тәрбиелік мәні бар әңгімелер жастарға жат емес.
Халықты сүй, халық үшін ерлік еңбек ет, ел – жұртқа қорған бол
деушілік қазіргі күнде ескірген сөздер емес, қайта мағыналы, мәнді
сөздер. Сондықтан бұлардың ішінен жастарымыздың тәрбиелеуде әсер
ететіндерінтаңдап алып, орнымен пайдалана білсек, нұр үстіне нұр
болар еді дейді. Осы тұрғыдан алғанда қазақтың ұлы ойшылдарының
кемеңгерлік ой – пікірлерін оқу – тәрбие ісінде орынды пайдалана
отырып, оқушы – жастарды ұлтжандылыққа тәрбиелеу - әрбір тәрбиеші
ұстаздың басты парызы.
Шоқан Уәлиханов баға жетпес құнды еңбектерінде ауызекі
шығармашылық арқылы халықтың (өлең, мақал – мәтелдер, эпостар және
т.б.) патриоттық тәрбиеге қойылған талап тілектерін, ой – пікірлерін
көрсете білген. Қазақ табиғатының адамгершілік – патриоттық тәрбиесіне
деген ықпалын өзінің күнделіктері мен сапарнама естеліктерінде
тұжырымдап жазған. Шоқан өз халқының мәдени құндылықтарын маржандай
тізіп жинауы, олардың тәрбиедегі мәнін көрсете білуі, оған өзінің
көзқарасын білдіруі - өзінің Отанына, халқына, елі мен жеріне деген
сүйіспеншілігінің белгісі, патриоттық сезімі мен ұлттық намысының
жоғары деңгейді қалыптасуының көрсеткіші. Шоқанның Отанға деген
сүйіспеншілігінің қалыптасуына, патриоттық сезімінің жетілуіне, адами
дүниетанымының дамуына бірнеше факторлар әсер етті. Оның рухани
жетілуіне, еліне, Отанына сүйіспеншілігінің қалыптасуына туған жері
Көкше өңірінің (Оқжетпес, Қосмұрын, Сырымбет) тамаша табиғаты,
ержүрек батырлары, ғұлама азаматтары тікелей әсер етті десек артық
болмайды. Ол бала жасынан Айғанымнан естіген ертегі, аңыз -
әңгімелері батырлардың ерліктері туралы естеліктері оның ұлттық
патриотизмінің қалыптасуына әсер етті, туған елінің, Отанының
алдында жауапкершілігін арттырды, халық дәстүрін бағалай білуге
үйретті. Шоқан шығармаларының мазмұны оның туған еліне деген
сүйіспеншілігін, өз халқының рухани жағдайын жақсы түсінгенін, оның
болашағына сенгенін көрсетеді. Оның өз халқының тарихын жақсы
білуі, батырлар ерлігін нақты деректер арқылы әсерлі әңгімелеуі
кімді де болса таңдандырмай қоймайды. Мысалы, ХҮІІІ ғасыр батырлары
туралы тарихи аңыз - әңгімелер еңбегінде Шоқан сол дәуірдің
белгілі батыр қайраткерлері: Абылай, Бөгенбай, Жанатай, Сырымбет,
Жәнібек, Байғозы, Оразымбет, Елшібек, Малайсары, Баян жайында он
төрт түрлі әңгіме беріледі. Қалмақ ханы Қалдан Церенмен арада
болған жорықтар, қарым – қатынастар туралы мағлұматтар бар. Бұл
тарихи деректеменің мәні өте жоғары. Өйткені, олар ХҮІІ ғасырдағы
жаугершіліктің мән – мағынасын жан – жақты танып білуге көмектеседі.
осы оқыиғаларға қатысқан батырлардың адами қасиеттерін, бір – біріне
деген сыйластық көзқарасын, шыдамдылығын, қайсарлығын білуге
жәрдемдеседі. Шоқанның Едіге жырын жазып алуы да, оны орыс тіліне
мазмұндап аударуды да, эпостық генезисі мен тарихи оқиғаларға
қатысты айтқан пікірлері де ұлттық патриотизмнің бір көрсеткіші
десе болады. Шоқан өзінің үлгі - өнегесімен халқының сонау көне
заманнан бері тұнып тұрған шежіре тарихын аялау, әрбір ой – тұжырым
қастерлеу, мәдени мұрасын көздің қарашығындай сақтау, оны
патриоттық сезіммен адамгершіліек, эстетикалық тұрғыда қабылдау
арқылы азаматтық борышым деп түсінгенін байқатады және осы сезімді
жеткіншектердің санасына құюға талпынады.
Балалар мен жеткіншектерде ұлттық патриотизмді қалыптастыру
мәселесі ұлы абай шығармаларында жақсы көрініс тапқан. Ұлттық
патриотизмді қалыптастыруда ол халық ауызекі шығармаларының рөлін
өте жоғары бағалаған. Оның тәрбиелік мүмкіндіктерін бала жастан
меңгерген, өзінің өлеңдері мен қаар сөздерінде өте ұтымды
пайдаланған.
Абай қазақ ертегілері мен аңыздарын, өлеңдері мен жырларын,
мақал – мәтелдері мен жұмбақтарын бала кезден естіп, бойына сіңіріп
өсті және ұдайы қалың елдің ішінде, өмір бойы фольклорлық дәстүр
арасында болды. Небір әдемі айтыстардың, шешендер мен билер дауының
куәгері болды. Абай өзінің еңбегінде халықтың ауызекі шығармаларын,
көркем өнердің шебері, эстетика өкілі ойшыл ақын ретінде
пайдаланады. Ол өзінің қара сөздерінде (отыз тоғызыншы т.б.) және
Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы атты еңбегінде 10
мақалға талдау береді. Мақалдарды халықтың өмірімен және тарихымен
тығыз байланыстыра алып қарайды және қоғамдық мәні тұрғысынан
бағалайды, мақал – мәтелдерді талдау барысында адамгершілік, ұлт
жандылық, ынтымақтастық, ел тарихы мәселелеріне аса назар аударады,
оларды зұлымдық, сұрқиялық, екіжүзділік, барымташылық тәрізді
жағымсыз мінез – құлықтармен салыстырмалы түрде қарастырады. Мысалы,
Он үшінші, Отыз алтыншы сөздерінде жастарды имандылыққа
шақырады. Қазақтың Құдайтағаланың кешпес күнәсі жоқ, Ұят кімде
болса, иман сонда деген мақалдарын келтіре отырып, олардың мазмұнын
дұрыс түсіндіруге талпынады. Абай Отыз тоғызыншы сөздегі (Аз
араздықты қуған көп пайдасын кетірер, Ағайынның азары болса да,
безері болмайды, Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел
болса, төбедегі келеді мақалдары арқылы халықты гуменистік
көзқарасқа шақырады, елдегі тыныштық, ынтымаққа, отансүйгіштікке,
елжандылыққа, татулыққа байланысты дегенді айтады. Абай өзінің
Бірақ сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы деген зерттеу
еңбегінде балаларды құнды тарихи деректермен таныстырады. Шыңғыс хан
мен Жошының билеген кезеңдерін баян ете отырып, Ондағы Түгел
сөздің түбі бір, түр атасы – Майқы би, Жылан жылы жылыс болды,
жылқы жылы ұрыс болды, Қой жылы зеңгер тоғыс болды,
Самарқанның сар жолы, Бұланайдың тар жолы деген мақалдарға
түсініктемені Шыңғыс ханмен оның жорық – сапарымен байланыстырады.
Абайдың бұл арадағы мақсаты – жастарға қазақтың арғы тегін, қайдан
шыққанын түсіндіру , Жеті атасын білмеген ұл - жетесіз дегізбей,
оларды өз руын, шыққан тегін білуге баулу. Балалар мен жастардың
ұлттық патриотизмін қалыптастыруда Абай өдеңдерінің рөлі ерекше.
Оның Жаз, Күз, Қыс, Жазғытұрым, Желсіз түнде жарық ой
т.б. өлеңдеріндегі туған жер табиғатының әсем көріністері,
адамдардың күнделікті тыныс – тіршілігі, іс - әрекеттер, балалардың
Отанға, елге, туған жерге деген сүйіспеншілігін арттырады,
патриоттық сана – сезімнің оянуына әсер етеді.
Сонымен, ағартушылар қазақ халқының тарихы мен тіршілігіндегі ең
күрделі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz