Инвестициялық бағалы қағаздар нарығы
КІРІСПЕ
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Инвестициялық бағалы қағаздардың мәні мен маңыз
1.2 Қарыздық және үлестік бағалы қағаздарды шығару механизмі.
1.3.Инвестициялық бағалы қағаздар нарығы дамуының халықаралық тәжірбиесі
1.4 Инвестициялық бағалы қағаздардың рейтингі мен листингі. олардың табыстылығы мен сенімділігінің көрсеткіштері
2. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫН ТАЛДАУ .
2.1 Инвестициялық бағалы қағаздар нарығының құрлымы мен динамикасы .
2.2 Үлестік бағалы қағаздар . акциялар нарығын талдау.
.3 Қарыздық бағалы қағаздар . облигатциялар айналымын зерттеу
3. ЖОБАЛЫҚ ОБЛИГАТЦИЯЛАРДЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ
3.1 Қазақстан қор биржасындағы инвеститциялық бағалы қағаздардың листингінің мәселелері және листингдік талаптарды жетілдіру жолдары
3.2 Жобалық облигатцияларды шығарудағы проблемелер
3.3 Әлеументтік бағыттағы нарықты экономика жағдайындағы инфрақұрылымдық облигациялардың маңызы.
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Инвестициялық бағалы қағаздардың мәні мен маңыз
1.2 Қарыздық және үлестік бағалы қағаздарды шығару механизмі.
1.3.Инвестициялық бағалы қағаздар нарығы дамуының халықаралық тәжірбиесі
1.4 Инвестициялық бағалы қағаздардың рейтингі мен листингі. олардың табыстылығы мен сенімділігінің көрсеткіштері
2. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫН ТАЛДАУ .
2.1 Инвестициялық бағалы қағаздар нарығының құрлымы мен динамикасы .
2.2 Үлестік бағалы қағаздар . акциялар нарығын талдау.
.3 Қарыздық бағалы қағаздар . облигатциялар айналымын зерттеу
3. ЖОБАЛЫҚ ОБЛИГАТЦИЯЛАРДЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ
3.1 Қазақстан қор биржасындағы инвеститциялық бағалы қағаздардың листингінің мәселелері және листингдік талаптарды жетілдіру жолдары
3.2 Жобалық облигатцияларды шығарудағы проблемелер
3.3 Әлеументтік бағыттағы нарықты экономика жағдайындағы инфрақұрылымдық облигациялардың маңызы.
Экономиканың радикалды реформасына ставка жасай отырып, Қазақстан Республикасының үкіметі қысқа мерзімде сәйкес заңнамалық база құрып нарықтық реформалар жүргізді.
Бүгінгі таңда Қазақстанның нақты жұмыс жасайтын нарықты экономикасы бар, және оның қаржылық жүйесі алдыңғы қатарлы халықаралық эксперттермен қарқынды қаржылық жүйелердің бірі ретінде танылып бекітілді.
Экономикалық прогресс кезеңінде бағалы қағаздар нарығы кәсіпорындарға инвестициялар тарту үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз ету, банктік несиемен салыстырғанда арзанырақ капиталға осы кәсіпорындардың қолын жеткізу сияқты мәселелерді орындайды.
Еліміздің Президенті өзінің Қазақстан халқына 2005 жылдың 18 ақпанындағы жолдауында және Қазақстан қаржыгерлерінің IV конгресінде қор нарығын дамытудың қажеттілігін атап өтті.
Сондай-ақ Қазақстан экономикасында қор ресурстарының потенциалды инвесторлардан қарыз алушыларға қарай ұйымдастырылған түрде ауысуын қамтамасыз ететін экономиканың маңызды саласы ретіндегі қор нарығының рөлін түбегейлі кеңейту қажет.
Жаңа ұтымды жобаларды жүзеге асыруда, мемлекеттің инвестициялық тартымдылығын жоғарылату мен Қазақстанның бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру бойынша шараларды жүзеге асыруда отандық экономиканың тұрақты және динамикалы дамушы сегментті ретінде қаржы секторының маңызы зор.
Сонымен қатар, Қазақстанның ұлттық валютасын тұрақтандыру мен инфляция қарқынын төмендетуде қор нарығына маңызды рөл беріледі. Қор нарығы- бұл жеке дара жүйе емес, нарықты экономиканың жалпы жан-жақты дамуынан тыс қызмет ете алмайтын нарық сегменті [1] .
Кез-келген мемлекеттің экономикалық дамуын қамтамасыз етуде қор нарығымаңызды рөл атқарады. Бұл нарық әлемдік инвестициялық ресурстарды стратегиялық маңызды салаларға қайта бөлу механизмін құрайды,оның қатысушыларының жағдайын жақсартады, сондай-ақ интеграциялық және жаhандық процесстердің тереңдеуін анықтайды. Бағалы қағаздар нарықтарының өздеріне тән қасиеттері болады.
Инвестициялар нарығы капиталдар қозғалысын білдіреді және ортамерзімді (бес жылға дейін) және ұзақ (бес жылдан жоғары) бағалы қағаздар, сондай-ақ мерзімсіз қор құндылықтарымен сипатталады. Соңғыларында өтеудің мерзімі жоқ (акциялар, мерзімсіз облигациялар).
Инвестициялық бағалы қағаздар- меншікті немесе кәсіпорында пайы немесе қатысы бар екендігін дәлелдейтін инвестициялау құралы ретінде айналымда болатын ұстаушыға немесе атаулы бағалы қағаз түрі. Бағалы қағазды инвестициялыққа жатқызудың негізгі белгісі оның атқаратын функцияларының сипаты болып саналады. Егер құжат қор нарықтарында танылған болса немесе инвестициялау құралы ретінде айналымда болса, ол инвестициялық қағаз ретінде қарастырылады. Мұндай қағаздар айналым құжаттары болып табылады [2].
Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында ұдайы өндіріс қаржыны несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрнісі қарыз міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі.
Қарыз міндеттемесі- оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына несиеге ақша немесе мүлік салып, сол үшін табыс алу құқығын дәлелдейтін қарыз алушының берген заңцы құжаты.
Экономиканы модернизациялауда қаржы нарығының маңызды іс-әрекеттерінің мақсаты- бос ақша қаржысын инвестицияға салғысы келетіндермен және қаржыны қажет ететіндердің арасында қатынас жүргізу жолы арқылы экономиканың әрбір саласына инвестицияны тарту механизмін қамтамасыз етуді жүзеге асыру болып табылады.
Бүгінгі таңда Қазақстанның нақты жұмыс жасайтын нарықты экономикасы бар, және оның қаржылық жүйесі алдыңғы қатарлы халықаралық эксперттермен қарқынды қаржылық жүйелердің бірі ретінде танылып бекітілді.
Экономикалық прогресс кезеңінде бағалы қағаздар нарығы кәсіпорындарға инвестициялар тарту үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз ету, банктік несиемен салыстырғанда арзанырақ капиталға осы кәсіпорындардың қолын жеткізу сияқты мәселелерді орындайды.
Еліміздің Президенті өзінің Қазақстан халқына 2005 жылдың 18 ақпанындағы жолдауында және Қазақстан қаржыгерлерінің IV конгресінде қор нарығын дамытудың қажеттілігін атап өтті.
Сондай-ақ Қазақстан экономикасында қор ресурстарының потенциалды инвесторлардан қарыз алушыларға қарай ұйымдастырылған түрде ауысуын қамтамасыз ететін экономиканың маңызды саласы ретіндегі қор нарығының рөлін түбегейлі кеңейту қажет.
Жаңа ұтымды жобаларды жүзеге асыруда, мемлекеттің инвестициялық тартымдылығын жоғарылату мен Қазақстанның бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру бойынша шараларды жүзеге асыруда отандық экономиканың тұрақты және динамикалы дамушы сегментті ретінде қаржы секторының маңызы зор.
Сонымен қатар, Қазақстанның ұлттық валютасын тұрақтандыру мен инфляция қарқынын төмендетуде қор нарығына маңызды рөл беріледі. Қор нарығы- бұл жеке дара жүйе емес, нарықты экономиканың жалпы жан-жақты дамуынан тыс қызмет ете алмайтын нарық сегменті [1] .
Кез-келген мемлекеттің экономикалық дамуын қамтамасыз етуде қор нарығымаңызды рөл атқарады. Бұл нарық әлемдік инвестициялық ресурстарды стратегиялық маңызды салаларға қайта бөлу механизмін құрайды,оның қатысушыларының жағдайын жақсартады, сондай-ақ интеграциялық және жаhандық процесстердің тереңдеуін анықтайды. Бағалы қағаздар нарықтарының өздеріне тән қасиеттері болады.
Инвестициялар нарығы капиталдар қозғалысын білдіреді және ортамерзімді (бес жылға дейін) және ұзақ (бес жылдан жоғары) бағалы қағаздар, сондай-ақ мерзімсіз қор құндылықтарымен сипатталады. Соңғыларында өтеудің мерзімі жоқ (акциялар, мерзімсіз облигациялар).
Инвестициялық бағалы қағаздар- меншікті немесе кәсіпорында пайы немесе қатысы бар екендігін дәлелдейтін инвестициялау құралы ретінде айналымда болатын ұстаушыға немесе атаулы бағалы қағаз түрі. Бағалы қағазды инвестициялыққа жатқызудың негізгі белгісі оның атқаратын функцияларының сипаты болып саналады. Егер құжат қор нарықтарында танылған болса немесе инвестициялау құралы ретінде айналымда болса, ол инвестициялық қағаз ретінде қарастырылады. Мұндай қағаздар айналым құжаттары болып табылады [2].
Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында ұдайы өндіріс қаржыны несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрнісі қарыз міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі.
Қарыз міндеттемесі- оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына несиеге ақша немесе мүлік салып, сол үшін табыс алу құқығын дәлелдейтін қарыз алушының берген заңцы құжаты.
Экономиканы модернизациялауда қаржы нарығының маңызды іс-әрекеттерінің мақсаты- бос ақша қаржысын инвестицияға салғысы келетіндермен және қаржыны қажет ететіндердің арасында қатынас жүргізу жолы арқылы экономиканың әрбір саласына инвестицияны тарту механизмін қамтамасыз етуді жүзеге асыру болып табылады.
1. Сейткасимов Г.С.,Ильясов Л.А. Ценные бумаги и фондовый рынок.- А.:
« Эканомика ».- 1998. –С.41 -66
2. Колесников В.И., Торкановский В.С. Ценные бумаги.- М.: « Финансы и статистика ». -2001.- С. 11-16
3. Дегтярева О.И. Биржевое дело: Учебник для вузов. – М.: « Юнити». -2000.-С. 27-32
4. Галанов В.А., Басов А.И. Ценные бумаги. – М.: « Финансы и статистика ».- 2000. –С. 17-29
5. Лягин В.А., Ворабьев П.В. Ценные бумаги и фондовая биржа. – М.; «Филинь ».- 2000. –С. 22-26
6. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша несие, банктер.- А.- « Эканомика ». -2001.-341-351б.
7. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок .-М: « Переспектива ».- 1995-С. 45-61
8. Исаков У.М., Бохаев Д.Т., Рузиева Э.А.Финансовые рынки и посредники.-А.: « Эканомика »--2005. –С. 101-115
9. Мақыш С.Б. Комерциялық банктер оператциялары.- А.: « Издат Маркет».-2004-102-106б.
10. Көшенова Г.С. Бағалы қағаздар нарығы және қор биржасы.- А.: « Эканомика».-2001-108-118б.
11. Листинговые правила АО «Казахстанкая фондовая биржа » по состоянию на 01 января 2007 года. Утверждены решениям собрания челенов АО « Казахстанская фондовая биржа » категорий «К», «Р», «Н» 06 февраля 2002 года.
12. Квалификационные требования к аудиторским организациям по проведению обязательного аудита. Утверждены Приказом Министра финансов Республики Казахстан от 03 ноября 2006 года № 434.
13. Музыченко О. Фондовый рынок: терминологический словарь – справочник
14. Айнабаева Ш. рынок ценных бумаг – просто о сложном // Финансы и кредиты - №12. -2006.-С.15-17.
15. Мировой опыт надзора и регулировования фондовых рынков // РЦБК №12-2005.С.14-18.
16. Никифорова Е. Рынок ценных бумаг: государственное регулирование и самореглирование// РЦБК № 13. -2005.-30-34
17. Бакирова М. Рейтинговые агентства «Moody s Investor Service », « Standard & Poor s », «Fitch», // Финансы икредиты №6.-2006 –С.30-31.
18. Қазақстан тәуелсіздік жылдарында -2006 .ҚР- ның статистика агенттігі.
19. Итоги развития биржевого фондового рынка за 2006 год //РЦБК №2.-2007.-С.8-19.
20. Мальцева М. Инвестиционные качества ценных бумаг // Финансы и кредиты №03-.2007.-С.13-14.
21. Шадрин А. Новые муниципальные облигатции для городской инфраструктуры / Рынок ценных бумаг .1999. №1.
22. Новые финансовые //РЦБК №11. -2004. –С.93-94
23. Развитие и перспективы рынка ипотечных облигатции РК// РЦБК №1.-2005. –С. 32-35.
24. Шеденов У.Фондовые инструменты привлечения инвестиции // Финансы и кредиты №4 -2005 –С.10-13.
25. Айнабаева Ш. Корпаративные облигатции как альтернативный источник долгосрочного финансирования // Финансы и кредиты №2. -2007 –С. 29-32.
26. Проблема расширения роли фондового рынка в РК //РЦБК № 8.-2005.-С.29-32.
« Эканомика ».- 1998. –С.41 -66
2. Колесников В.И., Торкановский В.С. Ценные бумаги.- М.: « Финансы и статистика ». -2001.- С. 11-16
3. Дегтярева О.И. Биржевое дело: Учебник для вузов. – М.: « Юнити». -2000.-С. 27-32
4. Галанов В.А., Басов А.И. Ценные бумаги. – М.: « Финансы и статистика ».- 2000. –С. 17-29
5. Лягин В.А., Ворабьев П.В. Ценные бумаги и фондовая биржа. – М.; «Филинь ».- 2000. –С. 22-26
6. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша несие, банктер.- А.- « Эканомика ». -2001.-341-351б.
7. Миркин Я.М. Ценные бумаги и фондовый рынок .-М: « Переспектива ».- 1995-С. 45-61
8. Исаков У.М., Бохаев Д.Т., Рузиева Э.А.Финансовые рынки и посредники.-А.: « Эканомика »--2005. –С. 101-115
9. Мақыш С.Б. Комерциялық банктер оператциялары.- А.: « Издат Маркет».-2004-102-106б.
10. Көшенова Г.С. Бағалы қағаздар нарығы және қор биржасы.- А.: « Эканомика».-2001-108-118б.
11. Листинговые правила АО «Казахстанкая фондовая биржа » по состоянию на 01 января 2007 года. Утверждены решениям собрания челенов АО « Казахстанская фондовая биржа » категорий «К», «Р», «Н» 06 февраля 2002 года.
12. Квалификационные требования к аудиторским организациям по проведению обязательного аудита. Утверждены Приказом Министра финансов Республики Казахстан от 03 ноября 2006 года № 434.
13. Музыченко О. Фондовый рынок: терминологический словарь – справочник
14. Айнабаева Ш. рынок ценных бумаг – просто о сложном // Финансы и кредиты - №12. -2006.-С.15-17.
15. Мировой опыт надзора и регулировования фондовых рынков // РЦБК №12-2005.С.14-18.
16. Никифорова Е. Рынок ценных бумаг: государственное регулирование и самореглирование// РЦБК № 13. -2005.-30-34
17. Бакирова М. Рейтинговые агентства «Moody s Investor Service », « Standard & Poor s », «Fitch», // Финансы икредиты №6.-2006 –С.30-31.
18. Қазақстан тәуелсіздік жылдарында -2006 .ҚР- ның статистика агенттігі.
19. Итоги развития биржевого фондового рынка за 2006 год //РЦБК №2.-2007.-С.8-19.
20. Мальцева М. Инвестиционные качества ценных бумаг // Финансы и кредиты №03-.2007.-С.13-14.
21. Шадрин А. Новые муниципальные облигатции для городской инфраструктуры / Рынок ценных бумаг .1999. №1.
22. Новые финансовые //РЦБК №11. -2004. –С.93-94
23. Развитие и перспективы рынка ипотечных облигатции РК// РЦБК №1.-2005. –С. 32-35.
24. Шеденов У.Фондовые инструменты привлечения инвестиции // Финансы и кредиты №4 -2005 –С.10-13.
25. Айнабаева Ш. Корпаративные облигатции как альтернативный источник долгосрочного финансирования // Финансы и кредиты №2. -2007 –С. 29-32.
26. Проблема расширения роли фондового рынка в РК //РЦБК № 8.-2005.-С.29-32.
Реферат
Магистрлік диссертацияның көлемі 76 бет. Қолданылған 45 әдебиеттер
тізімінен,2 сызба, 2 диаграмма, 9 кестеден тұрады.
Негізгі сөздер қатары: бағалы қағаздар, қор нарығы, бағалы қағаздар нарығы
, инвестициялық бағалы қағаздар, қарыздық бағалы қағаздар, үлестік бағалы
қағаздар, мемлекеттік бағалы қағаздар, мемлекеттік емес бағалы қағаздар,
акция, облигация, Қазақстан қор биржасы (KASE), листинг, рейтинг, эмитет,
инвестор, қарыз, тренд, динамика.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының
жағдайын зерттеу, инвестициялық бағалы қағаздардың қолданыс аясын кеңейту,
сондай-ақ жобалық облигацияларды қолданысқа кеңінен енгізудің жолдарын
іздестіру.
Алға қойылған мәселелер:
1. Инвестициялық бағалы қағаздардың мәні мен түсінігін ашып көрсету;
2. Бағалы қағаздардың табыстылығы мен сенімділігінің көрсеткіштері болып
табылатын олардың рейтингін талдау және листингтік талаптарын
жетілдіру жолдарын іздестіру;
3. Қазақстан қор биржасының (KASE) қазіргі жағдайын және ондағы
инвестициялық бағалы қағаздардың биржалық нарығын бағалау;
4. Жобалық облигацияларды шығарудағы проблемалар мен оларды экономикаға
орналастыру мәселелерін зерттеу.
Зерттеу обьекті: Қазақстан қор биржасындағы инвестициялық бағалы
қағаздар.
Зерттеу әдістері: экономикалық талдау, салыстырмалы бағалау, талдаудың
статистикалық әдістері, зерттеудің логикалық әдістері.
Зерттеудің тәжірбиелік маңызы жаңа өнім ретінде инфрақұрылымдық, яғни
жобалық облигацияларды нарықтық экономикадағы қажеттілігін ескере
отырып, Қазақстан Республикасындағы оларды шығару мәселелерін шешу және
бұл облигацияларға еліміздегі жаңа, экономикаға барынша қажетті жобаларды
таңдау болып табылады.
Қысқарған сөздер тізімі:
АҚ- акционерлік қоғам
АҚШ - Америка құрама штаттары
БАҚ- бұқаралық ақпарат құралдары
БҚН- бағалы қағаздар нарығы
ЖЗҚ-жинақтаушы зейнетақы қорлары
ЖШС- жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ҚДБ- Қазақстан Даму Банкі
ҚҚА- қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды қаржылық қадағалау мен реттеу
бойынша Қазақстан Республикасының агенттігі
ҚР- Қазақстан Республикасы
МАП- мемлекеттік акциялар пакеті
МБҚ- мемлекеттік бағалы қағаздар
МЕБҚ- мемлекеттік емес бағалы қағаздар
РФЦА- Алматы аймақтық қаржы орталығы
Репо- қайта сатып алу құқығымен сату (repurchase agreement)
ХҚҰ- халықаралық қаржылық ұйымдар
KASE- Қазақстан қор биржасы
КІРІСПЕ
Экономиканың радикалды реформасына ставка жасай отырып, Қазақстан
Республикасының үкіметі қысқа мерзімде сәйкес заңнамалық база құрып
нарықтық реформалар жүргізді.
Бүгінгі таңда Қазақстанның нақты жұмыс жасайтын нарықты экономикасы бар,
және оның қаржылық жүйесі алдыңғы қатарлы халықаралық эксперттермен
қарқынды қаржылық жүйелердің бірі ретінде танылып бекітілді.
Экономикалық прогресс кезеңінде бағалы қағаздар нарығы кәсіпорындарға
инвестициялар тарту үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз ету, банктік
несиемен салыстырғанда арзанырақ капиталға осы кәсіпорындардың қолын
жеткізу сияқты мәселелерді орындайды.
Еліміздің Президенті өзінің Қазақстан халқына 2005 жылдың 18 ақпанындағы
жолдауында және Қазақстан қаржыгерлерінің IV конгресінде қор нарығын
дамытудың қажеттілігін атап өтті.
Сондай-ақ Қазақстан экономикасында қор ресурстарының потенциалды
инвесторлардан қарыз алушыларға қарай ұйымдастырылған түрде ауысуын
қамтамасыз ететін экономиканың маңызды саласы ретіндегі қор нарығының рөлін
түбегейлі кеңейту қажет.
Жаңа ұтымды жобаларды жүзеге асыруда, мемлекеттің инвестициялық
тартымдылығын жоғарылату мен Қазақстанның бәсекеге барынша қабілетті елу
елдің қатарына кіру бойынша шараларды жүзеге асыруда отандық экономиканың
тұрақты және динамикалы дамушы сегментті ретінде қаржы секторының маңызы
зор.
Сонымен қатар, Қазақстанның ұлттық валютасын тұрақтандыру мен инфляция
қарқынын төмендетуде қор нарығына маңызды рөл беріледі. Қор нарығы- бұл
жеке дара жүйе емес, нарықты экономиканың жалпы жан-жақты дамуынан тыс
қызмет ете алмайтын нарық сегменті [1] .
Кез-келген мемлекеттің экономикалық дамуын қамтамасыз етуде қор
нарығымаңызды рөл атқарады. Бұл нарық әлемдік инвестициялық ресурстарды
стратегиялық маңызды салаларға қайта бөлу механизмін құрайды,оның
қатысушыларының жағдайын жақсартады, сондай-ақ интеграциялық және жаhандық
процесстердің тереңдеуін анықтайды. Бағалы қағаздар нарықтарының өздеріне
тән қасиеттері болады.
Инвестициялар нарығы капиталдар қозғалысын білдіреді және ортамерзімді
(бес жылға дейін) және ұзақ (бес жылдан жоғары) бағалы қағаздар, сондай-ақ
мерзімсіз қор құндылықтарымен сипатталады. Соңғыларында өтеудің мерзімі жоқ
(акциялар, мерзімсіз облигациялар).
Инвестициялық бағалы қағаздар- меншікті немесе кәсіпорында пайы немесе
қатысы бар екендігін дәлелдейтін инвестициялау құралы ретінде айналымда
болатын ұстаушыға немесе атаулы бағалы қағаз түрі. Бағалы қағазды
инвестициялыққа жатқызудың негізгі белгісі оның атқаратын функцияларының
сипаты болып саналады. Егер құжат қор нарықтарында танылған болса немесе
инвестициялау құралы ретінде айналымда болса, ол инвестициялық қағаз
ретінде қарастырылады. Мұндай қағаздар айналым құжаттары болып табылады
[2].
Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында ұдайы өндіріс қаржыны
несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрнісі қарыз
міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі.
Қарыз міндеттемесі- оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына несиеге ақша
немесе мүлік салып, сол үшін табыс алу құқығын дәлелдейтін қарыз алушының
берген заңцы құжаты.
Экономиканы модернизациялауда қаржы нарығының маңызды іс-әрекеттерінің
мақсаты- бос ақша қаржысын инвестицияға салғысы келетіндермен және қаржыны
қажет ететіндердің арасында қатынас жүргізу жолы арқылы экономиканың әрбір
саласына инвестицияны тарту механизмін қамтамасыз етуді жүзеге асыру болып
табылады.
Қаржы нарығын, әсіресе бағалы қағаздарды тауарға алғаш жақындатуда
инвестициялық тауарға жатқызу қажет. Өйткені бағалы қағаздар ерекше түрдегі
тауар болады.
Әлеуметтік- экономикалық қатынастарда инвесторлар бағалы қағаздар арқылы
инвестициялаудың алуан түрлерімен кездесіп отырады.
Қаржы нарығы алғашқы жәнеекінші (қосалқы) нарық болып та бөлінеді. Алғашқы
нарықта жаңадан шыққан қаржы міндеттемелері орналастырылса, екінші нарықта
оның бұрын шыққандары айналымда болады. Демек, алғашқы нарықта олар
сатылады, ал екіншісінде сатып алынып, қайта сатылады.
Қор нарығы- бұл қор құндылықтарын, яғни бағалы қағаздарды сатып алушылар
(инвесторлар) мен сатушылардың (эмитенттердің) басын қосатын институт
немесе механизм болып табылады. Қор биржасы- қор нарығының мамандандырылған
қатысушыларыөзара көтерме операциялар үшін құратын стандартты қаржылық
құралдармен сауда жасауға арналған ұйымдастырылған нарық [3] .
Бағалы қағаз- осы құжатты шығарған тұлғаға қарыз иесінің мүліктік құқын
немесе қатынасын куәландыратын ақшалай құжат.
Жобалық облигациялар- белгілі бір инфрақұрылымдық жобаны қаржыландыру
мақсатында шығарылатын облигациялар. Жобалық облигацияларды қамтамасыз ету
және өтеу кезі- осы жобаның (әдетте бұл экономика инфрақұрылымының
обьектісі) орындалуының нәтижесіндегі табысболып табылады.
Халықаралық тәжірбие көрсеткендей, тиімді жұмыс жасайтын бағалы қағаздар
нарығы құралдарды салааралық бөлуге,оларды ғылыми-техникалық прогрестің
перспективалы бағыттарына шоғырландыруға, экономикадағы құрылымдық
ілгерілеуді жылдамдатуға әсер етеді. Бағалы қағаздар нарығы арқылы ақша
бірлігінің инфляциялық эмиссиясынсыз және Ұлттық банктің несиесінсіз
құралдарды алу және инвестициялық салаға орналастыру мүмкіндігі туады.
Сондықтан да, Қазақстан қор нарығының қызмет жасауын талдаудың өзектілігі
күмән тудырмайды, өйткені бұл нарығының дамуының жинақталған тәжірбиесін
бағалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, қор нарығының қазіргі таңдағы
жағдайына сын көзбен қарауға, өткен қателіктерді және экономиканың
ерекшеліктерін ескере отырып, және де нарықты экономикалы елдердің
тәжірибесіне сүйене отырып, бағалы қағаздар нарығының дамуындағы әрі
қарайғы мақсаттарын, сондай-ақ оларға жету жолдарын айқындауға мүмкіндік
берілді.
Бүгінгі таңда еліміздің бағалы қағаздар нарығы дамудың алғашқы сатыларын
бастан кешіруде. Осы кезеңде бұл нарықта болатын қиыншылықтарды зерттеу өте
маңызды және өзекті болып табылады. Жобалық облигациялар елімізде әлі
кңінен қолданысқа енбеген.
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының жағдайын зерттеу,
инвестициялық бағалы қағаздардың қолданыс аясын кеңейту, сондай-ақ жобалық
облигацияларды қолданысқа кеңінен енгізудің жолдарын іздестіру зерттеудің
мақсаты болып табылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін келесі мәселелерді алға қойып шешу қажет:
1. Инвестициялық бағалы қағаздардың мәні мен түсінігін ашып көрсету;
2. Бағалы қағаздардың табыстылығы мен сенімділігінің көрсеткіштері болып
табылатын олардың рейтингін талдау және листингтік талаптарын
жетілдіру жолдарын іздестіру;
3. Қазақстан қор биржасының (KASE) қазіргі жағдайын және ондағы
инвестициялық бағалы қағаздардың биржалық нарығын бағалау;
4. Жобалық облигацияларды шығарудағы проблемалар мен оларды экономикаға
орналастыру мәселелерін зерттеу.
Зерттеу нәтижесінде отандық бағалы қағаздар нарығының теориялық және
тәжірбиелік мәселелері ашылып көрсетілді,сондай-ақ осылардың негізінде
ұсынылған жобалық облигациялардың шығарылу және қолданылу механизмдерін
жетілдіру жолдары бойынша ұсыныстар жасалды.
Зерттеудің тәжірбиелік маңызы жаңа өнім ретінде инфрақұрылымдық, яғни
жобалық облигацияларды нарықтық экономикадағы қажеттілігін ескере отырып,
Қазақстан Республикасындағы оларды шығару мәселелерін шешу және бұл
облигацияларға еліміздегі жаңа, экономикаға барынша қажетті жобаларды
таңдау болып табылады.
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1. Инвестициялық бағалы қағаздардың мәні мен маңыз
Бағалы қағаздарды бағытталуы немесе шығарылу мақсаты бойынша қысқа мерзімді
ақша нарығынң және капиталдар (инвестициялар) нарығының бағалы қағаздары
деп бөлуге болады. Ақша нарығында айналу мерзімі бір күннен бір жылға
дейінгі қысқа мерзімді бағалықағаздар сатып алынады және сатылады. Оларға
коммерциялық, банктік, қазыналық вексельдер, чектер, депозиттік және
жинақтаушы сертификаттар және т.б. жатады. Олар займ қатынастарына
негізделген. Шығару мақсаты- төлем және ақша айналымының үзіліссіздігін
қамтамасыз ету.
Инвестициялар нарығы капиталдар қозғалысын білдіреді және ортамерзімді
(бес жылға дейін) және ұзақ мерзімді (бес жылдан жоғары) бағалы қағаздар,
сондай-ақ мерзімсіз қор құндылықтарымен сипатталады. Соңғыларында өтеудің
соңғы мерзімі жоқ (акциялар, мерзімсіз облигациялар).
Қарыздық бағалы қағаздар несиелік қатынастарды білдіреді, яғни ақша
құралдары белгілі-бір мерзімге пайдалануға ұсынылуын, қарыз құралдарын
қолданғаны үшін алдын-ала бекітілген пайыздарды төлей отырып қайтарылуын
білдіреді. Қарыз қатынастарына құрылатын құралдарды тарту формасына сәйкес
корпоративті бағалы қағаздардың облигациялар мен вексельдер, банктердің
депозиттік және жинақтаушы сертификаттары сияқты түрлері қолданылады.
Инвестициялық бағалы қағаздар- меншікте немесе кәсіпорында пайы немесе
қатысы бар екендігін дәлелдейтін инвестициялау құралы ретінде айналымда
болатын ұстаушыға немесе атаулы бағалы қағаз түрі. Бағалы қағазды
инвестициялыққа жатқызудың негізгі белгісі оның атқаратын функцияларының
сипаты болып саналады. Егер құжат қор нарықтарында танылған болса немесе
инвестициялау құралы ретінде айналымда болса, ол инвестициялық бағалы қағаз
ретінде қарастырылады. Мұндай қағаздар айналым құжаттары болып табылады.
Қарыздық бағалы қағаздар- қарыздың болашақта қарыз берушіге төленуі
қажеттігін куәландыратын кез келген бағалы қағаз, мысалы, вексель (қарыз
міндеттемесі), банкнота, облигация [4].
Қарыздық бағалы қағаздар- инвестициялардың бар болуы және олардың
мемлекеттік немесе жеке меншік бағалы қағаздарға (облигациялар және т.б.)
жылжуы есептелетін бухгалтерлік есептің Қаржылық салымдар шотының
субшоты. Мекеме жүзеге асырған қаржылық салымдар Қаржылық салымдар
шотының дебеті бойынша және осы салымдардың шотына аударуға жататын
құндылықтар есептелетін шоттардың кредиті бойынша көрінеді. Мысалы,
мекеменің басқа мекемелердің бағалы қағаздарын төлеп алуы Қаржылық
салымдар шотының дебеті бойынша және Есептік шоттар немесе Валюталық
шоттар шотының кредиті бойынша жүргізіледі.Ұйымның алған облигациялары мен
басқа да қарыздық бағалы қағаздарының сатып алу құнының олардың номиналды
құнынан асқан сомасын жазу (списание) барсында Түрлі дебиторлар мен
кредиторлармен есеп айырысу (бағалы қағаздарды сатудан алынатын табысқа
қатысты сомадан) шотының дебеті бойынша және қаржылық салымдар(сатып алу
және номинальды құнының арасындағы айырмашылықтың бөлігіне) шотының және
Басқа да табыстар мен шығындар ( Түрлі дебиторлар мен кредиторлармен
есеп айырысужәне Қаржылық салымдар шоттарына жатқызылған сомалардың
арасындағы айырмашылыққа) шотының кредиті бойынша жазулар жүргізіледі.
Қаржылық салымдар шотында есептелетін бағалы қағаздарды өтеу (сатып алу)
және сату Басқа да табыстар мен шығындар шотының дебеті бойынша және
Қаржылық салымдар шотының кредиті бойынша бейнеленеді (бұл операцияларды
Сатулар шотында көрсететін ұйымдардан басқалары).
Инвестициялық бағалы қағаздар- бұл қатысты тұрақты, ұзақ мерзімді негізде
құралдар инвестицияланатын бағалы қағаздар. Инвестиция мақсаты бағалы
қағаздар бойынша пайыздан және олардың бағамдық құнының өсімімен пайда алу,
сондай-ақ эмитенттің өтімділігіне талаптарды сақтау үшін өтімді активтер
резервін құру. Халықаралық тәжірбиеде әдетте бұл категорияға тек жоғары
рейтингі мен сапа бағасы бар бағалы қағаздарды жатқызады.
Қарыздық бағалы қағаздар қарыздық міндеттемелер болып табылады
(облигация, нота, вексель және т.б.).
Инвестициялық (капиталды) бағалы қағаздар- бұл капитал салу үшін обьект
болып табылатын бағалы қағаздар (акция,облигация, фьючерстік контракттер
және т.б).
Фьючерстік контракт-келісім жасалған сәтте бекітілген баға бойынша
болашақта белгілі-бір уақыттан соң биржалық активті сату-сатып алудың
стандартты биржалық келісімшарты.
Қарыздық бағалы қағаздар- бағалы қағаздар иесі (несие беруші) мен бағалы
қағазды шығарған тұлға (қарыз алушы) арасындағы займ қатынасын
куәландырады. Қарыздық бағалы қағаздарға облигациялардың барлық түрлері,
депозиттік және жинақтаушы сертификаттары, вексельдер, сондай-ақ
закладнойлар жатады [5].
Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында ұдайы өндіріс қаржыны
несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрінісі қарыз
міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі. Қарыз міндеттемелерінің
көптеген анықтамалыры бар. Олардың әрқайсысы қарыз міндеттемесінің
әржақтарын сипаттайды. Солардың екі-үшеуін қарап өтейік:
1. Қарыз міндеттемесі-оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына несиеге
ақша немесе мүлік салып, сол үшін табыс алу құқын дәлелдейтін қарыз
алушының берген заңцы құжаты.
2. Қарыз міндеттемесі- қарыз алу кезінде несие алушының несие берушіге
(кредиторға) беретін құжаты.
Сонымен, қарыз міндеттемесі деген жеке немесе заңды тұлғалардың, яғни
нарыққа қатысушылардың мүліктік немесе қаржылық жағдайларын анықтайтын
құжат. Қарыз міндеттемесін шығарып және оған одан әрі ұстаушыға дейін
қызмет ететін тұлғаны эмитент деп атайды. Көп жағдайда эмитентпен қарыз
міндеттемесін ұстаушының арасында ұстаушының құқын және эмитенттің
міндетін анықтайтын шарт жасалады.
Қарыз міндеттемесі нарыққа қатысушылардың қаржылық жағдайларын алдын-ала
болжау қажеттілігінен шыққан құжат. Ал нарыққа қатысушылардың қаржы
жағдайын сол уақыттағы олардың табысының кірісі мен шығынының
арақатынасы анықтайды.
Қаржымен қамтамасыз етілудің 3 түрлі жағдайы кездеседі:
1. Тепе-теңдік жағдай. Ол кіріс пен шығынның теңдігінен туындайды.
2. Артық жағдай.Ол кіріс шығынынан көп болғанда туындайды.Демек,
сақтаудағы, қоры мол, сондықтан бұл субьектінің басқаға несие беруге
мүмкіндігі бар.
3. Қаржыға тапшылық жағдай. Ол шығын кірістен көп болғанда туындайды.
Демек, бұл субьект қаржыға мұқтаж, яғниоған несие алу қажет.
Кез келген уақытта қаржысы артық шаруашылық субьектілері де, қаржы
тапшылығында отырғандар да бір ұлттық қаржы жүйесі шеңберінде кездеседі.
Дәл осы жағдайда екі шаруашылық субьектілерінің біреуі артық табысын
екіншісіне несиеге беріп, орнына қарыз міндеттемесін алады. Керісінше,
бұрынғы қарыз міндеттемесінің орнына қолма-қол ақша жүруі де мүмкін.
Қарыз міндеттемесін борышқор несие берушіге жазып береді. Ол борышқор
несиесін өтегенше несие берушіде сақталады. Қарыз міндеттемесін иемдену
құқынан оны орындау құқы туындайды.
Артық қаржысы бар және тапшылық қаржы жағдайындағы шаруашылық
субьектілері бірімен бірі 3 түрлі тәсілмен байланысты болуы мүмкін:
тікелей, қаржы делдалдары арқылы және қаржы институттары арқылы.
1. Тікелей қаржыландыру тәсілі- артық қаржысы бар субьект басқаға
қаржысын несиеге береді. Сөйтіп, несие берушінің біреу берген қарыз
міндеттемелері бойынша талабы көбейсе, несие алушының міндеттеме
қайтару портфелі ұлғаяды.
2. Делдалдар арқылы қаржыландыру- бұнда делдел ретінде брокерлер мен
дилерлер жүреді. Бұл тәсіл бойынша қор биржасы қызмет жасайды. Себебі
не брокер, не дилер өзінің қарыз міндеттемелерін шығармайды. Олар қор
биржасы атынан делдалдық қызмет атқарады.
3. Қаржы институттары, яғни коммерциялық банктер, сақтандыру және
инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары қаржы жағдайлары қарама-
қарсы субьектілерді қаржыландыруда делдалдық қызмет атқарады. Бұл
ұйымдар несие алушының қарыз міндеттемелерін (алғашқы
қарызміндеттемелерін) өздері сатып алып, оларды қаржы жағдайы артық
субьектке сатады.
Бұндай жанама түрде қаржыландырудың артықшылығы- қаржы институттарының
несие берушіні қызықтыратын қаржы міндеттемелерін шығаруы. Мысалы,
банктік депозиттер (сақтауға берілген бағалы қағаздар), өмірді
сақтандыратын полистер, зейнетке шықаннан кейін берілетін қаржы туралы
зейнетақы жоспарлары. Міне бұл міндеттемелер несие берушіні әрі
сенімділігімен, әрі қайтарымдылығымен, әрі алуға оңайлылығымен және
қолайлылығымен өзіне тартады. Бірақ бұл жағдайда қаржы институттары қарыз
міндеттемелерінің қайтарылмау (өтелмеу) қаупін өздеріне алады.
Қарыз міндеттемесі белгілі бір мезгілге шығарылады. Ол мезгіл қарыз
міндеттемесін шығарған күнмен оны өтеген күн аралығына тең. Қарыз
міндеттемесінің қызмет мезгілі үш кезеңнен тұрады:
шығару уақыты;
айналым мезгілі немесе алғашқы нарықта сату;
өтеу мезгілі немесе қолма-қол ақшаны қорға өткізу.
Қарыз міндеттемесі иемденушіге кіріс түсіреді.
Қарыз міндеттемесінің анықтамасы бағалы қағаздар анықтамасымен тығыз
байланыста. Бағалы қағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде
айналысқа түсетін қарыз міндеттемесі. Қарыз міндеттемелерінің бағалы
қағаздар сияқты арнаулы формасы (нысана) болмайды. Олардың көбісі келісім
құжатында 1-2 бап ретінде көрсетіледі. Бағалы қағаздардың көбі арнаулы
тіркеуден өтеді. Тіркеу инвесторларға бағалы қағаздар туралы дәл және
маңызды мағлұмат алуға көмектеседі. Сол арқылы инвестор (салым иесі) өз
инвестициясының сапасын дәл анықтауына мүмкіндік алады.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі: біріншіден, түсіретін
кірісіне; екіншіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым мезгілі мен
айналым жеріне байланысты (сурет1).
1. Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге
бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен
төленіп, ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген
уақытта өтеу көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар немесе оны акция деп
атайды.Акция оны иемденушінің корпорацияның мүлігінлегі үлесін
көрсетеді және иемденушіге шектеусіз уақыт бойы дивиденд түрінде кіріс
түсіреді.Ал бағалы қағаздардың басқа түрлері осы қарызды және үлесті
түрлерінен туындайды.
2. Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі. Олардың
эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы
институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін.
3. Эмитенттеріне байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар
төмендегідей түрге бөлінеді:
Қазыналық немесе үкімет атынан Қаржы министірлігі шығарған бағалы
қағаздар.
Бағалы қағаздардың жіктелуі.
СУРЕТ 1
Бұл қағаздарды ең бір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның төлемін
(өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл бағалы
қағаздардың көп тараған түрлері- қазыналық вексельдер мен қазыналық
облигациялар. Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындар көбіне облигация
түріндегі бағалы қағаздарды шығарады.
Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорындардың бағалы
қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен істің
нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
Қаржы институтттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі акционерлік
қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы қағаздары. Оларды
өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындарымен қатар коммерциялық
банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары
шығарады.
. Банктердің бағалы қағаздары- олар депозиттік сертификаттар (салым
құжаты), чектер және бұлардан да басқа банктің өзінің қарыз міндеттемелері.
.Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары- олар коммерциялық вексельдер,фьючерстік
шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
4. Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша да
жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал
нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.
Ал ақша нарығының бір бөлігі, онда қысқа мерзімді бағалы қағаздар сатылып
және сатып алынады. Оның айналу мерзімі 1 күннен 1 жыл аралығына
созылады. Бұл нарыққа қазыналық вексельдер, депозиттік сертификаттар және
басқа коммерциялық қағаздар сатылуға түседі. Оларды шығарушылар әр түрлі
жіктелу топтарына жатса да, олардың бәрі қарызды бағалы қағаздарға
жатады.
Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы қағаздар
түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы мүмкін. Олардың
эмитенттері де әр түрлі: мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар,
қаржы институттары және тағы басқалар[6].
Инвестициялық бағалы қағаздардың негізгі түрлері акциялар және
облигациялар болып табылады.
Акция- акционердің қоғамдағы үлесін немесе меншігін куәландыратын бағалы
қағаз. Ол иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір
бөлігіне заң жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жұмыс
істеп тұрса, акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде
акцияның иесі сан рет өзгеруі мүмкін. Акционер оны екінші нарықта сатуына
болады.
Акцияны шығару мына жағдайларға байланысты жүргізіледі:
• жаңадан акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық капиталын
қалыптастырғанда;
• меншікті акцияландырғанда, яғни жұмыс істеп тұрған кәсіпорынды
акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
• қоғамның жарғылық капиталын қосымша молайтқанда.
Сөйтіп, шығарылған акциялардың бастапқы жиынтық құны қоғамның жарғылық
капиталын құрайды.Ол өз кезегінде, айналымдағы капитал (жай және
артықшылықты акциялар) және компанияның портфелінде қалған бағалы
қағаздар болып бөлінеді. Оларды компания кез келген уақытта өз ойынша
пайдалана алады.
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайтуға
және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың
бірден бір түрі. Акция- компанияның акционерлер алдындағы қарыз
міндеттемесі.Компанияның өз акциясын қайта сатып алатын құқы бар.Бірақ
бірсыпыра елдердің заңында, егер корпорациясының төлем қабілеті жоқ
болса, онда ол акциясын қайта сатып алу корпорациясының төлем қабілетін
нашарлататын болса да қаралған. Заң жүзінде акцияны бөлуге болады.
Айналымдағы әрбір акцияны бірнеше бөлікке бөлуге болады.
Акцияны бірнеше түрге жіктеледі (сурет2) . Бір жағынан, бір акционерден
басқа біреуге беру тәсілі бойынша:атаулы және иесі ұсынушы болып екіге
бөлінсе, екінші жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша-
жай және артықшылықты акция деп те екіге бөлінеді. Корпорация тек өзінің
жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара алады.
Акциялардың жіктелуі
СУРЕТ 2
атаулы акция- иесі міндетті түрде корпорацияның реестрінде тіркелуі
тиіс акция. Акционерлер кітабында қанша және қай уақытта алғандығы туралы
жазылған акция иесі ғана акционерлер деп есептеледі.
ә) Ұсынушыға арналған акция-иесінің аты-жөні корпорация кітабында
тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны
ғана көрсетіледі.
Корпорацияларға басқару жағынан қолында атаулы акциясы бар акционерлер
қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың және бағалы қағаздардың
қозғалысын, сонымен қатар бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің
қолында шоғырлануын,олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап
отыруға мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда,
әсіресе қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушыға арналған
акцияны қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші
нарықта еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға
айырбастауға болмайды, сондықтан олардың өтімділігі акционерге кейбір
жағдайда қолбайлау туғызады. Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру жолдары
да әр түрлі:
Біріншіден, сату механизмі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды
компаниядан сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына толтырылған
бір сертификат алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың сырт жағында
екі жақтың қолы қойылған индоссамент деген белгі қойылады. Содан соң
акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат корпорацияға
жіберіледі.Содан кейін ғана акциялардың жаңа иесі акцияларға жаңа
сертификат алады.
Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды бір иемденуші тікелей, яғни
қолма-қол сатып алушыға береді.
Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын (тиражын) иемденушілер
құқын белгілеу тәртібі де әр түрлі. Бұл туралы атаулы акция иесі
корпорациядан хабарландыру хат алса, ал ұсынушы акциясына бұндай механизм
жүруі мүмкін емес. Ұсынушы акциясында қиып алатын купоны (талоны) болады.
Соны толтырғаннан кейін корпорацияға жіберіп,өзінің меншік құқын іске
асырады.
Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бірақ ол көп
тиражбен шығарылады, ал атаулы акцияның номиналы әр түрлі мөлшерде бола
береді.
Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша акциялар жай және
артықшылықты болып бөлінеді. Жай акцияларды иеленушілердің корпорацияның
тапқан пайдасының мөлшеріне байланысты дивиденттер алу құқы, жиналыстарда
дауыс беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация
жабылып қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін
мүліктің бір бөлігін алу құқы бар. Құқықтар акция мөлшеріне сәйкес
көлемде жүзеге асырылады.
Әрбір жай акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Әйтсе де жай акция
дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд корпорацияның
шаруашылық нәтижесіне байланысты беріледі.Дивиденд корпорацияның таза
пайдасының бір бөлігі, басқаша айтқанда, дивиденд төлеу пайданың салық
төлегеннен қалған қалдығын бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне
күшті өзгерістердің әсер етуі кездейсоқ жәйт емес.
Жай акцияны меншіктенушілердің өкілеттіліктері мыналар:
1. Директорлар кеңесін сайлауға, дауыс беруге және сол кеңеске өзі
сайлануға құқықты.Директоратқа сайланғанда кейбір корпорацияның
жарғысында кей жағдайда мүлік цензі көрстіледі,яғни үміткердің
қолындағы жай акцияның ең төменгі қажетті мөлшері көрстеілуі тиіс.
Директорлар кеңесі корпорация атынан бұқаралық ақпарат құралдарына
хабарлма береді. Ол жыл сайын өтетін жиналысқа мына хабарларды:
корпорацияның жылдық есебін; жылдық балансты және таза пайданы бөлу
жобасын дайындайды.
Директорлар корпорацияны басқаруды ұйымдастыруға менеджерлерді жұмысқа
қабылдауға және шығаруға, сыйлық белгілеуге жауап береді. Олар капитал
құрамының өзгеруін қадағалап, корпорация табысн бөлумен де шұғылданады.
Табысты бөлу- корпорация меншігін оның акционерлері арасында дивиденд
ретінде үлестіру деген ұғым. Бұл туралы директорлар кеңесі хабарлап
тұрады, ол компанияның міндеті.
Директорлар кеңесінің басты мақсаты- менеджерлердің өз міндетін орындауын
қадағалау. Менеджерлердің міндетіне төмендегілер жатады: міндетіне
бойұсыну, яғни өзінің өкілдік шеңберінде қызмет істеу; адал ниеттілік
міндеті; корпорациыяға адалдық міндеті. Ондай адалдық мүдделерді
таластыруға, директорларға қарыз беруге, корпорацияның мүмкіндіктерін өз
пайдасына қолдануға және онымен бәсекелесуге жол бермейді.
2. Дивиденд алу. Дивиденд мөлшері корпорацияның жылдық айналымына
байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын (әрбір үш айда бір) төлеуі
мүмкін.Дивиденд бірнеше түрі бар:
•мүліктік дивиденттер. Табысты бөлудің мүліктік формасы акционердің
қолындағы акция санына пропорционалды анықталады. Корпорация дивидентің
бұл типін әдетте өзі жабылу кезінде қолданады;
• акция формасындағы дивидендтер. Бұл қосымша акциялар акционерлер
арасында акционерлердің қолындағы бұрынғы акция санына пропорционалды
бөлінеді. Дивиденд төлеудің бұл түрі компанияның өзін-өзі қорғап қалуын
қамтамасыз етеді.
Қолма-қол төленетін дивидендтер баланстың активі мен пассивін және қолма-
қол ақша қаражаты қозғалысы ведомосын тексергеннен кейін ғана жүзеге
асырылады. Дивиденд дұрыс төленбеген жағдайда корпорация жауап беруге
міндетті. Сонымен бірге, дивиденд акционер табысының тек бір ғана бөлігі.
Оның екінші бөлігі акция бағасының өзгеруіне байланысты қалыптасады.
3.Жай акция бойынша меншік құқын басқаға беру.Өзінің үлестік құқын
акционер акциясын ия сатып, ия сыйға беріп, ия өсиетке қалдырып жүзеге
асырады. Акция кепілдікке де, яғни банктен несие алғанда да, беріледі.
4. Корпорациядағы акционерлердің мүліктік мүддесін қорғауға дауыс беру
құқы. Бұған, мысалы, жаңа бағалы қағаздар шығару, корпорацияның
активтерінің бір бөлігін сату сияқты мәселелер жатады. Активтер болып
корпорацияның барлық қозғалмайтын және қозғалатын меншігі: жер құрылыс,
мүлік, қолма-қол қаржы және с.с.есептеледі.
5. Корпорацияның қаржылық есебін тексеру құқы, мысалы, акционерлердің
реестерін тексеру. Жылма-жыл корпорация президенті әрбір акционерге хат
жіберуі тиіс. Акционер баланстың активі мен пассивін, салық ведомосын
бақылауы мүмкін.
6. Шектеулі міндет құқы. Басқаша айтқанда, корпорация банкротқа
ұшырағанда акция акция сатып алуға шығарған акционердің ақшасын қайтаруға
ешкім кепілдік бермейді.
7. Корпорация жабылған кезде оның активінің бір бөлігін алу құқы, яғни
жабылу дивидендтің алу құқығы.
Корпорацияның міндеттерін өтеу тәртібі бойынша, ең алдымен корпорация
мемлекеттің және адвокаттардың, содан соң белгілі бір тәртіппен өзіне
несие берушілердің, ал ең соңында артықшылықты акция иелерінің және жай
акция иелерінің талабын орындайды.
Директорлар кеңесі, жоғарыда айтып кеткеніміздей, корпорация
акционерлерінің жылма-жыл өтетін жиналысында сайланады. Дауыс берудің екі
әдісі болады. Тікелей дауыс беру- жай көп дауыс алу деген ұғым. Ол әрбір
акционердің қолындағы акция санына тең дауыс беру.Сонымен қатар, дауыс
беруде сенімхатты да пайдалануға болады. Акционерлердің жиналысында
біреудің акциясы негізінде басқа біреу сенімхатпен дауыс беруіне
өкілеттілік алады.
Әрбір корпорация А және Б сериялы жай акцияларды шығара алады (егер
ол оның жарғысына қарсы болмаса) . Әлбетте, А сериялы акция корпорация
құрылтайшыларына, яғни оның жарғысына қол қоюшыларға, ал Б сериялы
басқа инвесторларға тиесілі.А сериялы акцияны иемденушілердің үлкен
құқығы және көптеген дивиденд алатын мүмкіндігі бар. Бұл мүмкіндік
тәуекелділікке берілген төлем тәрізді. Б сериялы акция бойынша дауыс
бермейтін акция (олар акционерлерге дауыс құқын бермейді) және дауыс құқы
шектеулі акция шығару жағдайлары орын алуда.
Көптеген корпорациялар жай акция бойынша номинал бекітеді. Ол акцияның
титулына көрсетіліп, хабарлама сипатында болады. Ол бір акцияға
шаққандағы жарғылық капиталдың мөлшерін көрстеді. Номинал құны акцияның
нарықтық бағасының одан әрі қозғалысына ешқандай әсер етпейді. Ол
акцияны тек алғашқы орналастырғанда ғана маңызды роль атқарады. Номинал
құны- акцияның эмиссиялық бағасы.
Егер акция көпшілікке сатылып кетсе, онда оның бағамен (курсын) сатуға
қатысқан барлық инвесторлар қалыптастырады. Акцияның нарықтық бағасын,
сатушының төмендеткен төменгі бағасымен және сатып алушының төлейтін
жоғары бағасы анықтайды. Акцияның нарықтық бағасын ия корпорация, ия
басқа біреу белгілейді.
Акцияның эмиссиялық және нарықтық бағаларына басқа, оның баланстық
бағасы да болады. Ол қаржы есебінің құжаттары негізінде анықталып,
бухгалтерлік немесе кітаптық баға деп аталады. Ол активтің таза құнын
(корпорация активінен минус оның пассиві) орналастырылған акция санына
бөлгенге, немесе бір акцияға келетін акционерлерге тиесілі капиталдың
көлеміне тең.
Корпорация жай акцияның номиналын көрсетпей де шығаруға құқығы бар.
Онда ол нарықтық бағаммен (курспен) сатылады. Бұл жағдайда акцияның
сертификатында компанияның капиталы бірнеше бірнеше үлеске бөлінгені
көрсетіледі. Корпорация жабылғанда бұл акциялар акционерлерге активтің
белгілі бір бөлігін (номинальдық құнының емес) алуға кепілдік береді.
Артықшылықты акциялар (немесе преференционалды)- меншік туралы ерекше
сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан белгіленген
мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз
етеді.Преференционалды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағалы
қағаз. Оған байланысты артықшылықтар дауыс құқы жоқтығының орнына төлеу
ретінде жүреді.
Артықшылықты акция иемденушісін қорғау үшін акцияның осы түрі бойынша
дивидендтер әрқашан жай акциялар бойынша дивидендтер беруден бұрын
төленеді. Сондықтан бұл акциялардан гөрі жай акция иемдену қауіптілеу.
Артықшылықты акциялар : номинал құны көрсетілген және көрстеілмеген
болып екіге бөлінеді. Бірінші жағдайда дивиденд акциясының номиналына
байланысты процент түрінде есептеледі. Ал номиналсыз артықшылықты
акциялар сирек кездеседі,оларда дивидендтің нақты ақшалы мөлшері
көрсетіледі.Акция номиналының оның нарықтық бағасына әсері жоқ.
Жай акция бойынша төленетін дивидендтер сияқты артықшылықты акция
бойынша да дивидендтер таза пайдадан төленеді. Артықшылықты акция, әдетте
–атаулы бағалы қағаз. Корпорация бұл акцияның бірнеше сериясын шығаруы
мүмкін. Әрбір сериясының әр түрлі көлемдегі артықшылығы бар. Олар әр
сериялы акцияның сертификатында көрсетіледі.
Егер корпорация артықшылықты акциялардың бір емес көп сериясын
шығаратын болса, онда оның біреуін бірінші артықшылықты деп, ал келесісін
екінші артықшылықты деп анықтауы керек. Сондықтан осы акциялардың тек бір
сериясының басқа серияларынан гөрі артықшылығы мол болады. Ол артықшылық
әр түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады: дивиденд алғанда, активтерді
бөлгенде немесе осы екі жағдайды қоса алғанда.
Артықшылықты акциялардың өзі, бірнеше түр тармағына бөлінеді.Оларды былай
топтастыруға болады- қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивтік және
кумулятивтік емес, айырбасталатын (конвертируемые) және айырбасталмайтын
акциялар. Артықшылықты акциялардың аталған түрлерін шығару мүмкіндігі
корпорацияның жарғысында қаралады. Акциялардың бұлай бөлінуінің себебі
акция иемденушілердің артықшылықтарды пайдалануына байланысты. Олар:
• үстеме пайданы бөлуге қатысу;
•хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте
қатысу;
•акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі.
Қатысушылар артықшылығы өз иемденушісіне үстеме пайданы бөлуге қатысуға
мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, корпорация жарғысында жай акция
бойынша төленетін дивидендтің көлемі белгіленген, ал пайда одан жоғары
болса, онда ол артықшылықты акция бойынша төленетін дивидендтің мөлшерін
жоғарылатады. Олардың арасындағы ара қатынасын компанияның өзі
белгілейді.
Қатыспаушылар акциясы иесі еш уақытта белгіленген деңгейден артық
дивиденд алуға құқы жоқ .Егер артықшылықты акциялар кумулятивтік болса,
онда бұрын хабарланған, бірақ кейбір себептермен төленбеген, дивидендтер
міндетті түрде келесі жылы төленеді.Ол жай акциялар бойынша дивиденд
төлеу хабарланбастан бұрын жүзеге асырылады,яғни төленеді. Кумулятивтік
емес акциялар бойынша төленбеген дивидендтерді келесі жылдың дивидендіне
қосуға болмайды.
Айырбасталатын артықшылықты акциялар өз иемденушілеріне кейбір
жағдайларда (егер олар корпорация жарғысында көрсетілген болса) осы
корпорацияның жай акцияларының белгілі бір мөлшеріне айырбастауына
мүмкіндік береді. Айырбастау жөніндегі талап осы типті акция шығарған
кезде жазбаша түрде корпорация кітабында көрсетіледі. Артықшылықты
акциялардың көбісі өтімді. Ал айырбасталмайтын акциялар өз статусын
өзгертуге мүмкіндігі жоқ..
Артықшылықты акциялардың өте сирек кездесетін түр тармағының бірі-
дивиденд төлеуі кейін қалдырылған акциялар. Олар корпорация
құрылтайшыларына ғана арнап шығарылады. Олар бойынша дивиденд тек жай
акциялар бойынша төленетін дивидендтің ең жоғары квотасы төленіп
болғасын ғана беріледі. Содан қалғаны атаулы акция иелеріне бөлінеді.
Егер компанияның ісі өрлеп тұрса, бұл акциялар өте тиімді.
Егер компанияның жарғысында оның директорлары корпорация капиталын
құруға жеке қатысуы керек делінсе, онда директорлық квоталы акция деп
аталатын артықшылықты акцияның арнаулы түрі шығарылады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны,
әлбетте, барлық акциялардың 10%-нен аспайды. Демек, корпорация қаржысында
олардың үлесі өте төмен.Дегенмен де, артықшылықты акциялардың корпорация
ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жиналысында
дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей-ақ қосымша
капитал тартуға мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу корпорацияның
нәтижелі қызмет істеуіне байланысты болса, ал артықшылықты акциялар
бойынша корпорацияның шаруашылық қызметі нәтижелі болмағанына қарамастан
алдын ала жоспарланған кіріс бойынша нақты мөлшерде дивиденд төленеді.
Әрине нақты төленген дивиденд жылдық жұмыс нәтижесіне байланысты түскен
кіріс мөлшерін өсіруі де мүмкін және керісінше, бөлінген пайданын
мөлшерін кемітуі де мүмкін [7] .
Облигация деп эмитенттің белгілі бір шарты орындауға,яғни алған ақша
сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны (мүддені) төлеуді
міндеттенген жазбаша қарыз құжатын айтады. Ол корпорацияның активіне
қарсы қойылады. Облигация арқылы тартылған капитал акционерлік капитал
деп есептелмейді. Облигация шығару қосымша капитал тартудың, бір нысаны.
Эмитенттің жалпы шығыны облигацияны шығаруға және оларды орналастыруға
жұмсаған жылдық шығынға тең болады.
Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан оның кепілі болып
эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол кепілдік- эмитенттің банкротқа
ұшырап,өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде- корпорация мүлігінің бір
бөлігін иемденуге облигация ұстаушының құқы. Облигация да акция сияқты
корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен бұл екі бағалы
қағаздардың бір-бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар. Ол өзгешеліктердің
маңыздылары мыналар:
1. Облигация иемденушісі корпорацияға несие беруші болып табылады. Ал
облигация корпорацияны несиелеудің куәлігі. Өз кезегінде, акционер де
корпорацияны меншіктенушінің бірі. Акция сол меншіктеудің куәлігі
тәрізді.
2. Облигация иемденушісіне сыйақы (мүдде) төленеді. Оның мөлшері алдын
ала бекітіледі және нақты анықталады. Бұл бағалы қағаз өзінде
көрсетілген белгілі бір анықталған уақыт аралығында ғана кіріс
түсіреді. Облигация бойынша сыйақы (мүдде) басқа өтелетін
дивидендтерден бұрын төленеді. Корпорацияның сыйақыны (мүддені)
уақытында төлей алмауы оның банкрот деп танылуына тең. Акционер де
дивиденд түрінде төлемалады. Бірақ дивидендтің мөлшері тіркелмейді
және ол арнаулы уақытта төленбейді. Егер корпорация дивиденд төлеу
туралы хабарламаса, демек, төлегісі келмесе, онда акционер
корпорацияға қарсы ешқандай шара қолдана алмайды.
3. Басқа несие беруші сияқты,облигация иесінің дауыс беру құқы жоқ. Ол
акционерлер жиналысына,сонымен қатар, корпорация басқаруға да
қатыспайды.Оған керісінше акция иесінің корпорацияның мүліктік
мүддесін қорғауда шешуші дауыс құқығы бар.
4. Облигация бойынша сыйақы (мүдде) корпорацияның шығынына жатады. Ол
салықтөлейтін пайдадан төленеді.Ал дивиденд салық төлегеннен қалған
корпорацияның таза пайдасынан өтеледі.
Облигация бойынша мезгіл-мезгіл төленетін сыйақы түріндегі пайда купонға
алмастырылады.Купон деп облигациядан қиылып алынатын талонды айтады. Онда
сыйақы (мүдде) мөлшері көрсетілген. Төленген сыйақының орнына облигациядан
купонды қиып алады. Бұндай сыйақы төлеудің түрін купондарды қырқу деп
айтады. Облигацияда бірсыпыра элементтер көрсетіледі: номиналы, купондық
мөлшер, өтеу туралы нұсқау, эмиссия шарты, қамтамасыз етілуі, рейтингі.
Номиналы деп облигацияның бетінде көрсетілген ақша сомасын айтады. Оны
облигация иесі өтелу мерзімі келгенде алады.
Купондық мөлшер- жыл сайын эмитент төлейтін облигацияның номинал құнына
байланысты келісілген сыйақы (мүдде)- төлем. Жыл сайынғы купондық мөлшер
бөлініп төленуі мүмкін,мысалы,жарты жылда бір рет немесе тоқсан сайын бір
рет. Әлбетте,төлем мына интервалмен орындалады: қаңтар-шілде, ақпан-тамыз,
наурыз-қыркүйек, сәуір-қазан, мамыр-қараша, маусым-желтоқсан. Одан басқа
айдың жұлдыздары да айнаға түскен сәуледей қайталанады. Мысалы, 5 қаңтар-5
шілде, 20наурыз- 20қыркүйек және с.с.
Өтеу күні- компанияның сатып алушыға облигацияның номиналына тең
соманы қайтарып және сыйақы төлеуді тоқтататын күнтізбектегі күн.
Эмиссия шарты- облигация шығару мәмілесі. Ол қарыз алушымен траст
компаниясының шарты бойынша шығарылады. Траст компаниясы корпорацияның
инвесторлары алдында оның кепілі болып, облигация ұстаушылардың мүддесін
қорғап, эмитенттің өз міндеттемелерін орындауын қадағалап отырады. Траст
компаниясы эмитенттің қаржы құжаттарын және оның инвестициялық бизнес-
жоспарын тексеріп, содан кейін ғана өз ризашылығын береді. Осыған
байланысты эмиссия шартына траст компаниясы бірсыпыра ұсыныс
енгізеді.Олардың ішінде жиі кездесетіндері мыналар:
• ең аз өтімділік;
• борыштың ақырғы деңгейі;
• активтерді сатуға тыйым салу;
•төленетін дивиденд мөлшерін шектеу.
Өтеу туралы нұсқау-эмиссия шартындағы тармақ.. Ол бойынша эмитент
облигацияның номиналдық құны және сыйақы (мүдде) төлейтін арнаулы қор
құрады. Ол қор траст компаниясының бақылауында болады.
Эмиссия шартында облигацияны уақытынан бұрын кері сатып алу бабы да болуы
мүмкін, яғни эмитенттің өз облигацияларын қайтарып алу құқы. Әдетте, ондай
жағдай облигация шығарылғаннан кейінгі алтыншы жылдан басталады. Уақытынан
бұрын қайта сатып алғанда облигацияның бағасы оның номиналдық құнынан
жоғары болады.[8] .
Облигация қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болып
бөлінеді.Облигациялардың қамтамасыз етілуі деп оларды шығарғанда кепілдікке
корпорация активтерін немесе мүліктерін салуды айтады. Қамтамасыз етілген
облигация корпорацияның негізгі активтерін талап етуге құқық беріп және
сонымен бірге оның негізгі меншігінен облигацияға салынғанын көрсетеді.
Егер корпорация тағайындалған мезгілде өз облигациясын өтей алмаса, онда
оны ұстаушылар кепілдікті өз пайдасына сатуға құқы бар.Қамтамасыз етуге
қозғалмалы, қозғалмайтын мүліктер және басқа бағалы қағаздар салынады.
Осыған байланысты мынадай айырмашылықтарды атауға болады:
• қозғалмайтын мүлікке салынған облигациялар. Оларды қамтамасыз ететін
жай немесе арнаулы мүліктер (мысалы, жаңа салынған өндіріс орны);
• басқа компаниялардың траст жағдайында сақталатын акциялары және
облигацияларымен қамтамасыз етілген осы компанияның облигациялары;
.• қозғалмалы мүлікпен қамтамасыз етілген облигациялар.Оларды сенімхатпен
басқа біреу иемденуіне құқылы.
Қамтамасыз етілмеген облигациялар- жалпы кепілдігі бар, басқаша айтқанда,
эмитенттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемелері. Оларды
болашақтағы шаруашылық ісінен түсетін табысқа үміттеніп шығарады.
Корпорация банкротқа ұшыраған жағдайда ол облигацияларды арнаулы түрде
өтейді.
Акция сияқты облигациялардың да номиналы және нарықтық бағасы болады.
Оның номиналына байланысты процентпен көрсетілген нарықтық бағасы
облигацияның курсы деп аталады. Егер нарықтық бағасы номиналынан жоғары
болса, онда облигация сыйлықпен сатылды деп аталады. Егер номиналынан
бағасы төменг болса, онда облигацияның жаңа иесі оны дисконтпен,яғни
бағасын төмендетіп сатып алады. Облигацияның нарықтық бағасы қандай болса
да сыйақы (мүдде) оның номиналына байланысты есептеледі.
Облигацияның нарықтық бағасы, бір жағынан, заемды шығару жағдайына,
екінші жағынан, нарықтағы әр уақытта әр түрлі болып қалыптасатын жағдайға
байланысты анықталады. Егер нарықта купондық бағасы жоғары жаңа заем пайда
болса, онда ол жағдай айналымдағы облигацияларға екі түрлі әсер етеді.
Біріншіден, егер жаңа жағдайлармен шығарылған заемдар өте көп болса,
онда бұрын төмен бағамен шығарылған облигациялардың курсы төмендейді.
Басқаша айтқанда, олар дисконтпен сатылады. Себебі бұндай облигациялар тек
номиналы бойынша өтеледі. Ал арасындағы айырмашылық жаңа иемденушіге өте
төмен кіріс түсіреді.
Екіншіден, егер жаңа облигациялар аз болса, олар номиналынан жоғары
курспен (сыйлықпен) сатылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Магистрлік диссертацияның көлемі 76 бет. Қолданылған 45 әдебиеттер
тізімінен,2 сызба, 2 диаграмма, 9 кестеден тұрады.
Негізгі сөздер қатары: бағалы қағаздар, қор нарығы, бағалы қағаздар нарығы
, инвестициялық бағалы қағаздар, қарыздық бағалы қағаздар, үлестік бағалы
қағаздар, мемлекеттік бағалы қағаздар, мемлекеттік емес бағалы қағаздар,
акция, облигация, Қазақстан қор биржасы (KASE), листинг, рейтинг, эмитет,
инвестор, қарыз, тренд, динамика.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының
жағдайын зерттеу, инвестициялық бағалы қағаздардың қолданыс аясын кеңейту,
сондай-ақ жобалық облигацияларды қолданысқа кеңінен енгізудің жолдарын
іздестіру.
Алға қойылған мәселелер:
1. Инвестициялық бағалы қағаздардың мәні мен түсінігін ашып көрсету;
2. Бағалы қағаздардың табыстылығы мен сенімділігінің көрсеткіштері болып
табылатын олардың рейтингін талдау және листингтік талаптарын
жетілдіру жолдарын іздестіру;
3. Қазақстан қор биржасының (KASE) қазіргі жағдайын және ондағы
инвестициялық бағалы қағаздардың биржалық нарығын бағалау;
4. Жобалық облигацияларды шығарудағы проблемалар мен оларды экономикаға
орналастыру мәселелерін зерттеу.
Зерттеу обьекті: Қазақстан қор биржасындағы инвестициялық бағалы
қағаздар.
Зерттеу әдістері: экономикалық талдау, салыстырмалы бағалау, талдаудың
статистикалық әдістері, зерттеудің логикалық әдістері.
Зерттеудің тәжірбиелік маңызы жаңа өнім ретінде инфрақұрылымдық, яғни
жобалық облигацияларды нарықтық экономикадағы қажеттілігін ескере
отырып, Қазақстан Республикасындағы оларды шығару мәселелерін шешу және
бұл облигацияларға еліміздегі жаңа, экономикаға барынша қажетті жобаларды
таңдау болып табылады.
Қысқарған сөздер тізімі:
АҚ- акционерлік қоғам
АҚШ - Америка құрама штаттары
БАҚ- бұқаралық ақпарат құралдары
БҚН- бағалы қағаздар нарығы
ЖЗҚ-жинақтаушы зейнетақы қорлары
ЖШС- жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ҚДБ- Қазақстан Даму Банкі
ҚҚА- қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды қаржылық қадағалау мен реттеу
бойынша Қазақстан Республикасының агенттігі
ҚР- Қазақстан Республикасы
МАП- мемлекеттік акциялар пакеті
МБҚ- мемлекеттік бағалы қағаздар
МЕБҚ- мемлекеттік емес бағалы қағаздар
РФЦА- Алматы аймақтық қаржы орталығы
Репо- қайта сатып алу құқығымен сату (repurchase agreement)
ХҚҰ- халықаралық қаржылық ұйымдар
KASE- Қазақстан қор биржасы
КІРІСПЕ
Экономиканың радикалды реформасына ставка жасай отырып, Қазақстан
Республикасының үкіметі қысқа мерзімде сәйкес заңнамалық база құрып
нарықтық реформалар жүргізді.
Бүгінгі таңда Қазақстанның нақты жұмыс жасайтын нарықты экономикасы бар,
және оның қаржылық жүйесі алдыңғы қатарлы халықаралық эксперттермен
қарқынды қаржылық жүйелердің бірі ретінде танылып бекітілді.
Экономикалық прогресс кезеңінде бағалы қағаздар нарығы кәсіпорындарға
инвестициялар тарту үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз ету, банктік
несиемен салыстырғанда арзанырақ капиталға осы кәсіпорындардың қолын
жеткізу сияқты мәселелерді орындайды.
Еліміздің Президенті өзінің Қазақстан халқына 2005 жылдың 18 ақпанындағы
жолдауында және Қазақстан қаржыгерлерінің IV конгресінде қор нарығын
дамытудың қажеттілігін атап өтті.
Сондай-ақ Қазақстан экономикасында қор ресурстарының потенциалды
инвесторлардан қарыз алушыларға қарай ұйымдастырылған түрде ауысуын
қамтамасыз ететін экономиканың маңызды саласы ретіндегі қор нарығының рөлін
түбегейлі кеңейту қажет.
Жаңа ұтымды жобаларды жүзеге асыруда, мемлекеттің инвестициялық
тартымдылығын жоғарылату мен Қазақстанның бәсекеге барынша қабілетті елу
елдің қатарына кіру бойынша шараларды жүзеге асыруда отандық экономиканың
тұрақты және динамикалы дамушы сегментті ретінде қаржы секторының маңызы
зор.
Сонымен қатар, Қазақстанның ұлттық валютасын тұрақтандыру мен инфляция
қарқынын төмендетуде қор нарығына маңызды рөл беріледі. Қор нарығы- бұл
жеке дара жүйе емес, нарықты экономиканың жалпы жан-жақты дамуынан тыс
қызмет ете алмайтын нарық сегменті [1] .
Кез-келген мемлекеттің экономикалық дамуын қамтамасыз етуде қор
нарығымаңызды рөл атқарады. Бұл нарық әлемдік инвестициялық ресурстарды
стратегиялық маңызды салаларға қайта бөлу механизмін құрайды,оның
қатысушыларының жағдайын жақсартады, сондай-ақ интеграциялық және жаhандық
процесстердің тереңдеуін анықтайды. Бағалы қағаздар нарықтарының өздеріне
тән қасиеттері болады.
Инвестициялар нарығы капиталдар қозғалысын білдіреді және ортамерзімді
(бес жылға дейін) және ұзақ (бес жылдан жоғары) бағалы қағаздар, сондай-ақ
мерзімсіз қор құндылықтарымен сипатталады. Соңғыларында өтеудің мерзімі жоқ
(акциялар, мерзімсіз облигациялар).
Инвестициялық бағалы қағаздар- меншікті немесе кәсіпорында пайы немесе
қатысы бар екендігін дәлелдейтін инвестициялау құралы ретінде айналымда
болатын ұстаушыға немесе атаулы бағалы қағаз түрі. Бағалы қағазды
инвестициялыққа жатқызудың негізгі белгісі оның атқаратын функцияларының
сипаты болып саналады. Егер құжат қор нарықтарында танылған болса немесе
инвестициялау құралы ретінде айналымда болса, ол инвестициялық қағаз
ретінде қарастырылады. Мұндай қағаздар айналым құжаттары болып табылады
[2].
Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында ұдайы өндіріс қаржыны
несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрнісі қарыз
міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі.
Қарыз міндеттемесі- оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына несиеге ақша
немесе мүлік салып, сол үшін табыс алу құқығын дәлелдейтін қарыз алушының
берген заңцы құжаты.
Экономиканы модернизациялауда қаржы нарығының маңызды іс-әрекеттерінің
мақсаты- бос ақша қаржысын инвестицияға салғысы келетіндермен және қаржыны
қажет ететіндердің арасында қатынас жүргізу жолы арқылы экономиканың әрбір
саласына инвестицияны тарту механизмін қамтамасыз етуді жүзеге асыру болып
табылады.
Қаржы нарығын, әсіресе бағалы қағаздарды тауарға алғаш жақындатуда
инвестициялық тауарға жатқызу қажет. Өйткені бағалы қағаздар ерекше түрдегі
тауар болады.
Әлеуметтік- экономикалық қатынастарда инвесторлар бағалы қағаздар арқылы
инвестициялаудың алуан түрлерімен кездесіп отырады.
Қаржы нарығы алғашқы жәнеекінші (қосалқы) нарық болып та бөлінеді. Алғашқы
нарықта жаңадан шыққан қаржы міндеттемелері орналастырылса, екінші нарықта
оның бұрын шыққандары айналымда болады. Демек, алғашқы нарықта олар
сатылады, ал екіншісінде сатып алынып, қайта сатылады.
Қор нарығы- бұл қор құндылықтарын, яғни бағалы қағаздарды сатып алушылар
(инвесторлар) мен сатушылардың (эмитенттердің) басын қосатын институт
немесе механизм болып табылады. Қор биржасы- қор нарығының мамандандырылған
қатысушыларыөзара көтерме операциялар үшін құратын стандартты қаржылық
құралдармен сауда жасауға арналған ұйымдастырылған нарық [3] .
Бағалы қағаз- осы құжатты шығарған тұлғаға қарыз иесінің мүліктік құқын
немесе қатынасын куәландыратын ақшалай құжат.
Жобалық облигациялар- белгілі бір инфрақұрылымдық жобаны қаржыландыру
мақсатында шығарылатын облигациялар. Жобалық облигацияларды қамтамасыз ету
және өтеу кезі- осы жобаның (әдетте бұл экономика инфрақұрылымының
обьектісі) орындалуының нәтижесіндегі табысболып табылады.
Халықаралық тәжірбие көрсеткендей, тиімді жұмыс жасайтын бағалы қағаздар
нарығы құралдарды салааралық бөлуге,оларды ғылыми-техникалық прогрестің
перспективалы бағыттарына шоғырландыруға, экономикадағы құрылымдық
ілгерілеуді жылдамдатуға әсер етеді. Бағалы қағаздар нарығы арқылы ақша
бірлігінің инфляциялық эмиссиясынсыз және Ұлттық банктің несиесінсіз
құралдарды алу және инвестициялық салаға орналастыру мүмкіндігі туады.
Сондықтан да, Қазақстан қор нарығының қызмет жасауын талдаудың өзектілігі
күмән тудырмайды, өйткені бұл нарығының дамуының жинақталған тәжірбиесін
бағалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, қор нарығының қазіргі таңдағы
жағдайына сын көзбен қарауға, өткен қателіктерді және экономиканың
ерекшеліктерін ескере отырып, және де нарықты экономикалы елдердің
тәжірибесіне сүйене отырып, бағалы қағаздар нарығының дамуындағы әрі
қарайғы мақсаттарын, сондай-ақ оларға жету жолдарын айқындауға мүмкіндік
берілді.
Бүгінгі таңда еліміздің бағалы қағаздар нарығы дамудың алғашқы сатыларын
бастан кешіруде. Осы кезеңде бұл нарықта болатын қиыншылықтарды зерттеу өте
маңызды және өзекті болып табылады. Жобалық облигациялар елімізде әлі
кңінен қолданысқа енбеген.
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының жағдайын зерттеу,
инвестициялық бағалы қағаздардың қолданыс аясын кеңейту, сондай-ақ жобалық
облигацияларды қолданысқа кеңінен енгізудің жолдарын іздестіру зерттеудің
мақсаты болып табылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін келесі мәселелерді алға қойып шешу қажет:
1. Инвестициялық бағалы қағаздардың мәні мен түсінігін ашып көрсету;
2. Бағалы қағаздардың табыстылығы мен сенімділігінің көрсеткіштері болып
табылатын олардың рейтингін талдау және листингтік талаптарын
жетілдіру жолдарын іздестіру;
3. Қазақстан қор биржасының (KASE) қазіргі жағдайын және ондағы
инвестициялық бағалы қағаздардың биржалық нарығын бағалау;
4. Жобалық облигацияларды шығарудағы проблемалар мен оларды экономикаға
орналастыру мәселелерін зерттеу.
Зерттеу нәтижесінде отандық бағалы қағаздар нарығының теориялық және
тәжірбиелік мәселелері ашылып көрсетілді,сондай-ақ осылардың негізінде
ұсынылған жобалық облигациялардың шығарылу және қолданылу механизмдерін
жетілдіру жолдары бойынша ұсыныстар жасалды.
Зерттеудің тәжірбиелік маңызы жаңа өнім ретінде инфрақұрылымдық, яғни
жобалық облигацияларды нарықтық экономикадағы қажеттілігін ескере отырып,
Қазақстан Республикасындағы оларды шығару мәселелерін шешу және бұл
облигацияларға еліміздегі жаңа, экономикаға барынша қажетті жобаларды
таңдау болып табылады.
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1. Инвестициялық бағалы қағаздардың мәні мен маңыз
Бағалы қағаздарды бағытталуы немесе шығарылу мақсаты бойынша қысқа мерзімді
ақша нарығынң және капиталдар (инвестициялар) нарығының бағалы қағаздары
деп бөлуге болады. Ақша нарығында айналу мерзімі бір күннен бір жылға
дейінгі қысқа мерзімді бағалықағаздар сатып алынады және сатылады. Оларға
коммерциялық, банктік, қазыналық вексельдер, чектер, депозиттік және
жинақтаушы сертификаттар және т.б. жатады. Олар займ қатынастарына
негізделген. Шығару мақсаты- төлем және ақша айналымының үзіліссіздігін
қамтамасыз ету.
Инвестициялар нарығы капиталдар қозғалысын білдіреді және ортамерзімді
(бес жылға дейін) және ұзақ мерзімді (бес жылдан жоғары) бағалы қағаздар,
сондай-ақ мерзімсіз қор құндылықтарымен сипатталады. Соңғыларында өтеудің
соңғы мерзімі жоқ (акциялар, мерзімсіз облигациялар).
Қарыздық бағалы қағаздар несиелік қатынастарды білдіреді, яғни ақша
құралдары белгілі-бір мерзімге пайдалануға ұсынылуын, қарыз құралдарын
қолданғаны үшін алдын-ала бекітілген пайыздарды төлей отырып қайтарылуын
білдіреді. Қарыз қатынастарына құрылатын құралдарды тарту формасына сәйкес
корпоративті бағалы қағаздардың облигациялар мен вексельдер, банктердің
депозиттік және жинақтаушы сертификаттары сияқты түрлері қолданылады.
Инвестициялық бағалы қағаздар- меншікте немесе кәсіпорында пайы немесе
қатысы бар екендігін дәлелдейтін инвестициялау құралы ретінде айналымда
болатын ұстаушыға немесе атаулы бағалы қағаз түрі. Бағалы қағазды
инвестициялыққа жатқызудың негізгі белгісі оның атқаратын функцияларының
сипаты болып саналады. Егер құжат қор нарықтарында танылған болса немесе
инвестициялау құралы ретінде айналымда болса, ол инвестициялық бағалы қағаз
ретінде қарастырылады. Мұндай қағаздар айналым құжаттары болып табылады.
Қарыздық бағалы қағаздар- қарыздың болашақта қарыз берушіге төленуі
қажеттігін куәландыратын кез келген бағалы қағаз, мысалы, вексель (қарыз
міндеттемесі), банкнота, облигация [4].
Қарыздық бағалы қағаздар- инвестициялардың бар болуы және олардың
мемлекеттік немесе жеке меншік бағалы қағаздарға (облигациялар және т.б.)
жылжуы есептелетін бухгалтерлік есептің Қаржылық салымдар шотының
субшоты. Мекеме жүзеге асырған қаржылық салымдар Қаржылық салымдар
шотының дебеті бойынша және осы салымдардың шотына аударуға жататын
құндылықтар есептелетін шоттардың кредиті бойынша көрінеді. Мысалы,
мекеменің басқа мекемелердің бағалы қағаздарын төлеп алуы Қаржылық
салымдар шотының дебеті бойынша және Есептік шоттар немесе Валюталық
шоттар шотының кредиті бойынша жүргізіледі.Ұйымның алған облигациялары мен
басқа да қарыздық бағалы қағаздарының сатып алу құнының олардың номиналды
құнынан асқан сомасын жазу (списание) барсында Түрлі дебиторлар мен
кредиторлармен есеп айырысу (бағалы қағаздарды сатудан алынатын табысқа
қатысты сомадан) шотының дебеті бойынша және қаржылық салымдар(сатып алу
және номинальды құнының арасындағы айырмашылықтың бөлігіне) шотының және
Басқа да табыстар мен шығындар ( Түрлі дебиторлар мен кредиторлармен
есеп айырысужәне Қаржылық салымдар шоттарына жатқызылған сомалардың
арасындағы айырмашылыққа) шотының кредиті бойынша жазулар жүргізіледі.
Қаржылық салымдар шотында есептелетін бағалы қағаздарды өтеу (сатып алу)
және сату Басқа да табыстар мен шығындар шотының дебеті бойынша және
Қаржылық салымдар шотының кредиті бойынша бейнеленеді (бұл операцияларды
Сатулар шотында көрсететін ұйымдардан басқалары).
Инвестициялық бағалы қағаздар- бұл қатысты тұрақты, ұзақ мерзімді негізде
құралдар инвестицияланатын бағалы қағаздар. Инвестиция мақсаты бағалы
қағаздар бойынша пайыздан және олардың бағамдық құнының өсімімен пайда алу,
сондай-ақ эмитенттің өтімділігіне талаптарды сақтау үшін өтімді активтер
резервін құру. Халықаралық тәжірбиеде әдетте бұл категорияға тек жоғары
рейтингі мен сапа бағасы бар бағалы қағаздарды жатқызады.
Қарыздық бағалы қағаздар қарыздық міндеттемелер болып табылады
(облигация, нота, вексель және т.б.).
Инвестициялық (капиталды) бағалы қағаздар- бұл капитал салу үшін обьект
болып табылатын бағалы қағаздар (акция,облигация, фьючерстік контракттер
және т.б).
Фьючерстік контракт-келісім жасалған сәтте бекітілген баға бойынша
болашақта белгілі-бір уақыттан соң биржалық активті сату-сатып алудың
стандартты биржалық келісімшарты.
Қарыздық бағалы қағаздар- бағалы қағаздар иесі (несие беруші) мен бағалы
қағазды шығарған тұлға (қарыз алушы) арасындағы займ қатынасын
куәландырады. Қарыздық бағалы қағаздарға облигациялардың барлық түрлері,
депозиттік және жинақтаушы сертификаттары, вексельдер, сондай-ақ
закладнойлар жатады [5].
Қазіргі нарықтық экономиканың қалыптасуы жағдайында ұдайы өндіріс қаржыны
несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрінісі қарыз
міндеттемелерінің кең түрде айналымда жүруі. Қарыз міндеттемелерінің
көптеген анықтамалыры бар. Олардың әрқайсысы қарыз міндеттемесінің
әржақтарын сипаттайды. Солардың екі-үшеуін қарап өтейік:
1. Қарыз міндеттемесі-оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына несиеге
ақша немесе мүлік салып, сол үшін табыс алу құқын дәлелдейтін қарыз
алушының берген заңцы құжаты.
2. Қарыз міндеттемесі- қарыз алу кезінде несие алушының несие берушіге
(кредиторға) беретін құжаты.
Сонымен, қарыз міндеттемесі деген жеке немесе заңды тұлғалардың, яғни
нарыққа қатысушылардың мүліктік немесе қаржылық жағдайларын анықтайтын
құжат. Қарыз міндеттемесін шығарып және оған одан әрі ұстаушыға дейін
қызмет ететін тұлғаны эмитент деп атайды. Көп жағдайда эмитентпен қарыз
міндеттемесін ұстаушының арасында ұстаушының құқын және эмитенттің
міндетін анықтайтын шарт жасалады.
Қарыз міндеттемесі нарыққа қатысушылардың қаржылық жағдайларын алдын-ала
болжау қажеттілігінен шыққан құжат. Ал нарыққа қатысушылардың қаржы
жағдайын сол уақыттағы олардың табысының кірісі мен шығынының
арақатынасы анықтайды.
Қаржымен қамтамасыз етілудің 3 түрлі жағдайы кездеседі:
1. Тепе-теңдік жағдай. Ол кіріс пен шығынның теңдігінен туындайды.
2. Артық жағдай.Ол кіріс шығынынан көп болғанда туындайды.Демек,
сақтаудағы, қоры мол, сондықтан бұл субьектінің басқаға несие беруге
мүмкіндігі бар.
3. Қаржыға тапшылық жағдай. Ол шығын кірістен көп болғанда туындайды.
Демек, бұл субьект қаржыға мұқтаж, яғниоған несие алу қажет.
Кез келген уақытта қаржысы артық шаруашылық субьектілері де, қаржы
тапшылығында отырғандар да бір ұлттық қаржы жүйесі шеңберінде кездеседі.
Дәл осы жағдайда екі шаруашылық субьектілерінің біреуі артық табысын
екіншісіне несиеге беріп, орнына қарыз міндеттемесін алады. Керісінше,
бұрынғы қарыз міндеттемесінің орнына қолма-қол ақша жүруі де мүмкін.
Қарыз міндеттемесін борышқор несие берушіге жазып береді. Ол борышқор
несиесін өтегенше несие берушіде сақталады. Қарыз міндеттемесін иемдену
құқынан оны орындау құқы туындайды.
Артық қаржысы бар және тапшылық қаржы жағдайындағы шаруашылық
субьектілері бірімен бірі 3 түрлі тәсілмен байланысты болуы мүмкін:
тікелей, қаржы делдалдары арқылы және қаржы институттары арқылы.
1. Тікелей қаржыландыру тәсілі- артық қаржысы бар субьект басқаға
қаржысын несиеге береді. Сөйтіп, несие берушінің біреу берген қарыз
міндеттемелері бойынша талабы көбейсе, несие алушының міндеттеме
қайтару портфелі ұлғаяды.
2. Делдалдар арқылы қаржыландыру- бұнда делдел ретінде брокерлер мен
дилерлер жүреді. Бұл тәсіл бойынша қор биржасы қызмет жасайды. Себебі
не брокер, не дилер өзінің қарыз міндеттемелерін шығармайды. Олар қор
биржасы атынан делдалдық қызмет атқарады.
3. Қаржы институттары, яғни коммерциялық банктер, сақтандыру және
инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары қаржы жағдайлары қарама-
қарсы субьектілерді қаржыландыруда делдалдық қызмет атқарады. Бұл
ұйымдар несие алушының қарыз міндеттемелерін (алғашқы
қарызміндеттемелерін) өздері сатып алып, оларды қаржы жағдайы артық
субьектке сатады.
Бұндай жанама түрде қаржыландырудың артықшылығы- қаржы институттарының
несие берушіні қызықтыратын қаржы міндеттемелерін шығаруы. Мысалы,
банктік депозиттер (сақтауға берілген бағалы қағаздар), өмірді
сақтандыратын полистер, зейнетке шықаннан кейін берілетін қаржы туралы
зейнетақы жоспарлары. Міне бұл міндеттемелер несие берушіні әрі
сенімділігімен, әрі қайтарымдылығымен, әрі алуға оңайлылығымен және
қолайлылығымен өзіне тартады. Бірақ бұл жағдайда қаржы институттары қарыз
міндеттемелерінің қайтарылмау (өтелмеу) қаупін өздеріне алады.
Қарыз міндеттемесі белгілі бір мезгілге шығарылады. Ол мезгіл қарыз
міндеттемесін шығарған күнмен оны өтеген күн аралығына тең. Қарыз
міндеттемесінің қызмет мезгілі үш кезеңнен тұрады:
шығару уақыты;
айналым мезгілі немесе алғашқы нарықта сату;
өтеу мезгілі немесе қолма-қол ақшаны қорға өткізу.
Қарыз міндеттемесі иемденушіге кіріс түсіреді.
Қарыз міндеттемесінің анықтамасы бағалы қағаздар анықтамасымен тығыз
байланыста. Бағалы қағаздар деген екінші нарықта белсенді түрде
айналысқа түсетін қарыз міндеттемесі. Қарыз міндеттемелерінің бағалы
қағаздар сияқты арнаулы формасы (нысана) болмайды. Олардың көбісі келісім
құжатында 1-2 бап ретінде көрсетіледі. Бағалы қағаздардың көбі арнаулы
тіркеуден өтеді. Тіркеу инвесторларға бағалы қағаздар туралы дәл және
маңызды мағлұмат алуға көмектеседі. Сол арқылы инвестор (салым иесі) өз
инвестициясының сапасын дәл анықтауына мүмкіндік алады.
Бағалы қағаздар бірнеше түрлі болып жіктеледі: біріншіден, түсіретін
кірісіне; екіншіден, эмитенттің сипатына; үшіншіден, айналым мезгілі мен
айналым жеріне байланысты (сурет1).
1. Кіріс төлеу жөнінен қарызды және үлесті бағалы қағаздар болып екіге
бөлінеді. Қарызды бағалы қағаздар бойынша кіріс нақты процентпен
төленіп, ал қарыздың күрделі негізгі бөлігін келешекте белгіленген
уақытта өтеу көзделеді. Үлесті бағалы қағаздар немесе оны акция деп
атайды.Акция оны иемденушінің корпорацияның мүлігінлегі үлесін
көрсетеді және иемденушіге шектеусіз уақыт бойы дивиденд түрінде кіріс
түсіреді.Ал бағалы қағаздардың басқа түрлері осы қарызды және үлесті
түрлерінен туындайды.
2. Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитенті) жөнінен де жіктеледі. Олардың
эмитенттері мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар, қаржы
институттары және тағы басқа заңды тұлғалар болуы мүмкін.
3. Эмитенттеріне байланысты үлесті және қарызды бағалы қағаздар
төмендегідей түрге бөлінеді:
Қазыналық немесе үкімет атынан Қаржы министірлігі шығарған бағалы
қағаздар.
Бағалы қағаздардың жіктелуі.
СУРЕТ 1
Бұл қағаздарды ең бір сенімді қағаздардың бірі. Себебі оның төлемін
(өтелуін) мемлекеттік бюджеттің қаржысы қамтамасыз етеді. Бұл бағалы
қағаздардың көп тараған түрлері- қазыналық вексельдер мен қазыналық
облигациялар. Мемлекеттік меншіктегі кәсіпорындар көбіне облигация
түріндегі бағалы қағаздарды шығарады.
Жергілікті әкімшіліктер мен олардың меншігіндегі кәсіпорындардың бағалы
қағаздары. Олардың төлемін қамтамасыз ететін жергілікті салықтар мен істің
нақты жобасына үкіметтің берген дотациясы.
Қаржы институтттары мен корпорациялардың, яғни ашық түрдегі акционерлік
қоғамдардың акция және облигация түріндегі бағалы қағаздары. Оларды
өндіріс, құрылыс, сауда, жол қатынасы кәсіпорындарымен қатар коммерциялық
банктер, сақтандыру және инвестициялық компаниялары, зейнетақы қорлары
шығарады.
. Банктердің бағалы қағаздары- олар депозиттік сертификаттар (салым
құжаты), чектер және бұлардан да басқа банктің өзінің қарыз міндеттемелері.
.Кәсіпкерлердің бағалы қағаздары- олар коммерциялық вексельдер,фьючерстік
шарттар және басқа коммерциялық қағаздар.
4. Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұраққа жауап бойынша да
жіктеледі. Сатылу жеріне байланысты ақша нарығындағы және капитал
нарығындағы бағалы қағаздар болып екіге бөлінеді.
Ал ақша нарығының бір бөлігі, онда қысқа мерзімді бағалы қағаздар сатылып
және сатып алынады. Оның айналу мерзімі 1 күннен 1 жыл аралығына
созылады. Бұл нарыққа қазыналық вексельдер, депозиттік сертификаттар және
басқа коммерциялық қағаздар сатылуға түседі. Оларды шығарушылар әр түрлі
жіктелу топтарына жатса да, олардың бәрі қарызды бағалы қағаздарға
жатады.
Капитал нарығына 1 жылдан астам уақытқа шығарылған бағалы қағаздар
түседі. Олар үлесті де, қарызды да бағалы қағаздар болуы мүмкін. Олардың
эмитенттері де әр түрлі: мемлекет, жергілікті әкімшілік, корпорациялар,
қаржы институттары және тағы басқалар[6].
Инвестициялық бағалы қағаздардың негізгі түрлері акциялар және
облигациялар болып табылады.
Акция- акционердің қоғамдағы үлесін немесе меншігін куәландыратын бағалы
қағаз. Ол иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір
бөлігіне заң жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жұмыс
істеп тұрса, акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде
акцияның иесі сан рет өзгеруі мүмкін. Акционер оны екінші нарықта сатуына
болады.
Акцияны шығару мына жағдайларға байланысты жүргізіледі:
• жаңадан акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық капиталын
қалыптастырғанда;
• меншікті акцияландырғанда, яғни жұмыс істеп тұрған кәсіпорынды
акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
• қоғамның жарғылық капиталын қосымша молайтқанда.
Сөйтіп, шығарылған акциялардың бастапқы жиынтық құны қоғамның жарғылық
капиталын құрайды.Ол өз кезегінде, айналымдағы капитал (жай және
артықшылықты акциялар) және компанияның портфелінде қалған бағалы
қағаздар болып бөлінеді. Оларды компания кез келген уақытта өз ойынша
пайдалана алады.
Акция белгілі бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайтуға
және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың
бірден бір түрі. Акция- компанияның акционерлер алдындағы қарыз
міндеттемесі.Компанияның өз акциясын қайта сатып алатын құқы бар.Бірақ
бірсыпыра елдердің заңында, егер корпорациясының төлем қабілеті жоқ
болса, онда ол акциясын қайта сатып алу корпорациясының төлем қабілетін
нашарлататын болса да қаралған. Заң жүзінде акцияны бөлуге болады.
Айналымдағы әрбір акцияны бірнеше бөлікке бөлуге болады.
Акцияны бірнеше түрге жіктеледі (сурет2) . Бір жағынан, бір акционерден
басқа біреуге беру тәсілі бойынша:атаулы және иесі ұсынушы болып екіге
бөлінсе, екінші жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша-
жай және артықшылықты акция деп те екіге бөлінеді. Корпорация тек өзінің
жарғысында бекітілген акцияларды ғана шығара алады.
Акциялардың жіктелуі
СУРЕТ 2
атаулы акция- иесі міндетті түрде корпорацияның реестрінде тіркелуі
тиіс акция. Акционерлер кітабында қанша және қай уақытта алғандығы туралы
жазылған акция иесі ғана акционерлер деп есептеледі.
ә) Ұсынушыға арналған акция-иесінің аты-жөні корпорация кітабында
тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушыға арнап шығарылған акцияның жалпы саны
ғана көрсетіледі.
Корпорацияларға басқару жағынан қолында атаулы акциясы бар акционерлер
қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың және бағалы қағаздардың
қозғалысын, сонымен қатар бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің
қолында шоғырлануын,олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап
отыруға мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда,
әсіресе қысқа мерзімді мүддені көздеген акционерлер ұсынушыға арналған
акцияны қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші
нарықта еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға
айырбастауға болмайды, сондықтан олардың өтімділігі акционерге кейбір
жағдайда қолбайлау туғызады. Акцияның осы екі түрін жүзеге асыру жолдары
да әр түрлі:
Біріншіден, сату механизмі бойынша. Атаулы акцияның иесі оларды
компаниядан сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына толтырылған
бір сертификат алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың сырт жағында
екі жақтың қолы қойылған индоссамент деген белгі қойылады. Содан соң
акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат корпорацияға
жіберіледі.Содан кейін ғана акциялардың жаңа иесі акцияларға жаңа
сертификат алады.
Ұсынушыға арналған акцияны сатқанда оларды бір иемденуші тікелей, яғни
қолма-қол сатып алушыға береді.
Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын (тиражын) иемденушілер
құқын белгілеу тәртібі де әр түрлі. Бұл туралы атаулы акция иесі
корпорациядан хабарландыру хат алса, ал ұсынушы акциясына бұндай механизм
жүруі мүмкін емес. Ұсынушы акциясында қиып алатын купоны (талоны) болады.
Соны толтырғаннан кейін корпорацияға жіберіп,өзінің меншік құқын іске
асырады.
Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бірақ ол көп
тиражбен шығарылады, ал атаулы акцияның номиналы әр түрлі мөлшерде бола
береді.
Корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша акциялар жай және
артықшылықты болып бөлінеді. Жай акцияларды иеленушілердің корпорацияның
тапқан пайдасының мөлшеріне байланысты дивиденттер алу құқы, жиналыстарда
дауыс беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация
жабылып қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін
мүліктің бір бөлігін алу құқы бар. Құқықтар акция мөлшеріне сәйкес
көлемде жүзеге асырылады.
Әрбір жай акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Әйтсе де жай акция
дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд корпорацияның
шаруашылық нәтижесіне байланысты беріледі.Дивиденд корпорацияның таза
пайдасының бір бөлігі, басқаша айтқанда, дивиденд төлеу пайданың салық
төлегеннен қалған қалдығын бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне
күшті өзгерістердің әсер етуі кездейсоқ жәйт емес.
Жай акцияны меншіктенушілердің өкілеттіліктері мыналар:
1. Директорлар кеңесін сайлауға, дауыс беруге және сол кеңеске өзі
сайлануға құқықты.Директоратқа сайланғанда кейбір корпорацияның
жарғысында кей жағдайда мүлік цензі көрстіледі,яғни үміткердің
қолындағы жай акцияның ең төменгі қажетті мөлшері көрстеілуі тиіс.
Директорлар кеңесі корпорация атынан бұқаралық ақпарат құралдарына
хабарлма береді. Ол жыл сайын өтетін жиналысқа мына хабарларды:
корпорацияның жылдық есебін; жылдық балансты және таза пайданы бөлу
жобасын дайындайды.
Директорлар корпорацияны басқаруды ұйымдастыруға менеджерлерді жұмысқа
қабылдауға және шығаруға, сыйлық белгілеуге жауап береді. Олар капитал
құрамының өзгеруін қадағалап, корпорация табысн бөлумен де шұғылданады.
Табысты бөлу- корпорация меншігін оның акционерлері арасында дивиденд
ретінде үлестіру деген ұғым. Бұл туралы директорлар кеңесі хабарлап
тұрады, ол компанияның міндеті.
Директорлар кеңесінің басты мақсаты- менеджерлердің өз міндетін орындауын
қадағалау. Менеджерлердің міндетіне төмендегілер жатады: міндетіне
бойұсыну, яғни өзінің өкілдік шеңберінде қызмет істеу; адал ниеттілік
міндеті; корпорациыяға адалдық міндеті. Ондай адалдық мүдделерді
таластыруға, директорларға қарыз беруге, корпорацияның мүмкіндіктерін өз
пайдасына қолдануға және онымен бәсекелесуге жол бермейді.
2. Дивиденд алу. Дивиденд мөлшері корпорацияның жылдық айналымына
байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын (әрбір үш айда бір) төлеуі
мүмкін.Дивиденд бірнеше түрі бар:
•мүліктік дивиденттер. Табысты бөлудің мүліктік формасы акционердің
қолындағы акция санына пропорционалды анықталады. Корпорация дивидентің
бұл типін әдетте өзі жабылу кезінде қолданады;
• акция формасындағы дивидендтер. Бұл қосымша акциялар акционерлер
арасында акционерлердің қолындағы бұрынғы акция санына пропорционалды
бөлінеді. Дивиденд төлеудің бұл түрі компанияның өзін-өзі қорғап қалуын
қамтамасыз етеді.
Қолма-қол төленетін дивидендтер баланстың активі мен пассивін және қолма-
қол ақша қаражаты қозғалысы ведомосын тексергеннен кейін ғана жүзеге
асырылады. Дивиденд дұрыс төленбеген жағдайда корпорация жауап беруге
міндетті. Сонымен бірге, дивиденд акционер табысының тек бір ғана бөлігі.
Оның екінші бөлігі акция бағасының өзгеруіне байланысты қалыптасады.
3.Жай акция бойынша меншік құқын басқаға беру.Өзінің үлестік құқын
акционер акциясын ия сатып, ия сыйға беріп, ия өсиетке қалдырып жүзеге
асырады. Акция кепілдікке де, яғни банктен несие алғанда да, беріледі.
4. Корпорациядағы акционерлердің мүліктік мүддесін қорғауға дауыс беру
құқы. Бұған, мысалы, жаңа бағалы қағаздар шығару, корпорацияның
активтерінің бір бөлігін сату сияқты мәселелер жатады. Активтер болып
корпорацияның барлық қозғалмайтын және қозғалатын меншігі: жер құрылыс,
мүлік, қолма-қол қаржы және с.с.есептеледі.
5. Корпорацияның қаржылық есебін тексеру құқы, мысалы, акционерлердің
реестерін тексеру. Жылма-жыл корпорация президенті әрбір акционерге хат
жіберуі тиіс. Акционер баланстың активі мен пассивін, салық ведомосын
бақылауы мүмкін.
6. Шектеулі міндет құқы. Басқаша айтқанда, корпорация банкротқа
ұшырағанда акция акция сатып алуға шығарған акционердің ақшасын қайтаруға
ешкім кепілдік бермейді.
7. Корпорация жабылған кезде оның активінің бір бөлігін алу құқы, яғни
жабылу дивидендтің алу құқығы.
Корпорацияның міндеттерін өтеу тәртібі бойынша, ең алдымен корпорация
мемлекеттің және адвокаттардың, содан соң белгілі бір тәртіппен өзіне
несие берушілердің, ал ең соңында артықшылықты акция иелерінің және жай
акция иелерінің талабын орындайды.
Директорлар кеңесі, жоғарыда айтып кеткеніміздей, корпорация
акционерлерінің жылма-жыл өтетін жиналысында сайланады. Дауыс берудің екі
әдісі болады. Тікелей дауыс беру- жай көп дауыс алу деген ұғым. Ол әрбір
акционердің қолындағы акция санына тең дауыс беру.Сонымен қатар, дауыс
беруде сенімхатты да пайдалануға болады. Акционерлердің жиналысында
біреудің акциясы негізінде басқа біреу сенімхатпен дауыс беруіне
өкілеттілік алады.
Әрбір корпорация А және Б сериялы жай акцияларды шығара алады (егер
ол оның жарғысына қарсы болмаса) . Әлбетте, А сериялы акция корпорация
құрылтайшыларына, яғни оның жарғысына қол қоюшыларға, ал Б сериялы
басқа инвесторларға тиесілі.А сериялы акцияны иемденушілердің үлкен
құқығы және көптеген дивиденд алатын мүмкіндігі бар. Бұл мүмкіндік
тәуекелділікке берілген төлем тәрізді. Б сериялы акция бойынша дауыс
бермейтін акция (олар акционерлерге дауыс құқын бермейді) және дауыс құқы
шектеулі акция шығару жағдайлары орын алуда.
Көптеген корпорациялар жай акция бойынша номинал бекітеді. Ол акцияның
титулына көрсетіліп, хабарлама сипатында болады. Ол бір акцияға
шаққандағы жарғылық капиталдың мөлшерін көрстеді. Номинал құны акцияның
нарықтық бағасының одан әрі қозғалысына ешқандай әсер етпейді. Ол
акцияны тек алғашқы орналастырғанда ғана маңызды роль атқарады. Номинал
құны- акцияның эмиссиялық бағасы.
Егер акция көпшілікке сатылып кетсе, онда оның бағамен (курсын) сатуға
қатысқан барлық инвесторлар қалыптастырады. Акцияның нарықтық бағасын,
сатушының төмендеткен төменгі бағасымен және сатып алушының төлейтін
жоғары бағасы анықтайды. Акцияның нарықтық бағасын ия корпорация, ия
басқа біреу белгілейді.
Акцияның эмиссиялық және нарықтық бағаларына басқа, оның баланстық
бағасы да болады. Ол қаржы есебінің құжаттары негізінде анықталып,
бухгалтерлік немесе кітаптық баға деп аталады. Ол активтің таза құнын
(корпорация активінен минус оның пассиві) орналастырылған акция санына
бөлгенге, немесе бір акцияға келетін акционерлерге тиесілі капиталдың
көлеміне тең.
Корпорация жай акцияның номиналын көрсетпей де шығаруға құқығы бар.
Онда ол нарықтық бағаммен (курспен) сатылады. Бұл жағдайда акцияның
сертификатында компанияның капиталы бірнеше бірнеше үлеске бөлінгені
көрсетіледі. Корпорация жабылғанда бұл акциялар акционерлерге активтің
белгілі бір бөлігін (номинальдық құнының емес) алуға кепілдік береді.
Артықшылықты акциялар (немесе преференционалды)- меншік туралы ерекше
сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан белгіленген
мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз
етеді.Преференционалды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағалы
қағаз. Оған байланысты артықшылықтар дауыс құқы жоқтығының орнына төлеу
ретінде жүреді.
Артықшылықты акция иемденушісін қорғау үшін акцияның осы түрі бойынша
дивидендтер әрқашан жай акциялар бойынша дивидендтер беруден бұрын
төленеді. Сондықтан бұл акциялардан гөрі жай акция иемдену қауіптілеу.
Артықшылықты акциялар : номинал құны көрсетілген және көрстеілмеген
болып екіге бөлінеді. Бірінші жағдайда дивиденд акциясының номиналына
байланысты процент түрінде есептеледі. Ал номиналсыз артықшылықты
акциялар сирек кездеседі,оларда дивидендтің нақты ақшалы мөлшері
көрсетіледі.Акция номиналының оның нарықтық бағасына әсері жоқ.
Жай акция бойынша төленетін дивидендтер сияқты артықшылықты акция
бойынша да дивидендтер таза пайдадан төленеді. Артықшылықты акция, әдетте
–атаулы бағалы қағаз. Корпорация бұл акцияның бірнеше сериясын шығаруы
мүмкін. Әрбір сериясының әр түрлі көлемдегі артықшылығы бар. Олар әр
сериялы акцияның сертификатында көрсетіледі.
Егер корпорация артықшылықты акциялардың бір емес көп сериясын
шығаратын болса, онда оның біреуін бірінші артықшылықты деп, ал келесісін
екінші артықшылықты деп анықтауы керек. Сондықтан осы акциялардың тек бір
сериясының басқа серияларынан гөрі артықшылығы мол болады. Ол артықшылық
әр түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады: дивиденд алғанда, активтерді
бөлгенде немесе осы екі жағдайды қоса алғанда.
Артықшылықты акциялардың өзі, бірнеше түр тармағына бөлінеді.Оларды былай
топтастыруға болады- қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивтік және
кумулятивтік емес, айырбасталатын (конвертируемые) және айырбасталмайтын
акциялар. Артықшылықты акциялардың аталған түрлерін шығару мүмкіндігі
корпорацияның жарғысында қаралады. Акциялардың бұлай бөлінуінің себебі
акция иемденушілердің артықшылықтарды пайдалануына байланысты. Олар:
• үстеме пайданы бөлуге қатысу;
•хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте
қатысу;
•акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі.
Қатысушылар артықшылығы өз иемденушісіне үстеме пайданы бөлуге қатысуға
мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, корпорация жарғысында жай акция
бойынша төленетін дивидендтің көлемі белгіленген, ал пайда одан жоғары
болса, онда ол артықшылықты акция бойынша төленетін дивидендтің мөлшерін
жоғарылатады. Олардың арасындағы ара қатынасын компанияның өзі
белгілейді.
Қатыспаушылар акциясы иесі еш уақытта белгіленген деңгейден артық
дивиденд алуға құқы жоқ .Егер артықшылықты акциялар кумулятивтік болса,
онда бұрын хабарланған, бірақ кейбір себептермен төленбеген, дивидендтер
міндетті түрде келесі жылы төленеді.Ол жай акциялар бойынша дивиденд
төлеу хабарланбастан бұрын жүзеге асырылады,яғни төленеді. Кумулятивтік
емес акциялар бойынша төленбеген дивидендтерді келесі жылдың дивидендіне
қосуға болмайды.
Айырбасталатын артықшылықты акциялар өз иемденушілеріне кейбір
жағдайларда (егер олар корпорация жарғысында көрсетілген болса) осы
корпорацияның жай акцияларының белгілі бір мөлшеріне айырбастауына
мүмкіндік береді. Айырбастау жөніндегі талап осы типті акция шығарған
кезде жазбаша түрде корпорация кітабында көрсетіледі. Артықшылықты
акциялардың көбісі өтімді. Ал айырбасталмайтын акциялар өз статусын
өзгертуге мүмкіндігі жоқ..
Артықшылықты акциялардың өте сирек кездесетін түр тармағының бірі-
дивиденд төлеуі кейін қалдырылған акциялар. Олар корпорация
құрылтайшыларына ғана арнап шығарылады. Олар бойынша дивиденд тек жай
акциялар бойынша төленетін дивидендтің ең жоғары квотасы төленіп
болғасын ғана беріледі. Содан қалғаны атаулы акция иелеріне бөлінеді.
Егер компанияның ісі өрлеп тұрса, бұл акциялар өте тиімді.
Егер компанияның жарғысында оның директорлары корпорация капиталын
құруға жеке қатысуы керек делінсе, онда директорлық квоталы акция деп
аталатын артықшылықты акцияның арнаулы түрі шығарылады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны,
әлбетте, барлық акциялардың 10%-нен аспайды. Демек, корпорация қаржысында
олардың үлесі өте төмен.Дегенмен де, артықшылықты акциялардың корпорация
ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жиналысында
дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей-ақ қосымша
капитал тартуға мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу корпорацияның
нәтижелі қызмет істеуіне байланысты болса, ал артықшылықты акциялар
бойынша корпорацияның шаруашылық қызметі нәтижелі болмағанына қарамастан
алдын ала жоспарланған кіріс бойынша нақты мөлшерде дивиденд төленеді.
Әрине нақты төленген дивиденд жылдық жұмыс нәтижесіне байланысты түскен
кіріс мөлшерін өсіруі де мүмкін және керісінше, бөлінген пайданын
мөлшерін кемітуі де мүмкін [7] .
Облигация деп эмитенттің белгілі бір шарты орындауға,яғни алған ақша
сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны (мүддені) төлеуді
міндеттенген жазбаша қарыз құжатын айтады. Ол корпорацияның активіне
қарсы қойылады. Облигация арқылы тартылған капитал акционерлік капитал
деп есептелмейді. Облигация шығару қосымша капитал тартудың, бір нысаны.
Эмитенттің жалпы шығыны облигацияны шығаруға және оларды орналастыруға
жұмсаған жылдық шығынға тең болады.
Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан оның кепілі болып
эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол кепілдік- эмитенттің банкротқа
ұшырап,өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде- корпорация мүлігінің бір
бөлігін иемденуге облигация ұстаушының құқы. Облигация да акция сияқты
корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен бұл екі бағалы
қағаздардың бір-бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар. Ол өзгешеліктердің
маңыздылары мыналар:
1. Облигация иемденушісі корпорацияға несие беруші болып табылады. Ал
облигация корпорацияны несиелеудің куәлігі. Өз кезегінде, акционер де
корпорацияны меншіктенушінің бірі. Акция сол меншіктеудің куәлігі
тәрізді.
2. Облигация иемденушісіне сыйақы (мүдде) төленеді. Оның мөлшері алдын
ала бекітіледі және нақты анықталады. Бұл бағалы қағаз өзінде
көрсетілген белгілі бір анықталған уақыт аралығында ғана кіріс
түсіреді. Облигация бойынша сыйақы (мүдде) басқа өтелетін
дивидендтерден бұрын төленеді. Корпорацияның сыйақыны (мүддені)
уақытында төлей алмауы оның банкрот деп танылуына тең. Акционер де
дивиденд түрінде төлемалады. Бірақ дивидендтің мөлшері тіркелмейді
және ол арнаулы уақытта төленбейді. Егер корпорация дивиденд төлеу
туралы хабарламаса, демек, төлегісі келмесе, онда акционер
корпорацияға қарсы ешқандай шара қолдана алмайды.
3. Басқа несие беруші сияқты,облигация иесінің дауыс беру құқы жоқ. Ол
акционерлер жиналысына,сонымен қатар, корпорация басқаруға да
қатыспайды.Оған керісінше акция иесінің корпорацияның мүліктік
мүддесін қорғауда шешуші дауыс құқығы бар.
4. Облигация бойынша сыйақы (мүдде) корпорацияның шығынына жатады. Ол
салықтөлейтін пайдадан төленеді.Ал дивиденд салық төлегеннен қалған
корпорацияның таза пайдасынан өтеледі.
Облигация бойынша мезгіл-мезгіл төленетін сыйақы түріндегі пайда купонға
алмастырылады.Купон деп облигациядан қиылып алынатын талонды айтады. Онда
сыйақы (мүдде) мөлшері көрсетілген. Төленген сыйақының орнына облигациядан
купонды қиып алады. Бұндай сыйақы төлеудің түрін купондарды қырқу деп
айтады. Облигацияда бірсыпыра элементтер көрсетіледі: номиналы, купондық
мөлшер, өтеу туралы нұсқау, эмиссия шарты, қамтамасыз етілуі, рейтингі.
Номиналы деп облигацияның бетінде көрсетілген ақша сомасын айтады. Оны
облигация иесі өтелу мерзімі келгенде алады.
Купондық мөлшер- жыл сайын эмитент төлейтін облигацияның номинал құнына
байланысты келісілген сыйақы (мүдде)- төлем. Жыл сайынғы купондық мөлшер
бөлініп төленуі мүмкін,мысалы,жарты жылда бір рет немесе тоқсан сайын бір
рет. Әлбетте,төлем мына интервалмен орындалады: қаңтар-шілде, ақпан-тамыз,
наурыз-қыркүйек, сәуір-қазан, мамыр-қараша, маусым-желтоқсан. Одан басқа
айдың жұлдыздары да айнаға түскен сәуледей қайталанады. Мысалы, 5 қаңтар-5
шілде, 20наурыз- 20қыркүйек және с.с.
Өтеу күні- компанияның сатып алушыға облигацияның номиналына тең
соманы қайтарып және сыйақы төлеуді тоқтататын күнтізбектегі күн.
Эмиссия шарты- облигация шығару мәмілесі. Ол қарыз алушымен траст
компаниясының шарты бойынша шығарылады. Траст компаниясы корпорацияның
инвесторлары алдында оның кепілі болып, облигация ұстаушылардың мүддесін
қорғап, эмитенттің өз міндеттемелерін орындауын қадағалап отырады. Траст
компаниясы эмитенттің қаржы құжаттарын және оның инвестициялық бизнес-
жоспарын тексеріп, содан кейін ғана өз ризашылығын береді. Осыған
байланысты эмиссия шартына траст компаниясы бірсыпыра ұсыныс
енгізеді.Олардың ішінде жиі кездесетіндері мыналар:
• ең аз өтімділік;
• борыштың ақырғы деңгейі;
• активтерді сатуға тыйым салу;
•төленетін дивиденд мөлшерін шектеу.
Өтеу туралы нұсқау-эмиссия шартындағы тармақ.. Ол бойынша эмитент
облигацияның номиналдық құны және сыйақы (мүдде) төлейтін арнаулы қор
құрады. Ол қор траст компаниясының бақылауында болады.
Эмиссия шартында облигацияны уақытынан бұрын кері сатып алу бабы да болуы
мүмкін, яғни эмитенттің өз облигацияларын қайтарып алу құқы. Әдетте, ондай
жағдай облигация шығарылғаннан кейінгі алтыншы жылдан басталады. Уақытынан
бұрын қайта сатып алғанда облигацияның бағасы оның номиналдық құнынан
жоғары болады.[8] .
Облигация қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болып
бөлінеді.Облигациялардың қамтамасыз етілуі деп оларды шығарғанда кепілдікке
корпорация активтерін немесе мүліктерін салуды айтады. Қамтамасыз етілген
облигация корпорацияның негізгі активтерін талап етуге құқық беріп және
сонымен бірге оның негізгі меншігінен облигацияға салынғанын көрсетеді.
Егер корпорация тағайындалған мезгілде өз облигациясын өтей алмаса, онда
оны ұстаушылар кепілдікті өз пайдасына сатуға құқы бар.Қамтамасыз етуге
қозғалмалы, қозғалмайтын мүліктер және басқа бағалы қағаздар салынады.
Осыған байланысты мынадай айырмашылықтарды атауға болады:
• қозғалмайтын мүлікке салынған облигациялар. Оларды қамтамасыз ететін
жай немесе арнаулы мүліктер (мысалы, жаңа салынған өндіріс орны);
• басқа компаниялардың траст жағдайында сақталатын акциялары және
облигацияларымен қамтамасыз етілген осы компанияның облигациялары;
.• қозғалмалы мүлікпен қамтамасыз етілген облигациялар.Оларды сенімхатпен
басқа біреу иемденуіне құқылы.
Қамтамасыз етілмеген облигациялар- жалпы кепілдігі бар, басқаша айтқанда,
эмитенттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемелері. Оларды
болашақтағы шаруашылық ісінен түсетін табысқа үміттеніп шығарады.
Корпорация банкротқа ұшыраған жағдайда ол облигацияларды арнаулы түрде
өтейді.
Акция сияқты облигациялардың да номиналы және нарықтық бағасы болады.
Оның номиналына байланысты процентпен көрсетілген нарықтық бағасы
облигацияның курсы деп аталады. Егер нарықтық бағасы номиналынан жоғары
болса, онда облигация сыйлықпен сатылды деп аталады. Егер номиналынан
бағасы төменг болса, онда облигацияның жаңа иесі оны дисконтпен,яғни
бағасын төмендетіп сатып алады. Облигацияның нарықтық бағасы қандай болса
да сыйақы (мүдде) оның номиналына байланысты есептеледі.
Облигацияның нарықтық бағасы, бір жағынан, заемды шығару жағдайына,
екінші жағынан, нарықтағы әр уақытта әр түрлі болып қалыптасатын жағдайға
байланысты анықталады. Егер нарықта купондық бағасы жоғары жаңа заем пайда
болса, онда ол жағдай айналымдағы облигацияларға екі түрлі әсер етеді.
Біріншіден, егер жаңа жағдайлармен шығарылған заемдар өте көп болса,
онда бұрын төмен бағамен шығарылған облигациялардың курсы төмендейді.
Басқаша айтқанда, олар дисконтпен сатылады. Себебі бұндай облигациялар тек
номиналы бойынша өтеледі. Ал арасындағы айырмашылық жаңа иемденушіге өте
төмен кіріс түсіреді.
Екіншіден, егер жаңа облигациялар аз болса, олар номиналынан жоғары
курспен (сыйлықпен) сатылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz