Саяси білімді меңгеру Қазақстан жастарын саяси әлеуметтендіру факторы ретінде
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ӘОЖ 323.232: - 053.6(574)
Қолжазба құқығында
ИСАЕВ ӘБІЛӘЗИЗ ҮКІБАЙҰЛЫ
Саяси білімді меңгеру Қазақстан жастарын саяси әлеуметтендіру факторы
ретінде
23.00.02 - саяси институттар, этносаяси конфликтология, ұлттық және саяси
процестер мен технологиялар
Саяси ғылымдардың кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші:
философия ғылымдарының
докторы, профессор
Байделдинов Л.Ә.
Қазақстан Республикасы
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1 САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
... .
1.1 Саяси әлеуметтендіру - тұлғаны әлеуметтендірудің құрамдас бөлігі 16
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.2 Саяси әлеуметтендіруді зерттеудің негізгі 28
теориялары ... ... ... ... ... ... ...
2 БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫН САЯСИ
ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Саяси білімнің қалыптасу 35
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
2.2 Қазақ халқының саяси тәлімінің тарихи 40
кезеңдері ... ... ... ... ... ... . ... ... .
2.3 Жастарды саяси әлеуметтендіру – олардың әлеуметтік-саяси әлеуетін 53
көтеру процесі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
2.4 Саяси білім беру мен саяси тәрбие – қоғам дамуының факторы ретінде63
(саяси педагогика
мәселелері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Қазақстан жастарына саяси білім мен тәрбиені игерту 94
жолдары ... ... ..
3 ЖАСТАРДЫ САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДЕ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІҢ
ЫҚПАЛЫ ... ... ... ... ... ... .. 101
3.1 Кеңестік саяси жүйедегі жастарды саяси әлеуметтендіру 101
процестері..
3.2 Егемен Қазақстандағы жастарды саяси әлеуметтендіру ерекшеліктері 103
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..124
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 129
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі қоғамда саясат пен білімнің
өзара байланысы өзекті мәселе. Олай дейтініміз білім – қоғамның дамуы мен
болашақтағы жағдайын анықтаушы болып табылады. Кез келген елдің
экономикалық және саяси тәуелсіздік жағдайы халықтың жалпы білімі мен
кәсіптік деңгейіне байланысты.
Осы ретте Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты 2005 жылғы
18-ақпандағы халыққа жолдауында: ((( ғасырда білімін дамыта алмаған елдің
тығырыққа тірелері анық. Біздің болашақтың жоғары технологиялық және ғылыми
қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет. Осы заманғы
білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы
заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз, - деді
[1, 18-19 бб.].
Халықтық мәдени құндылықтар мен салт-дәстүрлер, рухани-өнегелік
сапаларды жас ұрпақтың бойына сіңіру, патриотизмге тәрбиелеу, ұлттық ар-
намыс, абыройды сезіндіру білімсіз дами қоймайды. Сондықтан да қандай қоғам
болмасын саяси жүйесінің тұрақты болуы үшін білім мен тәрбие жүйесін
мемлекеттік талаптарға сәйкестендіре отырып құруға мүдделі.
Ендеше, мемлекетіміздің өз бағытын айқындаудың стратегиялық мақсат-
міндеттерінің қатарына жас ұрпақтың білімі мен тәжірибесін алға шығаруы –
заңды құбылыс. Ел Президентінің 2004 жылғы халыққа жолдауында: Ұлттың
бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен
айқындалады... - деп атап көрсетті [2, 8 б.].
Білім жеке тұлғаның әлеуметтік-саяси көзқарасын дамытып, дүниетанымының
аясын кеңейтетін маңызды факторлардың бірі. Ол жеке тұлғаның әлеуметтік
мәртебесін айқындауда, сондай-ақ қоғамда саяси келісім мен ішкі
тұрақтылықты орнықтырып, саяси құрылымды дамытуда үлкен рөл атқарады.
Әлеуметтік тәжірибені, ақпараттарды игеруде, ұрпақтар арасындағы рухани
құндылықтардың бір-біріне берілуін сақтауда, тұлғаны әлеуметтендіруде,
олардың әлеуметтік мәртебесін көтеруде – білімнің орны ерекше.
Қазіргі білім – азаматтық қоғамдағы әлеуметтік талаптарға бағытталған
күрделі де жан-жақты қоғамдық құбылыс, оқыту және тәрбиелеу түріндегі
педагогикалық әрекеттің тұтас жүйесі.
Кез келген кәсіптегі маманды қалыптастыруда мамандыққа сай білім алу
қаншалықты өткір мәселе болса, сонымен қатар “жеке маман тұлғаны” өзіндік
дамытуда оны шығармашылықпен терең іргетасын дайындау соншалықты алғышарт
[3, 24-26 бб.].
Білім жүйесінің мазмұны өмірдің түрлі жағдайларында әрекет ете алатын
тұлғаны дайындау. Осы мақсатта оқу жоспарын оқушыларға азаматтық білім
беруге бағыттау керек. Бірінші кезекте әлемдегі болып жатқан өзгерістерге
байланысты білім жүйесін ұлттық модульде құру және ол үшін өркениетті
елдерде берілетін біліммен ортақ көзқарастарын табуға ұмтылу қажет.
Қазіргі саяси жүйелердің негізгі белгісі – демократия. Біздің еліміз
үшін де аса маңызды мағынаға ие болып отырған өркениетті әлемнің айшықты
сипаты – ол қоғамды демократияландыру. Осы саяси процесті күшейтуде қоғам
мен мемлекет алдына көптеген саяси талап-тілектер мен міндеттерді шешу
пайда болады. Қоғамдағы саяси процестердің қалыпты дамуы саяси тұрақтылық
пен бірлікті талап етеді. Саяси ғылымдардың да көтеретін мәселелері тікелей
қоғамымыздың саяси қауіпсіздігін, саяси дамуын теориялық тұрғыдан
қамтамасыз етіп отырады. Осы жерде саяси білім мен саяси тәрбие, саяси
әлеуметтендіру, саяси сана, саяси құндылықтар, саяси мәдениет үлкен рөл
атқарады.
Жастарға білім беруді, оның ішінде саяси білім беруді қоғамның
әлеуметтік-экономикалық құрылымынан, мәдени құндылықтарынан, ұлттық дәстүр,
рухани негізден бөле-жара қарауға болмайды.
Саяси білім азаматқа өзі өмір сүріп отырған қоғамдық және саяси
құрылыста, мемлекеттегі өз орны мен рөлін, құқығы мен міндеттерін дұрыс
ұғынуға, жете түсінуіне көмектеседі. Саяси білім беру арқылы – адамды
күрделі әлеуметтік-саяси жағдайда өз орнын таба білуге, басқа адамдардың
мүдделері мен құқығын құрметтей отырып, өз мүддесін қорғай білуге үйрету.
Сонымен қатар ол азаматтарды демократиялық тәртіпті және оны қамтамасыз
ететін мемлекеттік, қоғамдық ұйымдарды сыйлауға баулиды.
Бүгінгі таңда кімнің қандай кәсіппен айналысқанына қарамастан саяси және
құқықтық білім әр адамға қажет. Өйткені ол сол қоғамда тұрып, тіршілік
еткендіктен басқа адамдармен, ұйым мекемелермен және мемлекетпен қатынаста
болады. Ал құқықтық-саяси білімі жоқ адамдар қандай да бір саяси істерде
амал-айла, қулықтың жетегінде кетеді. Адамдардың саяси сауаттылығына қоғам
да мүдделі. Саяси сауаттылық қоғамды деспоттық басқарудан, адамгершілік
құндылықтарға қарсы негізделген жүйеден сақтандырады.
Қазіргі қоғамдық сұраныс - өз ісіне мығым, жұртшылықпен араласуда жеке
басындағы барлық шынайы жағымды қасиеттерін байқата алатын жеке тұлғаны
тәрбиелеуді талап етеді.
Адамның қоғамдық мәні - өмір сүрген ортасы, әлеуметтік жағдайы, білімі,
санасының жоғары немесе төмен болуы оның жеке адамға тән қасиеттерінің
қалыптасуының шарты. Ал, әлеуметтендіру тәрбие берумен тікелей байланысты.
Тәрбиенің түрлері де әр алуан: жас бала өмірге келгеннен бастап, қартайып
өмірінің соңына дейін тәрбиеден өтеді. Тәрбие екі жақты: жас өспірімдерге
тәрбие беру, ересек адамдарға тәрбие беру, әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктері бар.
Біздің де өз ғылыми жұмысымызда қарастыратынымыз Қазақстан жастарына
саяси білім мен саяси тәрбиені игерту арқылы осы саяси әлеуметтендіру
процесін өзекті мәселе етіп алдық.
Адамның саяси жұмысқа саналы түрде және өз еркімен қатысу деңгейіне
байланысты саяси әлеуметтенуді ғалымдар әдетте алғашқы (немесе бірінші)
және екінші деп екі түрге бөледі. Алғашқы әлеуметтенуге бала кездегі және
бозбала кездегі саяси білім алып, саяси көзқарасының қалыптасқан кезеңін
жатқызады. Мұнда жас ұрпақ саяси ұғымдарды алғаш естіп, мағлұматтар алады.
Олар біртіндеп саяси өмір құбылыстарына адамның жеке қатынасын
қалыптастырады. Екінші әлеуметтенуге бұрынғы алған құндылық бағдарлар мен
ұстанымдар негізінде жеке адамның саяси жүйемен белсене әрекеттесу кезеңі
кіреді.
Тұлғаның саяси қалыптасуына, бір жағынан, оның күнделікті өмір сүрген
ортасы, яғни отбасы, құрбы-құрдастары, ауылдасы, бейресми топтар және
т.с.с. стихиялы түрде қатынасса, екінші жағынан мемлекет тарапынан арнайы
ұйымдастырылған оқу-тәрбие жүйесі, саяси партиялар, қоғамдық-саяси ұйымдар
қатысады. Мемлекеттік оқу-тәрбие жүйесін өз кезегінде макро деңгейлік және
микро деңгейлік етіп екіге бөлуге болады.
Макро деңгейде мемлекеттік басқару органдары өз жұмысын бұқаралық
ақпарат құралдары арқылы – газет-журнал, теледидар, радио, интернет арқылы
жүргізіп, өзінің стратегиялық бағдарламаларын, мақсат-мүдделерін, саяси
құндылықтарын насихаттап, азаматтардың санасына сіңіріп отырады. Микро
деңгейге мақсатты оқу-тәрбие жұмыстарын тікелей жүргізетін балабақша, жалпы
білім беретін және арнаулы орта мектептер, арнаулы және жоғарғы оқу
орындары жатады.
Еліміз тәуелсіздік алғалы бері жас қауымға, әсіресе соңғы жылдары жастар
саясатына мемлекет тарапынан көңіл бөлініп жатқандығы айқын сезіледі.
Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев жастар проблемасына айрықша назар
аударып, әрдайым қамқорлық көзқарасты қалдырған емес. Президенттің ҚР
мемлекеттік жастар саясатының тұжырымдамасы туралы 1999 жылғы 28-тамыздағы
№ 73 өкімі [4], ҚР мемлекеттік жастар саясаты туралы 2004 жылғы ҚР
Заңы[5], Қазақстан жастары бағдарламасы туралы 2001 жылғы 17 ақпандағы ҚР
Үкіметінің № 249- қаулысы аса маңызды құжаттар болып табылады [6].
2003 жылы 12-тамызда Халықаралық жастар күніне байланысты БҰҰ-ның Бас
хатшысы Кофи Аннан: ...кез келген қоғамда жас адамдарды ауыртпалық деп
емес, қайта сол қоғамның бағалы, құнды ресурсы деп қарау керек, - дейді өз
баяндамасында [7, 3-4 бб.].
Молодёжь планеты: глобальная ситуация в 90-годах, тенденции и
перспективы кітабының бір топ авторларының мына пікірі: жастар дегеніміз
– бұл өзіне тән әлеуметтік-психологиялық қасиетке ие, әлеуметтік-
экономикалық және мәдени дамуымен анықталатын, сол қоғамда әлеуметтену
ерекшелігімен, жастық мінезіне негізделе топтасқан қоғамның әлеуметтік-
демографиялық тобы-дей келе, олардың жас аралығын 14-15-тен 29-30-бен
шектейді [8, 54 б.]. Біздіңше бұлай жас аралығын шектеу жәй ғана
статистикалық мәлімет емес, ол сол мемлекеттің жастар саясаты контекстінде
халықтың қай бөлігі, қаншасы ұйымдастыру немесе қаржыландыру т.б. сияқты
процестерде үлкен маңызға ие болады.
Қазіргі мемлекеттің ең маңызды басым бағыттарының бірі – жастар саясаты.
Бүгінгі күнге дейін көптеген елдерде жастар мәселесін шешудің әртүрлі
тәжірибелері бар. Себебі, жастар қоғамның ең белсенді бөлігі болып саналады
және олар қоғамға өзгерістер мен жаңалықтар енгізуге ынталы.
Елбасының жастарға: Сіздердің әкелеріңіз және бауырларыңызбен бірге біз
ең қиын жол бастауын өткердік. Әйткенмен, мәңгілік ештеңе жоқ, өз бастаған
ісімді Сіздерге, жастарға тапсырып мен де кетемін. Әрине, еліміз ары қарай
қалай дамымақ? Баршамыз қалай өмір сүруіміз керектігі алаңдатпай қоймасы
анық. Тәуелсіздік деген бір буыннан екінші буынға тапсырылатын ұлы табыс,
жетістік... - деп айтқаны ертеңгі елдің болашағы білімді ұрпақтың қолында
болғанын қалағаны [9].
Саяси жүйеде жастардың орны мен рөлінің өсуі Қазақстандағы ішкі
саясатпен, қоғамдағы болып жатқан процестермен тығыз байланысты. Біздің
елімізде жастар халықтың үштен бір бөлігінен астамын құрайтын болғандықтан,
мемлекеттің де жастар саясатымен шындап айналысуына тура келеді.
Кез келген мемлекеттің дамуы жастардың тағдырымен тікелей байланысты.
Сондықтан да мемлекет өзінің жастарға қатысты күшті саясаты арқылы ғана
олардың сенімдерін жаулап алып, ықпал етіп, соңынан ерте алады, дегеніне
көндіре алады.
Қазіргі уақытта жастарды болашақ үлкен өмірге дайындауда, нағыз шынайы
өмірге даярлауда саяси әлеуметтендірудің мәні өте зор. Жастар шынайы
өмірдің негізгі мәселелерін шешуге бейімделуі қажет және сол жинақтаған
тәжірибесі арқылы жақсы өмір сүруге, жетістікке қол жеткізуге, өзіне ұнаған
бағытты таңдауға ерікті болады. Сол арқылы өз болашағын жоспарлауға бейім,
өмір сүрудің өзіне сәйкес стилін дұрыс таңдауға қабілетті және мінез-құлқын
қазіргі заман талабына сай қалыптастыруға әзір болып есептеледі.
Ал қазіргі таңда 7-17 жас аралығындағы өскелең ұрпақтың қоғамдық
ұйымдарға мүшелігі мен олардың құқықтары және бостандықтары, өмірлік
позициялары жеткілікті дәрежеде айқындала қоймаған.
Бүгінгі күні жастардың саяси білімін, сауаттылығын көтеруде тек оқу
процесі ғана емес, сонымен қатар, тәрбиелік шаралар да өз ықпалын тигізері
сөзсіз.
Отбасындағы саяси әлеуметтендіру қазіргі таңда Қазақстанда білім
саласында жасалынып жатқан реформалармен тығыз байланысты. Олай дейтініміз
үздіксіз білім беру жүйесі бойынша мектепке дейінгі балабақшада мемлекеттік
рәміздерді балаларға танытып, әнұранды жаттатып қана қоймай, отансүйгіштік
дәстүрге баулу, құрбылармен қатынасуды үйрену, қоршаған ортаны түсіну
процестері орта мектеп қабырғасында беки бастайды, нығая түседі.
Қазақстан Республикасында жастарды саяси әлеуметтендіру мәселесінде
білімнің алатын орны ерекше.
Білім беру жүйесіне байланысты Қазақстанда көптеген тұжырымдамалар жарық
көрді. Соның ішінде ҚР-да жалпы білім мазмұнының тұжырымдамасы, ҚР-да
гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы, Гуманитарлық білім бағдарламасы,
Болашақ Республикалық бағдарламасы және т.б. атауға болады.
Қорытындылап айтқанда, Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: ... біз Қазақстанның
барлық азаматтарының отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін
дамытуға тиіспіз - деген сөзімен Қазақстан жастарына саяси білімді
меңгерту арқылы оларды саяси әлеуметтендірудің қажет екендігін және
саясаттану теориясы мен практикасында өте маңызды тақырып болатындығын алға
тарта отырып, зерттеу жұмысының өзектілігін айтамыз [10].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әлемдік қауымдастықтың саяси ғылымында
саяси әлеуметтену мәселелері XX ғасырдың 50-жылдарының соңында зерттеліп,
қарастырыла бастаса, Кеңестік саяси жүйеде өткен ғасырдың 90-жылдарына
дейін әлеуметтену ұғымы батыстық, буржуазиялық немесе маркстік-
лениндік идеологияға қарсы бағытталған ғылым ретінде есептелінді. Бұдан
саяси әлеуметтену мәселесі Кеңестік кезеңде мүлдем зерттелмеді деген ой
туындамау керек. Ол В.А. Ануфриевтың Социальный стасус и активность
личности [11], И.В. Бестужев-Ладаның Молодость и зрелость: Розмышления о
некоторых социальных проблемах молодежи [12], И.С. Конның Психология
старшеклассника [13], Ребенок и общество [14], А.А. Коробейниковтың
Человек в социалистическом обществе: Формирование социальной активности
[15], М.Х. Титма мен Э.А. Саардың Молодое поколение [16], Ф.Р.
Филипповтың Школа и социальное развития общества [17], Е.Б. Шестопалдың
Личность и политика: Критический очерк современных западных концепций
политической социализации [18], А.А. Козлов пен А.В. Лисовскийдің Молодой
человек: Становление, образ жизни [19] және де басқа да ғалымдардың
еңбектерінде жеке адамды қалыптастыру, жас ұрпақты саяси әлеуметтендіру,
болашаққа бағыт-бағдар сілтеу және т.с.с. басқа да идеялық тәрбие беру
мәселелері ретінде жастардың әлеуметтік және саяси өміріне арналған бірнеше
еңбектер жарияланған.
КСРО тұсында республика шеңберінде Р.Б. Абсаттаров пен
Б.К. Байлярованың Идейно-политическое воспитание в студенческом
коллективе [20], В.В. Трошихинның Политическое развитие личности [21],
М.М. Сужиковтың Политическая культура студентов [22], О.Н. Белоус пен
К.Г. Ахметовтың Формирование политической культуры у студенческой
молодежи [23], Т.Т. Мустафиннің Политическая культура и социально-
политические ценности студенческой молодежи [24] еңбектері жастардың саяси-
идеялық тәрбиесіне, саяси мәдениетінің қалыптасуына, тұлғаның саяси өсуіне
бағытталған.
Тәуелсіз Қазақстан ғалымдары да саяси әлеуметтену мәселесінде өз
зерттеулері мен ғылыми тұжырымдамаларын жасап келеді. Белгілі саясаттанушы
ғалымдар Т.Т. Мустафиннің Проблемы формирования демократической
политической культуры [25], Ә.Н. Нысанбаевтың Қазақстан. Демократия
рухани жаңару [26], Л.А. Байделдиновтың Қазақстан қоғамы және социология:
Қазіргі өмір және жаңа идеялар [27], Л.М. Иватованы
США во внешней политике Республики Казахстан [28], Б.Г. Аяғанның
Государство Казахстан: Эволюция общественных систем [29], А.Х.Бижановтың
Қазақстандық патриотизм – ынтымақтастық қайнар көзі [30], К.Н.
Бұрхановтың Эволюция социально-политической системы Казахстана в ХХ веке
[31], И.Н. Тасмағамбетовтың Реформа образования-стратигеческий курс
обновления казахстанского общества [32], Қ.У.
Биекеновтың Политическая культура и ее требования к руководителю [33],
Ғ.Ж. Ибраеваның Mass media в политической структуре общества [34], А.В.
Соловьевтың Политические партии и общественные движения Казахстана [35],
К.Л. Сыроежкиннің Казахстан в транзитный период: проблемы развития [36],
М.С. Машанның Целополагание политической системы Казахстана [37], А.А.
Нұрмағанбетовтың Образовательная политика Республики Казахстан в контексте
трансформации системы высшего образования [38], Г.Ө. Насимованың Основные
концепции и факторы электорального поведения [39], Р.Қ. Қадыржановтың К
определению понятия консолидации политической системы [40] еңбектері
Қазақстанда жүргізіліп жатқан саяси реформаларға жан-жақты талдау беріп,
жастардың саяси құндылық бағдарларына, саяси мәдениетіне, саяси жетекшілік
пен жалпықазақстандық идея қалыптастыру, этносаясат пен ұлттық қатынас
мәселелері тұрғысында саяси әлеуметтенуге қатысты сұрақтарды қарастырады.
Отандық саяси ғылымдарда арнайы зерттелген М.А. Сейтасқаровтың
Қазақстанда саяси жүйенің жаңғыруы жағдайындағы саяси әлеуметтену
ерекшеліктері[41], Е.Б. Әбдірайымовтың Оқу-тәрбие процесіндегі
студенттердің саяси бағдарларының қалыптасу ерекшеліктері [42],
Ж.Қ. Симтиковтың Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасы жастар
саясатының қалыптасуы мен жүзеге асу ерекшеліктері [43],
Т.К. Бигожановтың Политические аспекты формирования у молодежы
культуры межнационального общения в Республике Казахстан [44],
Р.С. Тәжітаеваның Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтарының қалыптасу
процесі (этникалық аспектілер) [45], М. Кәлембекованың Саяси
әлеуметтендіру процесінде жеке тұлғаның белсенділігінің қалыптасуы [46],
М.Ө. Иманбаевтың Қазақстан Республикасындағы саяси мәдениет пен азаматтық
қоғамның өзара әрекеттесуі мен қалыптасу процестері [47], Л.Ю.
Зайниеваның Государственная молодежная политика: мировой опыт и Казахстан
[48] диссертациялары мен әлеуметтану ғылымдарында Л.М.
Касымованың Проблемы социализации казахской студенческой молодежи
сельского происхождения в условиях переходного периода [49], Г.О.
Абдикерованың Социологический анализ проблемы политической социализации
личности [50] ғылыми еңбектері біздің қарастырып отырған ғылыми зерттеу
тақырыбымызға жақын келеді. Десек те, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстар біз
қарастырып отырған мәселені басқа қырларынан зерттеген. Сондықтан да,
мәселені зерттеу деңгейі Қазақстан жастарының саяси білімді меңгеруі
арқылы саяси әлеуметтендірілу жолдары мен деңгейін терең талдап аша отырып,
ары қарай қарастыруды қажет етеді.
Зерттеудің негізгі мақсаты. Саяси білімді меңгерту арқылы Қазақстан
жастарын саяси әлеуметтендіруде бүгінгі Қазақстан қоғамында болып жатқан
демократиялық процестердің ықпалына талдау жасау, білім мен саясаттың
арақатынасында тәуелсіз Қазақстан жастарының саяси әлеуметтену
ерекшеліктерін анықтау, Қазақстан жастарына саяси білім мен тәрбиені игерту
жолдарын қарастыру.
Зерттеу мақсатынан туындайтын негізгі міндеттер.
– саяси әлеуметтендірудің мазмұны мен мәнін, оның мақсатын, кезеңдерін
анықтап, тұлғаны әлеуметтендірудің құрамдас бөлігі ретінде көрсету;
– саяси әлеуметтендіру ұғымының батыстық саяси ғылымдардағы ойларына
шолу жасау арқылы оларға сараптама жасау және осы негізде оны бұрынғы КСРО,
қазіргі Ресей және отандық қазақстандық қоғамдық-саяси ғылымда бар
пікірлермен, ойлармен салыстыру арқылы осы ұғымға баға беру;
– саяси әлеуметтендіруді зерттеудің негізгі теорияларына талдау жасау;
Қазақстан жастарын саяси әлеуметтендіруде білім жүйесінің алатын орнын
және мәртебесін айқындау;
– саяси білім мен тәрбиені меңгеруде жастардың әлеуметтік-саяси әлеуетін
көтеру процесі ретінде қарастыру;
– саяси білім мен тәрбиенің берілу жолдарына, формаларына,
категорияларына талдау жасау, сол жолда қоғамдық-гуманитарлық пәндердің
қызметі мен алатын орнын анықтау, оның жастарға саяси білім мен тәрбиені
меңгертуде тиімді әдіс-тәсілдерін көрсету;
– қоғамда жастардың орнын, мемлекеттің әлеуметтік-саяси, қоғамдық
мәселелерді шешу сферасында жастардың маңызды субъекті екендігін дәлелдеу;
– кеңестік саяси жүйе тұсында саяси білім мен тәрбиенің, саяси
ақпараттың жастарға қалай жүргізілгендігіне талдау жасап, оның бүгінгі
Қазақстан қоғамында жастарды саяси әлеуметтендіруге тиімді жақтарын ұсыну;
– жастардың саяси-әлеуметтік белсенділігін арттыру мақсатында бірқатар
шаралар жүйесін ұсыну;
– мемлекеттің жастарға қатысты ұстанған саясатына талдау жасап, тиімді
ұсыныстар жасау;
– жастардың саяси процеске тартылу деңгейін анықтау;
– мемлекеттік саясат пен білімнің арақатынасында жастарды саяси
әлеуметтендіруде бүгінгі көзқарасты анықтау;
– білім саласындағы бүгінгі жүргізіліп жатқан реформалардың жастардың
саяси әлеуметтенуіне әсерін бағалау;
– саяси әлеуметтендірудің отбасы, жора-жолдас, құрбы-құрдас, бала бақша,
жалпы және арнаулы орта білім беретін мектеп, арнаулы және жоғарғы оқу
орындарында жүргізілетін жұмыстарын сабақтастыра отырып, саяси сананы
қалыптастыруда адамның өзін-өзі тәрбиелей, жетілдіре білуінің негізгі
түрлерін анықтау;
– демократиялық қайта жаңғыру жолындағы Қазақстанда саяси реформаларға
жастардың қатынасы мен үлесін сипаттау;
Зерттеу пәні Қазақстан жастарын саяси әлеуметтендіру процесіндегі саяси
білім мен тәрбие болып табылады.
Зерттеу нысанасы – саяси білімді меңгерудегі Қазақстан жастарының саяси
әлеуметтенуі
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Еңбекте Қазақстан жастарының саяси білімді
меңгеруі нәтижесінде саяси әлеуметтену ерекшеліктері, саяси білімнің берілу
жолдары жүйеленіп, оның меңгерілу дәрежесі деңгейленді. Қазақстан
жағдайында саяси білім мен тәрбие арқылы жастарды саяси әлеуметтендіру
процесін зерттеу барысында жұмыстың ғылыми айналымға алғаш енгізіліп
отырған мынадай жаңалықтары бар деуге болады:
- саяси білім мен саяси тәрбие арқылы жастарды саяси әлеуметтендіруде
жаңа термин саяси педагогика ұғымы қалыптасты. Жалпы саяси педагогика
ұғымы саяси әлеуметтендіру шеңберінен шығады. Саяси әлеуметтендіру,
индивидтің саяси ортада әлеуметтенуін түсіндіруді, сипаттауды, сондай-ақ,
әлеуметтену теорияларының жалпы категорияларын саяси жүйеде талдап,
қолданылу мүмкіндіктерін ғана қарастырады. Саяси әлеуметтендіру мәні
туралы әртүрлі көзқарастар, және олардың өзара қарама-қайшылықтары да
тәрбие, білім алу, оқыту және әлеуметтендіру жүйелері кіретін саяси
педагогика мәселелерінің жиынтығын реттеуде пайдалы екендігін көрсетеді.
Бұл саясаттың субъектісі мен объектісі ретіндегі тұлға, саяси тұлғаның
қалыптасуына кешенді, көпқырлы және ғылыми негізі бар әдісті жүзеге асыруға
мүмкіндік береді;
– Қазақстандағы жастарды саяси әлеуметтендірудің негізгі мәселелері
тікелей мемлекеттің саяси жүйесімен тығыз байланыста қарастырылды;
– Қазақстандық жастардың саяси әлеуметтенуіне ішкі және сыртқы
демократиялық процестердің ықпалы сипатталып, сарапталды;
– мемлекеттік жастар саясатының Қазақстан жастарын саяси
әлеуметтендірудегі орны мен рөлі, мәні мен мазмұны айқындалды;
– білім беруді ізгілендіруде жастардың саяси-әлеуметтік әлеуетін көтеру
тұжырымдалды;
– жастардың саяси қалыптасуына қатысты шараларға Кеңестік саяси жүйедегі
және Батыстық озық үлгілерді сараптап, ұлттық дәстүрлі құндылықтарды
үйлесімді ұштастыра отырып қазақстандық патриотизмді, ұлтжандылық
сезімді шыңдау ұсынылып, нақты мысалдармен дәлелденді;
– тұлғаны саяси әлеуметтендіруде, оның саяси ойлау-пайымдауын, саяси
ұстаным, саяси көзқарасын қалыптастырып дамытуда, саяси процеске қатысу
белсенділігін көтеруде, саяси мәдениетін жетілдіруде, саяси дүниетаным
аясын кеңейтетін маңызды, нәтижелі факторлардың бірі - білім бөліп
көрсетілді;
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
– Қазақстанның демократиялық қайта жаңғыру кезеңінде жастарды саяси
әлеуметтендіру мәселесі өзекті мәселеге айналып отыр. Олай дейтініміз
әлемдік қауымдастықта ғаламдану процесі басталғалы бері әрбір мемлекет,
әрбір ұлт, өзінің ұлттық құндылықтарын сақтап қалуға тырысуда. Қазақстанды
да ерте ме, кеш пе ғаламданудың айналып өтпейтіні анық. Ел ертеңі –
жастар десек, болашақ солардың қолында болатындықтан, бүгіннен бастап
саналы да сапалы, саяси сауатты, елге, Отанға құрметпен қарайтын, ұлттық
мәдени құндылықтарды бойына сіңірген, әлемдік бәсекеге өзінің кез келген
қырынан түсе алатын ұрпақты тәрбиелеу, дайындау бүгінгі Қазақстан
мемлекетінің басты міндеті. Осы мақсатта мемлекетіміздің атқарып жатқан
шаралары баршылық. Елбасы Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасында:
...жаңа құндылықтар жүйесіне тезірек бейімделіп кеткен, болашаққа жаңаша
көзқарасы бар жас ұрпаққа сүйене отырып, бұқаралық сананы төзімділікпен
жаңғыртуға тиіспіз - деп [51, 21 б], бәсекеге қабілетті Қазақстанды да,
бәсекеге қабілетті экономиканы жасайтын да, бәсекеге қабілетті халық
болатын да [2, 5-12 бб.] - деп, бүгінгі жастарға сенім артады.
– Мемлекеттің саяси жүйесінің тұрақтылығына бірден-бір кепіл болатын
халықтың саяси-әлеуметтік белсенділігі десек, біздің елімізде сол халықтың
үштен біріне жуығын жастар құрайтынын ескеруіміз керек.
– Білім – біздің қоғамымыздың XXI ғасырдағы басым бағыттарының бірі.
Білімсіз Қазақстанның қоғамдық-саяси жүйесін өркениетті дамыту мүмкін емес.
Білім – елдің барлық қоғамдық-саяси өмірін демократиялық және зиялы құруына
басты стратегиялық даму бағытын айқындайды. Білім – мемлекеттің күш-қуатын
анықтаушы. Қай кезде де адамзат қоғамының білім деңгейі аса маңызды мәселе
болды.
– Қоғамда, мемлекетте саяси ой еркіндігінің болуы – жастардың өз ойын
еркін жеткізіп, ашық пікір сайысқа түсуіне мүмкіндік жасайды. Саяси іс-
әрекет (практика) нәтижесінде пісіп-жетілген тұлға өзінің саяси білімін ары
қарай шыңдауда қиындықтарға жолыға бермейді.
– Саяси сауатты, саяси білімді, саяси саналы жастар түрлі саяси амал-
айланың жетегінде кетпей, өз көзқарастарында (позиция) қалады, сонымен
қатар өмір сүріп отырған саяси жүйеге де әсер ете алады.
– Саяси педагогиканың қалыптасуының мүмкіндігі мен қажеттігін мәлімдей
отырып, біз келесілерді алға қоямыз:
Біріншісі – саяси үрдістер, саяси әлеуметтендіру, саясаттың субъектісі
ретіндегі тұлға, қоғамдық дамудың субъектілік факторы туралы көптеген
теориялық және практикалық материалдарды қоса отырып, әлемдік саяси
ғылымның жинақталуын айтамыз. Саяси білімнің көптеген ғылыми салалары:
саяси мәдениет, саяси психология, саяси әлеуметтану, саяси экономика және
т.б. сияқты өз бетімен дамуда. Осы жағдайларда саясаттану шеңберінде саяси
тұлғаның қалыптасу этаптарын, бағыттарын, механизмдері мен үрдістерін
зерттейтін саяси әлеуметтану енді қоғамдық құрылымның ерекшеліктерін,
социумның ментальділігі және т.б. саяси құндылықтардың ұрпақтан ұрпаққа
ауысу мәселесіне қатысты көптеген сұрақтарды шеше алмайды. Сондықтан да
Қазақстандық саясаттанушылар Ассоциациясы жанынан Саяси білім беру
комитетін ашу қажеттілігі туындап отыр. Алайда білім алу қандай да бір
жүйесіз, бағытсыз және мақсатсыз бола алмайды. Және саяси педагогика
осындай мәселелерді шешуге көмектеседі.
Екіншісі – бұл қазақстандық қоғам, оның географиялық, демографиялық,
мәдени және басқа да спецификалық дамуға ие аймақтары алдындағы жүріп
жатқан қоғамдық-саяси және экономикалық құрылымдар кезіндегі болатын
күрделі қиыншылықтарды ескере отырып, қазақстандық және шетелдік
ғалымдардың жасаған көптеген тамаша проектілерді біріктіріп, сол бойынша
жұмыс жүргізу;
Үшіншісі (алдыңғы екеуінен келіп шығады) – бұл саяси педагогика қандай
болып табылады, экономикалық негізі болып нарықтық қатынастар табылатын
құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның демократиялық құндылықтарын
қанағаттандыру талаптарын ескере отырып, саяси тұлғаның қалыптасуындағы
саяси ғылымның жаңа бағытының практикалық, нақты апробациясын теоретикалық
тұрғыдан тереңдету қажеттігі.
– Саяси білімді берудің жалпы тиімділік, нәтижелілігіне байланысты
азаматтардың саяси білімді игерудің деңгейін мына 1-суретте ұсынамыз:
Сурет 1 - Азаматтардың саяси білімді игеру деңгейі
– Саяси білім беруді негізгі 6-ға топтастырдық:
1) оқыту-тәрбиелеу процесі - мұнда оқытудың мен тәрбиелеудің жаңа
технологияларын пайдалана отырып, жас ұрпаққа саяси білім мен тәрбие
беруде, саясат туралы алғашқы жалпы ұғымдар қалыптасады;
2) бұқаралық ақпарат құралдары - арқылы саяси білімнің берілуі жалпы
әлемдегі, елдегі түрлі саяси жағдайлар мен оқиғаларға, жаңалықтарға саяси
сараптама жасай отырып, өзіндік талдауға, ой түюге үйретеді;
3) жұртшылықпен жұмыс - жалпы көпшілікке саяси мәні бар акциялардың,
митингілердің, жиындардың т.с.с. өткізілуі халықты тікелей саяси іс-
шараларға қатыстыра отырып, саяси сауатын ашады;
4) тұрмыстық - адам өмірде кез келген ортада - отбасы, достар,
қызметтестер т.б. арасында болады;
5) халықарлық саяси білім беру – БҰҰ, ЮНЕСКО, мемлекетаралық,
үкіметаралық т.б. ұйымдардың, қорлардың арнайылап ұйымдастырған іс-шаралары
негізінен мемлекеттік қызметкерлерге арналады;
6) өздігінен іздену арқылы – әр азаматтың өз қызығушылығынан туындаған
әрекет түрі, яғни түрлі саяси әдебиеттер мен ақпараттарды ешкімнің
ықпалынсыз өзі ізденіп саяси сауатын ашуы және байытуы;
– Жастардың саяси құндылықтар мен ережелерді, саяси білімді қабылдау
деңгейіне байланысты саяси әлеуметтенудің маңызды институттарын жүйелілік
принципіне сүйене отырып, 15-беттегі 2-суреттен көруге болады.
Диссертацияның теориялық және әдістемелік негізін саяси ілімдегі
ғалымдардың еңбектері, оның ішінде батыстық саясаттанудағы қазақстандық
және ТМД елдерінің ғалым-саясаттанушыларының жұмыстары құрайды.
Диссертацияда жалпы ғылыми логикалық-диалектикалық таным әдістері
(анализ, синтез, бақылау, болжау) және осылардан туындайтын жеке ғылыми-
тарихи философиялық, жүйелі-құрылымдық салыстырмалы, әлеуметтанулық және
қоғамдық құрылыстарды пайымдаудың саясаттанулық принциптері мен әдітері,
оның ішінде салыстырмалы саясаттанудың әдістері мен тәсілдері, жастардан
әлеуметтік сауалнама жүргізу деректері қолданылады.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеу
нәтижелері отандық саяси ғылымда жастардың саяси әлеуметтену мәселелерін
институттық көзқараста қорытуға тырысты деп есептейміз. Ғылыми нәтижелерді
білім беру саласы, идеологиялық, басқару және елімізде саясаттану пәнін
оқытуда саяси білім, саяси сана, саяси әлеуметтендіру атты арнаулы курста
оқытуға пайдалануға болады. Сонымен қатар, саяси мәдениет, саяси
құндылықтар, саяси білім мен тәрбие, саяси әлеуметтендіру, саяси
идеология, саяси элита мен саяси топ бастаушылық, адам және саясат
курстарын топтастырып, саяси педагогика арнайы курсын ашып, қолдануға
келеді.
Диссертацияның ақпараттық негізін:
Қазақстан Республикасының Статистикалық Агентігінің қысқаша жылнамалығы;
Республикалық құқықтық ақпараттық орталықтың мәліметтері;.
Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы;
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 14-қарашадағы №216
Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға
арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы;
Қазақстан Республикасының Коституциясы мен ҚР Президентінің жыл сайынғы
халыққа Жолдаулары, Қазақстан – 2030 стратегиялық бағдарламасы, Қазақстан
Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы, Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңы, ҚР-да жалпы білім мазмұнының
тұжырымдамасы;
Қазақстан Республикасы Жастар саясаты Заңы, Президенттің ҚР
мемлекеттік жастар саясатының тұжырымдамасы туралы өкімі, Қазақстан
жастары бағдарламасы туралы ҚР Үкіметінің қаулысы және Қазақстан Жастар
Одағы, Қазақстан Жастар Конгресі, Қазақстан студенттер Альянсы ұйымдарының
мәліметтері пайдаланылды. Бұл мәліметтердің көпшілігі бірінші рет ғылыми
айналымға енгізді;
Бұл дерек көздері диссертация тақырыбының әр түрлі аспектілерін ашып
беруге мүмкіндік жасады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі және мақұлдануы.
2004 жылдың 18-ақпанындағы профессор А.В. Соловьевтың 80 жылдық және
ҚазҰУ-нің 70 жылдық мерейтойларына арналған ғылыми-практикалық
конференцияда Қазақстан республикасының жастарды саяси-әлеуметтендіру
мәселелері тақырыбында, профессор А.Ш. Ишмухамедовтың 80 жылдық
мерейтойына арналған ғылыми-халықаралық конференцияда Азаматтық білім –
жастарды қоғамды тануға жетелейді, профессор Т.Т. Мұстафинге арналған
ғылыми-халықаралық конференцияда Мемлекет саясаты мен білімнің
арақатынасы 22.01.2005ж., профессор Л.Ә. Байделдиновтың 75 жылдық
мерейтойына арналған ғылыми-халықаралық конференцияда Жастарды саяси
әлеуметтендіру – олардың әлеуметтік-саяси әлеуетін көтеру процесі ретінде
10.11.2005 ж., әл-Фараби атындағы ҚазақҰУ-інде 2-қараша 2006 жылы болып
өткен 1986 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН ОҚИҒАСЫ: САЯСАТ, БИЛІК, ТАҒДЫРЛАР атты
Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияда Қазақстан Республикасы
жастарының саяси әлеуметтенуіне демократиялық процестердің ықпалы
тақырыптарында баяндамалар жасалынды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы және көлемі.
Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде жұмысқа жалпы шолу жасалып,
өзектілігі, деректеме, маңыздылық мәселелері қарастырылды.
Бірінші бөлімде саяси әлеуметтендіруді зерттеудің теориялық-әдістемелік
аспектілері, саяси әлеуметтендіру - тұлғаны әлеуметтендірудің құрамдас
бөлігі ретінде және саяси әлеуметтендіруді зерттеудің негізгі теориялары
шетелдік, отандық ғалымдардың тұжырымдамалары сарапталынды.
Екінші бөлімде Қазақстан жастарын білім беру жүйесінде саяси
әлеуметтендіру, саяси білімнің қалыптасу тарихы, Қазақ халқының саяси
тәлімінің тарихи кезеңдері, жастарды саяси әлеуметтендіру – олардың
әлеуметтік-саяси әлеуетін көтеру процесі ретінде, саяси білім беру мен
саяси тәрбие - қоғам дамуының факторы ретінде (саяси педагогика
мәселелері), Қазақстан жастарына саяси білім мен тәрбиені игерту жолдары
қарастырылды.
Үшінші бөлімде жастарды саяси әлеуметтендірудегі Кеңестік саяси жүйедегі
және Егемен Қазақстандағы процестер мен олардың ерекшеліктері салыстырмалы
түрде алынып, зерттелінеді.
Қорытындыда зерттеу жұмысының түйіні берілді.
Диссертацияның жалпы көлемі – 136 бет.
Сурет 2 - Саяси әлеуметтендірудің институттары
1 САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ- ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Саяси әлеуметтендіру – тұлғаны әлеуметтендірудің құрамдас бөлігі
ретінде
Тұлғаны саяси әлеуметтендіру қоғамдық құбылыстың әлеуметтік
категориялары ретінде ХХ ғ. ортасынан бастап саясаттанушылар мен
әлеуметтанушыларды қызықтыра бастады. Саяси әлеуметтену түсінігі
әлеуметтену ұғымынан туындайды. Себебі, американдық социолог Ф. Гидденс
пен француздық социопсихологтар алғаш рет ғылыми айналымға ендіріп,
әлеуметтенуді адамның табиғи әлеуметтік даму процесі - деп түсіндіреді
[18, 5-40 бб.]. Кейінірек, әлеуметтену теоретикалық категория мәртебесін
ресми иемденіп, американдық социологтар ассоциациясының тізіміне енгізілді.
Бүгінгі әлеуметену саясаттану әдебиеттерінде әлеуметтену ұғымы
әлеуметтік ортада тұлғаны қалыптастыру процесі ретінде кең қолданылып жүр.
Кең мағынада әлеуметтену жеке адам (индивид) мен жалпы адамзаттың даму
процесі ұғымын береді.
Тұлғаны әлеуметтендірудің бүгінгі тұжырымдамасында Батыстық және
отандық саясаттанушылар, әлеуметтанушылар пікірін ескере отырып, былай
топтастыруға болады:
- Эволюциялық - әлеуметтену адамның шығуы мен дамуы процесі, яғни
антропогенез (адамдардың шығу тегін зерттейтін антропологияның бір бөлімі)
заңдылы [52];
- Адаптациялық - әлеуметтену жеке адамның қоғамға бейімделу, үйрену
процесі. Бұл пікірді жақтаушылар жеке адамның қоғамға жай ғана бейімделуі
емес, сол қоғамдағы оның белсенді әрекетінің процесі ретінде қарастырады
[53];
- Әрекеттік - әлеуметтену жеке адам мен қоғамның өзара бірлесіп
әрекеттену процесі ретінде қарастырылады. Бұл жағдайда екіжақтың да
белсенділігіне назар аударылады [54];
- Психологиялық - әлеуметтену жеке адамның еліктеу қағидасына
негізделген [55];
- Мәдени - әлеуметтену жеке адамның мәдени ортада әлеуметтік
байланыс тілін, мінез-құлқы мен әрекет моделін меңгеруімен түсіндіріледі
[56].
Әлеуметтендіруді тұлғаның әлеуметтік ортаға кірігуімен, қосылуымен,
қатысуымен, және өзі өмір сүрген қоғамдағы мәдени құндылықтар мен
нормаларға игеру процесі ретінде қарастырып, жоғарыда көрсетілген екінші
топқа (адаптациялық) қосады.
Әлеуметтендірудің негізгі механизімі ретінде К. Маркс пен Ф. Энгельс
еңбек процесін анықтайды. Оларша қоғам мен жеке адам диалектикалық өзара
әрекет реті негізінде адамзаттың бүкіл тарихында үздіксіз ұдай өндіріс
нәтижесінде қоғамдық қатынастар мен адамдардың өздерін байытып, дамытып,
үздіксіз жаңғыртып отырады. Бұл әлеуметтену әртүрлі деңгейде және нақты
формада жүреді: Бірі жеке адам әлеуметтігі, екіншісі қоғам әлеуметтігі.
Біздің көзқарасымызда тұлғаны әлеуметтендіру, қоғам мен жеке адамның
әлеуметтігін біріктіретін процесс. Ендеше бұл бірігу жеке адам – қоғам
қарама-қайшылығын туындатады. Осы процесс негізінде қоғам – адамды, адам
- қоғамды қалыптастырады.
Әлеуметтену барлық қоғамдық қатынастардың құрылуының себептері мен
қайнар көзі болып табылады. К. Маркс: Жеке адамды тарихи процестің
субъектісі ретінде қарастырып, оның тұрақты қозғалыс процесі өздерімен
бірге қоғамды да байытып, жаңғыртып отырады - деп жазады [57].
Жеке адамның қоғаммен байланыста екені түсінікті болды. Тіпті онсыз
өмір сүре алмайды да. Бірақ, жеке адам қандай да бір белгілерімен қоғамға
тәуелсіз бола ала ма? Және керісінше әсері, яғни қоғам адамсыз өмір сүре
ала ма? Осы әлеуметтенуге қатысты ұстанған сұраққа әлеуметтану классиктері
Эмиль Дюркгейм мен Макс Вебердің қарама-қарсы көзқарастағы жауаптарын
ұсынып көрейік. Дюркгейм жеке адамға қатысты әлеуметтік шынайылықтың
дербестігін атап көрсетеді. Ол әрдайым екі шынайылықтың ара-қатынасын
белгілеп отырады [58]. Дюркгейм даралық фактыны әлеуметтік фактымен,
сондай-ақ жеке сананы әлеуметтік санамен қарсы қояды. Бұл социологтың
тұлғаның мәнін көруімен тікілей байланысты. Дюркгейм үшін әлеуметтік және
даралық екі бөлек өмір сүретін, екі жақты шынайылық және екі жақты
әрекеттестік. Әлеуметтік және даралық бірін-бірі толықтырып, біріне-
бірі сіңісіп кететін ұғымдар емес. Бүтінді - бөлектен, күрделіні –
қарапайымнан шығарып көрсеткендей, ұжымдықты – даралықтан, қоғамды
– жеке адамнан шығаруға болмайды деп негіздейді [59].
Ал Макс Вебер бұл сұраққа қоғам дамуында ең маңызды орынды жеке адам
әрекетінен көреді. Вебердің Дюркгеймнен айырмашылығы қоғамдағы немесе
ұжымдық формадағы әлеуметтік әрекеттің субъектісінде тек жеке адам ролін
көреді. Веберше, әлеуметтік әрекет – жеке адамның саналы түрде ойланып,
белгілі бір табысқа, нәтижеге бағытталған мақсатты іс-әрекеті.
Тұлғаны, жеке адамды, әлеуметтендіруде Г.В. Осипов Әлеуметтік
адаптация (бейімделу) мен интериоризацияны (ішке ену) бөліп айтады [60, 98
б.]. Біріншісінде, жеке адамның, қоғамның әр-түрлі деңгейдегі тіршілік
әрекетінде қалыптасқан әлеуметтік нормаларға рөлдік функция ретінде
әлеуметтік экономикалық жағдайға бейімделуі.
Адаптация (бейімделу) процесі – бұл, жеке адамның әлеуметтенудегі
бірінші фазасы. Екінші фаза, интериоризация (ішке ену) - әлеуметтік
нормалар мен құндылықтардың адам бойына енуі, қосылуы, қабылдау процесі,
былайша айтқанда бойына сіңіруі. Әлеуметтік нормалар мен құндылықтар және
адамдағы басқа да компоненттер арқылы тұлға жинақталған тәжірбиесіне сүйене
отырып, өзіндік жеке Менін қалыптастырады. Тұлға әлеуметтік ортаға
сіңіп жоғалып кетпейді, тек өзіндік жеке бірлік ретінде қатысады. Жеке адам
әлеуметтенудің объектісі ретінде қатыса отырып, сол ретте қоғамдық
әрекеттерді, қоғамдық формаларды шығарушы субъектіге айналады. К. Маркс:
... тұлғада ең бастысы оның табиғи физикалық абстрактісі емес, әлеуметтік
сапасы деген екен [61].
Әлеуметтендіру – ауқымды кең көлемді процесс. Оған табиғи объектілермен
байланысты білім, дағды, шеберлік, іскерліктерді меңгерту мен әлеуметтік
жүріс-тұрыс, мінез-құлық принциптерін және құндылықтарды, нормаларды,
мұраттарды қалыптастыруды қамтиды. Біз әлеуметтенуге талдау жасай отырып,
оның негізгі белгілері - әлеуметтік сапа, қасиет, құндылықтар, білім,
дағдыларын қалыптастыру процесінде адам - әлеуметтік байланыстардың,
институттардың өзі әрекет ете алатын қатысушысына айналады.
Әлеуметтендіру - қоғам өмірінде үлкен рол ойнайтын процесс болса, тұлға
өмірінде де солай. Тұлға - әріптестерімен өз ара әрекеттесе отырып,
әлеуметтік байланыс жүйесінде қалыптасқан мәдени құндылықтарды, мінез-құлық
нормаларын қаншалықты табысты игергені, әлеуметтік қатынастарда өзін
бейімдей алуы, сол жүйеде өзін толық қамтамасыз етіп табысты өмір сүруі
әлеуметтендірудің нәтижелілігіне байланысты [62, 35-37 бб.].
Адамзат тағдырының құрдымға кетуі, өмірге сенімділігі, табыстарға,
нәтижелерге қол жеткізуі немесе өзін бөтен, бақытсыз сезінуі – мұның
бәрі әлеуметтендірудің тұлғаға әсері, тиімділігі немесе керісінше.
Әлеуметтену жүйесіндегі олқылықтар тек қана ұрпақтар арасында
түсініспеушілік, жан-жал қақтығыс тудырып қана қоймай сонымен бірге
әлеуметтік өмірдің берекесіздігіне, қоғамның, мемлекеттің құлауына, саяси
жүйенің қирауына, мәдениет пен құндылықтардың жоғалуына алып келеді [62, 38
б.]. Мынаны ескерген жөн сияқты: әлеуметтендіру процесінің типі, моделі
қоғамның қандай құндылықты ұстанғандығымен, әлеуметтік өзара әрекеттің қай
түрін пайдаланатындығымен анықталады. Жаңа туған нәрестеде әлеуметтік
байланыстарда әрекет ете алатын барлық биологиялық белгілер бар. Бірақ,
адамда туа сала бірде-бір әлеуметтік қасиеттер бойында жоқ. әлеуметтік
тәжірибие, құндылықтар, ар-ождан сезімі генетикалық тұрғыда егілмейді және
табысталмайды. Осындай да қазақтың Анадан ала да туады, құла да туады
немесе жақсыдан жаман да туады бір ауыз сөзге алғысыз және тағы атадан
ұл туса игі, ата жолын қуса игі деген мақалдары еске түседі.
Жеке адам дүниеге келгеннен бастап әлеуметтену жағдайына түседі. Парсонс
жеке адамның әлеуметтенуін 2 фазаға бөледі:
- Нәрестенің жарық дүниеге келуінің өзі оның қоғамдағы рөлін анықтайды;
- Нәрестенің туғаннан дүниеден өткенге дейінгі аралықта әлеуметтік
бақылауда болады [63, 74 б.]. Бұл процесс қоғамда тепе-теңдікті қамтамасыз
ететін құрал.
Алғашқы әлеуметтендіруде адамға тікелей әсер етуші – отбасы, достар, ал
екіншіге жанама түрде әсер етуші - институттарды айтады.
Адамды әлеуметтендірудің механизмдері, мазмұны мен сатылары тарихи
сипатта болады және сол қоғамның саяси экономикалық құрылысымен анықталады.
Жұмысымыз адам, жеке адам, тұлға, жеке даралық ұғымдармен тығыз
байланыста болғандықтан аталған ұғымдардың мәнін ашып алуды жөн көрдік:
Сурет 3 - Адам, Жеке тұлға, Индивид және Жеке даралық ұғымдарының
өзара қарым-қатынасы
Адам егер өзі өмір сүрген уақытында дамуын тоқтатпаса, онда ол өмір бойы
әлеуметтенеді [64]. Осы процесте, сондай-ақ микро орталардың көмегімен өзін-
өзі тәрбиелеу арқылы адам мен саясат, әлеумет туралы жаңа білімдерін
толықтырады. Тұлғада қалыптасқан құндылықтар жүйесі мәңгі бақи қалып
қоймауы мүмкін. Ол уақыт пен заман талабына сай өзгерістерге ұшырап
отырады.
Әлеуметтендіру мен тұлғаның дамуы бүкіл адам бойында әлеуметтік-саяси
сапаларды қалыптастыруда белгілі бір уақытпен шектеліп қалмайды. Екеуі де
жеке адам мен ортаның өзара әрекеттесуіндегі белсенді процесс. Бұл жерде
біз екі ұғымды теңестіріп отырғанымыз жоқ. Әлеуметтену ұғымы тұлға
дамуы ұғымына қарағанда нақтырақ. Себебі, адам қоғамның әлеуметтік саяси
жүйесінің тарихи типіне байланысты қасиеттерін игереді [65, 22 б.].
Әлеуметтену мен тұлғаның дамуы ұғымдарының айырмашылығы тек ғана
біріншісінің адамның әлеуметтік саяси қырларын, ал екіншісі оны әлеуметтік
және табиғи биологиялық тұрғыда көрсетпейді. Х.Ф. Сабиров өзінің Человек
как социалогическая проблема атты еңбегінде екі ұғымның айырмашылығын
былай береді: әлеуметтену – тұлғаның дамуынан процестің көмегімен емес,
аспектілігімен, нақтырақ айтқанда тұлғаның дамуы белгілі бір қоғамда сол
қоғамның нақты белгілерін игергендігімен көрінеді [66].
Тұлғаның қалыптасуы мен тұлғаның әлеуметтенуі ұғымдарын да нақтылап
алсақ. В.В. Москаленько: тұлғаның қалыптасуы ұғымы тұлғаның жаралуы мен
дамуынан бастап, оның есейгендегі тұлғалық қасиеттерінен (пайда болуы,
қалыптасуы, жинақтауы) жеткен нәтижесі процестерінен көрінсе, тұлғаның
әлеуметтенуі жоғарыда аталғандардың тек ғана көріну процесі емес, сонымен
бірге тұлғаның жаңа саяси-әлеуметтік байланыстарда модификациялануы
(түрленімі). Бұдан әлеуметтенуді, қалыптасу ұғымымен салыстырсақ,
тұлғаның пайда болуы мен дамуында жан-жақты кешенді де, әмбебаб процесс
екендігін байқауға болады [67].
Бірқатар ғалымдар саяси әлеуметтену ұғымын, тұлғаның саяси қалыптасу
ұғымымен қатар қолданады. Біздіңше екі ұғым бір-бірімен бара бар
(адекватты). Себебі осы процестердің нәтижесінде адамның бір ғана –
тұлғалық саяси-әлеуметтік сапасы шығады. Диссертант та тұлғаның саяси-
әлеуметтік қалыптасуы адамның қоғамда белгілі бір саяси-әлеуметтік
сапаларымен анықталатындығынан көрінеді деп есептейді.
Әлеуметтену мен оқыту, тәрбиелеу ұғымдарын ажыратып алу керек.
Оқыту тәрбиелеу мақсатты түрде тұлғаға сырттан әрекет ету арқылы жүреді.
Әлеуметтену өзінің мазмұны бойынша тұлғаның қалыптастыруға әсер етуші
мақсатқа бағытталған (оқыту, тәрбие) және кездейсоқ (спонтантты)
әрекеттерді саяси-әлеуметтік бақылау процесі.
Сонымен, тұлғаны әлеуметтендіруде мақсатқа бағытталған және кездейсоқ
әрекеттер деп екіге бөлдік:
- Мақсатқа бағытталған әрекет – қоғам мүддесі мен мақсатына сай келетін,
қоғамның әлеуметтік-саяси тапсырысымен адамға әсер етуші арнайы жасалынған
жүйемен тұлға қалыптастыру;
- Стихиялы әлеуметтендіру – бұл жеке адамның әлеуметтік ортада белгілі
бір саяси-әлеуметтік дағдыларды автоматты түрде қабылдауы.
Көптеген саясаттанушылар, социологтар, психологтар әлеуметтену процесін
адамның бүкіл ғұмырында жүреді және ересектер мен балаларды
әлеуметтендіруде азғантай айырмашылықтар бар деп негіздейді. Әлеуметтендіру
ересектерге белгілі бір дағдыларды игеруге көмектессе, балаларға ауқымды,
кең мөлшерде мінез-құлық, жүріс-тұрысты игертуге тура келеді. Психолог Р.
Гарольд ересектерді әлеуметтендіруді бала кездегі әлеуметтендірудің жалғасы
деп қарамай, керісінше бала кездегі психологиялық ойлардан (менің айтқаным
заң, менің айтқаным орындалуы тиіс, т.б.) арылу процесі деп есептейді.
Әлеуметтендірудің механизмдері қандай? З. Фрейд әлеуметтенудің
психологиялық механизімін көрсетеді. Олар:
- Имитация (емістеу) – баланы саналы түрде белгілі бір мінез-құлық
үлгісін өзіне алуы;
- Идентификация (сәйкестік) – бұл мінез-құлықтың қай топқа, қоғамға,
кімге тән екендігін сезіну;
- Ұят пен кінәні сезіну [68].
Әлеуметтену бір жағынан қоғамдық қатынастарда, ондағы мәдени бүтіндікті
сақтап өзін өзі қайта жаңғыртса, екінші жағынан тұлғаның әлеуметтік
байланыста өзі іске асыруына мүмкіндік береді. Тұлғаны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 323.232: - 053.6(574)
Қолжазба құқығында
ИСАЕВ ӘБІЛӘЗИЗ ҮКІБАЙҰЛЫ
Саяси білімді меңгеру Қазақстан жастарын саяси әлеуметтендіру факторы
ретінде
23.00.02 - саяси институттар, этносаяси конфликтология, ұлттық және саяси
процестер мен технологиялар
Саяси ғылымдардың кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші:
философия ғылымдарының
докторы, профессор
Байделдинов Л.Ә.
Қазақстан Республикасы
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1 САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
... .
1.1 Саяси әлеуметтендіру - тұлғаны әлеуметтендірудің құрамдас бөлігі 16
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.2 Саяси әлеуметтендіруді зерттеудің негізгі 28
теориялары ... ... ... ... ... ... ...
2 БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫН САЯСИ
ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Саяси білімнің қалыптасу 35
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
2.2 Қазақ халқының саяси тәлімінің тарихи 40
кезеңдері ... ... ... ... ... ... . ... ... .
2.3 Жастарды саяси әлеуметтендіру – олардың әлеуметтік-саяси әлеуетін 53
көтеру процесі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
2.4 Саяси білім беру мен саяси тәрбие – қоғам дамуының факторы ретінде63
(саяси педагогика
мәселелері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Қазақстан жастарына саяси білім мен тәрбиені игерту 94
жолдары ... ... ..
3 ЖАСТАРДЫ САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДЕ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІҢ
ЫҚПАЛЫ ... ... ... ... ... ... .. 101
3.1 Кеңестік саяси жүйедегі жастарды саяси әлеуметтендіру 101
процестері..
3.2 Егемен Қазақстандағы жастарды саяси әлеуметтендіру ерекшеліктері 103
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..124
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 129
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі қоғамда саясат пен білімнің
өзара байланысы өзекті мәселе. Олай дейтініміз білім – қоғамның дамуы мен
болашақтағы жағдайын анықтаушы болып табылады. Кез келген елдің
экономикалық және саяси тәуелсіздік жағдайы халықтың жалпы білімі мен
кәсіптік деңгейіне байланысты.
Осы ретте Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты 2005 жылғы
18-ақпандағы халыққа жолдауында: ((( ғасырда білімін дамыта алмаған елдің
тығырыққа тірелері анық. Біздің болашақтың жоғары технологиялық және ғылыми
қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет. Осы заманғы
білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы
заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз, - деді
[1, 18-19 бб.].
Халықтық мәдени құндылықтар мен салт-дәстүрлер, рухани-өнегелік
сапаларды жас ұрпақтың бойына сіңіру, патриотизмге тәрбиелеу, ұлттық ар-
намыс, абыройды сезіндіру білімсіз дами қоймайды. Сондықтан да қандай қоғам
болмасын саяси жүйесінің тұрақты болуы үшін білім мен тәрбие жүйесін
мемлекеттік талаптарға сәйкестендіре отырып құруға мүдделі.
Ендеше, мемлекетіміздің өз бағытын айқындаудың стратегиялық мақсат-
міндеттерінің қатарына жас ұрпақтың білімі мен тәжірибесін алға шығаруы –
заңды құбылыс. Ел Президентінің 2004 жылғы халыққа жолдауында: Ұлттың
бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен
айқындалады... - деп атап көрсетті [2, 8 б.].
Білім жеке тұлғаның әлеуметтік-саяси көзқарасын дамытып, дүниетанымының
аясын кеңейтетін маңызды факторлардың бірі. Ол жеке тұлғаның әлеуметтік
мәртебесін айқындауда, сондай-ақ қоғамда саяси келісім мен ішкі
тұрақтылықты орнықтырып, саяси құрылымды дамытуда үлкен рөл атқарады.
Әлеуметтік тәжірибені, ақпараттарды игеруде, ұрпақтар арасындағы рухани
құндылықтардың бір-біріне берілуін сақтауда, тұлғаны әлеуметтендіруде,
олардың әлеуметтік мәртебесін көтеруде – білімнің орны ерекше.
Қазіргі білім – азаматтық қоғамдағы әлеуметтік талаптарға бағытталған
күрделі де жан-жақты қоғамдық құбылыс, оқыту және тәрбиелеу түріндегі
педагогикалық әрекеттің тұтас жүйесі.
Кез келген кәсіптегі маманды қалыптастыруда мамандыққа сай білім алу
қаншалықты өткір мәселе болса, сонымен қатар “жеке маман тұлғаны” өзіндік
дамытуда оны шығармашылықпен терең іргетасын дайындау соншалықты алғышарт
[3, 24-26 бб.].
Білім жүйесінің мазмұны өмірдің түрлі жағдайларында әрекет ете алатын
тұлғаны дайындау. Осы мақсатта оқу жоспарын оқушыларға азаматтық білім
беруге бағыттау керек. Бірінші кезекте әлемдегі болып жатқан өзгерістерге
байланысты білім жүйесін ұлттық модульде құру және ол үшін өркениетті
елдерде берілетін біліммен ортақ көзқарастарын табуға ұмтылу қажет.
Қазіргі саяси жүйелердің негізгі белгісі – демократия. Біздің еліміз
үшін де аса маңызды мағынаға ие болып отырған өркениетті әлемнің айшықты
сипаты – ол қоғамды демократияландыру. Осы саяси процесті күшейтуде қоғам
мен мемлекет алдына көптеген саяси талап-тілектер мен міндеттерді шешу
пайда болады. Қоғамдағы саяси процестердің қалыпты дамуы саяси тұрақтылық
пен бірлікті талап етеді. Саяси ғылымдардың да көтеретін мәселелері тікелей
қоғамымыздың саяси қауіпсіздігін, саяси дамуын теориялық тұрғыдан
қамтамасыз етіп отырады. Осы жерде саяси білім мен саяси тәрбие, саяси
әлеуметтендіру, саяси сана, саяси құндылықтар, саяси мәдениет үлкен рөл
атқарады.
Жастарға білім беруді, оның ішінде саяси білім беруді қоғамның
әлеуметтік-экономикалық құрылымынан, мәдени құндылықтарынан, ұлттық дәстүр,
рухани негізден бөле-жара қарауға болмайды.
Саяси білім азаматқа өзі өмір сүріп отырған қоғамдық және саяси
құрылыста, мемлекеттегі өз орны мен рөлін, құқығы мен міндеттерін дұрыс
ұғынуға, жете түсінуіне көмектеседі. Саяси білім беру арқылы – адамды
күрделі әлеуметтік-саяси жағдайда өз орнын таба білуге, басқа адамдардың
мүдделері мен құқығын құрметтей отырып, өз мүддесін қорғай білуге үйрету.
Сонымен қатар ол азаматтарды демократиялық тәртіпті және оны қамтамасыз
ететін мемлекеттік, қоғамдық ұйымдарды сыйлауға баулиды.
Бүгінгі таңда кімнің қандай кәсіппен айналысқанына қарамастан саяси және
құқықтық білім әр адамға қажет. Өйткені ол сол қоғамда тұрып, тіршілік
еткендіктен басқа адамдармен, ұйым мекемелермен және мемлекетпен қатынаста
болады. Ал құқықтық-саяси білімі жоқ адамдар қандай да бір саяси істерде
амал-айла, қулықтың жетегінде кетеді. Адамдардың саяси сауаттылығына қоғам
да мүдделі. Саяси сауаттылық қоғамды деспоттық басқарудан, адамгершілік
құндылықтарға қарсы негізделген жүйеден сақтандырады.
Қазіргі қоғамдық сұраныс - өз ісіне мығым, жұртшылықпен араласуда жеке
басындағы барлық шынайы жағымды қасиеттерін байқата алатын жеке тұлғаны
тәрбиелеуді талап етеді.
Адамның қоғамдық мәні - өмір сүрген ортасы, әлеуметтік жағдайы, білімі,
санасының жоғары немесе төмен болуы оның жеке адамға тән қасиеттерінің
қалыптасуының шарты. Ал, әлеуметтендіру тәрбие берумен тікелей байланысты.
Тәрбиенің түрлері де әр алуан: жас бала өмірге келгеннен бастап, қартайып
өмірінің соңына дейін тәрбиеден өтеді. Тәрбие екі жақты: жас өспірімдерге
тәрбие беру, ересек адамдарға тәрбие беру, әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктері бар.
Біздің де өз ғылыми жұмысымызда қарастыратынымыз Қазақстан жастарына
саяси білім мен саяси тәрбиені игерту арқылы осы саяси әлеуметтендіру
процесін өзекті мәселе етіп алдық.
Адамның саяси жұмысқа саналы түрде және өз еркімен қатысу деңгейіне
байланысты саяси әлеуметтенуді ғалымдар әдетте алғашқы (немесе бірінші)
және екінші деп екі түрге бөледі. Алғашқы әлеуметтенуге бала кездегі және
бозбала кездегі саяси білім алып, саяси көзқарасының қалыптасқан кезеңін
жатқызады. Мұнда жас ұрпақ саяси ұғымдарды алғаш естіп, мағлұматтар алады.
Олар біртіндеп саяси өмір құбылыстарына адамның жеке қатынасын
қалыптастырады. Екінші әлеуметтенуге бұрынғы алған құндылық бағдарлар мен
ұстанымдар негізінде жеке адамның саяси жүйемен белсене әрекеттесу кезеңі
кіреді.
Тұлғаның саяси қалыптасуына, бір жағынан, оның күнделікті өмір сүрген
ортасы, яғни отбасы, құрбы-құрдастары, ауылдасы, бейресми топтар және
т.с.с. стихиялы түрде қатынасса, екінші жағынан мемлекет тарапынан арнайы
ұйымдастырылған оқу-тәрбие жүйесі, саяси партиялар, қоғамдық-саяси ұйымдар
қатысады. Мемлекеттік оқу-тәрбие жүйесін өз кезегінде макро деңгейлік және
микро деңгейлік етіп екіге бөлуге болады.
Макро деңгейде мемлекеттік басқару органдары өз жұмысын бұқаралық
ақпарат құралдары арқылы – газет-журнал, теледидар, радио, интернет арқылы
жүргізіп, өзінің стратегиялық бағдарламаларын, мақсат-мүдделерін, саяси
құндылықтарын насихаттап, азаматтардың санасына сіңіріп отырады. Микро
деңгейге мақсатты оқу-тәрбие жұмыстарын тікелей жүргізетін балабақша, жалпы
білім беретін және арнаулы орта мектептер, арнаулы және жоғарғы оқу
орындары жатады.
Еліміз тәуелсіздік алғалы бері жас қауымға, әсіресе соңғы жылдары жастар
саясатына мемлекет тарапынан көңіл бөлініп жатқандығы айқын сезіледі.
Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев жастар проблемасына айрықша назар
аударып, әрдайым қамқорлық көзқарасты қалдырған емес. Президенттің ҚР
мемлекеттік жастар саясатының тұжырымдамасы туралы 1999 жылғы 28-тамыздағы
№ 73 өкімі [4], ҚР мемлекеттік жастар саясаты туралы 2004 жылғы ҚР
Заңы[5], Қазақстан жастары бағдарламасы туралы 2001 жылғы 17 ақпандағы ҚР
Үкіметінің № 249- қаулысы аса маңызды құжаттар болып табылады [6].
2003 жылы 12-тамызда Халықаралық жастар күніне байланысты БҰҰ-ның Бас
хатшысы Кофи Аннан: ...кез келген қоғамда жас адамдарды ауыртпалық деп
емес, қайта сол қоғамның бағалы, құнды ресурсы деп қарау керек, - дейді өз
баяндамасында [7, 3-4 бб.].
Молодёжь планеты: глобальная ситуация в 90-годах, тенденции и
перспективы кітабының бір топ авторларының мына пікірі: жастар дегеніміз
– бұл өзіне тән әлеуметтік-психологиялық қасиетке ие, әлеуметтік-
экономикалық және мәдени дамуымен анықталатын, сол қоғамда әлеуметтену
ерекшелігімен, жастық мінезіне негізделе топтасқан қоғамның әлеуметтік-
демографиялық тобы-дей келе, олардың жас аралығын 14-15-тен 29-30-бен
шектейді [8, 54 б.]. Біздіңше бұлай жас аралығын шектеу жәй ғана
статистикалық мәлімет емес, ол сол мемлекеттің жастар саясаты контекстінде
халықтың қай бөлігі, қаншасы ұйымдастыру немесе қаржыландыру т.б. сияқты
процестерде үлкен маңызға ие болады.
Қазіргі мемлекеттің ең маңызды басым бағыттарының бірі – жастар саясаты.
Бүгінгі күнге дейін көптеген елдерде жастар мәселесін шешудің әртүрлі
тәжірибелері бар. Себебі, жастар қоғамның ең белсенді бөлігі болып саналады
және олар қоғамға өзгерістер мен жаңалықтар енгізуге ынталы.
Елбасының жастарға: Сіздердің әкелеріңіз және бауырларыңызбен бірге біз
ең қиын жол бастауын өткердік. Әйткенмен, мәңгілік ештеңе жоқ, өз бастаған
ісімді Сіздерге, жастарға тапсырып мен де кетемін. Әрине, еліміз ары қарай
қалай дамымақ? Баршамыз қалай өмір сүруіміз керектігі алаңдатпай қоймасы
анық. Тәуелсіздік деген бір буыннан екінші буынға тапсырылатын ұлы табыс,
жетістік... - деп айтқаны ертеңгі елдің болашағы білімді ұрпақтың қолында
болғанын қалағаны [9].
Саяси жүйеде жастардың орны мен рөлінің өсуі Қазақстандағы ішкі
саясатпен, қоғамдағы болып жатқан процестермен тығыз байланысты. Біздің
елімізде жастар халықтың үштен бір бөлігінен астамын құрайтын болғандықтан,
мемлекеттің де жастар саясатымен шындап айналысуына тура келеді.
Кез келген мемлекеттің дамуы жастардың тағдырымен тікелей байланысты.
Сондықтан да мемлекет өзінің жастарға қатысты күшті саясаты арқылы ғана
олардың сенімдерін жаулап алып, ықпал етіп, соңынан ерте алады, дегеніне
көндіре алады.
Қазіргі уақытта жастарды болашақ үлкен өмірге дайындауда, нағыз шынайы
өмірге даярлауда саяси әлеуметтендірудің мәні өте зор. Жастар шынайы
өмірдің негізгі мәселелерін шешуге бейімделуі қажет және сол жинақтаған
тәжірибесі арқылы жақсы өмір сүруге, жетістікке қол жеткізуге, өзіне ұнаған
бағытты таңдауға ерікті болады. Сол арқылы өз болашағын жоспарлауға бейім,
өмір сүрудің өзіне сәйкес стилін дұрыс таңдауға қабілетті және мінез-құлқын
қазіргі заман талабына сай қалыптастыруға әзір болып есептеледі.
Ал қазіргі таңда 7-17 жас аралығындағы өскелең ұрпақтың қоғамдық
ұйымдарға мүшелігі мен олардың құқықтары және бостандықтары, өмірлік
позициялары жеткілікті дәрежеде айқындала қоймаған.
Бүгінгі күні жастардың саяси білімін, сауаттылығын көтеруде тек оқу
процесі ғана емес, сонымен қатар, тәрбиелік шаралар да өз ықпалын тигізері
сөзсіз.
Отбасындағы саяси әлеуметтендіру қазіргі таңда Қазақстанда білім
саласында жасалынып жатқан реформалармен тығыз байланысты. Олай дейтініміз
үздіксіз білім беру жүйесі бойынша мектепке дейінгі балабақшада мемлекеттік
рәміздерді балаларға танытып, әнұранды жаттатып қана қоймай, отансүйгіштік
дәстүрге баулу, құрбылармен қатынасуды үйрену, қоршаған ортаны түсіну
процестері орта мектеп қабырғасында беки бастайды, нығая түседі.
Қазақстан Республикасында жастарды саяси әлеуметтендіру мәселесінде
білімнің алатын орны ерекше.
Білім беру жүйесіне байланысты Қазақстанда көптеген тұжырымдамалар жарық
көрді. Соның ішінде ҚР-да жалпы білім мазмұнының тұжырымдамасы, ҚР-да
гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы, Гуманитарлық білім бағдарламасы,
Болашақ Республикалық бағдарламасы және т.б. атауға болады.
Қорытындылап айтқанда, Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың: ... біз Қазақстанның
барлық азаматтарының отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін
дамытуға тиіспіз - деген сөзімен Қазақстан жастарына саяси білімді
меңгерту арқылы оларды саяси әлеуметтендірудің қажет екендігін және
саясаттану теориясы мен практикасында өте маңызды тақырып болатындығын алға
тарта отырып, зерттеу жұмысының өзектілігін айтамыз [10].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әлемдік қауымдастықтың саяси ғылымында
саяси әлеуметтену мәселелері XX ғасырдың 50-жылдарының соңында зерттеліп,
қарастырыла бастаса, Кеңестік саяси жүйеде өткен ғасырдың 90-жылдарына
дейін әлеуметтену ұғымы батыстық, буржуазиялық немесе маркстік-
лениндік идеологияға қарсы бағытталған ғылым ретінде есептелінді. Бұдан
саяси әлеуметтену мәселесі Кеңестік кезеңде мүлдем зерттелмеді деген ой
туындамау керек. Ол В.А. Ануфриевтың Социальный стасус и активность
личности [11], И.В. Бестужев-Ладаның Молодость и зрелость: Розмышления о
некоторых социальных проблемах молодежи [12], И.С. Конның Психология
старшеклассника [13], Ребенок и общество [14], А.А. Коробейниковтың
Человек в социалистическом обществе: Формирование социальной активности
[15], М.Х. Титма мен Э.А. Саардың Молодое поколение [16], Ф.Р.
Филипповтың Школа и социальное развития общества [17], Е.Б. Шестопалдың
Личность и политика: Критический очерк современных западных концепций
политической социализации [18], А.А. Козлов пен А.В. Лисовскийдің Молодой
человек: Становление, образ жизни [19] және де басқа да ғалымдардың
еңбектерінде жеке адамды қалыптастыру, жас ұрпақты саяси әлеуметтендіру,
болашаққа бағыт-бағдар сілтеу және т.с.с. басқа да идеялық тәрбие беру
мәселелері ретінде жастардың әлеуметтік және саяси өміріне арналған бірнеше
еңбектер жарияланған.
КСРО тұсында республика шеңберінде Р.Б. Абсаттаров пен
Б.К. Байлярованың Идейно-политическое воспитание в студенческом
коллективе [20], В.В. Трошихинның Политическое развитие личности [21],
М.М. Сужиковтың Политическая культура студентов [22], О.Н. Белоус пен
К.Г. Ахметовтың Формирование политической культуры у студенческой
молодежи [23], Т.Т. Мустафиннің Политическая культура и социально-
политические ценности студенческой молодежи [24] еңбектері жастардың саяси-
идеялық тәрбиесіне, саяси мәдениетінің қалыптасуына, тұлғаның саяси өсуіне
бағытталған.
Тәуелсіз Қазақстан ғалымдары да саяси әлеуметтену мәселесінде өз
зерттеулері мен ғылыми тұжырымдамаларын жасап келеді. Белгілі саясаттанушы
ғалымдар Т.Т. Мустафиннің Проблемы формирования демократической
политической культуры [25], Ә.Н. Нысанбаевтың Қазақстан. Демократия
рухани жаңару [26], Л.А. Байделдиновтың Қазақстан қоғамы және социология:
Қазіргі өмір және жаңа идеялар [27], Л.М. Иватованы
США во внешней политике Республики Казахстан [28], Б.Г. Аяғанның
Государство Казахстан: Эволюция общественных систем [29], А.Х.Бижановтың
Қазақстандық патриотизм – ынтымақтастық қайнар көзі [30], К.Н.
Бұрхановтың Эволюция социально-политической системы Казахстана в ХХ веке
[31], И.Н. Тасмағамбетовтың Реформа образования-стратигеческий курс
обновления казахстанского общества [32], Қ.У.
Биекеновтың Политическая культура и ее требования к руководителю [33],
Ғ.Ж. Ибраеваның Mass media в политической структуре общества [34], А.В.
Соловьевтың Политические партии и общественные движения Казахстана [35],
К.Л. Сыроежкиннің Казахстан в транзитный период: проблемы развития [36],
М.С. Машанның Целополагание политической системы Казахстана [37], А.А.
Нұрмағанбетовтың Образовательная политика Республики Казахстан в контексте
трансформации системы высшего образования [38], Г.Ө. Насимованың Основные
концепции и факторы электорального поведения [39], Р.Қ. Қадыржановтың К
определению понятия консолидации политической системы [40] еңбектері
Қазақстанда жүргізіліп жатқан саяси реформаларға жан-жақты талдау беріп,
жастардың саяси құндылық бағдарларына, саяси мәдениетіне, саяси жетекшілік
пен жалпықазақстандық идея қалыптастыру, этносаясат пен ұлттық қатынас
мәселелері тұрғысында саяси әлеуметтенуге қатысты сұрақтарды қарастырады.
Отандық саяси ғылымдарда арнайы зерттелген М.А. Сейтасқаровтың
Қазақстанда саяси жүйенің жаңғыруы жағдайындағы саяси әлеуметтену
ерекшеліктері[41], Е.Б. Әбдірайымовтың Оқу-тәрбие процесіндегі
студенттердің саяси бағдарларының қалыптасу ерекшеліктері [42],
Ж.Қ. Симтиковтың Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасы жастар
саясатының қалыптасуы мен жүзеге асу ерекшеліктері [43],
Т.К. Бигожановтың Политические аспекты формирования у молодежы
культуры межнационального общения в Республике Казахстан [44],
Р.С. Тәжітаеваның Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтарының қалыптасу
процесі (этникалық аспектілер) [45], М. Кәлембекованың Саяси
әлеуметтендіру процесінде жеке тұлғаның белсенділігінің қалыптасуы [46],
М.Ө. Иманбаевтың Қазақстан Республикасындағы саяси мәдениет пен азаматтық
қоғамның өзара әрекеттесуі мен қалыптасу процестері [47], Л.Ю.
Зайниеваның Государственная молодежная политика: мировой опыт и Казахстан
[48] диссертациялары мен әлеуметтану ғылымдарында Л.М.
Касымованың Проблемы социализации казахской студенческой молодежи
сельского происхождения в условиях переходного периода [49], Г.О.
Абдикерованың Социологический анализ проблемы политической социализации
личности [50] ғылыми еңбектері біздің қарастырып отырған ғылыми зерттеу
тақырыбымызға жақын келеді. Десек те, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстар біз
қарастырып отырған мәселені басқа қырларынан зерттеген. Сондықтан да,
мәселені зерттеу деңгейі Қазақстан жастарының саяси білімді меңгеруі
арқылы саяси әлеуметтендірілу жолдары мен деңгейін терең талдап аша отырып,
ары қарай қарастыруды қажет етеді.
Зерттеудің негізгі мақсаты. Саяси білімді меңгерту арқылы Қазақстан
жастарын саяси әлеуметтендіруде бүгінгі Қазақстан қоғамында болып жатқан
демократиялық процестердің ықпалына талдау жасау, білім мен саясаттың
арақатынасында тәуелсіз Қазақстан жастарының саяси әлеуметтену
ерекшеліктерін анықтау, Қазақстан жастарына саяси білім мен тәрбиені игерту
жолдарын қарастыру.
Зерттеу мақсатынан туындайтын негізгі міндеттер.
– саяси әлеуметтендірудің мазмұны мен мәнін, оның мақсатын, кезеңдерін
анықтап, тұлғаны әлеуметтендірудің құрамдас бөлігі ретінде көрсету;
– саяси әлеуметтендіру ұғымының батыстық саяси ғылымдардағы ойларына
шолу жасау арқылы оларға сараптама жасау және осы негізде оны бұрынғы КСРО,
қазіргі Ресей және отандық қазақстандық қоғамдық-саяси ғылымда бар
пікірлермен, ойлармен салыстыру арқылы осы ұғымға баға беру;
– саяси әлеуметтендіруді зерттеудің негізгі теорияларына талдау жасау;
Қазақстан жастарын саяси әлеуметтендіруде білім жүйесінің алатын орнын
және мәртебесін айқындау;
– саяси білім мен тәрбиені меңгеруде жастардың әлеуметтік-саяси әлеуетін
көтеру процесі ретінде қарастыру;
– саяси білім мен тәрбиенің берілу жолдарына, формаларына,
категорияларына талдау жасау, сол жолда қоғамдық-гуманитарлық пәндердің
қызметі мен алатын орнын анықтау, оның жастарға саяси білім мен тәрбиені
меңгертуде тиімді әдіс-тәсілдерін көрсету;
– қоғамда жастардың орнын, мемлекеттің әлеуметтік-саяси, қоғамдық
мәселелерді шешу сферасында жастардың маңызды субъекті екендігін дәлелдеу;
– кеңестік саяси жүйе тұсында саяси білім мен тәрбиенің, саяси
ақпараттың жастарға қалай жүргізілгендігіне талдау жасап, оның бүгінгі
Қазақстан қоғамында жастарды саяси әлеуметтендіруге тиімді жақтарын ұсыну;
– жастардың саяси-әлеуметтік белсенділігін арттыру мақсатында бірқатар
шаралар жүйесін ұсыну;
– мемлекеттің жастарға қатысты ұстанған саясатына талдау жасап, тиімді
ұсыныстар жасау;
– жастардың саяси процеске тартылу деңгейін анықтау;
– мемлекеттік саясат пен білімнің арақатынасында жастарды саяси
әлеуметтендіруде бүгінгі көзқарасты анықтау;
– білім саласындағы бүгінгі жүргізіліп жатқан реформалардың жастардың
саяси әлеуметтенуіне әсерін бағалау;
– саяси әлеуметтендірудің отбасы, жора-жолдас, құрбы-құрдас, бала бақша,
жалпы және арнаулы орта білім беретін мектеп, арнаулы және жоғарғы оқу
орындарында жүргізілетін жұмыстарын сабақтастыра отырып, саяси сананы
қалыптастыруда адамның өзін-өзі тәрбиелей, жетілдіре білуінің негізгі
түрлерін анықтау;
– демократиялық қайта жаңғыру жолындағы Қазақстанда саяси реформаларға
жастардың қатынасы мен үлесін сипаттау;
Зерттеу пәні Қазақстан жастарын саяси әлеуметтендіру процесіндегі саяси
білім мен тәрбие болып табылады.
Зерттеу нысанасы – саяси білімді меңгерудегі Қазақстан жастарының саяси
әлеуметтенуі
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Еңбекте Қазақстан жастарының саяси білімді
меңгеруі нәтижесінде саяси әлеуметтену ерекшеліктері, саяси білімнің берілу
жолдары жүйеленіп, оның меңгерілу дәрежесі деңгейленді. Қазақстан
жағдайында саяси білім мен тәрбие арқылы жастарды саяси әлеуметтендіру
процесін зерттеу барысында жұмыстың ғылыми айналымға алғаш енгізіліп
отырған мынадай жаңалықтары бар деуге болады:
- саяси білім мен саяси тәрбие арқылы жастарды саяси әлеуметтендіруде
жаңа термин саяси педагогика ұғымы қалыптасты. Жалпы саяси педагогика
ұғымы саяси әлеуметтендіру шеңберінен шығады. Саяси әлеуметтендіру,
индивидтің саяси ортада әлеуметтенуін түсіндіруді, сипаттауды, сондай-ақ,
әлеуметтену теорияларының жалпы категорияларын саяси жүйеде талдап,
қолданылу мүмкіндіктерін ғана қарастырады. Саяси әлеуметтендіру мәні
туралы әртүрлі көзқарастар, және олардың өзара қарама-қайшылықтары да
тәрбие, білім алу, оқыту және әлеуметтендіру жүйелері кіретін саяси
педагогика мәселелерінің жиынтығын реттеуде пайдалы екендігін көрсетеді.
Бұл саясаттың субъектісі мен объектісі ретіндегі тұлға, саяси тұлғаның
қалыптасуына кешенді, көпқырлы және ғылыми негізі бар әдісті жүзеге асыруға
мүмкіндік береді;
– Қазақстандағы жастарды саяси әлеуметтендірудің негізгі мәселелері
тікелей мемлекеттің саяси жүйесімен тығыз байланыста қарастырылды;
– Қазақстандық жастардың саяси әлеуметтенуіне ішкі және сыртқы
демократиялық процестердің ықпалы сипатталып, сарапталды;
– мемлекеттік жастар саясатының Қазақстан жастарын саяси
әлеуметтендірудегі орны мен рөлі, мәні мен мазмұны айқындалды;
– білім беруді ізгілендіруде жастардың саяси-әлеуметтік әлеуетін көтеру
тұжырымдалды;
– жастардың саяси қалыптасуына қатысты шараларға Кеңестік саяси жүйедегі
және Батыстық озық үлгілерді сараптап, ұлттық дәстүрлі құндылықтарды
үйлесімді ұштастыра отырып қазақстандық патриотизмді, ұлтжандылық
сезімді шыңдау ұсынылып, нақты мысалдармен дәлелденді;
– тұлғаны саяси әлеуметтендіруде, оның саяси ойлау-пайымдауын, саяси
ұстаным, саяси көзқарасын қалыптастырып дамытуда, саяси процеске қатысу
белсенділігін көтеруде, саяси мәдениетін жетілдіруде, саяси дүниетаным
аясын кеңейтетін маңызды, нәтижелі факторлардың бірі - білім бөліп
көрсетілді;
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
– Қазақстанның демократиялық қайта жаңғыру кезеңінде жастарды саяси
әлеуметтендіру мәселесі өзекті мәселеге айналып отыр. Олай дейтініміз
әлемдік қауымдастықта ғаламдану процесі басталғалы бері әрбір мемлекет,
әрбір ұлт, өзінің ұлттық құндылықтарын сақтап қалуға тырысуда. Қазақстанды
да ерте ме, кеш пе ғаламданудың айналып өтпейтіні анық. Ел ертеңі –
жастар десек, болашақ солардың қолында болатындықтан, бүгіннен бастап
саналы да сапалы, саяси сауатты, елге, Отанға құрметпен қарайтын, ұлттық
мәдени құндылықтарды бойына сіңірген, әлемдік бәсекеге өзінің кез келген
қырынан түсе алатын ұрпақты тәрбиелеу, дайындау бүгінгі Қазақстан
мемлекетінің басты міндеті. Осы мақсатта мемлекетіміздің атқарып жатқан
шаралары баршылық. Елбасы Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасында:
...жаңа құндылықтар жүйесіне тезірек бейімделіп кеткен, болашаққа жаңаша
көзқарасы бар жас ұрпаққа сүйене отырып, бұқаралық сананы төзімділікпен
жаңғыртуға тиіспіз - деп [51, 21 б], бәсекеге қабілетті Қазақстанды да,
бәсекеге қабілетті экономиканы жасайтын да, бәсекеге қабілетті халық
болатын да [2, 5-12 бб.] - деп, бүгінгі жастарға сенім артады.
– Мемлекеттің саяси жүйесінің тұрақтылығына бірден-бір кепіл болатын
халықтың саяси-әлеуметтік белсенділігі десек, біздің елімізде сол халықтың
үштен біріне жуығын жастар құрайтынын ескеруіміз керек.
– Білім – біздің қоғамымыздың XXI ғасырдағы басым бағыттарының бірі.
Білімсіз Қазақстанның қоғамдық-саяси жүйесін өркениетті дамыту мүмкін емес.
Білім – елдің барлық қоғамдық-саяси өмірін демократиялық және зиялы құруына
басты стратегиялық даму бағытын айқындайды. Білім – мемлекеттің күш-қуатын
анықтаушы. Қай кезде де адамзат қоғамының білім деңгейі аса маңызды мәселе
болды.
– Қоғамда, мемлекетте саяси ой еркіндігінің болуы – жастардың өз ойын
еркін жеткізіп, ашық пікір сайысқа түсуіне мүмкіндік жасайды. Саяси іс-
әрекет (практика) нәтижесінде пісіп-жетілген тұлға өзінің саяси білімін ары
қарай шыңдауда қиындықтарға жолыға бермейді.
– Саяси сауатты, саяси білімді, саяси саналы жастар түрлі саяси амал-
айланың жетегінде кетпей, өз көзқарастарында (позиция) қалады, сонымен
қатар өмір сүріп отырған саяси жүйеге де әсер ете алады.
– Саяси педагогиканың қалыптасуының мүмкіндігі мен қажеттігін мәлімдей
отырып, біз келесілерді алға қоямыз:
Біріншісі – саяси үрдістер, саяси әлеуметтендіру, саясаттың субъектісі
ретіндегі тұлға, қоғамдық дамудың субъектілік факторы туралы көптеген
теориялық және практикалық материалдарды қоса отырып, әлемдік саяси
ғылымның жинақталуын айтамыз. Саяси білімнің көптеген ғылыми салалары:
саяси мәдениет, саяси психология, саяси әлеуметтану, саяси экономика және
т.б. сияқты өз бетімен дамуда. Осы жағдайларда саясаттану шеңберінде саяси
тұлғаның қалыптасу этаптарын, бағыттарын, механизмдері мен үрдістерін
зерттейтін саяси әлеуметтану енді қоғамдық құрылымның ерекшеліктерін,
социумның ментальділігі және т.б. саяси құндылықтардың ұрпақтан ұрпаққа
ауысу мәселесіне қатысты көптеген сұрақтарды шеше алмайды. Сондықтан да
Қазақстандық саясаттанушылар Ассоциациясы жанынан Саяси білім беру
комитетін ашу қажеттілігі туындап отыр. Алайда білім алу қандай да бір
жүйесіз, бағытсыз және мақсатсыз бола алмайды. Және саяси педагогика
осындай мәселелерді шешуге көмектеседі.
Екіншісі – бұл қазақстандық қоғам, оның географиялық, демографиялық,
мәдени және басқа да спецификалық дамуға ие аймақтары алдындағы жүріп
жатқан қоғамдық-саяси және экономикалық құрылымдар кезіндегі болатын
күрделі қиыншылықтарды ескере отырып, қазақстандық және шетелдік
ғалымдардың жасаған көптеген тамаша проектілерді біріктіріп, сол бойынша
жұмыс жүргізу;
Үшіншісі (алдыңғы екеуінен келіп шығады) – бұл саяси педагогика қандай
болып табылады, экономикалық негізі болып нарықтық қатынастар табылатын
құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның демократиялық құндылықтарын
қанағаттандыру талаптарын ескере отырып, саяси тұлғаның қалыптасуындағы
саяси ғылымның жаңа бағытының практикалық, нақты апробациясын теоретикалық
тұрғыдан тереңдету қажеттігі.
– Саяси білімді берудің жалпы тиімділік, нәтижелілігіне байланысты
азаматтардың саяси білімді игерудің деңгейін мына 1-суретте ұсынамыз:
Сурет 1 - Азаматтардың саяси білімді игеру деңгейі
– Саяси білім беруді негізгі 6-ға топтастырдық:
1) оқыту-тәрбиелеу процесі - мұнда оқытудың мен тәрбиелеудің жаңа
технологияларын пайдалана отырып, жас ұрпаққа саяси білім мен тәрбие
беруде, саясат туралы алғашқы жалпы ұғымдар қалыптасады;
2) бұқаралық ақпарат құралдары - арқылы саяси білімнің берілуі жалпы
әлемдегі, елдегі түрлі саяси жағдайлар мен оқиғаларға, жаңалықтарға саяси
сараптама жасай отырып, өзіндік талдауға, ой түюге үйретеді;
3) жұртшылықпен жұмыс - жалпы көпшілікке саяси мәні бар акциялардың,
митингілердің, жиындардың т.с.с. өткізілуі халықты тікелей саяси іс-
шараларға қатыстыра отырып, саяси сауатын ашады;
4) тұрмыстық - адам өмірде кез келген ортада - отбасы, достар,
қызметтестер т.б. арасында болады;
5) халықарлық саяси білім беру – БҰҰ, ЮНЕСКО, мемлекетаралық,
үкіметаралық т.б. ұйымдардың, қорлардың арнайылап ұйымдастырған іс-шаралары
негізінен мемлекеттік қызметкерлерге арналады;
6) өздігінен іздену арқылы – әр азаматтың өз қызығушылығынан туындаған
әрекет түрі, яғни түрлі саяси әдебиеттер мен ақпараттарды ешкімнің
ықпалынсыз өзі ізденіп саяси сауатын ашуы және байытуы;
– Жастардың саяси құндылықтар мен ережелерді, саяси білімді қабылдау
деңгейіне байланысты саяси әлеуметтенудің маңызды институттарын жүйелілік
принципіне сүйене отырып, 15-беттегі 2-суреттен көруге болады.
Диссертацияның теориялық және әдістемелік негізін саяси ілімдегі
ғалымдардың еңбектері, оның ішінде батыстық саясаттанудағы қазақстандық
және ТМД елдерінің ғалым-саясаттанушыларының жұмыстары құрайды.
Диссертацияда жалпы ғылыми логикалық-диалектикалық таным әдістері
(анализ, синтез, бақылау, болжау) және осылардан туындайтын жеке ғылыми-
тарихи философиялық, жүйелі-құрылымдық салыстырмалы, әлеуметтанулық және
қоғамдық құрылыстарды пайымдаудың саясаттанулық принциптері мен әдітері,
оның ішінде салыстырмалы саясаттанудың әдістері мен тәсілдері, жастардан
әлеуметтік сауалнама жүргізу деректері қолданылады.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеу
нәтижелері отандық саяси ғылымда жастардың саяси әлеуметтену мәселелерін
институттық көзқараста қорытуға тырысты деп есептейміз. Ғылыми нәтижелерді
білім беру саласы, идеологиялық, басқару және елімізде саясаттану пәнін
оқытуда саяси білім, саяси сана, саяси әлеуметтендіру атты арнаулы курста
оқытуға пайдалануға болады. Сонымен қатар, саяси мәдениет, саяси
құндылықтар, саяси білім мен тәрбие, саяси әлеуметтендіру, саяси
идеология, саяси элита мен саяси топ бастаушылық, адам және саясат
курстарын топтастырып, саяси педагогика арнайы курсын ашып, қолдануға
келеді.
Диссертацияның ақпараттық негізін:
Қазақстан Республикасының Статистикалық Агентігінің қысқаша жылнамалығы;
Республикалық құқықтық ақпараттық орталықтың мәліметтері;.
Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы;
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 14-қарашадағы №216
Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға
арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы;
Қазақстан Республикасының Коституциясы мен ҚР Президентінің жыл сайынғы
халыққа Жолдаулары, Қазақстан – 2030 стратегиялық бағдарламасы, Қазақстан
Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы, Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңы, ҚР-да жалпы білім мазмұнының
тұжырымдамасы;
Қазақстан Республикасы Жастар саясаты Заңы, Президенттің ҚР
мемлекеттік жастар саясатының тұжырымдамасы туралы өкімі, Қазақстан
жастары бағдарламасы туралы ҚР Үкіметінің қаулысы және Қазақстан Жастар
Одағы, Қазақстан Жастар Конгресі, Қазақстан студенттер Альянсы ұйымдарының
мәліметтері пайдаланылды. Бұл мәліметтердің көпшілігі бірінші рет ғылыми
айналымға енгізді;
Бұл дерек көздері диссертация тақырыбының әр түрлі аспектілерін ашып
беруге мүмкіндік жасады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі және мақұлдануы.
2004 жылдың 18-ақпанындағы профессор А.В. Соловьевтың 80 жылдық және
ҚазҰУ-нің 70 жылдық мерейтойларына арналған ғылыми-практикалық
конференцияда Қазақстан республикасының жастарды саяси-әлеуметтендіру
мәселелері тақырыбында, профессор А.Ш. Ишмухамедовтың 80 жылдық
мерейтойына арналған ғылыми-халықаралық конференцияда Азаматтық білім –
жастарды қоғамды тануға жетелейді, профессор Т.Т. Мұстафинге арналған
ғылыми-халықаралық конференцияда Мемлекет саясаты мен білімнің
арақатынасы 22.01.2005ж., профессор Л.Ә. Байделдиновтың 75 жылдық
мерейтойына арналған ғылыми-халықаралық конференцияда Жастарды саяси
әлеуметтендіру – олардың әлеуметтік-саяси әлеуетін көтеру процесі ретінде
10.11.2005 ж., әл-Фараби атындағы ҚазақҰУ-інде 2-қараша 2006 жылы болып
өткен 1986 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН ОҚИҒАСЫ: САЯСАТ, БИЛІК, ТАҒДЫРЛАР атты
Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияда Қазақстан Республикасы
жастарының саяси әлеуметтенуіне демократиялық процестердің ықпалы
тақырыптарында баяндамалар жасалынды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы және көлемі.
Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен және қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде жұмысқа жалпы шолу жасалып,
өзектілігі, деректеме, маңыздылық мәселелері қарастырылды.
Бірінші бөлімде саяси әлеуметтендіруді зерттеудің теориялық-әдістемелік
аспектілері, саяси әлеуметтендіру - тұлғаны әлеуметтендірудің құрамдас
бөлігі ретінде және саяси әлеуметтендіруді зерттеудің негізгі теориялары
шетелдік, отандық ғалымдардың тұжырымдамалары сарапталынды.
Екінші бөлімде Қазақстан жастарын білім беру жүйесінде саяси
әлеуметтендіру, саяси білімнің қалыптасу тарихы, Қазақ халқының саяси
тәлімінің тарихи кезеңдері, жастарды саяси әлеуметтендіру – олардың
әлеуметтік-саяси әлеуетін көтеру процесі ретінде, саяси білім беру мен
саяси тәрбие - қоғам дамуының факторы ретінде (саяси педагогика
мәселелері), Қазақстан жастарына саяси білім мен тәрбиені игерту жолдары
қарастырылды.
Үшінші бөлімде жастарды саяси әлеуметтендірудегі Кеңестік саяси жүйедегі
және Егемен Қазақстандағы процестер мен олардың ерекшеліктері салыстырмалы
түрде алынып, зерттелінеді.
Қорытындыда зерттеу жұмысының түйіні берілді.
Диссертацияның жалпы көлемі – 136 бет.
Сурет 2 - Саяси әлеуметтендірудің институттары
1 САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ- ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Саяси әлеуметтендіру – тұлғаны әлеуметтендірудің құрамдас бөлігі
ретінде
Тұлғаны саяси әлеуметтендіру қоғамдық құбылыстың әлеуметтік
категориялары ретінде ХХ ғ. ортасынан бастап саясаттанушылар мен
әлеуметтанушыларды қызықтыра бастады. Саяси әлеуметтену түсінігі
әлеуметтену ұғымынан туындайды. Себебі, американдық социолог Ф. Гидденс
пен француздық социопсихологтар алғаш рет ғылыми айналымға ендіріп,
әлеуметтенуді адамның табиғи әлеуметтік даму процесі - деп түсіндіреді
[18, 5-40 бб.]. Кейінірек, әлеуметтену теоретикалық категория мәртебесін
ресми иемденіп, американдық социологтар ассоциациясының тізіміне енгізілді.
Бүгінгі әлеуметену саясаттану әдебиеттерінде әлеуметтену ұғымы
әлеуметтік ортада тұлғаны қалыптастыру процесі ретінде кең қолданылып жүр.
Кең мағынада әлеуметтену жеке адам (индивид) мен жалпы адамзаттың даму
процесі ұғымын береді.
Тұлғаны әлеуметтендірудің бүгінгі тұжырымдамасында Батыстық және
отандық саясаттанушылар, әлеуметтанушылар пікірін ескере отырып, былай
топтастыруға болады:
- Эволюциялық - әлеуметтену адамның шығуы мен дамуы процесі, яғни
антропогенез (адамдардың шығу тегін зерттейтін антропологияның бір бөлімі)
заңдылы [52];
- Адаптациялық - әлеуметтену жеке адамның қоғамға бейімделу, үйрену
процесі. Бұл пікірді жақтаушылар жеке адамның қоғамға жай ғана бейімделуі
емес, сол қоғамдағы оның белсенді әрекетінің процесі ретінде қарастырады
[53];
- Әрекеттік - әлеуметтену жеке адам мен қоғамның өзара бірлесіп
әрекеттену процесі ретінде қарастырылады. Бұл жағдайда екіжақтың да
белсенділігіне назар аударылады [54];
- Психологиялық - әлеуметтену жеке адамның еліктеу қағидасына
негізделген [55];
- Мәдени - әлеуметтену жеке адамның мәдени ортада әлеуметтік
байланыс тілін, мінез-құлқы мен әрекет моделін меңгеруімен түсіндіріледі
[56].
Әлеуметтендіруді тұлғаның әлеуметтік ортаға кірігуімен, қосылуымен,
қатысуымен, және өзі өмір сүрген қоғамдағы мәдени құндылықтар мен
нормаларға игеру процесі ретінде қарастырып, жоғарыда көрсетілген екінші
топқа (адаптациялық) қосады.
Әлеуметтендірудің негізгі механизімі ретінде К. Маркс пен Ф. Энгельс
еңбек процесін анықтайды. Оларша қоғам мен жеке адам диалектикалық өзара
әрекет реті негізінде адамзаттың бүкіл тарихында үздіксіз ұдай өндіріс
нәтижесінде қоғамдық қатынастар мен адамдардың өздерін байытып, дамытып,
үздіксіз жаңғыртып отырады. Бұл әлеуметтену әртүрлі деңгейде және нақты
формада жүреді: Бірі жеке адам әлеуметтігі, екіншісі қоғам әлеуметтігі.
Біздің көзқарасымызда тұлғаны әлеуметтендіру, қоғам мен жеке адамның
әлеуметтігін біріктіретін процесс. Ендеше бұл бірігу жеке адам – қоғам
қарама-қайшылығын туындатады. Осы процесс негізінде қоғам – адамды, адам
- қоғамды қалыптастырады.
Әлеуметтену барлық қоғамдық қатынастардың құрылуының себептері мен
қайнар көзі болып табылады. К. Маркс: Жеке адамды тарихи процестің
субъектісі ретінде қарастырып, оның тұрақты қозғалыс процесі өздерімен
бірге қоғамды да байытып, жаңғыртып отырады - деп жазады [57].
Жеке адамның қоғаммен байланыста екені түсінікті болды. Тіпті онсыз
өмір сүре алмайды да. Бірақ, жеке адам қандай да бір белгілерімен қоғамға
тәуелсіз бола ала ма? Және керісінше әсері, яғни қоғам адамсыз өмір сүре
ала ма? Осы әлеуметтенуге қатысты ұстанған сұраққа әлеуметтану классиктері
Эмиль Дюркгейм мен Макс Вебердің қарама-қарсы көзқарастағы жауаптарын
ұсынып көрейік. Дюркгейм жеке адамға қатысты әлеуметтік шынайылықтың
дербестігін атап көрсетеді. Ол әрдайым екі шынайылықтың ара-қатынасын
белгілеп отырады [58]. Дюркгейм даралық фактыны әлеуметтік фактымен,
сондай-ақ жеке сананы әлеуметтік санамен қарсы қояды. Бұл социологтың
тұлғаның мәнін көруімен тікілей байланысты. Дюркгейм үшін әлеуметтік және
даралық екі бөлек өмір сүретін, екі жақты шынайылық және екі жақты
әрекеттестік. Әлеуметтік және даралық бірін-бірі толықтырып, біріне-
бірі сіңісіп кететін ұғымдар емес. Бүтінді - бөлектен, күрделіні –
қарапайымнан шығарып көрсеткендей, ұжымдықты – даралықтан, қоғамды
– жеке адамнан шығаруға болмайды деп негіздейді [59].
Ал Макс Вебер бұл сұраққа қоғам дамуында ең маңызды орынды жеке адам
әрекетінен көреді. Вебердің Дюркгеймнен айырмашылығы қоғамдағы немесе
ұжымдық формадағы әлеуметтік әрекеттің субъектісінде тек жеке адам ролін
көреді. Веберше, әлеуметтік әрекет – жеке адамның саналы түрде ойланып,
белгілі бір табысқа, нәтижеге бағытталған мақсатты іс-әрекеті.
Тұлғаны, жеке адамды, әлеуметтендіруде Г.В. Осипов Әлеуметтік
адаптация (бейімделу) мен интериоризацияны (ішке ену) бөліп айтады [60, 98
б.]. Біріншісінде, жеке адамның, қоғамның әр-түрлі деңгейдегі тіршілік
әрекетінде қалыптасқан әлеуметтік нормаларға рөлдік функция ретінде
әлеуметтік экономикалық жағдайға бейімделуі.
Адаптация (бейімделу) процесі – бұл, жеке адамның әлеуметтенудегі
бірінші фазасы. Екінші фаза, интериоризация (ішке ену) - әлеуметтік
нормалар мен құндылықтардың адам бойына енуі, қосылуы, қабылдау процесі,
былайша айтқанда бойына сіңіруі. Әлеуметтік нормалар мен құндылықтар және
адамдағы басқа да компоненттер арқылы тұлға жинақталған тәжірбиесіне сүйене
отырып, өзіндік жеке Менін қалыптастырады. Тұлға әлеуметтік ортаға
сіңіп жоғалып кетпейді, тек өзіндік жеке бірлік ретінде қатысады. Жеке адам
әлеуметтенудің объектісі ретінде қатыса отырып, сол ретте қоғамдық
әрекеттерді, қоғамдық формаларды шығарушы субъектіге айналады. К. Маркс:
... тұлғада ең бастысы оның табиғи физикалық абстрактісі емес, әлеуметтік
сапасы деген екен [61].
Әлеуметтендіру – ауқымды кең көлемді процесс. Оған табиғи объектілермен
байланысты білім, дағды, шеберлік, іскерліктерді меңгерту мен әлеуметтік
жүріс-тұрыс, мінез-құлық принциптерін және құндылықтарды, нормаларды,
мұраттарды қалыптастыруды қамтиды. Біз әлеуметтенуге талдау жасай отырып,
оның негізгі белгілері - әлеуметтік сапа, қасиет, құндылықтар, білім,
дағдыларын қалыптастыру процесінде адам - әлеуметтік байланыстардың,
институттардың өзі әрекет ете алатын қатысушысына айналады.
Әлеуметтендіру - қоғам өмірінде үлкен рол ойнайтын процесс болса, тұлға
өмірінде де солай. Тұлға - әріптестерімен өз ара әрекеттесе отырып,
әлеуметтік байланыс жүйесінде қалыптасқан мәдени құндылықтарды, мінез-құлық
нормаларын қаншалықты табысты игергені, әлеуметтік қатынастарда өзін
бейімдей алуы, сол жүйеде өзін толық қамтамасыз етіп табысты өмір сүруі
әлеуметтендірудің нәтижелілігіне байланысты [62, 35-37 бб.].
Адамзат тағдырының құрдымға кетуі, өмірге сенімділігі, табыстарға,
нәтижелерге қол жеткізуі немесе өзін бөтен, бақытсыз сезінуі – мұның
бәрі әлеуметтендірудің тұлғаға әсері, тиімділігі немесе керісінше.
Әлеуметтену жүйесіндегі олқылықтар тек қана ұрпақтар арасында
түсініспеушілік, жан-жал қақтығыс тудырып қана қоймай сонымен бірге
әлеуметтік өмірдің берекесіздігіне, қоғамның, мемлекеттің құлауына, саяси
жүйенің қирауына, мәдениет пен құндылықтардың жоғалуына алып келеді [62, 38
б.]. Мынаны ескерген жөн сияқты: әлеуметтендіру процесінің типі, моделі
қоғамның қандай құндылықты ұстанғандығымен, әлеуметтік өзара әрекеттің қай
түрін пайдаланатындығымен анықталады. Жаңа туған нәрестеде әлеуметтік
байланыстарда әрекет ете алатын барлық биологиялық белгілер бар. Бірақ,
адамда туа сала бірде-бір әлеуметтік қасиеттер бойында жоқ. әлеуметтік
тәжірибие, құндылықтар, ар-ождан сезімі генетикалық тұрғыда егілмейді және
табысталмайды. Осындай да қазақтың Анадан ала да туады, құла да туады
немесе жақсыдан жаман да туады бір ауыз сөзге алғысыз және тағы атадан
ұл туса игі, ата жолын қуса игі деген мақалдары еске түседі.
Жеке адам дүниеге келгеннен бастап әлеуметтену жағдайына түседі. Парсонс
жеке адамның әлеуметтенуін 2 фазаға бөледі:
- Нәрестенің жарық дүниеге келуінің өзі оның қоғамдағы рөлін анықтайды;
- Нәрестенің туғаннан дүниеден өткенге дейінгі аралықта әлеуметтік
бақылауда болады [63, 74 б.]. Бұл процесс қоғамда тепе-теңдікті қамтамасыз
ететін құрал.
Алғашқы әлеуметтендіруде адамға тікелей әсер етуші – отбасы, достар, ал
екіншіге жанама түрде әсер етуші - институттарды айтады.
Адамды әлеуметтендірудің механизмдері, мазмұны мен сатылары тарихи
сипатта болады және сол қоғамның саяси экономикалық құрылысымен анықталады.
Жұмысымыз адам, жеке адам, тұлға, жеке даралық ұғымдармен тығыз
байланыста болғандықтан аталған ұғымдардың мәнін ашып алуды жөн көрдік:
Сурет 3 - Адам, Жеке тұлға, Индивид және Жеке даралық ұғымдарының
өзара қарым-қатынасы
Адам егер өзі өмір сүрген уақытында дамуын тоқтатпаса, онда ол өмір бойы
әлеуметтенеді [64]. Осы процесте, сондай-ақ микро орталардың көмегімен өзін-
өзі тәрбиелеу арқылы адам мен саясат, әлеумет туралы жаңа білімдерін
толықтырады. Тұлғада қалыптасқан құндылықтар жүйесі мәңгі бақи қалып
қоймауы мүмкін. Ол уақыт пен заман талабына сай өзгерістерге ұшырап
отырады.
Әлеуметтендіру мен тұлғаның дамуы бүкіл адам бойында әлеуметтік-саяси
сапаларды қалыптастыруда белгілі бір уақытпен шектеліп қалмайды. Екеуі де
жеке адам мен ортаның өзара әрекеттесуіндегі белсенді процесс. Бұл жерде
біз екі ұғымды теңестіріп отырғанымыз жоқ. Әлеуметтену ұғымы тұлға
дамуы ұғымына қарағанда нақтырақ. Себебі, адам қоғамның әлеуметтік саяси
жүйесінің тарихи типіне байланысты қасиеттерін игереді [65, 22 б.].
Әлеуметтену мен тұлғаның дамуы ұғымдарының айырмашылығы тек ғана
біріншісінің адамның әлеуметтік саяси қырларын, ал екіншісі оны әлеуметтік
және табиғи биологиялық тұрғыда көрсетпейді. Х.Ф. Сабиров өзінің Человек
как социалогическая проблема атты еңбегінде екі ұғымның айырмашылығын
былай береді: әлеуметтену – тұлғаның дамуынан процестің көмегімен емес,
аспектілігімен, нақтырақ айтқанда тұлғаның дамуы белгілі бір қоғамда сол
қоғамның нақты белгілерін игергендігімен көрінеді [66].
Тұлғаның қалыптасуы мен тұлғаның әлеуметтенуі ұғымдарын да нақтылап
алсақ. В.В. Москаленько: тұлғаның қалыптасуы ұғымы тұлғаның жаралуы мен
дамуынан бастап, оның есейгендегі тұлғалық қасиеттерінен (пайда болуы,
қалыптасуы, жинақтауы) жеткен нәтижесі процестерінен көрінсе, тұлғаның
әлеуметтенуі жоғарыда аталғандардың тек ғана көріну процесі емес, сонымен
бірге тұлғаның жаңа саяси-әлеуметтік байланыстарда модификациялануы
(түрленімі). Бұдан әлеуметтенуді, қалыптасу ұғымымен салыстырсақ,
тұлғаның пайда болуы мен дамуында жан-жақты кешенді де, әмбебаб процесс
екендігін байқауға болады [67].
Бірқатар ғалымдар саяси әлеуметтену ұғымын, тұлғаның саяси қалыптасу
ұғымымен қатар қолданады. Біздіңше екі ұғым бір-бірімен бара бар
(адекватты). Себебі осы процестердің нәтижесінде адамның бір ғана –
тұлғалық саяси-әлеуметтік сапасы шығады. Диссертант та тұлғаның саяси-
әлеуметтік қалыптасуы адамның қоғамда белгілі бір саяси-әлеуметтік
сапаларымен анықталатындығынан көрінеді деп есептейді.
Әлеуметтену мен оқыту, тәрбиелеу ұғымдарын ажыратып алу керек.
Оқыту тәрбиелеу мақсатты түрде тұлғаға сырттан әрекет ету арқылы жүреді.
Әлеуметтену өзінің мазмұны бойынша тұлғаның қалыптастыруға әсер етуші
мақсатқа бағытталған (оқыту, тәрбие) және кездейсоқ (спонтантты)
әрекеттерді саяси-әлеуметтік бақылау процесі.
Сонымен, тұлғаны әлеуметтендіруде мақсатқа бағытталған және кездейсоқ
әрекеттер деп екіге бөлдік:
- Мақсатқа бағытталған әрекет – қоғам мүддесі мен мақсатына сай келетін,
қоғамның әлеуметтік-саяси тапсырысымен адамға әсер етуші арнайы жасалынған
жүйемен тұлға қалыптастыру;
- Стихиялы әлеуметтендіру – бұл жеке адамның әлеуметтік ортада белгілі
бір саяси-әлеуметтік дағдыларды автоматты түрде қабылдауы.
Көптеген саясаттанушылар, социологтар, психологтар әлеуметтену процесін
адамның бүкіл ғұмырында жүреді және ересектер мен балаларды
әлеуметтендіруде азғантай айырмашылықтар бар деп негіздейді. Әлеуметтендіру
ересектерге белгілі бір дағдыларды игеруге көмектессе, балаларға ауқымды,
кең мөлшерде мінез-құлық, жүріс-тұрысты игертуге тура келеді. Психолог Р.
Гарольд ересектерді әлеуметтендіруді бала кездегі әлеуметтендірудің жалғасы
деп қарамай, керісінше бала кездегі психологиялық ойлардан (менің айтқаным
заң, менің айтқаным орындалуы тиіс, т.б.) арылу процесі деп есептейді.
Әлеуметтендірудің механизмдері қандай? З. Фрейд әлеуметтенудің
психологиялық механизімін көрсетеді. Олар:
- Имитация (емістеу) – баланы саналы түрде белгілі бір мінез-құлық
үлгісін өзіне алуы;
- Идентификация (сәйкестік) – бұл мінез-құлықтың қай топқа, қоғамға,
кімге тән екендігін сезіну;
- Ұят пен кінәні сезіну [68].
Әлеуметтену бір жағынан қоғамдық қатынастарда, ондағы мәдени бүтіндікті
сақтап өзін өзі қайта жаңғыртса, екінші жағынан тұлғаның әлеуметтік
байланыста өзі іске асыруына мүмкіндік береді. Тұлғаны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz