Қазақстанның экономикалық аудандары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
АУДАНДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... ... ..9
Батыс Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... ... ..11
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ...14
СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... 17
Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... .20
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ...22
ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... .24
Орталық Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... ..26
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ...28
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... ... .30
Шығыс Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... ... 33
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ...35
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... .37
Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... ..38
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... 42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
АУДАНДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... ... ..9
Батыс Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... ... ..11
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ...14
СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... 17
Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... .20
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ...22
ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... .24
Орталық Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... ..26
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ...28
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... ... .30
Шығыс Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... ... 33
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ...35
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... .37
Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... ..38
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... 42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда оқу үрдісінде қойылып отырған басты талаптардың бірі-студенттер тек білім алып қана қоймай, ғылым негіздерінен алған іскерлік- дағды, танымдылық деңгейін шығармашылық ізденіспен дамыту.
Оқу-әдістемелік құралдың мақсаты- пән бойынша студент білімінің сапасын арттыру арқылы өзіндік тұжырым, көзқарасын қалыптастыру, дүниетанымын, теориялық ұғымдарды практикалық тұрғыда жүйелі ұштастыру нәтижесінде іскерлік, біліктілігін арттыру және студенттерді өз бетінше экономикалық-географиялық қорытынды жасауға және экономикалық аудандарға, шаруашылықтың жеке элементтеріне экономикалық-географиялық сипаттама беруге (кен орындары, өнеркәсіп орындары және т.б.) өздерінің теориялық білімдерін іс жүзінде қолдана білуге бағыттау.
Студенттер статистикалық мәліметтерге, географиялық жағдайына, тарихи жағдайына, шараушылықтық жеке саласының географияға әсері және экономикалық аудандардың қалыптасуына ерекше назар аударуға тиісті.
Негізгі тұжырымдарға арнайы таңдалып алынған карталар, сызба-кестелер қоса берілген. Олар теориялық материалдардың мазмұнын толықтыра түседі.
Әр тараудан соң ең басты да мәнді фактілерді, ұғымдарды, біліктілігін тексеруге арналған тапсырмалар берілген.
Берілген оқу-құрал география факультетінің күндізгі және сырттай оқу бөліміндегі студенттерге ұсынылады.
Оқырман қауымның бұл оқу-әдістемелік құрал туралы пікірлері мен сын-ескертпелері және ұсыныстары болса, автор оларды келесі басылымдардағы толықтырулар мен өңдеу кезінде ескеріп қолданатынын айтып, алдын-ала өз ризашылығын білдірідеді.
Бүгінгі таңда оқу үрдісінде қойылып отырған басты талаптардың бірі-студенттер тек білім алып қана қоймай, ғылым негіздерінен алған іскерлік- дағды, танымдылық деңгейін шығармашылық ізденіспен дамыту.
Оқу-әдістемелік құралдың мақсаты- пән бойынша студент білімінің сапасын арттыру арқылы өзіндік тұжырым, көзқарасын қалыптастыру, дүниетанымын, теориялық ұғымдарды практикалық тұрғыда жүйелі ұштастыру нәтижесінде іскерлік, біліктілігін арттыру және студенттерді өз бетінше экономикалық-географиялық қорытынды жасауға және экономикалық аудандарға, шаруашылықтың жеке элементтеріне экономикалық-географиялық сипаттама беруге (кен орындары, өнеркәсіп орындары және т.б.) өздерінің теориялық білімдерін іс жүзінде қолдана білуге бағыттау.
Студенттер статистикалық мәліметтерге, географиялық жағдайына, тарихи жағдайына, шараушылықтық жеке саласының географияға әсері және экономикалық аудандардың қалыптасуына ерекше назар аударуға тиісті.
Негізгі тұжырымдарға арнайы таңдалып алынған карталар, сызба-кестелер қоса берілген. Олар теориялық материалдардың мазмұнын толықтыра түседі.
Әр тараудан соң ең басты да мәнді фактілерді, ұғымдарды, біліктілігін тексеруге арналған тапсырмалар берілген.
Берілген оқу-құрал география факультетінің күндізгі және сырттай оқу бөліміндегі студенттерге ұсынылады.
Оқырман қауымның бұл оқу-әдістемелік құрал туралы пікірлері мен сын-ескертпелері және ұсыныстары болса, автор оларды келесі басылымдардағы толықтырулар мен өңдеу кезінде ескеріп қолданатынын айтып, алдын-ала өз ризашылығын білдірідеді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. К. Ахметова. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. Алматы. 2001
2. Баранский Н.Н. Экономическая география. Экономическая картография М., География. 1956.
3. Статистический пресс-бюллетень. – Агенство Республики Казахстан по статистике, Алматы, №1, 2000г.
4. Гарапова Ғ.С., Жақанбаева Н.М. География. Алматы. “Шың”. 2006.
5. Дукенбаев К. Энергетика Казахстана. Движение к рынку. 1998
6. Ердавлетов С.Р. Экономическая и социальная география Казахстана. Алматы, 1998
7. М.І.Жылқыбаева, Ә.С. Ақашева, Ж.Т. Жорабекова. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. Оқу құралы. Алматы. 2004.
8. Т.К. Шакенова, Г.А.Фурсина. Республика Казахстан современный экономико-географический обзор. Алматы. 2003.
9. М.Ш.Ярмухамедов. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. Алматы. 2001.
10. Казахстан 1991-2002. Агенство Республики Казахстан по статистике. Алматы.2002.
11. Краткий статистический ежегодник Казахстана. Агенство Республики Казахстан по статистике. Алматы. 2002.
12. Республика Казахстан. Энциклопедический справочник. “Қазақ энциклопедиясы” Алматы. 2001.
13. Современный Казахстан: цифры и факты. Алматы. 1998.
14. Тлеуберген М., Фурсина Г.А. и. др. Экономическая и социальная география Казахстана. Уч. метод. пособие. –Алматы. КазГНУ им. аль-Фараби. 2000.
1. К. Ахметова. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. Алматы. 2001
2. Баранский Н.Н. Экономическая география. Экономическая картография М., География. 1956.
3. Статистический пресс-бюллетень. – Агенство Республики Казахстан по статистике, Алматы, №1, 2000г.
4. Гарапова Ғ.С., Жақанбаева Н.М. География. Алматы. “Шың”. 2006.
5. Дукенбаев К. Энергетика Казахстана. Движение к рынку. 1998
6. Ердавлетов С.Р. Экономическая и социальная география Казахстана. Алматы, 1998
7. М.І.Жылқыбаева, Ә.С. Ақашева, Ж.Т. Жорабекова. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. Оқу құралы. Алматы. 2004.
8. Т.К. Шакенова, Г.А.Фурсина. Республика Казахстан современный экономико-географический обзор. Алматы. 2003.
9. М.Ш.Ярмухамедов. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. Алматы. 2001.
10. Казахстан 1991-2002. Агенство Республики Казахстан по статистике. Алматы.2002.
11. Краткий статистический ежегодник Казахстана. Агенство Республики Казахстан по статистике. Алматы. 2002.
12. Республика Казахстан. Энциклопедический справочник. “Қазақ энциклопедиясы” Алматы. 2001.
13. Современный Казахстан: цифры и факты. Алматы. 1998.
14. Тлеуберген М., Фурсина Г.А. и. др. Экономическая и социальная география Казахстана. Уч. метод. пособие. –Алматы. КазГНУ им. аль-Фараби. 2000.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНДАРЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
АУДАНДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... ... ..9
Батыс Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... ... ..11
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ...14
СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... 17
Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... .20
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ...22
ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... .24
Орталық Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... ..26
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ...28
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... ... .30
Шығыс Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... ... 33
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ...35
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... .37
Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... ..38
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... 42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Оқу құралында Қазақстан Респуликасының әрбір эконимикалық аудандарының
географиялық орны, табиғат байлықтары, халқы, ірі қалалары, маманданған
өнеркәсіп салалары қарастырылады.
Бұл оқу құралы магистранттарға, студенттерге, мектеп мұғалімдері мен осы
мәселелермен айналысатын оқырман қауымға арналған.
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда оқу үрдісінде қойылып отырған басты талаптардың бірі-
студенттер тек білім алып қана қоймай, ғылым негіздерінен алған іскерлік-
дағды, танымдылық деңгейін шығармашылық ізденіспен дамыту.
Оқу-әдістемелік құралдың мақсаты- пән бойынша студент білімінің сапасын
арттыру арқылы өзіндік тұжырым, көзқарасын қалыптастыру, дүниетанымын,
теориялық ұғымдарды практикалық тұрғыда жүйелі ұштастыру нәтижесінде
іскерлік, біліктілігін арттыру және студенттерді өз бетінше экономикалық-
географиялық қорытынды жасауға және экономикалық аудандарға, шаруашылықтың
жеке элементтеріне экономикалық-географиялық сипаттама беруге (кен
орындары, өнеркәсіп орындары және т.б.) өздерінің теориялық білімдерін іс
жүзінде қолдана білуге бағыттау.
Студенттер статистикалық мәліметтерге, географиялық жағдайына, тарихи
жағдайына, шараушылықтық жеке саласының географияға әсері және экономикалық
аудандардың қалыптасуына ерекше назар аударуға тиісті.
Негізгі тұжырымдарға арнайы таңдалып алынған карталар, сызба-кестелер
қоса берілген. Олар теориялық материалдардың мазмұнын толықтыра түседі.
Әр тараудан соң ең басты да мәнді фактілерді, ұғымдарды, біліктілігін
тексеруге арналған тапсырмалар берілген.
Берілген оқу-құрал география факультетінің күндізгі және сырттай оқу
бөліміндегі студенттерге ұсынылады.
Оқырман қауымның бұл оқу-әдістемелік құрал туралы пікірлері мен сын-
ескертпелері және ұсыныстары болса, автор оларды келесі басылымдардағы
толықтырулар мен өңдеу кезінде ескеріп қолданатынын айтып, алдын-ала өз
ризашылығын білдірідеді.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНДАРЫ
Қазіргі Қазақстан-өзінің жан-жақты дамуына қажетті көптеген
мүмкіндіктері бар, экономикалық тұрғыдан алғанда болашағы зор егеменді ел.
Мұнда қазіргі уақытта шаруашылық салаларының кез келген дамыған елге тәне
барлық үш тобы –мемлекетаралық маңызы бар маманданған салалар, сондай–ақ
қосалқы және қызмет көрсететін салалар дамыған. Олардың шығарған өнімдері,
негізінен, өз ауданының мұқтаждарын өтеуге және ең алдымен мамандандырылған
салаларды жетілдіруге және одан әрі дамытуға бағытталған.
Экономиканың өсіп, көліктің осы заманғы түрлерінің пайда болуына
байланысты Қазақстанда өзінің аумақтық еңбек бөлінісі дамыды. Бұл оның
кейбір бөліктеріндегі шарушылықтарды революцияға дейін-ақ байқала бастаған,
кейін аумақтық еңбек бөлінісі дамыды. Бұл оның кейбір бөліктеріндегі
шаруашылықтарда революцияға дейін-ақ байқала бастаған, кейін аумақтық еңбек
бөлінісін күшейтіп, бірте-бірте республикаішілік бес- Орталық, Шығыс,
Батыс, Солтүстік және Оңтүстік экономикалық ауданның қалыптасуына себепші
болды. Бұл аудандардың әрқайсысының шаруашылықтарындағы жергілікті
ауданішілік маңызы бар салалар әдетте республикалық және республикааралық
маңызы бар салалармен ұштасқан, олардың әрқайсысының республиканың бүкіл
халық шаруашылығын серпінді әрі кешенді дамытуды қамтамасыз ететін
ауданішілік және ауданаралық экономикалық байланыстары қалыптасқан. КСРО
кезеңінде Қазақстанда әкімшілік территориялық бөлінуіне байланысты алғашқы
облыстар 1932 жылы қалыптасты. Ол кезде республикада 6 облыс болған:
Ақтөбе, Алматы, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды және Оңтүстік-
Қазақстан облыстары. 1936 жылы жаңа конституция қабылдағаннан кейін тағы да
жаңа екі облыс қалыптасты – Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстары.
1938 жылы Гурев, Қызылорда облыстары, ал 1939 жылы Жамбыл, Семей және
Ақмола облыстары, 1944 жылы-Көкшетау және Талдықорған, 1970 жылы- Торғай,
1973 жылы- Маңгышлақ және Жезқазған облыстары қалыптасты. Қазір Қазақстан
республикасында 14 облыс бес экономикалық аудан бар. Экономикалық
аймақтардағы шаруашылықты аумақтық ұйымдастыру түрлері ретінде қарау керек.
Экономикалық аймақтар шаруашылықтардың кешенді дамуымен сипатталады.
Белгілі ғалым Н.Н. Баранский Қазақстан аумағын бес ішкі экономикалық
аймақтарға бөледі: басты нышандар ретінде экономикалық аймақтар
шаруашылықтарының мамандануы, өндіріс кешендерінің ішкі бірлігі алынады.
Бұл аймақтар шаруашылықты жоспарлауды жетілдіруге, аумақтық-өндірістік
кешендердің қалыптасуын тездетуге мүмкіндік туғызады.
1. Солтүстік экономикалық аймағына Қостанай, Солтүстік Қазақстан,
Ақмола, Павлодар облыстары кіреді.
2. Орталық Қазақстан экономикалық аймағына Қарағанды облысы кіреді.
3. Батыс Қазақстан экономикалық аймағына Атырау, Батыс Қазақстан,
Ақтөбе, Маңғыстау облыстары кіреді.
4. Шығыс Қазақстан экономикалық аймағына Шығыс Қазақстан облысы
кіреді.
5. Оңтүстік Қазақстан экономикалық аймағына Қызылорда, Оңтүстік
Қазақстан, Жамбыл, Алматы облыстары кіреді.
Алып жатқан жер аумағы бойынша ең үлкен экономикалық аудан- бұл Батыс
Қазақстан (728,5 мың км 2), Оңтүстік Қазақстан (712,1 мың км), Солтүстік
Қазақстан (600,9 мың км), Орталық қазақстан (398 мың мк), Шығыс Қазақстан
(277 мың км). Хылықтардың ең тығыз орналасқан ауданы- бұл Оңтүстік
экономикалық аудан. Мұнда бір шаршы шақырым жерде 10,7 халық тұрады.
Солтүстік Қазақстанда – 8,4, Шығыс Қазақстанда- 7,0, Орталық Қазақстан
–5,8 және халық ең сирек қоныстанған Батыс Қазақстанда –3,2 халық тұрады.
Жалпы республика бойынша халықтың орташа орналасу тығыздығы 5,5 адам.
Қазақстанда 84 қала, 177 шамасында қала тектес елді мекендер бар.
Қазақстан Республикасы экономикалық аудандарының жер аумағы мен халқы (%
есебімен)
Халық тығыздығы
Экономикалық Жер аумағы (%) Халқы (%) 1 км 2
аудандар
Шығыс Қазақстан 10,2 10,8 6,3
Оңтүстік Қазақстан 26,2 37,9 8,7
Орталық Қазақстан 15,9 11,4 4,3
Солтүстік Қазақстан 20,9 27,2 7,8
Батыс Қазақстан 26,8 12,7 2,8
Қазақстан халқының облыстар бойынша таралуы.
Қалалар мен облыстар Қала халқының саны Ауыл халқының саны
Қазақстан Республикасы 8283.2 6558.7
Ақмола облысы 370.6 439.7
2. Ақтөбе облысы 375.4 297.2
3. Алматы облысы 448.3 1113.5
4. Атырау облысы 260.6 186.5
5. Шығыс Қазақстан облысы 882.6 621.7
6. Жамбыл облысы 448.9 536.8
7. Батыс Қазақстан облысы 247.6 356.8
8. Қарағанды облысы 1138.8 242.8
9. Қостанай облысы 522.7 449.6
10. Қызылорда облысы 365.4 240.1
11. Маңғыстау облысы 255 68.7
12. Павлодар облысы 494.5 282.3
13. Солтүстік Қазақстан облысы 268.5 437.9
14. Оңтүстік Қазақстан облысы 740.3 1285.1
Астана қаласы 511
Алматы қаласы 1139.3
Қазақстан Республикасының әкімшілік-территориялық бөлінуі
2002 жыл 1 қаңтар
Жер көлемі Аудандар Қалалар Қала тектес
елді мекендер
Қ.Р. 2724.9 160 84 177
Ақмола облысы 146,1 17 10 14
Алматы облысы 224.0 16 10 14
Ақтөбе облысы 300.6 12 8 2
Атырау облысы 118,6 7 1 13
Ш.Қазақстан облысы 283 15 10 26
Жамбыл облысы 144,3 10 4 10
Б.Қазақстан облысы 151,3 12 2 5
Қарағанды облысы 428,0 9 11 39
Қызылорда облысы 226,0 7 3 12
Қостанай облысы 196,0 16 5 5
Маңғыстау облысы 165,6 4 3 7
Павлодар облысы 124,8 10 3 8
С.Қазақстан облысы 98, 13 5 1
Оңтүстік Қазақстан 117,3 12 8 13
Астана қаласы 0,7 1 2
Алматы қаласы 0,3 1 6
Аймақтарға сипаттама
Облыс, облыс Терсы, Халық Өндірістің негізгі салалры
орталығы мың км2 саны мың
адам
1 Алматы қаласы 0,3 1131 Машина жасау, жеңіл, тамақ
Солтүстік Қазақстан
1 Қостанай обл. 196,0 1017,7 Темір рудасын өндіру,
Қостанай электромеханикалық, асбест,
жеңіл, тамақ
2 С. Қазақстан обл 98,0 725,98 Машина жасау
Петропавл
4 Павлодар обл. 124,8 806,9 Көмір, энергетика, түсті
Павлодар металлургия, мұнай химия,
машина жасау, жеңіл, тамақ.
5 Ақмола обл. 146,1 836,27 Ауыл шаруашылық, машина
Көкшетау жасау, химия өңдеу салалары
Батыс Қазақстан
6 Ақтөбе обл. 300,6 682,5 Қара металлургия, химия,
Ақтөбе 262,6 жеңіл, тамақ
7 Атырау обл. 118,6 440,28 Мұнай өңдеу, мұнай химия,
Атырау машина жасау, тамақ.
8 Батыс Қазақстан 151,3 616,8 Машина жасау, жеңіл, тамақ.
Орал
9 Маңғыстау обл 165,5 314,6 Мұнай, химия
Ақтау
Орталық Қазақстан
10Қарағанды обл 428,0 1816,1 Көмір қара металлургия,
Қарағанды машина жасау, жеңіл, тамақ
Шығыс Қазақстан
11Ш. Қазақстан обл. 283,3 1531,0 Түсті металлургия, машина
Өскемен жасау, жеңіл, тамақ
Оңтүстік Қазақстан
12Алматы обл. 224,0 1700,0 Түсті металлургия, машина
Талдықорған жасау, жеңіл, тамақ.
13Жамбыл обл. 144,3 1056,9 Химия, жеңіл, тамақ
Тараз
14О. Қазақстан обл 117,3 1978,2 Түсті металлургия, мұнай
Шымкент химия, жеңіл
14Қызылорда облысы 226.0 596.2 Жеңіл, тамақ
БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ
Географиялық орны. Батыс Қазақстан жер көлемі жөнінен республикада
бірінші орын алады. Ол республиканың қиыр батысында, Ресей Федерациясының
еуропалық бөлігімен шекарадағы Шығыс Еуропа далалары мен Орта Азияның
аптапты шөлдерінің аралығында орналасқан. Бұл республиканың халық, ең сирек
қоныстанған шөлді ауданы.
Құрамы: Батыс Қазақстан, Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау облыстары.
Аумағы- 736 мың шаршы шақырым.
Халқы - 2 млн 124 мың адам.
Табиғи байлықтары. Батыс Қазақстанның жер қойнауында пайдалы қазбалардың
түрі көп. Каспий маңы мен Маңғыстау түбегінде мұнай қорымен қатар жанғыш
газдар, ас тұзы, калий тұздар қоры мен Мұғалжар тауларында хромит, никель,
темір, марганец, кобальт, көмір кен орындары кездеседі. Батыс Қазақстанда
әктас, гипс, мергель сияқты құрылыс материалдары қоры да аса мол. Батыс
Қазақстан- республикадағы мұнай, газ, хромит және никель кендерін өндіретін
аудан.
Мұнда, сонымен қатар, мұнай-газ өнімдерін өндіру, мұнай жабдықтары,
ферроқорытпа мен минералды тыңайтқыштар өндірісі дамыған.
Негізгі мамандануы. Аудан экономикасында аграрлық-өнеркәсіптік кешеннің,
әсіресе етті-жүнді мал шаруашылығы мен дәнді егіншіліктің зор маңызы бар.
Батыс Қазақстан – республиканың балық аулайтын және оны ұқсататын негізгі
ауданы. Жалпы алғанда, Батыс Қазақстан экономикасының көп салалы, мұндай
ірі ауданға енетін әр облыстың өзіне тән мамандану бағыты бар. Мұнай
Атырау, Маңғыстау және Ақтөбе облыстарында өндіріледі. Никель, хром шығару,
ферроқорытпалар, минерал тыңайтқыштар өндірісі Ақтөбе облысында
шоғырланған.
Жеңіл және тамақ өнеркәсібі Батыс Қазақстан, Ақтөбе облыстарында күшті
дамыған.
Батыс Қазақстанның табиғат жағдайы қатал, өсімдігі өте сирек, шөл және
шөлейт жерде орналасқандықтан, климаты өте құрғақ, қысы аса суық.
Көлігі: Ірі өнеркәсіп орындары көп болмағандықтан, көлік желісі де нашар
дамыған. Бұл республикадағы бірден-бір біріңғай энергетика жүйесі жоқ
аудан. Атырау, Маңғыстау, Ақтөбеде жекелеген энергетика топтары бар. Бұған
энергия Самара, Орал және Оңтүстік Оралдың энергетика жүйесінен беріледі.
Бұл ауданда қатқыл табанды автомобиль жолдарының біріңғай желісі жоқ.
60-жылдардың ортасынан бастап мұнай мен газдың ірі кен орындарын игеруге
байланысты Батыс Қазақстан экономикасы жедел дами бастады. Мұнай кен
орындарына-Мақаттан Ақтауға, одан Жаңаөзенге темір жол тартылды. Сөйтіп,
Маңғыстау облысының байтақ жері негізгі Атырау-Ор темір жол желісіне
қосылды. Мұнай өнеркәсібінің дамуына байланысты Батыс Қазақстан аумақтық
өндірістік кешені жедел қалыптасуда.
Ембі алабымен алыстырғанда Маңғыстау мұнайын өндіру үш есе арзанға
түседі және тиімді. Себебі Маңғыстау мұнайы жер бетіне жақындау жатады,
мұнай қоры тығыз, осыдан келіп бұрғылау өнімі жоғары.
Батыс Қазақстандағы балық ұқсату өндірістік циклінің барлық буындары
дерлік Солтүстік Каспийдегі Жайық өзенінің сағасына шоғырланған. Достастық
елдерінде ауланатын бекіре балығының едәуір бөлігі осында өндіріледі.
Атыраудағы балық-консерві комбинаты-аудандағы былық ұқсататын
кәсіпорындардың ең ірісі. Ол Атырау қаласының жанында, Жайық өзенінің
сағасына жақын, Балықшы елді мекенінде орналасқан.
Кен химиясы: Батыс Қазақстанның кен-химия циклі фосфорит, натрий, бром
және магний тұздарын өндіруді, минералды тыңайтқыштар мен улы химикаттар
өндірісін, ал электрметаллургия циклі никель және хром кендерін өндіру мен
байытуды, ферроқорытпалар мен хром қосылыстарының тұздары өндірісін
қамтиды. Мұнай және мұнай-химия өндірісі негізінде химия өнеркәсібі
дамыған. Атырау полиэтилен зауыты; Ақтөбе хром қосылыстары зауыты; Алға
қаласындағы Ақтөбе химия комбинаты. Ақтөбе химия комбинаты жергілікті
фосфориттер менКаспий маңы ойпатының көлдері мен тұзды төбелерінде
кездесетін натрий, калий, хром, магний тұздарын пайдаланады. Бұхар-Орал
газ құбырының бір тармағымен келетін мазутпен және табиғи газбен жұмыс
істейтін жылу электр станциялары бұл ауданды энергиямен қамтамасыз етеді.
Ақтау қаласындағы электр станциясы да табиғи газбен жұмыс істейді. Металл
өңдеу өнеркәсібіне Атырау қаласындағы машина жасай зауыты (мұнай өнеркәсібі
үшін жабдық шығарады), Ақтөбе рентген аппаратурасы зауыты, Орал қаласындағы
механикалық арматура, жел двигательдері зауыттары жатады.
Батыс Қазақстанда төрт- Атырау-Ембі, Маңғыстау, Ақтөбе және Орал
өнеркәсіптік тораптары қалыптасқан.
1. Атырау-Ембі өнеркәсіп торабының басты маманданған саласы – мұнай және
балық өнеркәісібі, оларға металл өңдеу және машина жасау
кәсіпорындары қызмет көрсетеді.
2. Маңғыстау жаңадан қалыптасып келе жатқан ірі өнеркәсіп торабы. Оның
дамуының негізгі көзі мұнай мен газ қорлары.
3. Ақтөбе өнеркәсіп торабының негізгі маманданған саласы
ферроқорытпалар, хром қосылыстары, суперфосфат, мұнай жабдықтары,
рентген аппаратуларарын шығару.
4. Орал өнеркәсіптік торабы, негізінен, ауылшаруашылық шикізаттарын
ұқсату. Оның барлық аса маңызды кәсіпорындары Орал қаласында
орналасқан. Орал ірі ет комбинаты, киіз басу және тері-тон
фабрикалары, былғары зауыты, жарма зауыты, диірмен комбинаттары бар.
Қарашығанақ ауданында газ өндісі бар.
Ауыл шаруашылығы: мал өсіру маңызды орын алады. Жерінің 92%-дан астамын
жайылым және шабындықтар алып жатыр. Мал шаруашылығының басты – қой өсіру,
негізінен қылшық жүнді, құйрықты және қаракөл тұқымды қой өсіреді.
Батыс Қазақстанда ертеден-ақ тебінді жылқы өсіру, шөлді аудандарда түйе
өсіруден атағы шыққан.
Егіншілік. Егіншілік нашар дамыған. Егістік жер көлемі тың және
тыңайған жерді игеруге байланысты өсіп, қазір 3,8 млн. гектарға жетті.
Қазақстан Республикасының бүкіл егіс көлемінің 12%-дан астамы Батыс
Қазақстанның үлесіне тиеді.
Ауыл шараушылық дақылдары егісінің көбі Ақтөбе және Батыс Қазақстан
облыстарының ылғалы молдау солтүстік бөлігіндегі қара және қара-қоңыр
топырақты зонада орналасқан.
Негізінен дәнді дақылдар өсіріледі, олар бүкіл егіс көлемінің 80%-ын
құрайды Дәнді дақылдардан жаздық бидай мен тары егіледі.
Батыс Қазақстанда республика бойынша қара бидай егісі көлемінің 70%-ға
жуығы, тарының 34%-ы шоғырланған.
Техникалық дақылдардан қыша мен күнбағыс егісі басым орын алады.
Ауылшаруашылығының мамандануы жағынан Батыс Қазақстан аумағын солтүстік,
орталық, оңтүстік деп үш зонаға бөлуге болады.
Солтүстік зона- егіншілік-мал шаруашылықты Ақтөбе және Батыс Қазақстан
облыстарының солтүстік аудандарын қамтиды. Бұл көбіне бидай өсіретін,
егіншілігі күшті дамыған зона. Мал шаруашылығы негізінен ет-сүт бағытында
өркендеген.
Орталық –мал шаруашылықты егіншілікті зона Батыс Қазақстан және Ақтөбе
облыстарының ортаңғы бөліктерін қамтиды. Мал шаруашылығы ет, ет-жүн өндіру
бағытында дамыған. Бидай, тары, қыша өсіріледі.
Оңтүстік зона таза мал шараушылығымен айналысады. Оған Батыс Қазақстан
умағының жартысынан астамы-Ақтөбе, Батыс Қазақстан және Маңғыстау
облыстарының жері жатады. Мал шаруашылығының негізі-ет-жүн беретін қой
өсіру және түйе шаруашылығы.
Батыс Қазақстан Еділ бойымен өте тығыз байланысты. Сондай-ақ Батыс және
Шығыс Сібір, Украина және Орта Азия мемлекеттерімен де экономикалық, сауда
байланыстары бар.
Халқы: Қазақстан халқының 12.8% тұрады. Ауданның солтүстігінде, Жайық
аңғарында халық тығыз қоныстанған. 1 км –2,9 адамнан келеді. Қала халқы –
50%7.
БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ ҚАЛАЛАРЫ
Батыс Қазақстанда қырықтан астам қалалар мен қала үлгісіндегі елді
мекендер бар. Қалалық елді мекендердің басым көпшілігі кен байлықтарын,
негізінен Атырау және Маңғыстау облыстарындағы мұнай мен газды игеруге
байланысты пайда болған. Аудандағы төрт облыс орталығының үшеуі өзен
жағасында және біреуі Каспий теңізінің жағасында бой көтерген, бұл темір
жол болмаған кезде қалалардың пайда болуы үшін маңызды географиялық фактор
болып табылатын су жолдарының маңыздылығын дәлелдей түседі.
Ақтөбе (253 мың тұрғыны бар)- облыс орталығы, Батыс Қазақстанның ірі
индустриялы қаласы. Қала 1869 жылы іргесі қаланған Ақтөбе бекінісінің
орнындағы дадалы жерде пайда болған.
Іргесі қаланғаннан кейін отыз жыл ішінде Ақтөбенің шаруашылық өмірі
қазақтардың көшпелі мал шаруашылығымен тығыз байланысты болды. 1893 жылы
Ақтөбе қыстағы Ақтөбе уездік қаласы болып өзгертілді. Ал ХХ ғасырдың
басында Ақтөбе арқылы Орынбор-Ташкент темір жолы салынып, қала
экономикасының дамуына жаңа серпін берді.
Революциядан кейінгі жылдары мұнда алдымен ауылшаруашылық
шикізаттарын ұқсататын кәсіпорындар-диірмен, жарма зауыты, ет комбинаты
және басқалары салынды. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында қаланың
солтүстік бөлігінде ферроқорытпа зауыты тұрғызылды. Осы кезде Ресей мен
Украинадан көшіріп әкелінген кәсіпорындардың негізінде рентген
аппаратуларын жасайтын зауыт жұмыс істей бастады, сондай-ақ мұнай
жабдықтары мен ауылшаруашылық машиналарына, тракторлар мен автомобильдерге
қосалқы бөлшектер шығару өндірісі игерілді. Соғыстан кейін хром қосылыстары
зауыты қатарға қосылды. Мұндағы стабилизатор, лак және бояу, тоқыма және
кондитер бұйымдарын шығаратын кәсіпорындар кеңінен белгілі. Сонымен қатар
барлық аудандарынан жеткізілетін көптеген ауылшаруашылық шикізаттары осында
ұқсатылады.
Ақтөбе – Қазақстан Республикасындағы ірі мәдениет орталықтарының
бірі. Қазір мұнда медицина және гуманитарлық университеттер, азаматтық
авиацияның жоғары ұшқыштар училищесі, басқа да жоғары оқу орындарының
бірнеше филиалдары, сондай-ақ кәсіптік-техникалық білім беретін оқу
орындары мамандар даярлайды. Қазіргі Ақтюбе жақсы көгалдандырылған әсем
қала.
Атырау (149 мың тұрғыны бар) – облыс орталығы, Қазақстанның ескі
қалаларының бірі. 1615 жылы Жайық өзенінің сағасындағы балықшылар қонысы
ретінде негізі қаланған. Ол кезде қала теңіз жағасына салынса, қазір 30
шақырым қашықтықта тұр. Атырау Қазақ революциясына дейін шаруашылықтың бір
ғана саласы – балық аулаумен айналысатын қала еді. Каспий теңізін мұз
басқан кезде қала жылына 6 айдай сырт әлемнен мүлде оқшау қалатын.
Революциядан кейін бәрі де өзгерді. Бұл уақытта Атырауға темір жол
жүргізіліп, қала мен оның айналасындағы аумақтың дамуына зор әсер етті.
Атырау Ембі алабындағы мұнай өнеркәсібін ұйымдастырушы орталыққа айналды.
Қалада Қазақстандағы тұңғыш мұнай өңдейтін заыт және мұнай жабдықтары
зауыты салынды, республикадағы аса ірі балық-консерві комбинаты құрылды,
механикалық, кеме жөндейтін, бөшке-жәшік және сүт зауыттары, ет комбинаты,
нан комбинаты, электр станциялары, сонымен қатар, Атырау –Каспий
теңізіндегі кемежай және Жайық өзеніндегі айлақ бар. Астраханьнан Қандыағаш
пен Орскіге баратын темір жол да осы қала арқылы өтеді.
Атырау өзара тығыз байланысты үш бөліктен тұрады. Ескі қала- Жайықтың
Еуропалық, оң жағалауына орналасқан, онда барлық әкімшілік мекемелері, оқу
орындары жайғасқан. Қаланың осы бөлігінің келбетінде өткеннің іздері жақсы
сақталған. Мұнда көп қабатты жаңа үйлермен қатар, бір қабатты ертеректе
салынған ағаш үйлер де кездеседі.
Қаланың жаңа бөлігінде-Ембі мұнай қонысы осы заманғы сәулет өнерімен
салынған. Гипсті қалашықтағы үйлер гипс блоктарынан тұрғызылған. Атырауда
арнаулы орта оқу орындарынан басқа университет бар.
Орал (200 мың түрғыны бар) –Батыс Қазақстан облысының орталығы.
Жайықтың оң жағасына Шаған өзенінің құя берісінде орналасқан. Қазақстанның
ескі қалаларының бірі –Орал Жайық қалашығы деген атпен 1613-1622 жылдары
пайда болған. 1775 жылы Емельян Пугачевтің көтерілісін басқан соң ІІ
Екатеринаның жарлығымен “болған жағдайдың барлығын мүлде ұмыту үшін” қала
Орал деп аталды.
Ресей, Қазақстан және Орта Азия арасындағы сауда жолында орнасласуы
Орал қаласын тез арада балық және мал шаруашылығы өнімдерімен сауда-саттық
жасайтын ірі орталыққа айналдырды. Хиуа мен Бұхардан Ресейдің орталығына
бет алған жүк керуендері Орал қаласы арқылы өтетін. ХІХ ғасырдың аяғынан
бастап Орал қаласы өзінің географиялық орнының тиімділігінен айырылды,
өйткені Ресейдің орталығына бағытталған жүктер енді Ақтөбені айналып өтетін
Орынбор-Ташкент темір жолы арқылы тасымалданды. Қала үшін Саратов жақтан
келетін тұйық жолдың маңызы шамалы болды. Осыған қарамастан, Орал қаласы ХХ
ғасырдың басында Қазақстанның ең ірі өнеркәсіп орталықтарының біріне
айналды. Қаланың басты өнеркәсіп орындары диірмен, сыра және шарап
зауыттары болды.
Қазан революциясынан кейін Оралдың көлік-географиялық жағдайы күрт
жақсарды. Шығысқа қарай Елекке дейін темір жол салынды және Жайық өзенінде
кеме қатынасы дамыды. Қала өнеркісібі де қарыштап өсті. Оралдың былғары
зауыты мен пима-киіз фабрикасы-республикадағы аса ірі кәсіпорын, ет-
консерві комбинаты қуаты жөнінен Қазақстанда төртінші орын алады., ал ұн
тарту-жарма комбинаты республикадағы аса ірі комбинаттардың бірі. Көршілес
елдер арасында бірегей зауыт-Орал мия зауыты кондитер, фармацевтика және
химия өнеркәсібіне ұнтақ және сығынды дайындайды. Ол республиканың
батысында өсетін мия тамырын пайдаланады. Қалада металл өңдейтін өнеркәсіп
те дамып келеді. Оралды екі жоғары оқу орны, ал облыста отызға жуық
лицейлер мен басқа да орта білім беретін оқу орындары бар.
Ақтау (165 мың тұрғыны бар) – Маңғыстау облысының орталығы, Маңғыстау
түбегінде тез өсіп келе жатқан осы заманғы қала.
Ақтау негізгі құрылыс материалы әктас пен ұлутас болып табылатын
Каспий теңізінің жағалауына орналасқан. Ақтау соңғы кездері XXІ-ғасырдың
қаласы деп те аталып жүр. Себебі осынау құлазыған шөлде аз уақыттың ішінде
қазіргі талапқа сай қала салынды, оны атом қуаты арқылы сумен қамтамасыз
ету жер бетінде әзірше іске аса қоймаған тәжірибе. Нағыз сусыз шөлде
салынған осы қала пәтерлеріндегі су құбырларынан үш түрлі су ағады. Оның
біреуі ауыз су, екіншісі – техникалық су, үшіншісі ыстық су. Ал техникалық
және ыссы су құрамында әр түрлі минералды тұз болғандықтан оны қала
тұрғындары көбінесе ем ретінде пайдаланады.
Ақтау тоғыз жолдың торабы. Ол Мақат-Ақтау, Ақтау-Бейнеу-Қоңырат темір
жолдары арқылы Республикамыздың басқа да облыс орталықтарымен және Орта
Азиямен де байланыс жасай береді. Қала жанындағы Ақтау порты арқылы Каспий
жағалауындағы Еділ, Жайық бойындағы қалалармен қатынасады. Ал қала
маңындағы қазіргі талапқа сай салынған аэропорт арқылы еліміздің ірі
қалаларымен байланыс жасайды.
Қала жобасын жасауда тамаша техникалық шешімдер тапқаны үшін Ақтау
архитекторлары мен құрылысшыларының бір тобы 1977 жылы СССР Мемлекеттік
силығына ие болды. Ал,1978 жылы қатаң табиғат жағдайына әсем үйлесім тауып,
шебер шешім қабылдағандары және қаланы сумен қамтамасыз етіп,
көгалдандырғаны үшін қала құрылысына халықаралық Архитекторлар одағының
Алтын медалімен Патрик Аберкромби атындағы сыйлық берілді. Ақтау -мұндай
әлемдік құрметке ие болған елімізде бірінші және жалғыз қала. Көшелерде
әсем бұталар көп, үйлердің аралығында шағын саяжайлар, гүлзарлар жасалған.
Табиғи газбен жұмыс істейтін жылу электр орталығы, су тұщыландыратын
қондырғысы бар атом электр станциясы, пластмасса, тіс шаятын паста
шығаратын және басқа зауыттар, құрылыс кәсіпорындары, мұнай және газ
өндірушілер мекемелері орналасқан қала маңында өнеркәсіптік аймақ құрылған.
Ақтау қаласынан барлық мұнай кәсіпшіліктеріне асфальттанған автомобиль
жолдары, ал Жетібай мен Жаңаөзенге темір жол жүргізілген.
Білім мен білік меңгеруге арналған тапсырмалар
1. Батыс Қазақстанның экономикалық-географиялық орны қандай?
2. Табиғат жағдайы мен табиғат байлықтарына сипаттама беріңдер
3. Халықтың тығыздығы қандай ол неге байланысты?
4. Батыс Қазақстан өнеркәсіп тораптарын құруда өнеркәсіптің қандай салалары
басты рол атқарады ?
5. Батыс Қазақстанда химия өнеркәсібі қандай шикізаттарды пайдаланады,
қандай өнім түрлерін береді?
6. Көліктің қандай түрлері дамыған, олар қандай шикізаттарды тасымалдайды?
7. Шаруашылықтың аумақтық мамандануына әсер ететін факторларын атаңдар?
8. Батыс Қазақстанның мұнай өнеркәсібіне сипаттама беріңдер.
9. Батыс Қазақстанның басқа аймақтармен сыртқы экономикалық байланысын
кескін картаға белгілеңдер.
10. Мұнай тасымалдайтын құбыр жолдарын кескін картаға түсіріңдер.
СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЭКЛОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ
Географиялық орны: Солтүстік Қазақстан республиканың қиыр солтүстігінде
Есіл, Тобыл және Обаған өзендерінің алабында орналасқан. Ол аумағының
көлемі жөнінен республикада Батыс және Оңтүстік Қазақстаннан кейін үшінші
орын алады, біріақ жер көлемінің үлкендігі сондай, оны Украина сияқты ірі
республиканың аумағымен шамалас деуге болады.
Әкімшілік құрамы: Солтүстік Қазақстан, Қостанай облсы, Ақмола облысы,
Павлодар облысы.
Аумағы: -565,7 мың шаршы шақырым қазақстанның 20,7 %.
Халқы - 4 млн адам. Қазақстанның 22%-н құрайды. Тұрғындардың орташа
тығыздығы: -7,2 адам шаршы км.
Табиғи қорлары: Жер қорлары егіндіктер, ормандар, су қорлары-өзендер,
көлдер, Ертіс өзені гидроқорлары. Тас көмірдің Екібастұз бассейні,
Құсмұрын, Майкүбі кеніштері. Қостанайдың темір кендері (Соколов-Сарыбай,
Лисаков, Қашар кен орындары), бокситтер, мыс, алтын, азбест (Жетіқара).
Солтүстік Қазақстан пайдалы қазбаларға бай. Бұл жерде темір кені, қоңыр
көмір, боксит, сирек металдар, құрылыс материалдары, оның ішінде отқа
төзімді саз кен орындары кездеседі. Бұның барлығы Солтүстік Қазақстанда
өнеркәсіпті дамытуға мүмкіндік береді. Ауыл шаруашылығының одан әрі қарай
дамуына қосалқы салаларды қамту көмегін тигізеді. Олардың қатарына
ауылшаруашылық машиналарын жасау, мұнай өңдеу, химия, жеңіл, тамақ
өнеркәсіптері салалары т.б. жатады.
Ауыл шаруашылығы: Солтүстік Қазақстан – республиканың негізгі етті-сүтті
мал шараушылығы дамыған аса маңызды астықты аудандарының бірі. Бұл ауданда
Қазақстанның аграрлық-өнеркәсіптік кешенінің салалары барынша дамыған.
Қазақстан Республикасындағы дәнді дақылдар егісі көлемінің 60%-дан астамы
осы ауданның үлесіне тиеді. Жыртуға жарамды жер көлемі жағынан Солтүстік
Қазақстан Солтүстік Кавказ және Украина сияқты аудандармен салыстыруға
болды.
Бұл ауданның негізігі мамандану бағыты - астық шаруашылығы. Жалпы егіс
көлемінің 80%-на дәнді дақылдар, негізінен жаздық бидай егіледі. Жаздық
бидаймен қатар арпа, тары, сұлы, қарақұмық, қарабидай өсіріледі. Мұндағы
жыл сайын өндірілетін астықтың мөлшері АҚШ-та бір жылда өндірілетін астық
мөлшерінің үштен біріне тең келеді. Техникалық дақылдар, негізінен күнбағыс
егіледі. Егістіктің 20%-ға жуығына малазықтық дақылдар егіледі. Өйткені
ауыспалы егіске дәнді дақылдар егістігі малазықтық шөп егістігімен алмасып
отыруы керек. Бұл шаруашылығының жемшөп базасын нығайтуға көмегін тигізеді.
Тобыл, Обаған, Ертіс өзендері аңғарларында, сондай-ақ қалалар мен
қалашықтардың маңында орналасқан шаруашылықтарда көкөніс, картоп және бақша
дақылдары өсіріледі.
Солтүстік Қазақстан экономикалық-географиялық тұрғыдн қолайлы жағдайда
орналасқан. Оның аумағы арқылы Ұлы Сібір, Орта Сібір және Оңтүстік Сібір
темір жол магистральдары, сондай-ақ Петропавл – Астана –Қарағанды
қазақстанаралық темір жолы өтеді және одан әрі оңтүстікке қарай
бағытталады. Бұл жолдар Оралды, Кузбасс пен Орталық Қазақстанды өзара
байланыстырады. Ресейдің осындай индустриялы аудандарымен тікелей көршілес
орналасуының Солтүстік Қазақстан экономикасының, әсіресе тау-кен өнеркәсібі
мен энергетиканың дамуына айтарлықтай маңызы бар. Оған қоса, кеме жүретін
Ертістің электр металлургиясы дамыған кенді Алтаймен және Ресей
Федерациясының Обь өзенінің сағасындағы аса ірі жаңа мұнайлы ауданымен
байланыстыруының да маңызы бар.
Қазіргі кезде Павлодар трактор зауыты, Астана Қазауылмаш зауыты жұмыс
істейді. Солтүстік Қазақстан да- бүкіл Қазақстан бойынша мұнай өнімдерін
көп тұтынатын аудандардың бірі. Мұнай өнімдерін негізінен тұтынатын ауыл
шаруашылығы. Сондықтан көрші Түмен облысынан мұнай құбыры тартылып,
Павлодардың өзінде мұнай өңдейтін зауыт салынды. Мұнай өңдеу өнімдері көп
мөлшерде жанармай және жағармай түрінде ауылшаруашылық техникасының
негізінен тракторлар мен комбайндардың қажетіне жұмсалады.
Ауыл шараушылығы үшін химия өнеркәсібінің дамуы өте қажет. Ауыл
шаруашылығы үшін химия өнеркәсібі минералды тыңайтқыштар, гербицидтер мен
басқа химиялық өнімдер шығарады. Солтүстік Қазақстан өнеркәсібі ауыл
шараушылығымен тығыз байланысты. Сондықтан бұл жерде тамақ және жеңіл
өнеркәсіп жақсы дамыған. Ет, сүт өндіру, май шайқау және ұн тарту – тамақ
өнеркәсібінің ең дамыған салалары.
Ет өндірісі – тамақ өнеркәсібінің аса маңызды және ең көне салаларының
бірі. Ол бүкіл тамақ өнеркәсібі өнімінің 97%-ын береді. Барлық облыс
орталықтарында, сондай-ақ Екібастұз, Рудный, Жанғара қалаларында ірі ет
комбинаттары жұмыс істейді. Олардың ішіндегі ең қуаттысы – Петропавл ет
комбинаты, шығаратын өнім көлемі жағынан республика бойынша Семей ет
комбинатынан кейінгі екінші орын алады. Петропавл ет комбинатының
шығаратын негізгі өнімдері- әр түрлі ет консервлері, ысталған ет тағамдары,
асқа қататын және техникалық майлар.
Ет өнеркәсінен кейінгі орынды сүт өндіру және май шайқау өнеркәсібі
алады. Солтүстік Қазақстанда 130-дан астам май шайқайтын, ірімшік жасайтын
және бірнеше сүт консервілерін дайындайтын зауыттар бар.
Тамақ өнеркәсібінде ұн тарту үлкен орын алады. Қостанай, Петропавл,
Көкшетау, Павлодар, Астанада ірі диірмен бар. Көптеген темір жол
станцияларында элеваторлар бар. Ұн –жарма өнеркәсібі жоғары сапалы ұн,
ұнтақ жарма және т.б. бағалы өнімдер береді.
Солтүстік Қазақстанда астық пен картопты өңдеу негізінде сыра ашыту
спирт өндіру дамыған. Бұл саланың ең ірі кәсіпорындары Петропавлдағы спирт
комбинаты мен сыра ашыту зауыты. Қостанайда кондитер фабрикасы жұмыс
істейді.
Жеңіл өнеркәсіп негіздерін мал шаруашылығ шикізаты –жүн және тері
ұқсатумен айналысу құрайды.
Былғары жасау, тері-тон, киіз басу өнеркәсіптері барлық облыс
орталықтары мен ірі аудан ортлықтарында орналасқан. Ең ірі былғары
зауыттары Петропавл мен Павлодарда. Тері- тон және киіз бсу өнеркәсібі қой
терісінен тон, пима және киіз өндіреді. Петропавлда тері галантерея
фабрикасы, Астанада мех комбинаты бар.
Ауыр өнеркәсіп салаларынан кен өндіру дамыған. Ақмола облысындағы
Ақбейіт, Бестөбе, Жолымбетте, Павлодар облысындағы Төртқұдықта алтын
өндіріледі. Ертіс маңындағы Қалқаман, Тобылжан және т.б. жерлерде ірі тұз
кен орындары бар.
1957 жылдан бастап Соколов-Сарыбай, Лисаков, Қашар темір кен орындары
игеріле бастады. Павлодар алюминий зауыты Торғай бокситтерін өңдейді, ал
Аркамов ферроқорытпалар зауыты Орталық және Батыс Қазақстанның марганец
және хром кендерін пайдаланады. Петропавл, Қостанай, Астана, Рудный,
Павлодар, Ақсуда қуатты жылу электр станциялары жұмыс істейді. Олардың
ішінде ең қуаттысы – Ақсу МАЭС-ы .
Солтүстік Қазақстан аумағында 5 өнеркәсіп торабы қалыптасты:
1. Петропавл өнеркәсіп торабы негізінен тамақ және жеңіл өнеркәсіп
бағытына маманданған. Тамақ өнеркәсібінің маңызды салалары – ет-
консерві, ұн тарту, май шайқау, ликер-арақ өндіру. Жеңіл өнеркәсіптен
балғыры жасау, киіз басу, тігін және аяқ киім салалары дамыған.
Барлық ірі кәсіпорындар Петропавлда шоғырланған.
2. Көкшетау және Астана өнеркәсіп тораптарында тамақ және және жеңіл
өнеркәсіп дамыған. Сонымен қатар Көкшетау торабында оттегі-тыныс алу
аппаратурасы, таразылар, сондай-ақ алтын (Стептяк қаласында)
өндіріледі.
Астана – республикамыздың бас қаласы, маңызды өнеркәсіп және мәдени
орталығы. Өнеркәсіп торабының ауыр өнеркәсібі алуан түрлі салалардан
тұрады. Атап айтқанда, бұл жерде ауылшаруашылық машиналарын жасау, вагон
жөндеу және шпал жасау, фосфор бұйымдары зауыттары орналасқан. Бұлардан
басқа сурьма, алтын, көмір, каолин сазы, кварц құмы өндіріледі.
3. Қостанай өнеркәсіп торабына Қостанай, Рудный, Жітіқара кіреді. Темір
кен орындарын пайдалану негізінде аса ірі Соколов-Сарыбай кен байыту
комбинаты салынды. Жітіқарада асбест комбинаты бар. Қостанай
торабында тамақ және жеңіл өнеркәсіп, металл өңдеу, кен жабдықтары,
темір-бетон бұйымдарын жасайтын кәсіпорындары үшін жабдықтар өндіру
дамып келеді.
4. Торғай бокситтері базасында Арқалық өнеркәсіп торабы қалыптасты.
5. Солтүстік Қазақстанның шығысында ірі Павлодар –Екібастұз өнеркәсіп
торабы дамуда. Ол Павлодар, Ақсу, Қалқаман, Екібастұз қалалары мен
бірнеше қала тектес елді мекендерді қамтиды. Тораптың даму базасы-
екібастұз бен Майкүбінің аса мол тас көмір мен қоңыр қоры негізінде.
Екібастұздың арзан көмірі негізінде Ақсу МАЭС-ін қоса қамтитын қуатты
электр энергетикасы торабы пайда болды. Арзан электр энергиясын
пайдалану арқылы ферроқорытпалар, саз балшық және аюминий өндірісі
дамуда.
Солтүстік Сібір және Оңтүстік Сібір темір жолдары Оралды Кузбаспен, ал
Петропавл – Шу темір жолы Орталық және Оңтүстік аудандары байланыстырады.
СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ ҚАЛАЛАРЫ
Революцияға дейін Солтүстік Қазақстанда бес қала және уезд орталықтары
болған. Мұнда қазіргі уақытта 75-тей қала мен қала үлгісіндегі елді
мекендер бар. Солтүстік Қазақстанның барлық облыс орталықтары көп қырлы
қызметі бар қалалар болып табылады, бірақ мұнда таза өнеркәсіптік қалалар
да бар. Мысалы, Рудный және Екібастұз қалаларын атауға болады. Сонымен
қатар темір жол көлігіне қызмет көрсете отырып, аудандық әкімшілік
орталықтарының қызметін де атқаратын қалалар бар. Қала үлгісіндегі
мекендердің көпшілігі осындай қызмет атқарады, өйткені олардың көпшілігі
темір жол бойындағы станциялық қоныстардан өсіп шыққан.
Астана (511 мың тұрғыны бар) – республикамыздың астанасы, маңызды
өнеркәсіп және мәдениет орталығы, ірі темір жол және автомобиль көлігі
торабы. Астана 1824 жылы Есілдегі әскери бекініс ретінде пайда болған, ал
1868 жылы қала мәртебесін алған. 50-жылдардың ортасында Астана Қазақстанның
солтүстігінде тың және тыңайған жерлерді игеруде негізгі ұйымдастырушы
орталықтардың бірі еді, ал 1997 жылдың желтоқсан айынан бері республиканың
бас қаласы, саяси орталығы болды. 1998 жылы маусымның 10-ында Астана
республиканың бас қаласы олуына байланысты ресми түрде салтанатты “тұсау
кесер” тойы өтті. Оған көптеген шетел қонақтары мен делегациялар қатысты.
Қазір мұнда Қазақстан Президентінің қабылдау сарайы, өкімет орындары,
министрліктер мен республикалық басқармалардың басым көпшілігі орналасқан.
Қала Есілдің оң жағасында, өте маңызды екі темір жол магистралінің
қиылысында орналасқан. Қазақстанаралық Петропавл – Қарағанды –Шу темір жол
магистралі республиканың солтүстігі мен оңтүстігін байланыстырады және
Оңтүстік Сібір темір жол магистралі Оралды Қазақстанмен және Батыс Сібірмен
жалғастырады.
Павлодар (300 мың тұрғыны бар) – Солтүстік Қазақстанның ірі қалаларының
бірі. Ол Ертістің оң жағасына, оның Оңтүстік Сібір темір жол магистралімен
түйіскен жеріне орналасқан. Қаланың негізі орыс әскери бекіністерінің
Ертістегі Коряков тірегі деген атпен 1720 жылы қаланып, кейін қалаға
айналады да, 1862 жылы Павлодар қаласы болып өзгертіледі. Ол алғашында мал
шаруашылық, егіншілік және өнеркәсіп өнімдерін алмастыратын шағын айырбас
пункті және тұз сақтайтын орын болған. Ертісте кеме қатынасының дамуына
байланысты Омбыдан Павлодарға бірінші кеме 1862 жылы келген – бұл жерден
өзен арқылы төмен қарай көп мөлшерде тұз, астық, май, жүн, тері
жөнелтіледі.
Революциядан кейінгі уақытта Павлодар қарыштап өсті, оған 1923 жылы
Құлынды –Павлодар және 1953 жылы Павлодар- Астана темір жолының салынуы зор
ықпалын тигізді. Темір жолдың кеме қатынасы бар Ертіспен қиылысында
орналасқан Павлодар көмірлі Екібастұз, Орал және Сібірмен, сондай-ақ
алюминий зауыты үшін кейінерек бокситі жеткізіле бастаған Арқалықпен жақсы
байланыс орнатты. Ертіс бойында Екібастұздың арзан көмірі негізінде қуатты
энергетикалық-өнеркәсіптік кешеннің құрылуына байланысты 60-жылдардың
ортасынан бастап Павлодар өнеркәсіптің энергияны, су мен металды көп қажет
ететін салалары – глинозем-алюний, трактор және химия өнеркәсібі салалары
пайда болды.
Петропавл (203,5 мың тұрғыны бар) – Солтүстік Қазақстан облысының
орталығы, “Республиканың солтүстік қақпасы”. Петр мен Павелдің Жаңа
Есілдегі орыс әскери бекіністерінің бсты қамалы ретінде Есілдің биік оң
жағасында 1752 жылы нгізі қаланған. 1807 жылы бекініс Петропавл қаласы деп
аталды.
Ұлы Сібір темір жол магистралінің салынуына байланысты (1894 жылы)
Петропавл маңызды жүк тиеу, түсіру пунктіне айналды. Қазіргі Петропавл –
маңызды өнеркәсіп және мәдениет орталығы, ірі темір жол торабы. Мұна
революциядан кейінгі жылдарда көптеген жаңа кәсіпорындар өсіп шықты, ескі
кәсіпорындар ұлғайтылып, қайтадан құрылды. Қазір Петропавл бүкіл Солтүстік
Қазақстан облысы өндіретін өнеркәсіп өнімінің 910-ын береді. Оның аса ірі
ет комбинаты қуаты жөнінен республикада Семей ет комбинатынан кейінгі
екінші орында. Шағын литражды двигательдер зауты да қаладағы маңызды
кәсіпорын болып табылады. Электроника саласында қолданылатын оқшаулағыш
шығаратын зауыт бар. Қалада жеңіл өнеркәсіп те дамып келеді.
Қостанай (221,4 мың тұрғыны бар) – облыс орталығы. Тобыл өзенінің сол
жағасына орналасқан. Оның негізін 1879 жылы бұл жерге Еділ бойы мен Орынбор
губерниясынан қоныс аударып келген орыс және украин шаруалары қалаған. 1893
жылдан бастап Қостанай Торғай облысының уездік орталығы болды. Ол кезде
Қостанай, ең алдымен, өнеркәсіп және сауда орталығы ретінде тез дамыды.
Революциядан кейінгі уақытта Қостанай облыстың ірі өнеркәсіп және
мәдениет орталығына айналды. Тың және тыңайған жерлерді игеруге, сондай-ақ
мұнда, Соколов-Сарыбай кен орнының темірі мен Жітіқараның асбесін өндіру,
негізінде, жаңа өнеркәсіп торабының қалыптасуына байланысты 50-жылдардың
ортасынан бастап қала ерекше қарқынмен өркендеді. Республиканың осы
бөлігінде темір жолдың салынуы да қаланың дамуына себепші болы.
Қостанайда тамақ және жеңіл өнеркәсіп басым, мұнда ет және ұн қомбинаты,
тігін және аяқ киім фабрикасы, жасанды штапель талшықтары зауыты бар. Шұға
комбинаты мен кондитер фабоикасы бар. Металл өңдеуші өнеркәсіп орындарынан
механикалық зауыттарды атауға болады, олардың біреуі тау-кен жабдықтары
зауыты болып қайта құрылған. Олар машина жөндеу және станок, мұнай
двигательдерін, жүгері отырғызатын машиналар, ауылшаруашылық машиналары мен
экскаваторларға қосалқы бөлшектер шығарумен айналысады.
Көкшетау (123,4 мың тұрғыны бар) – Ақмола облысының орталығы, темір жол
станциясы мен автомобиль жолының торабында орналасқан қала. Он тоғызыншы
ғасырдың басында Қопа көлінің жағасында әскери елді мекен ретінде пайда
болған. 1824 жылдан бастап қала атанды, ал 1968 жылы уездік орталық
мәртебесін алды.
1920 жылдан кейін Петропавл – Көкшетау темір жол желісі салынды. Бұл
қаланың одан әрі өнеркәсіптік және мәдени дамуына себепші болды. 1960
жылдардың басында қала арқылы Орта Сібір темір жолы өтті.
Қазіргі уақытта әр түрлі тарзылар мен басқа елдердің таразы зауыттары
үшін циферблат қалпақшасы мен мөлшерлеуіш шығаратын механика зауыты –
Көкшетаудағы ірі кәсіпорындарының бірі. Қолдан тыныс алдыруға арналған
аппараттар және басқа медициналық аспаптар жасап шығаратын оттегімен тыныс
алдыру аппаратуралары зауытының да маңызы бар. Сонымен, Көкшетау да осы
заманғы өнеркәсіп және мәдениет орталығына айналды.
Білім мен білік меңгеруге арналған тапсырмалар
1. Солтүстік Қазақстанның табиғат жағдайы мен табиғат байлықтарына
сиапаттама беріңдер.
2. Экономикалық-географиялық жағдайына сиапаттама беріңдер.
3. Халық шаруашылығында қандай салалар басты рол атақарады?
4. Солтүстік Қазақстан өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығының маманданған ірі
салалары қандай?
5. Ірі қалаларындағы дамыған өнеркәсіп салалары.
6. Солтүстік Қазақстан экономикалық аудан аумағында қанша өнеркәсіп торабы
қалыптасқан?
7. Алюминий зауытының Павлодарда салыну себебе неде?
8. Қуатты жылу электр станциялары.
9. Бұл ауданның негізгі мамандану бағыты –астық шаруашылығына сипаттама
беру.
ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ
Географиялық орны: Орталық Қазақстан –экономикалық-географиялық тұрғыдан
алғанда атына сай республиканың орталығында орналасқан аудан. Орталық
Қазақстан Республиканың шағын әрі тұйық Нұра және Сарысу өзендерінің алабы
алып жатқан ортаңғы бөлігі – ежелгі таулы өлке –Сарыарқаға, батысында
Оралдан және шығысында Кузбастан бірдей қашықтықта орналасқан.
Әкімшілік құрамы: -Орталық қазақстан экономикалық ауданы Қарағанды
бұрынғы Жезқазған облыстарын қамтиды.
Аумағы:- 428 мың шаршы шақырым. Ол республика жер аумағының 16 пайызына
жуығын алып жатыр.
Халқы:- 1410,2 мың адам, республика тұрғындарының 11,5 пайызына жуығын
құрайды. Халықтың орташа тығыздығы аудан бойынша 1 шаршы шақырымға 4,4
адамнан келеді.
Орталық Қазақстанда қала халқы басым –86 пайыздан асады. Бұл аудан
экономикасында өнеркәсіптің өте маңызды рол атақаратынын көрсетеді. Мұнда
40-тан астам қалалар мен қала үлгісіндегі қоныстар бар.
Табиғи қорлары: Орталық Қазақстан – республиканың аса маңызды индустрия
орталығы. Ол минералдарға бай, бірақ суға тапшы. Шаруашылықтың даму базасын
Қарағанды көмір алабы, мыс, полиметал және сирек металдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
АУДАНДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... ... ..9
Батыс Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... ... ..11
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ...14
СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... 17
Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... .20
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ...22
ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... .24
Орталық Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... ..26
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ...28
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... ... .30
Шығыс Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... ... 33
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ...35
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ ... ... ... ... .37
Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданның ірі қалалары ... ... ... ... ..38
Білім және білік меңгеруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... 42
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Оқу құралында Қазақстан Респуликасының әрбір эконимикалық аудандарының
географиялық орны, табиғат байлықтары, халқы, ірі қалалары, маманданған
өнеркәсіп салалары қарастырылады.
Бұл оқу құралы магистранттарға, студенттерге, мектеп мұғалімдері мен осы
мәселелермен айналысатын оқырман қауымға арналған.
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда оқу үрдісінде қойылып отырған басты талаптардың бірі-
студенттер тек білім алып қана қоймай, ғылым негіздерінен алған іскерлік-
дағды, танымдылық деңгейін шығармашылық ізденіспен дамыту.
Оқу-әдістемелік құралдың мақсаты- пән бойынша студент білімінің сапасын
арттыру арқылы өзіндік тұжырым, көзқарасын қалыптастыру, дүниетанымын,
теориялық ұғымдарды практикалық тұрғыда жүйелі ұштастыру нәтижесінде
іскерлік, біліктілігін арттыру және студенттерді өз бетінше экономикалық-
географиялық қорытынды жасауға және экономикалық аудандарға, шаруашылықтың
жеке элементтеріне экономикалық-географиялық сипаттама беруге (кен
орындары, өнеркәсіп орындары және т.б.) өздерінің теориялық білімдерін іс
жүзінде қолдана білуге бағыттау.
Студенттер статистикалық мәліметтерге, географиялық жағдайына, тарихи
жағдайына, шараушылықтық жеке саласының географияға әсері және экономикалық
аудандардың қалыптасуына ерекше назар аударуға тиісті.
Негізгі тұжырымдарға арнайы таңдалып алынған карталар, сызба-кестелер
қоса берілген. Олар теориялық материалдардың мазмұнын толықтыра түседі.
Әр тараудан соң ең басты да мәнді фактілерді, ұғымдарды, біліктілігін
тексеруге арналған тапсырмалар берілген.
Берілген оқу-құрал география факультетінің күндізгі және сырттай оқу
бөліміндегі студенттерге ұсынылады.
Оқырман қауымның бұл оқу-әдістемелік құрал туралы пікірлері мен сын-
ескертпелері және ұсыныстары болса, автор оларды келесі басылымдардағы
толықтырулар мен өңдеу кезінде ескеріп қолданатынын айтып, алдын-ала өз
ризашылығын білдірідеді.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНДАРЫ
Қазіргі Қазақстан-өзінің жан-жақты дамуына қажетті көптеген
мүмкіндіктері бар, экономикалық тұрғыдан алғанда болашағы зор егеменді ел.
Мұнда қазіргі уақытта шаруашылық салаларының кез келген дамыған елге тәне
барлық үш тобы –мемлекетаралық маңызы бар маманданған салалар, сондай–ақ
қосалқы және қызмет көрсететін салалар дамыған. Олардың шығарған өнімдері,
негізінен, өз ауданының мұқтаждарын өтеуге және ең алдымен мамандандырылған
салаларды жетілдіруге және одан әрі дамытуға бағытталған.
Экономиканың өсіп, көліктің осы заманғы түрлерінің пайда болуына
байланысты Қазақстанда өзінің аумақтық еңбек бөлінісі дамыды. Бұл оның
кейбір бөліктеріндегі шарушылықтарды революцияға дейін-ақ байқала бастаған,
кейін аумақтық еңбек бөлінісі дамыды. Бұл оның кейбір бөліктеріндегі
шаруашылықтарда революцияға дейін-ақ байқала бастаған, кейін аумақтық еңбек
бөлінісін күшейтіп, бірте-бірте республикаішілік бес- Орталық, Шығыс,
Батыс, Солтүстік және Оңтүстік экономикалық ауданның қалыптасуына себепші
болды. Бұл аудандардың әрқайсысының шаруашылықтарындағы жергілікті
ауданішілік маңызы бар салалар әдетте республикалық және республикааралық
маңызы бар салалармен ұштасқан, олардың әрқайсысының республиканың бүкіл
халық шаруашылығын серпінді әрі кешенді дамытуды қамтамасыз ететін
ауданішілік және ауданаралық экономикалық байланыстары қалыптасқан. КСРО
кезеңінде Қазақстанда әкімшілік территориялық бөлінуіне байланысты алғашқы
облыстар 1932 жылы қалыптасты. Ол кезде республикада 6 облыс болған:
Ақтөбе, Алматы, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды және Оңтүстік-
Қазақстан облыстары. 1936 жылы жаңа конституция қабылдағаннан кейін тағы да
жаңа екі облыс қалыптасты – Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстары.
1938 жылы Гурев, Қызылорда облыстары, ал 1939 жылы Жамбыл, Семей және
Ақмола облыстары, 1944 жылы-Көкшетау және Талдықорған, 1970 жылы- Торғай,
1973 жылы- Маңгышлақ және Жезқазған облыстары қалыптасты. Қазір Қазақстан
республикасында 14 облыс бес экономикалық аудан бар. Экономикалық
аймақтардағы шаруашылықты аумақтық ұйымдастыру түрлері ретінде қарау керек.
Экономикалық аймақтар шаруашылықтардың кешенді дамуымен сипатталады.
Белгілі ғалым Н.Н. Баранский Қазақстан аумағын бес ішкі экономикалық
аймақтарға бөледі: басты нышандар ретінде экономикалық аймақтар
шаруашылықтарының мамандануы, өндіріс кешендерінің ішкі бірлігі алынады.
Бұл аймақтар шаруашылықты жоспарлауды жетілдіруге, аумақтық-өндірістік
кешендердің қалыптасуын тездетуге мүмкіндік туғызады.
1. Солтүстік экономикалық аймағына Қостанай, Солтүстік Қазақстан,
Ақмола, Павлодар облыстары кіреді.
2. Орталық Қазақстан экономикалық аймағына Қарағанды облысы кіреді.
3. Батыс Қазақстан экономикалық аймағына Атырау, Батыс Қазақстан,
Ақтөбе, Маңғыстау облыстары кіреді.
4. Шығыс Қазақстан экономикалық аймағына Шығыс Қазақстан облысы
кіреді.
5. Оңтүстік Қазақстан экономикалық аймағына Қызылорда, Оңтүстік
Қазақстан, Жамбыл, Алматы облыстары кіреді.
Алып жатқан жер аумағы бойынша ең үлкен экономикалық аудан- бұл Батыс
Қазақстан (728,5 мың км 2), Оңтүстік Қазақстан (712,1 мың км), Солтүстік
Қазақстан (600,9 мың км), Орталық қазақстан (398 мың мк), Шығыс Қазақстан
(277 мың км). Хылықтардың ең тығыз орналасқан ауданы- бұл Оңтүстік
экономикалық аудан. Мұнда бір шаршы шақырым жерде 10,7 халық тұрады.
Солтүстік Қазақстанда – 8,4, Шығыс Қазақстанда- 7,0, Орталық Қазақстан
–5,8 және халық ең сирек қоныстанған Батыс Қазақстанда –3,2 халық тұрады.
Жалпы республика бойынша халықтың орташа орналасу тығыздығы 5,5 адам.
Қазақстанда 84 қала, 177 шамасында қала тектес елді мекендер бар.
Қазақстан Республикасы экономикалық аудандарының жер аумағы мен халқы (%
есебімен)
Халық тығыздығы
Экономикалық Жер аумағы (%) Халқы (%) 1 км 2
аудандар
Шығыс Қазақстан 10,2 10,8 6,3
Оңтүстік Қазақстан 26,2 37,9 8,7
Орталық Қазақстан 15,9 11,4 4,3
Солтүстік Қазақстан 20,9 27,2 7,8
Батыс Қазақстан 26,8 12,7 2,8
Қазақстан халқының облыстар бойынша таралуы.
Қалалар мен облыстар Қала халқының саны Ауыл халқының саны
Қазақстан Республикасы 8283.2 6558.7
Ақмола облысы 370.6 439.7
2. Ақтөбе облысы 375.4 297.2
3. Алматы облысы 448.3 1113.5
4. Атырау облысы 260.6 186.5
5. Шығыс Қазақстан облысы 882.6 621.7
6. Жамбыл облысы 448.9 536.8
7. Батыс Қазақстан облысы 247.6 356.8
8. Қарағанды облысы 1138.8 242.8
9. Қостанай облысы 522.7 449.6
10. Қызылорда облысы 365.4 240.1
11. Маңғыстау облысы 255 68.7
12. Павлодар облысы 494.5 282.3
13. Солтүстік Қазақстан облысы 268.5 437.9
14. Оңтүстік Қазақстан облысы 740.3 1285.1
Астана қаласы 511
Алматы қаласы 1139.3
Қазақстан Республикасының әкімшілік-территориялық бөлінуі
2002 жыл 1 қаңтар
Жер көлемі Аудандар Қалалар Қала тектес
елді мекендер
Қ.Р. 2724.9 160 84 177
Ақмола облысы 146,1 17 10 14
Алматы облысы 224.0 16 10 14
Ақтөбе облысы 300.6 12 8 2
Атырау облысы 118,6 7 1 13
Ш.Қазақстан облысы 283 15 10 26
Жамбыл облысы 144,3 10 4 10
Б.Қазақстан облысы 151,3 12 2 5
Қарағанды облысы 428,0 9 11 39
Қызылорда облысы 226,0 7 3 12
Қостанай облысы 196,0 16 5 5
Маңғыстау облысы 165,6 4 3 7
Павлодар облысы 124,8 10 3 8
С.Қазақстан облысы 98, 13 5 1
Оңтүстік Қазақстан 117,3 12 8 13
Астана қаласы 0,7 1 2
Алматы қаласы 0,3 1 6
Аймақтарға сипаттама
Облыс, облыс Терсы, Халық Өндірістің негізгі салалры
орталығы мың км2 саны мың
адам
1 Алматы қаласы 0,3 1131 Машина жасау, жеңіл, тамақ
Солтүстік Қазақстан
1 Қостанай обл. 196,0 1017,7 Темір рудасын өндіру,
Қостанай электромеханикалық, асбест,
жеңіл, тамақ
2 С. Қазақстан обл 98,0 725,98 Машина жасау
Петропавл
4 Павлодар обл. 124,8 806,9 Көмір, энергетика, түсті
Павлодар металлургия, мұнай химия,
машина жасау, жеңіл, тамақ.
5 Ақмола обл. 146,1 836,27 Ауыл шаруашылық, машина
Көкшетау жасау, химия өңдеу салалары
Батыс Қазақстан
6 Ақтөбе обл. 300,6 682,5 Қара металлургия, химия,
Ақтөбе 262,6 жеңіл, тамақ
7 Атырау обл. 118,6 440,28 Мұнай өңдеу, мұнай химия,
Атырау машина жасау, тамақ.
8 Батыс Қазақстан 151,3 616,8 Машина жасау, жеңіл, тамақ.
Орал
9 Маңғыстау обл 165,5 314,6 Мұнай, химия
Ақтау
Орталық Қазақстан
10Қарағанды обл 428,0 1816,1 Көмір қара металлургия,
Қарағанды машина жасау, жеңіл, тамақ
Шығыс Қазақстан
11Ш. Қазақстан обл. 283,3 1531,0 Түсті металлургия, машина
Өскемен жасау, жеңіл, тамақ
Оңтүстік Қазақстан
12Алматы обл. 224,0 1700,0 Түсті металлургия, машина
Талдықорған жасау, жеңіл, тамақ.
13Жамбыл обл. 144,3 1056,9 Химия, жеңіл, тамақ
Тараз
14О. Қазақстан обл 117,3 1978,2 Түсті металлургия, мұнай
Шымкент химия, жеңіл
14Қызылорда облысы 226.0 596.2 Жеңіл, тамақ
БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ
Географиялық орны. Батыс Қазақстан жер көлемі жөнінен республикада
бірінші орын алады. Ол республиканың қиыр батысында, Ресей Федерациясының
еуропалық бөлігімен шекарадағы Шығыс Еуропа далалары мен Орта Азияның
аптапты шөлдерінің аралығында орналасқан. Бұл республиканың халық, ең сирек
қоныстанған шөлді ауданы.
Құрамы: Батыс Қазақстан, Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау облыстары.
Аумағы- 736 мың шаршы шақырым.
Халқы - 2 млн 124 мың адам.
Табиғи байлықтары. Батыс Қазақстанның жер қойнауында пайдалы қазбалардың
түрі көп. Каспий маңы мен Маңғыстау түбегінде мұнай қорымен қатар жанғыш
газдар, ас тұзы, калий тұздар қоры мен Мұғалжар тауларында хромит, никель,
темір, марганец, кобальт, көмір кен орындары кездеседі. Батыс Қазақстанда
әктас, гипс, мергель сияқты құрылыс материалдары қоры да аса мол. Батыс
Қазақстан- республикадағы мұнай, газ, хромит және никель кендерін өндіретін
аудан.
Мұнда, сонымен қатар, мұнай-газ өнімдерін өндіру, мұнай жабдықтары,
ферроқорытпа мен минералды тыңайтқыштар өндірісі дамыған.
Негізгі мамандануы. Аудан экономикасында аграрлық-өнеркәсіптік кешеннің,
әсіресе етті-жүнді мал шаруашылығы мен дәнді егіншіліктің зор маңызы бар.
Батыс Қазақстан – республиканың балық аулайтын және оны ұқсататын негізгі
ауданы. Жалпы алғанда, Батыс Қазақстан экономикасының көп салалы, мұндай
ірі ауданға енетін әр облыстың өзіне тән мамандану бағыты бар. Мұнай
Атырау, Маңғыстау және Ақтөбе облыстарында өндіріледі. Никель, хром шығару,
ферроқорытпалар, минерал тыңайтқыштар өндірісі Ақтөбе облысында
шоғырланған.
Жеңіл және тамақ өнеркәсібі Батыс Қазақстан, Ақтөбе облыстарында күшті
дамыған.
Батыс Қазақстанның табиғат жағдайы қатал, өсімдігі өте сирек, шөл және
шөлейт жерде орналасқандықтан, климаты өте құрғақ, қысы аса суық.
Көлігі: Ірі өнеркәсіп орындары көп болмағандықтан, көлік желісі де нашар
дамыған. Бұл республикадағы бірден-бір біріңғай энергетика жүйесі жоқ
аудан. Атырау, Маңғыстау, Ақтөбеде жекелеген энергетика топтары бар. Бұған
энергия Самара, Орал және Оңтүстік Оралдың энергетика жүйесінен беріледі.
Бұл ауданда қатқыл табанды автомобиль жолдарының біріңғай желісі жоқ.
60-жылдардың ортасынан бастап мұнай мен газдың ірі кен орындарын игеруге
байланысты Батыс Қазақстан экономикасы жедел дами бастады. Мұнай кен
орындарына-Мақаттан Ақтауға, одан Жаңаөзенге темір жол тартылды. Сөйтіп,
Маңғыстау облысының байтақ жері негізгі Атырау-Ор темір жол желісіне
қосылды. Мұнай өнеркәсібінің дамуына байланысты Батыс Қазақстан аумақтық
өндірістік кешені жедел қалыптасуда.
Ембі алабымен алыстырғанда Маңғыстау мұнайын өндіру үш есе арзанға
түседі және тиімді. Себебі Маңғыстау мұнайы жер бетіне жақындау жатады,
мұнай қоры тығыз, осыдан келіп бұрғылау өнімі жоғары.
Батыс Қазақстандағы балық ұқсату өндірістік циклінің барлық буындары
дерлік Солтүстік Каспийдегі Жайық өзенінің сағасына шоғырланған. Достастық
елдерінде ауланатын бекіре балығының едәуір бөлігі осында өндіріледі.
Атыраудағы балық-консерві комбинаты-аудандағы былық ұқсататын
кәсіпорындардың ең ірісі. Ол Атырау қаласының жанында, Жайық өзенінің
сағасына жақын, Балықшы елді мекенінде орналасқан.
Кен химиясы: Батыс Қазақстанның кен-химия циклі фосфорит, натрий, бром
және магний тұздарын өндіруді, минералды тыңайтқыштар мен улы химикаттар
өндірісін, ал электрметаллургия циклі никель және хром кендерін өндіру мен
байытуды, ферроқорытпалар мен хром қосылыстарының тұздары өндірісін
қамтиды. Мұнай және мұнай-химия өндірісі негізінде химия өнеркәсібі
дамыған. Атырау полиэтилен зауыты; Ақтөбе хром қосылыстары зауыты; Алға
қаласындағы Ақтөбе химия комбинаты. Ақтөбе химия комбинаты жергілікті
фосфориттер менКаспий маңы ойпатының көлдері мен тұзды төбелерінде
кездесетін натрий, калий, хром, магний тұздарын пайдаланады. Бұхар-Орал
газ құбырының бір тармағымен келетін мазутпен және табиғи газбен жұмыс
істейтін жылу электр станциялары бұл ауданды энергиямен қамтамасыз етеді.
Ақтау қаласындағы электр станциясы да табиғи газбен жұмыс істейді. Металл
өңдеу өнеркәсібіне Атырау қаласындағы машина жасай зауыты (мұнай өнеркәсібі
үшін жабдық шығарады), Ақтөбе рентген аппаратурасы зауыты, Орал қаласындағы
механикалық арматура, жел двигательдері зауыттары жатады.
Батыс Қазақстанда төрт- Атырау-Ембі, Маңғыстау, Ақтөбе және Орал
өнеркәсіптік тораптары қалыптасқан.
1. Атырау-Ембі өнеркәсіп торабының басты маманданған саласы – мұнай және
балық өнеркәісібі, оларға металл өңдеу және машина жасау
кәсіпорындары қызмет көрсетеді.
2. Маңғыстау жаңадан қалыптасып келе жатқан ірі өнеркәсіп торабы. Оның
дамуының негізгі көзі мұнай мен газ қорлары.
3. Ақтөбе өнеркәсіп торабының негізгі маманданған саласы
ферроқорытпалар, хром қосылыстары, суперфосфат, мұнай жабдықтары,
рентген аппаратуларарын шығару.
4. Орал өнеркәсіптік торабы, негізінен, ауылшаруашылық шикізаттарын
ұқсату. Оның барлық аса маңызды кәсіпорындары Орал қаласында
орналасқан. Орал ірі ет комбинаты, киіз басу және тері-тон
фабрикалары, былғары зауыты, жарма зауыты, диірмен комбинаттары бар.
Қарашығанақ ауданында газ өндісі бар.
Ауыл шаруашылығы: мал өсіру маңызды орын алады. Жерінің 92%-дан астамын
жайылым және шабындықтар алып жатыр. Мал шаруашылығының басты – қой өсіру,
негізінен қылшық жүнді, құйрықты және қаракөл тұқымды қой өсіреді.
Батыс Қазақстанда ертеден-ақ тебінді жылқы өсіру, шөлді аудандарда түйе
өсіруден атағы шыққан.
Егіншілік. Егіншілік нашар дамыған. Егістік жер көлемі тың және
тыңайған жерді игеруге байланысты өсіп, қазір 3,8 млн. гектарға жетті.
Қазақстан Республикасының бүкіл егіс көлемінің 12%-дан астамы Батыс
Қазақстанның үлесіне тиеді.
Ауыл шараушылық дақылдары егісінің көбі Ақтөбе және Батыс Қазақстан
облыстарының ылғалы молдау солтүстік бөлігіндегі қара және қара-қоңыр
топырақты зонада орналасқан.
Негізінен дәнді дақылдар өсіріледі, олар бүкіл егіс көлемінің 80%-ын
құрайды Дәнді дақылдардан жаздық бидай мен тары егіледі.
Батыс Қазақстанда республика бойынша қара бидай егісі көлемінің 70%-ға
жуығы, тарының 34%-ы шоғырланған.
Техникалық дақылдардан қыша мен күнбағыс егісі басым орын алады.
Ауылшаруашылығының мамандануы жағынан Батыс Қазақстан аумағын солтүстік,
орталық, оңтүстік деп үш зонаға бөлуге болады.
Солтүстік зона- егіншілік-мал шаруашылықты Ақтөбе және Батыс Қазақстан
облыстарының солтүстік аудандарын қамтиды. Бұл көбіне бидай өсіретін,
егіншілігі күшті дамыған зона. Мал шаруашылығы негізінен ет-сүт бағытында
өркендеген.
Орталық –мал шаруашылықты егіншілікті зона Батыс Қазақстан және Ақтөбе
облыстарының ортаңғы бөліктерін қамтиды. Мал шаруашылығы ет, ет-жүн өндіру
бағытында дамыған. Бидай, тары, қыша өсіріледі.
Оңтүстік зона таза мал шараушылығымен айналысады. Оған Батыс Қазақстан
умағының жартысынан астамы-Ақтөбе, Батыс Қазақстан және Маңғыстау
облыстарының жері жатады. Мал шаруашылығының негізі-ет-жүн беретін қой
өсіру және түйе шаруашылығы.
Батыс Қазақстан Еділ бойымен өте тығыз байланысты. Сондай-ақ Батыс және
Шығыс Сібір, Украина және Орта Азия мемлекеттерімен де экономикалық, сауда
байланыстары бар.
Халқы: Қазақстан халқының 12.8% тұрады. Ауданның солтүстігінде, Жайық
аңғарында халық тығыз қоныстанған. 1 км –2,9 адамнан келеді. Қала халқы –
50%7.
БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ ҚАЛАЛАРЫ
Батыс Қазақстанда қырықтан астам қалалар мен қала үлгісіндегі елді
мекендер бар. Қалалық елді мекендердің басым көпшілігі кен байлықтарын,
негізінен Атырау және Маңғыстау облыстарындағы мұнай мен газды игеруге
байланысты пайда болған. Аудандағы төрт облыс орталығының үшеуі өзен
жағасында және біреуі Каспий теңізінің жағасында бой көтерген, бұл темір
жол болмаған кезде қалалардың пайда болуы үшін маңызды географиялық фактор
болып табылатын су жолдарының маңыздылығын дәлелдей түседі.
Ақтөбе (253 мың тұрғыны бар)- облыс орталығы, Батыс Қазақстанның ірі
индустриялы қаласы. Қала 1869 жылы іргесі қаланған Ақтөбе бекінісінің
орнындағы дадалы жерде пайда болған.
Іргесі қаланғаннан кейін отыз жыл ішінде Ақтөбенің шаруашылық өмірі
қазақтардың көшпелі мал шаруашылығымен тығыз байланысты болды. 1893 жылы
Ақтөбе қыстағы Ақтөбе уездік қаласы болып өзгертілді. Ал ХХ ғасырдың
басында Ақтөбе арқылы Орынбор-Ташкент темір жолы салынып, қала
экономикасының дамуына жаңа серпін берді.
Революциядан кейінгі жылдары мұнда алдымен ауылшаруашылық
шикізаттарын ұқсататын кәсіпорындар-диірмен, жарма зауыты, ет комбинаты
және басқалары салынды. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында қаланың
солтүстік бөлігінде ферроқорытпа зауыты тұрғызылды. Осы кезде Ресей мен
Украинадан көшіріп әкелінген кәсіпорындардың негізінде рентген
аппаратуларын жасайтын зауыт жұмыс істей бастады, сондай-ақ мұнай
жабдықтары мен ауылшаруашылық машиналарына, тракторлар мен автомобильдерге
қосалқы бөлшектер шығару өндірісі игерілді. Соғыстан кейін хром қосылыстары
зауыты қатарға қосылды. Мұндағы стабилизатор, лак және бояу, тоқыма және
кондитер бұйымдарын шығаратын кәсіпорындар кеңінен белгілі. Сонымен қатар
барлық аудандарынан жеткізілетін көптеген ауылшаруашылық шикізаттары осында
ұқсатылады.
Ақтөбе – Қазақстан Республикасындағы ірі мәдениет орталықтарының
бірі. Қазір мұнда медицина және гуманитарлық университеттер, азаматтық
авиацияның жоғары ұшқыштар училищесі, басқа да жоғары оқу орындарының
бірнеше филиалдары, сондай-ақ кәсіптік-техникалық білім беретін оқу
орындары мамандар даярлайды. Қазіргі Ақтюбе жақсы көгалдандырылған әсем
қала.
Атырау (149 мың тұрғыны бар) – облыс орталығы, Қазақстанның ескі
қалаларының бірі. 1615 жылы Жайық өзенінің сағасындағы балықшылар қонысы
ретінде негізі қаланған. Ол кезде қала теңіз жағасына салынса, қазір 30
шақырым қашықтықта тұр. Атырау Қазақ революциясына дейін шаруашылықтың бір
ғана саласы – балық аулаумен айналысатын қала еді. Каспий теңізін мұз
басқан кезде қала жылына 6 айдай сырт әлемнен мүлде оқшау қалатын.
Революциядан кейін бәрі де өзгерді. Бұл уақытта Атырауға темір жол
жүргізіліп, қала мен оның айналасындағы аумақтың дамуына зор әсер етті.
Атырау Ембі алабындағы мұнай өнеркәсібін ұйымдастырушы орталыққа айналды.
Қалада Қазақстандағы тұңғыш мұнай өңдейтін заыт және мұнай жабдықтары
зауыты салынды, республикадағы аса ірі балық-консерві комбинаты құрылды,
механикалық, кеме жөндейтін, бөшке-жәшік және сүт зауыттары, ет комбинаты,
нан комбинаты, электр станциялары, сонымен қатар, Атырау –Каспий
теңізіндегі кемежай және Жайық өзеніндегі айлақ бар. Астраханьнан Қандыағаш
пен Орскіге баратын темір жол да осы қала арқылы өтеді.
Атырау өзара тығыз байланысты үш бөліктен тұрады. Ескі қала- Жайықтың
Еуропалық, оң жағалауына орналасқан, онда барлық әкімшілік мекемелері, оқу
орындары жайғасқан. Қаланың осы бөлігінің келбетінде өткеннің іздері жақсы
сақталған. Мұнда көп қабатты жаңа үйлермен қатар, бір қабатты ертеректе
салынған ағаш үйлер де кездеседі.
Қаланың жаңа бөлігінде-Ембі мұнай қонысы осы заманғы сәулет өнерімен
салынған. Гипсті қалашықтағы үйлер гипс блоктарынан тұрғызылған. Атырауда
арнаулы орта оқу орындарынан басқа университет бар.
Орал (200 мың түрғыны бар) –Батыс Қазақстан облысының орталығы.
Жайықтың оң жағасына Шаған өзенінің құя берісінде орналасқан. Қазақстанның
ескі қалаларының бірі –Орал Жайық қалашығы деген атпен 1613-1622 жылдары
пайда болған. 1775 жылы Емельян Пугачевтің көтерілісін басқан соң ІІ
Екатеринаның жарлығымен “болған жағдайдың барлығын мүлде ұмыту үшін” қала
Орал деп аталды.
Ресей, Қазақстан және Орта Азия арасындағы сауда жолында орнасласуы
Орал қаласын тез арада балық және мал шаруашылығы өнімдерімен сауда-саттық
жасайтын ірі орталыққа айналдырды. Хиуа мен Бұхардан Ресейдің орталығына
бет алған жүк керуендері Орал қаласы арқылы өтетін. ХІХ ғасырдың аяғынан
бастап Орал қаласы өзінің географиялық орнының тиімділігінен айырылды,
өйткені Ресейдің орталығына бағытталған жүктер енді Ақтөбені айналып өтетін
Орынбор-Ташкент темір жолы арқылы тасымалданды. Қала үшін Саратов жақтан
келетін тұйық жолдың маңызы шамалы болды. Осыған қарамастан, Орал қаласы ХХ
ғасырдың басында Қазақстанның ең ірі өнеркәсіп орталықтарының біріне
айналды. Қаланың басты өнеркәсіп орындары диірмен, сыра және шарап
зауыттары болды.
Қазан революциясынан кейін Оралдың көлік-географиялық жағдайы күрт
жақсарды. Шығысқа қарай Елекке дейін темір жол салынды және Жайық өзенінде
кеме қатынасы дамыды. Қала өнеркісібі де қарыштап өсті. Оралдың былғары
зауыты мен пима-киіз фабрикасы-республикадағы аса ірі кәсіпорын, ет-
консерві комбинаты қуаты жөнінен Қазақстанда төртінші орын алады., ал ұн
тарту-жарма комбинаты республикадағы аса ірі комбинаттардың бірі. Көршілес
елдер арасында бірегей зауыт-Орал мия зауыты кондитер, фармацевтика және
химия өнеркәсібіне ұнтақ және сығынды дайындайды. Ол республиканың
батысында өсетін мия тамырын пайдаланады. Қалада металл өңдейтін өнеркәсіп
те дамып келеді. Оралды екі жоғары оқу орны, ал облыста отызға жуық
лицейлер мен басқа да орта білім беретін оқу орындары бар.
Ақтау (165 мың тұрғыны бар) – Маңғыстау облысының орталығы, Маңғыстау
түбегінде тез өсіп келе жатқан осы заманғы қала.
Ақтау негізгі құрылыс материалы әктас пен ұлутас болып табылатын
Каспий теңізінің жағалауына орналасқан. Ақтау соңғы кездері XXІ-ғасырдың
қаласы деп те аталып жүр. Себебі осынау құлазыған шөлде аз уақыттың ішінде
қазіргі талапқа сай қала салынды, оны атом қуаты арқылы сумен қамтамасыз
ету жер бетінде әзірше іске аса қоймаған тәжірибе. Нағыз сусыз шөлде
салынған осы қала пәтерлеріндегі су құбырларынан үш түрлі су ағады. Оның
біреуі ауыз су, екіншісі – техникалық су, үшіншісі ыстық су. Ал техникалық
және ыссы су құрамында әр түрлі минералды тұз болғандықтан оны қала
тұрғындары көбінесе ем ретінде пайдаланады.
Ақтау тоғыз жолдың торабы. Ол Мақат-Ақтау, Ақтау-Бейнеу-Қоңырат темір
жолдары арқылы Республикамыздың басқа да облыс орталықтарымен және Орта
Азиямен де байланыс жасай береді. Қала жанындағы Ақтау порты арқылы Каспий
жағалауындағы Еділ, Жайық бойындағы қалалармен қатынасады. Ал қала
маңындағы қазіргі талапқа сай салынған аэропорт арқылы еліміздің ірі
қалаларымен байланыс жасайды.
Қала жобасын жасауда тамаша техникалық шешімдер тапқаны үшін Ақтау
архитекторлары мен құрылысшыларының бір тобы 1977 жылы СССР Мемлекеттік
силығына ие болды. Ал,1978 жылы қатаң табиғат жағдайына әсем үйлесім тауып,
шебер шешім қабылдағандары және қаланы сумен қамтамасыз етіп,
көгалдандырғаны үшін қала құрылысына халықаралық Архитекторлар одағының
Алтын медалімен Патрик Аберкромби атындағы сыйлық берілді. Ақтау -мұндай
әлемдік құрметке ие болған елімізде бірінші және жалғыз қала. Көшелерде
әсем бұталар көп, үйлердің аралығында шағын саяжайлар, гүлзарлар жасалған.
Табиғи газбен жұмыс істейтін жылу электр орталығы, су тұщыландыратын
қондырғысы бар атом электр станциясы, пластмасса, тіс шаятын паста
шығаратын және басқа зауыттар, құрылыс кәсіпорындары, мұнай және газ
өндірушілер мекемелері орналасқан қала маңында өнеркәсіптік аймақ құрылған.
Ақтау қаласынан барлық мұнай кәсіпшіліктеріне асфальттанған автомобиль
жолдары, ал Жетібай мен Жаңаөзенге темір жол жүргізілген.
Білім мен білік меңгеруге арналған тапсырмалар
1. Батыс Қазақстанның экономикалық-географиялық орны қандай?
2. Табиғат жағдайы мен табиғат байлықтарына сипаттама беріңдер
3. Халықтың тығыздығы қандай ол неге байланысты?
4. Батыс Қазақстан өнеркәсіп тораптарын құруда өнеркәсіптің қандай салалары
басты рол атқарады ?
5. Батыс Қазақстанда химия өнеркәсібі қандай шикізаттарды пайдаланады,
қандай өнім түрлерін береді?
6. Көліктің қандай түрлері дамыған, олар қандай шикізаттарды тасымалдайды?
7. Шаруашылықтың аумақтық мамандануына әсер ететін факторларын атаңдар?
8. Батыс Қазақстанның мұнай өнеркәсібіне сипаттама беріңдер.
9. Батыс Қазақстанның басқа аймақтармен сыртқы экономикалық байланысын
кескін картаға белгілеңдер.
10. Мұнай тасымалдайтын құбыр жолдарын кескін картаға түсіріңдер.
СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЭКЛОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ
Географиялық орны: Солтүстік Қазақстан республиканың қиыр солтүстігінде
Есіл, Тобыл және Обаған өзендерінің алабында орналасқан. Ол аумағының
көлемі жөнінен республикада Батыс және Оңтүстік Қазақстаннан кейін үшінші
орын алады, біріақ жер көлемінің үлкендігі сондай, оны Украина сияқты ірі
республиканың аумағымен шамалас деуге болады.
Әкімшілік құрамы: Солтүстік Қазақстан, Қостанай облсы, Ақмола облысы,
Павлодар облысы.
Аумағы: -565,7 мың шаршы шақырым қазақстанның 20,7 %.
Халқы - 4 млн адам. Қазақстанның 22%-н құрайды. Тұрғындардың орташа
тығыздығы: -7,2 адам шаршы км.
Табиғи қорлары: Жер қорлары егіндіктер, ормандар, су қорлары-өзендер,
көлдер, Ертіс өзені гидроқорлары. Тас көмірдің Екібастұз бассейні,
Құсмұрын, Майкүбі кеніштері. Қостанайдың темір кендері (Соколов-Сарыбай,
Лисаков, Қашар кен орындары), бокситтер, мыс, алтын, азбест (Жетіқара).
Солтүстік Қазақстан пайдалы қазбаларға бай. Бұл жерде темір кені, қоңыр
көмір, боксит, сирек металдар, құрылыс материалдары, оның ішінде отқа
төзімді саз кен орындары кездеседі. Бұның барлығы Солтүстік Қазақстанда
өнеркәсіпті дамытуға мүмкіндік береді. Ауыл шаруашылығының одан әрі қарай
дамуына қосалқы салаларды қамту көмегін тигізеді. Олардың қатарына
ауылшаруашылық машиналарын жасау, мұнай өңдеу, химия, жеңіл, тамақ
өнеркәсіптері салалары т.б. жатады.
Ауыл шаруашылығы: Солтүстік Қазақстан – республиканың негізгі етті-сүтті
мал шараушылығы дамыған аса маңызды астықты аудандарының бірі. Бұл ауданда
Қазақстанның аграрлық-өнеркәсіптік кешенінің салалары барынша дамыған.
Қазақстан Республикасындағы дәнді дақылдар егісі көлемінің 60%-дан астамы
осы ауданның үлесіне тиеді. Жыртуға жарамды жер көлемі жағынан Солтүстік
Қазақстан Солтүстік Кавказ және Украина сияқты аудандармен салыстыруға
болды.
Бұл ауданның негізігі мамандану бағыты - астық шаруашылығы. Жалпы егіс
көлемінің 80%-на дәнді дақылдар, негізінен жаздық бидай егіледі. Жаздық
бидаймен қатар арпа, тары, сұлы, қарақұмық, қарабидай өсіріледі. Мұндағы
жыл сайын өндірілетін астықтың мөлшері АҚШ-та бір жылда өндірілетін астық
мөлшерінің үштен біріне тең келеді. Техникалық дақылдар, негізінен күнбағыс
егіледі. Егістіктің 20%-ға жуығына малазықтық дақылдар егіледі. Өйткені
ауыспалы егіске дәнді дақылдар егістігі малазықтық шөп егістігімен алмасып
отыруы керек. Бұл шаруашылығының жемшөп базасын нығайтуға көмегін тигізеді.
Тобыл, Обаған, Ертіс өзендері аңғарларында, сондай-ақ қалалар мен
қалашықтардың маңында орналасқан шаруашылықтарда көкөніс, картоп және бақша
дақылдары өсіріледі.
Солтүстік Қазақстан экономикалық-географиялық тұрғыдн қолайлы жағдайда
орналасқан. Оның аумағы арқылы Ұлы Сібір, Орта Сібір және Оңтүстік Сібір
темір жол магистральдары, сондай-ақ Петропавл – Астана –Қарағанды
қазақстанаралық темір жолы өтеді және одан әрі оңтүстікке қарай
бағытталады. Бұл жолдар Оралды, Кузбасс пен Орталық Қазақстанды өзара
байланыстырады. Ресейдің осындай индустриялы аудандарымен тікелей көршілес
орналасуының Солтүстік Қазақстан экономикасының, әсіресе тау-кен өнеркәсібі
мен энергетиканың дамуына айтарлықтай маңызы бар. Оған қоса, кеме жүретін
Ертістің электр металлургиясы дамыған кенді Алтаймен және Ресей
Федерациясының Обь өзенінің сағасындағы аса ірі жаңа мұнайлы ауданымен
байланыстыруының да маңызы бар.
Қазіргі кезде Павлодар трактор зауыты, Астана Қазауылмаш зауыты жұмыс
істейді. Солтүстік Қазақстан да- бүкіл Қазақстан бойынша мұнай өнімдерін
көп тұтынатын аудандардың бірі. Мұнай өнімдерін негізінен тұтынатын ауыл
шаруашылығы. Сондықтан көрші Түмен облысынан мұнай құбыры тартылып,
Павлодардың өзінде мұнай өңдейтін зауыт салынды. Мұнай өңдеу өнімдері көп
мөлшерде жанармай және жағармай түрінде ауылшаруашылық техникасының
негізінен тракторлар мен комбайндардың қажетіне жұмсалады.
Ауыл шараушылығы үшін химия өнеркәсібінің дамуы өте қажет. Ауыл
шаруашылығы үшін химия өнеркәсібі минералды тыңайтқыштар, гербицидтер мен
басқа химиялық өнімдер шығарады. Солтүстік Қазақстан өнеркәсібі ауыл
шараушылығымен тығыз байланысты. Сондықтан бұл жерде тамақ және жеңіл
өнеркәсіп жақсы дамыған. Ет, сүт өндіру, май шайқау және ұн тарту – тамақ
өнеркәсібінің ең дамыған салалары.
Ет өндірісі – тамақ өнеркәсібінің аса маңызды және ең көне салаларының
бірі. Ол бүкіл тамақ өнеркәсібі өнімінің 97%-ын береді. Барлық облыс
орталықтарында, сондай-ақ Екібастұз, Рудный, Жанғара қалаларында ірі ет
комбинаттары жұмыс істейді. Олардың ішіндегі ең қуаттысы – Петропавл ет
комбинаты, шығаратын өнім көлемі жағынан республика бойынша Семей ет
комбинатынан кейінгі екінші орын алады. Петропавл ет комбинатының
шығаратын негізгі өнімдері- әр түрлі ет консервлері, ысталған ет тағамдары,
асқа қататын және техникалық майлар.
Ет өнеркәсінен кейінгі орынды сүт өндіру және май шайқау өнеркәсібі
алады. Солтүстік Қазақстанда 130-дан астам май шайқайтын, ірімшік жасайтын
және бірнеше сүт консервілерін дайындайтын зауыттар бар.
Тамақ өнеркәсібінде ұн тарту үлкен орын алады. Қостанай, Петропавл,
Көкшетау, Павлодар, Астанада ірі диірмен бар. Көптеген темір жол
станцияларында элеваторлар бар. Ұн –жарма өнеркәсібі жоғары сапалы ұн,
ұнтақ жарма және т.б. бағалы өнімдер береді.
Солтүстік Қазақстанда астық пен картопты өңдеу негізінде сыра ашыту
спирт өндіру дамыған. Бұл саланың ең ірі кәсіпорындары Петропавлдағы спирт
комбинаты мен сыра ашыту зауыты. Қостанайда кондитер фабрикасы жұмыс
істейді.
Жеңіл өнеркәсіп негіздерін мал шаруашылығ шикізаты –жүн және тері
ұқсатумен айналысу құрайды.
Былғары жасау, тері-тон, киіз басу өнеркәсіптері барлық облыс
орталықтары мен ірі аудан ортлықтарында орналасқан. Ең ірі былғары
зауыттары Петропавл мен Павлодарда. Тері- тон және киіз бсу өнеркәсібі қой
терісінен тон, пима және киіз өндіреді. Петропавлда тері галантерея
фабрикасы, Астанада мех комбинаты бар.
Ауыр өнеркәсіп салаларынан кен өндіру дамыған. Ақмола облысындағы
Ақбейіт, Бестөбе, Жолымбетте, Павлодар облысындағы Төртқұдықта алтын
өндіріледі. Ертіс маңындағы Қалқаман, Тобылжан және т.б. жерлерде ірі тұз
кен орындары бар.
1957 жылдан бастап Соколов-Сарыбай, Лисаков, Қашар темір кен орындары
игеріле бастады. Павлодар алюминий зауыты Торғай бокситтерін өңдейді, ал
Аркамов ферроқорытпалар зауыты Орталық және Батыс Қазақстанның марганец
және хром кендерін пайдаланады. Петропавл, Қостанай, Астана, Рудный,
Павлодар, Ақсуда қуатты жылу электр станциялары жұмыс істейді. Олардың
ішінде ең қуаттысы – Ақсу МАЭС-ы .
Солтүстік Қазақстан аумағында 5 өнеркәсіп торабы қалыптасты:
1. Петропавл өнеркәсіп торабы негізінен тамақ және жеңіл өнеркәсіп
бағытына маманданған. Тамақ өнеркәсібінің маңызды салалары – ет-
консерві, ұн тарту, май шайқау, ликер-арақ өндіру. Жеңіл өнеркәсіптен
балғыры жасау, киіз басу, тігін және аяқ киім салалары дамыған.
Барлық ірі кәсіпорындар Петропавлда шоғырланған.
2. Көкшетау және Астана өнеркәсіп тораптарында тамақ және және жеңіл
өнеркәсіп дамыған. Сонымен қатар Көкшетау торабында оттегі-тыныс алу
аппаратурасы, таразылар, сондай-ақ алтын (Стептяк қаласында)
өндіріледі.
Астана – республикамыздың бас қаласы, маңызды өнеркәсіп және мәдени
орталығы. Өнеркәсіп торабының ауыр өнеркәсібі алуан түрлі салалардан
тұрады. Атап айтқанда, бұл жерде ауылшаруашылық машиналарын жасау, вагон
жөндеу және шпал жасау, фосфор бұйымдары зауыттары орналасқан. Бұлардан
басқа сурьма, алтын, көмір, каолин сазы, кварц құмы өндіріледі.
3. Қостанай өнеркәсіп торабына Қостанай, Рудный, Жітіқара кіреді. Темір
кен орындарын пайдалану негізінде аса ірі Соколов-Сарыбай кен байыту
комбинаты салынды. Жітіқарада асбест комбинаты бар. Қостанай
торабында тамақ және жеңіл өнеркәсіп, металл өңдеу, кен жабдықтары,
темір-бетон бұйымдарын жасайтын кәсіпорындары үшін жабдықтар өндіру
дамып келеді.
4. Торғай бокситтері базасында Арқалық өнеркәсіп торабы қалыптасты.
5. Солтүстік Қазақстанның шығысында ірі Павлодар –Екібастұз өнеркәсіп
торабы дамуда. Ол Павлодар, Ақсу, Қалқаман, Екібастұз қалалары мен
бірнеше қала тектес елді мекендерді қамтиды. Тораптың даму базасы-
екібастұз бен Майкүбінің аса мол тас көмір мен қоңыр қоры негізінде.
Екібастұздың арзан көмірі негізінде Ақсу МАЭС-ін қоса қамтитын қуатты
электр энергетикасы торабы пайда болды. Арзан электр энергиясын
пайдалану арқылы ферроқорытпалар, саз балшық және аюминий өндірісі
дамуда.
Солтүстік Сібір және Оңтүстік Сібір темір жолдары Оралды Кузбаспен, ал
Петропавл – Шу темір жолы Орталық және Оңтүстік аудандары байланыстырады.
СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ ҚАЛАЛАРЫ
Революцияға дейін Солтүстік Қазақстанда бес қала және уезд орталықтары
болған. Мұнда қазіргі уақытта 75-тей қала мен қала үлгісіндегі елді
мекендер бар. Солтүстік Қазақстанның барлық облыс орталықтары көп қырлы
қызметі бар қалалар болып табылады, бірақ мұнда таза өнеркәсіптік қалалар
да бар. Мысалы, Рудный және Екібастұз қалаларын атауға болады. Сонымен
қатар темір жол көлігіне қызмет көрсете отырып, аудандық әкімшілік
орталықтарының қызметін де атқаратын қалалар бар. Қала үлгісіндегі
мекендердің көпшілігі осындай қызмет атқарады, өйткені олардың көпшілігі
темір жол бойындағы станциялық қоныстардан өсіп шыққан.
Астана (511 мың тұрғыны бар) – республикамыздың астанасы, маңызды
өнеркәсіп және мәдениет орталығы, ірі темір жол және автомобиль көлігі
торабы. Астана 1824 жылы Есілдегі әскери бекініс ретінде пайда болған, ал
1868 жылы қала мәртебесін алған. 50-жылдардың ортасында Астана Қазақстанның
солтүстігінде тың және тыңайған жерлерді игеруде негізгі ұйымдастырушы
орталықтардың бірі еді, ал 1997 жылдың желтоқсан айынан бері республиканың
бас қаласы, саяси орталығы болды. 1998 жылы маусымның 10-ында Астана
республиканың бас қаласы олуына байланысты ресми түрде салтанатты “тұсау
кесер” тойы өтті. Оған көптеген шетел қонақтары мен делегациялар қатысты.
Қазір мұнда Қазақстан Президентінің қабылдау сарайы, өкімет орындары,
министрліктер мен республикалық басқармалардың басым көпшілігі орналасқан.
Қала Есілдің оң жағасында, өте маңызды екі темір жол магистралінің
қиылысында орналасқан. Қазақстанаралық Петропавл – Қарағанды –Шу темір жол
магистралі республиканың солтүстігі мен оңтүстігін байланыстырады және
Оңтүстік Сібір темір жол магистралі Оралды Қазақстанмен және Батыс Сібірмен
жалғастырады.
Павлодар (300 мың тұрғыны бар) – Солтүстік Қазақстанның ірі қалаларының
бірі. Ол Ертістің оң жағасына, оның Оңтүстік Сібір темір жол магистралімен
түйіскен жеріне орналасқан. Қаланың негізі орыс әскери бекіністерінің
Ертістегі Коряков тірегі деген атпен 1720 жылы қаланып, кейін қалаға
айналады да, 1862 жылы Павлодар қаласы болып өзгертіледі. Ол алғашында мал
шаруашылық, егіншілік және өнеркәсіп өнімдерін алмастыратын шағын айырбас
пункті және тұз сақтайтын орын болған. Ертісте кеме қатынасының дамуына
байланысты Омбыдан Павлодарға бірінші кеме 1862 жылы келген – бұл жерден
өзен арқылы төмен қарай көп мөлшерде тұз, астық, май, жүн, тері
жөнелтіледі.
Революциядан кейінгі уақытта Павлодар қарыштап өсті, оған 1923 жылы
Құлынды –Павлодар және 1953 жылы Павлодар- Астана темір жолының салынуы зор
ықпалын тигізді. Темір жолдың кеме қатынасы бар Ертіспен қиылысында
орналасқан Павлодар көмірлі Екібастұз, Орал және Сібірмен, сондай-ақ
алюминий зауыты үшін кейінерек бокситі жеткізіле бастаған Арқалықпен жақсы
байланыс орнатты. Ертіс бойында Екібастұздың арзан көмірі негізінде қуатты
энергетикалық-өнеркәсіптік кешеннің құрылуына байланысты 60-жылдардың
ортасынан бастап Павлодар өнеркәсіптің энергияны, су мен металды көп қажет
ететін салалары – глинозем-алюний, трактор және химия өнеркәсібі салалары
пайда болды.
Петропавл (203,5 мың тұрғыны бар) – Солтүстік Қазақстан облысының
орталығы, “Республиканың солтүстік қақпасы”. Петр мен Павелдің Жаңа
Есілдегі орыс әскери бекіністерінің бсты қамалы ретінде Есілдің биік оң
жағасында 1752 жылы нгізі қаланған. 1807 жылы бекініс Петропавл қаласы деп
аталды.
Ұлы Сібір темір жол магистралінің салынуына байланысты (1894 жылы)
Петропавл маңызды жүк тиеу, түсіру пунктіне айналды. Қазіргі Петропавл –
маңызды өнеркәсіп және мәдениет орталығы, ірі темір жол торабы. Мұна
революциядан кейінгі жылдарда көптеген жаңа кәсіпорындар өсіп шықты, ескі
кәсіпорындар ұлғайтылып, қайтадан құрылды. Қазір Петропавл бүкіл Солтүстік
Қазақстан облысы өндіретін өнеркәсіп өнімінің 910-ын береді. Оның аса ірі
ет комбинаты қуаты жөнінен республикада Семей ет комбинатынан кейінгі
екінші орында. Шағын литражды двигательдер зауты да қаладағы маңызды
кәсіпорын болып табылады. Электроника саласында қолданылатын оқшаулағыш
шығаратын зауыт бар. Қалада жеңіл өнеркәсіп те дамып келеді.
Қостанай (221,4 мың тұрғыны бар) – облыс орталығы. Тобыл өзенінің сол
жағасына орналасқан. Оның негізін 1879 жылы бұл жерге Еділ бойы мен Орынбор
губерниясынан қоныс аударып келген орыс және украин шаруалары қалаған. 1893
жылдан бастап Қостанай Торғай облысының уездік орталығы болды. Ол кезде
Қостанай, ең алдымен, өнеркәсіп және сауда орталығы ретінде тез дамыды.
Революциядан кейінгі уақытта Қостанай облыстың ірі өнеркәсіп және
мәдениет орталығына айналды. Тың және тыңайған жерлерді игеруге, сондай-ақ
мұнда, Соколов-Сарыбай кен орнының темірі мен Жітіқараның асбесін өндіру,
негізінде, жаңа өнеркәсіп торабының қалыптасуына байланысты 50-жылдардың
ортасынан бастап қала ерекше қарқынмен өркендеді. Республиканың осы
бөлігінде темір жолдың салынуы да қаланың дамуына себепші болы.
Қостанайда тамақ және жеңіл өнеркәсіп басым, мұнда ет және ұн қомбинаты,
тігін және аяқ киім фабрикасы, жасанды штапель талшықтары зауыты бар. Шұға
комбинаты мен кондитер фабоикасы бар. Металл өңдеуші өнеркәсіп орындарынан
механикалық зауыттарды атауға болады, олардың біреуі тау-кен жабдықтары
зауыты болып қайта құрылған. Олар машина жөндеу және станок, мұнай
двигательдерін, жүгері отырғызатын машиналар, ауылшаруашылық машиналары мен
экскаваторларға қосалқы бөлшектер шығарумен айналысады.
Көкшетау (123,4 мың тұрғыны бар) – Ақмола облысының орталығы, темір жол
станциясы мен автомобиль жолының торабында орналасқан қала. Он тоғызыншы
ғасырдың басында Қопа көлінің жағасында әскери елді мекен ретінде пайда
болған. 1824 жылдан бастап қала атанды, ал 1968 жылы уездік орталық
мәртебесін алды.
1920 жылдан кейін Петропавл – Көкшетау темір жол желісі салынды. Бұл
қаланың одан әрі өнеркәсіптік және мәдени дамуына себепші болды. 1960
жылдардың басында қала арқылы Орта Сібір темір жолы өтті.
Қазіргі уақытта әр түрлі тарзылар мен басқа елдердің таразы зауыттары
үшін циферблат қалпақшасы мен мөлшерлеуіш шығаратын механика зауыты –
Көкшетаудағы ірі кәсіпорындарының бірі. Қолдан тыныс алдыруға арналған
аппараттар және басқа медициналық аспаптар жасап шығаратын оттегімен тыныс
алдыру аппаратуралары зауытының да маңызы бар. Сонымен, Көкшетау да осы
заманғы өнеркәсіп және мәдениет орталығына айналды.
Білім мен білік меңгеруге арналған тапсырмалар
1. Солтүстік Қазақстанның табиғат жағдайы мен табиғат байлықтарына
сиапаттама беріңдер.
2. Экономикалық-географиялық жағдайына сиапаттама беріңдер.
3. Халық шаруашылығында қандай салалар басты рол атақарады?
4. Солтүстік Қазақстан өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығының маманданған ірі
салалары қандай?
5. Ірі қалаларындағы дамыған өнеркәсіп салалары.
6. Солтүстік Қазақстан экономикалық аудан аумағында қанша өнеркәсіп торабы
қалыптасқан?
7. Алюминий зауытының Павлодарда салыну себебе неде?
8. Қуатты жылу электр станциялары.
9. Бұл ауданның негізгі мамандану бағыты –астық шаруашылығына сипаттама
беру.
ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫ
Географиялық орны: Орталық Қазақстан –экономикалық-географиялық тұрғыдан
алғанда атына сай республиканың орталығында орналасқан аудан. Орталық
Қазақстан Республиканың шағын әрі тұйық Нұра және Сарысу өзендерінің алабы
алып жатқан ортаңғы бөлігі – ежелгі таулы өлке –Сарыарқаға, батысында
Оралдан және шығысында Кузбастан бірдей қашықтықта орналасқан.
Әкімшілік құрамы: -Орталық қазақстан экономикалық ауданы Қарағанды
бұрынғы Жезқазған облыстарын қамтиды.
Аумағы:- 428 мың шаршы шақырым. Ол республика жер аумағының 16 пайызына
жуығын алып жатыр.
Халқы:- 1410,2 мың адам, республика тұрғындарының 11,5 пайызына жуығын
құрайды. Халықтың орташа тығыздығы аудан бойынша 1 шаршы шақырымға 4,4
адамнан келеді.
Орталық Қазақстанда қала халқы басым –86 пайыздан асады. Бұл аудан
экономикасында өнеркәсіптің өте маңызды рол атақаратынын көрсетеді. Мұнда
40-тан астам қалалар мен қала үлгісіндегі қоныстар бар.
Табиғи қорлары: Орталық Қазақстан – республиканың аса маңызды индустрия
орталығы. Ол минералдарға бай, бірақ суға тапшы. Шаруашылықтың даму базасын
Қарағанды көмір алабы, мыс, полиметал және сирек металдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz