Шал ақынның дүниетанымына тарихи-философиялық талдау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Шал ақын шығармашылығының қазақ философиясындағы орны ... ... .11
1.1 Шал ақынның дүниетанымының қалыптасуы,
даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2 Шал ақынның болмыс, ғұмыр, өмір, өлім туралы ұстанымдары ... ... ... ... ...25
1.3 Шал ақынның адам туралы ілімі және оның сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2 Шал ақын шығармашылығының ағартушылық.тәрбиелік маңызы ... ..69
2.1 Шал ақынның этикалық ілімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
2.2 Шал ақынның әйел болмысы туралы ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 100
2.3 Рухани сабақтастықтың кеңістігі мен уақыты аясындағы Шал ақын ... ... 111
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 118
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..120
1 Шал ақын шығармашылығының қазақ философиясындағы орны ... ... .11
1.1 Шал ақынның дүниетанымының қалыптасуы,
даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2 Шал ақынның болмыс, ғұмыр, өмір, өлім туралы ұстанымдары ... ... ... ... ...25
1.3 Шал ақынның адам туралы ілімі және оның сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2 Шал ақын шығармашылығының ағартушылық.тәрбиелік маңызы ... ..69
2.1 Шал ақынның этикалық ілімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
2.2 Шал ақынның әйел болмысы туралы ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 100
2.3 Рухани сабақтастықтың кеңістігі мен уақыты аясындағы Шал ақын ... ... 111
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 118
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..120
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл диссертациялық зерттеуде қазақ мәдениеті мен философиясының көрнекті өкілі Шал Күлекеұлының дүниетанымы тарихи-философиялық талдаудан өткізілді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстанның 2004 жылғы негізгі бағыттарының ішкі және сыртқы саясаты» жолдауына сәйкес әзірленген «Мәдени мұра» бағдарламасы іске асырулуда Отандық зерттеушілердің дәстүрі мен ұлттық мәдениетке, оның тарихы мен ерекшеліктеріне деген қызығушылығы арта түсуде. Ғылымның көптеген салаларында әр түрлі қырларынан жазылған зерттеу жұмыстары ұлттық рухани мұрасының бұрын онша мән берілмеген тың. Қабаттарына жол ашуда. Шал ақын шығармашылығын тарихи-философиялық талдауға арналған біздің зерттеу жұмысымыз да ұлттық-мәдени мұрамызға өз үлесін қосар тың еңбек болады деген мақсаттамыз.
Қазақстанда жаңа қоғамдық қатынастар жүйесін құру, оны нығайту және өркендету үлкен жылдамдықпен іске асырылуда. Нарықтық экономика ұлт өмірі мен тұрмысына бұрын-соңды болмаған тың өзгерістер әкелді. Адамдардың еңбекке деген қатынасы, еңбекті ұйымдастыру формалары жалпы психологияны өзгертті. Тоталитарлық жүйе кезінде қалыптасқан түсінік ұғымдардан бас тарту басталды. Әрине, халық жаңа қарым-қатынастар талабына бейімделеді, оның қисыны аясында тіршілік ете бастайды. Бірақ оның болмысында ешуақытта жоғалмайтын, қайта жылдар, ғасырлар өткен сайын жарқырап мен мұндалап тұратын құндылықтар жүйесінің мол қабаты бар. Ол халық бітім-болмысының негізі, түп-тамыры.
Ғалым-философ Ж.Ж. Молдабеков «Қазақтану» туралы сүбелі еңбектер жазып, оның өрісін кеңейтуде. Бұл әртүрлі қырды қамтитын жаңа, тың бағытқа жол салу деп бағалауға тұрарлық бастама. Әрине, мұның аясында философтар, этнографтар, тарихшылар да еңбек етуі қажет.
Ж. Молдабековтің методологиялық маңызы зор мынадай ұстанымдары біздің зерттеумізге бағыт-бағдар болды.
«Біріншіден, адалдық жолын іздестіру. Ол үшін жыртқыштық пейілді баса білу қажет болды. Бұл тыныштықтың бір кепілі. Екіншіден, іргесі бекем, хакімдігі күшті билік құру арқылы өз ел-жұртының иесі болу. Бұл дүние-мүлкін, мал-жанын қорғау өнерін жетілдіріп, шебердің қолын, шешеннің тілін ортақ мүддеге жұмсауды үндейді.
Үшіншіден, адам мұратын елдің, халықтың, қоғамның мүддесімен ұштастыру идеясы. Әлгінде келтірілген ойлардың бұл мәселеге қатысты екені күмәнсыз. Қазақ ақиқатқа деген ұмтылысынан, адалдыққа деген антынан ауытқи бермеді» 1, 38 б. деп жаза отырып, Ж. Молдабеков біздің ізденістері-мізге тікелей қатысты мына мәселелерге назар аударды.
1. Қазақты өзіне - өзін және басқаларға танытқызатын, жаңа талап, заман үрдісіне ағарту икемдейтін, өркениет ұйытқысына орай ұйымдастыратын мәдени тетіктерді зерделеу және ұсыну;
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстанның 2004 жылғы негізгі бағыттарының ішкі және сыртқы саясаты» жолдауына сәйкес әзірленген «Мәдени мұра» бағдарламасы іске асырулуда Отандық зерттеушілердің дәстүрі мен ұлттық мәдениетке, оның тарихы мен ерекшеліктеріне деген қызығушылығы арта түсуде. Ғылымның көптеген салаларында әр түрлі қырларынан жазылған зерттеу жұмыстары ұлттық рухани мұрасының бұрын онша мән берілмеген тың. Қабаттарына жол ашуда. Шал ақын шығармашылығын тарихи-философиялық талдауға арналған біздің зерттеу жұмысымыз да ұлттық-мәдени мұрамызға өз үлесін қосар тың еңбек болады деген мақсаттамыз.
Қазақстанда жаңа қоғамдық қатынастар жүйесін құру, оны нығайту және өркендету үлкен жылдамдықпен іске асырылуда. Нарықтық экономика ұлт өмірі мен тұрмысына бұрын-соңды болмаған тың өзгерістер әкелді. Адамдардың еңбекке деген қатынасы, еңбекті ұйымдастыру формалары жалпы психологияны өзгертті. Тоталитарлық жүйе кезінде қалыптасқан түсінік ұғымдардан бас тарту басталды. Әрине, халық жаңа қарым-қатынастар талабына бейімделеді, оның қисыны аясында тіршілік ете бастайды. Бірақ оның болмысында ешуақытта жоғалмайтын, қайта жылдар, ғасырлар өткен сайын жарқырап мен мұндалап тұратын құндылықтар жүйесінің мол қабаты бар. Ол халық бітім-болмысының негізі, түп-тамыры.
Ғалым-философ Ж.Ж. Молдабеков «Қазақтану» туралы сүбелі еңбектер жазып, оның өрісін кеңейтуде. Бұл әртүрлі қырды қамтитын жаңа, тың бағытқа жол салу деп бағалауға тұрарлық бастама. Әрине, мұның аясында философтар, этнографтар, тарихшылар да еңбек етуі қажет.
Ж. Молдабековтің методологиялық маңызы зор мынадай ұстанымдары біздің зерттеумізге бағыт-бағдар болды.
«Біріншіден, адалдық жолын іздестіру. Ол үшін жыртқыштық пейілді баса білу қажет болды. Бұл тыныштықтың бір кепілі. Екіншіден, іргесі бекем, хакімдігі күшті билік құру арқылы өз ел-жұртының иесі болу. Бұл дүние-мүлкін, мал-жанын қорғау өнерін жетілдіріп, шебердің қолын, шешеннің тілін ортақ мүддеге жұмсауды үндейді.
Үшіншіден, адам мұратын елдің, халықтың, қоғамның мүддесімен ұштастыру идеясы. Әлгінде келтірілген ойлардың бұл мәселеге қатысты екені күмәнсыз. Қазақ ақиқатқа деген ұмтылысынан, адалдыққа деген антынан ауытқи бермеді» 1, 38 б. деп жаза отырып, Ж. Молдабеков біздің ізденістері-мізге тікелей қатысты мына мәселелерге назар аударды.
1. Қазақты өзіне - өзін және басқаларға танытқызатын, жаңа талап, заман үрдісіне ағарту икемдейтін, өркениет ұйытқысына орай ұйымдастыратын мәдени тетіктерді зерделеу және ұсыну;
1 Молдабеков Ж..Ж. Қазақ осы - мың өліп, мың тірілген: Оқу құралы. - Алматы: Санат, 1998. - 38 б.
2 Тәжібаев Р. Батыс пен Шығыс өркениеті ортасында Қазақстан // Таңшолпан. – 2006. - №4. - 151 б.
3 Нұрланова К.Ш. Человек и мир. Казахская национальная идея. - Алматы: Қаржы-Қаражат, 1994.- 23 б., 130 б.
4 Ахметжанова А.С., Қылышпаева А.С. Азаматтық сана - әлемтанушылық көзқарасы // ПМУ Хабаршысы. Педагогикалық серия.- 2004.- №2. - 17 б.
5 Қалиев С. Қазақ педагогикасының теориялық негіздері теориялық негіздері мен тарихы – Алматы: Рауан, 1998. - 3 б.
6 Кенжалы Т. Асан Қайғының дүниеге көзқарасы: Философ. ғыл. канд. автореф. - Алматы, 1993. - 25 б.
7 Қанағатова А. Бұқар жырау мен Қабан жыраудың этикалық көзқарастары: Философ. ғыл. канд. автореф. - Алматы, 2005. - 20 б.
8 Арынғазиева Б.Б. Хандық дәуіріндегі ақын-жыраулар философиясындағы кісілік құндылықтары жүйесі (XV-XVIII ғасырлар): Философ. ғыл. канд. автореф. - Алматы, 2005. - 6 – 10 бб.
9 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999.- 236 б.
10 Сәбетқызы Ақатай. Асан Қайғыдан Абайға дейін // Білім және еңбек.- 1985. - №3. – 22 - 23 бб.
11 Касымжанов А.Х. Абу-Насыр аль-Фараби. - Москва: Мысль, 1982. -С.62-69.
12 Абдильдин Ж.М. Проблема начала в теоретическом познании. - Алма-Ата: Наука, 1967. - С.199.
13 Нысанбаев А.Н. Мировоззрение Аль-Фараби и Ибн Сины в контексте религиозно-философской традиции народов Центральной Азии // Евразийское сообщество: общество, политика, культура. - 1998. - №1. - С. 98.
14 Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: Кеше, бүгін, ертең. - Алматы: Ғылым, 1999. - 48 б.
15 Есімов Ғ. Хакім Абай. - Алматы, 1994. - 98 б.
16 Алтаев Ж. Фольклордың дүниетанымдық негізі // ҚазМУ хабаршысы. Философия сериясы. - 1994.- №2. – 41- 43 бб.
17 Касабеков А., Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихнама. Кіріспе.- Алматы: Ер-Даулет 1994.- 172 б.
18 Ғабитов Т.Х. Қазақ мәдениетінің типологиясы. - Алматы: Қазақ университеті, 1998.- 203 б.
19 Молдабеков Ж. Адам құпиясы және қабілеті // Ақиқат. - 1993. - №3. – 19-21 бб.
20 Орынбеков И. Предфилософия протокозахов. - Алматы, 1994. - С. 208.
21 Нұржанов Б.Г. Город и степь // Евразийское сообщество.- 1997.- №3. – С. 9-11
2 Тәжібаев Р. Батыс пен Шығыс өркениеті ортасында Қазақстан // Таңшолпан. – 2006. - №4. - 151 б.
3 Нұрланова К.Ш. Человек и мир. Казахская национальная идея. - Алматы: Қаржы-Қаражат, 1994.- 23 б., 130 б.
4 Ахметжанова А.С., Қылышпаева А.С. Азаматтық сана - әлемтанушылық көзқарасы // ПМУ Хабаршысы. Педагогикалық серия.- 2004.- №2. - 17 б.
5 Қалиев С. Қазақ педагогикасының теориялық негіздері теориялық негіздері мен тарихы – Алматы: Рауан, 1998. - 3 б.
6 Кенжалы Т. Асан Қайғының дүниеге көзқарасы: Философ. ғыл. канд. автореф. - Алматы, 1993. - 25 б.
7 Қанағатова А. Бұқар жырау мен Қабан жыраудың этикалық көзқарастары: Философ. ғыл. канд. автореф. - Алматы, 2005. - 20 б.
8 Арынғазиева Б.Б. Хандық дәуіріндегі ақын-жыраулар философиясындағы кісілік құндылықтары жүйесі (XV-XVIII ғасырлар): Философ. ғыл. канд. автореф. - Алматы, 2005. - 6 – 10 бб.
9 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999.- 236 б.
10 Сәбетқызы Ақатай. Асан Қайғыдан Абайға дейін // Білім және еңбек.- 1985. - №3. – 22 - 23 бб.
11 Касымжанов А.Х. Абу-Насыр аль-Фараби. - Москва: Мысль, 1982. -С.62-69.
12 Абдильдин Ж.М. Проблема начала в теоретическом познании. - Алма-Ата: Наука, 1967. - С.199.
13 Нысанбаев А.Н. Мировоззрение Аль-Фараби и Ибн Сины в контексте религиозно-философской традиции народов Центральной Азии // Евразийское сообщество: общество, политика, культура. - 1998. - №1. - С. 98.
14 Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: Кеше, бүгін, ертең. - Алматы: Ғылым, 1999. - 48 б.
15 Есімов Ғ. Хакім Абай. - Алматы, 1994. - 98 б.
16 Алтаев Ж. Фольклордың дүниетанымдық негізі // ҚазМУ хабаршысы. Философия сериясы. - 1994.- №2. – 41- 43 бб.
17 Касабеков А., Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихнама. Кіріспе.- Алматы: Ер-Даулет 1994.- 172 б.
18 Ғабитов Т.Х. Қазақ мәдениетінің типологиясы. - Алматы: Қазақ университеті, 1998.- 203 б.
19 Молдабеков Ж. Адам құпиясы және қабілеті // Ақиқат. - 1993. - №3. – 19-21 бб.
20 Орынбеков И. Предфилософия протокозахов. - Алматы, 1994. - С. 208.
21 Нұржанов Б.Г. Город и степь // Евразийское сообщество.- 1997.- №3. – С. 9-11
М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
ОӘЖ 1 (091)(574) Қолжазба
құқығында
ИБРАЕВА НҮРИЛА ӘМІРҚЫЗЫ
Шал ақынның дүниетанымына тарихи-философиялық талдау
Философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындаған диссертация
09.00.03 - философия тарихы
Ғылыми жетекшісі
философия ғылымдарының
докторы, профессор
Мұсаева Н. Р.
Қазақстан Республикасы
Шымкент, 2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Шал ақын шығармашылығының қазақ философиясындағы орны ... ... .11
1.1 Шал ақынның дүниетанымының қалыптасуы,
даму ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...11
1.2 Шал ақынның болмыс, ғұмыр, өмір, өлім туралы
ұстанымдары ... ... ... ... ...25
1.3 Шал ақынның адам туралы ілімі және оның сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2 Шал ақын шығармашылығының ағартушылық-тәрбиелік маңызы ... ..69
2.1 Шал ақынның этикалық
ілімі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 69
2.2 Шал ақынның әйел болмысы туралы
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 100
2.3 Рухани сабақтастықтың кеңістігі мен уақыты аясындағы Шал ақын ... ...
111
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..118
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
120
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл диссертациялық зерттеуде қазақ
мәдениеті мен философиясының көрнекті өкілі Шал Күлекеұлының дүниетанымы
тарихи-философиялық талдаудан өткізілді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстанның 2004 жылғы негізгі бағыттарының ішкі және сыртқы саясаты
жолдауына сәйкес әзірленген Мәдени мұра бағдарламасы іске асырулуда
Отандық зерттеушілердің дәстүрі мен ұлттық мәдениетке, оның тарихы мен
ерекшеліктеріне деген қызығушылығы арта түсуде. Ғылымның көптеген
салаларында әр түрлі қырларынан жазылған зерттеу жұмыстары ұлттық рухани
мұрасының бұрын онша мән берілмеген тың. Қабаттарына жол ашуда. Шал ақын
шығармашылығын тарихи-философиялық талдауға арналған біздің зерттеу
жұмысымыз да ұлттық-мәдени мұрамызға өз үлесін қосар тың еңбек болады деген
мақсаттамыз.
Қазақстанда жаңа қоғамдық қатынастар жүйесін құру, оны нығайту және
өркендету үлкен жылдамдықпен іске асырылуда. Нарықтық экономика ұлт өмірі
мен тұрмысына бұрын-соңды болмаған тың өзгерістер әкелді. Адамдардың
еңбекке деген қатынасы, еңбекті ұйымдастыру формалары жалпы психологияны
өзгертті. Тоталитарлық жүйе кезінде қалыптасқан түсінік ұғымдардан бас
тарту басталды. Әрине, халық жаңа қарым-қатынастар талабына бейімделеді,
оның қисыны аясында тіршілік ете бастайды. Бірақ оның болмысында ешуақытта
жоғалмайтын, қайта жылдар, ғасырлар өткен сайын жарқырап мен мұндалап
тұратын құндылықтар жүйесінің мол қабаты бар. Ол халық бітім-болмысының
негізі, түп-тамыры.
Ғалым-философ Ж.Ж. Молдабеков Қазақтану туралы сүбелі еңбектер жазып,
оның өрісін кеңейтуде. Бұл әртүрлі қырды қамтитын жаңа, тың бағытқа жол
салу деп бағалауға тұрарлық бастама. Әрине, мұның аясында философтар,
этнографтар, тарихшылар да еңбек етуі қажет.
Ж. Молдабековтің методологиялық маңызы зор мынадай ұстанымдары біздің
зерттеумізге бағыт-бағдар болды.
Біріншіден, адалдық жолын іздестіру. Ол үшін жыртқыштық пейілді баса
білу қажет болды. Бұл тыныштықтың бір кепілі. Екіншіден, іргесі бекем,
хакімдігі күшті билік құру арқылы өз ел-жұртының иесі болу. Бұл дүние-
мүлкін, мал-жанын қорғау өнерін жетілдіріп, шебердің қолын, шешеннің тілін
ортақ мүддеге жұмсауды үндейді.
Үшіншіден, адам мұратын елдің, халықтың, қоғамның мүддесімен ұштастыру
идеясы. Әлгінде келтірілген ойлардың бұл мәселеге қатысты екені күмәнсыз.
Қазақ ақиқатқа деген ұмтылысынан, адалдыққа деген антынан ауытқи бермеді
[1, 38 б.] деп жаза отырып, Ж. Молдабеков біздің ізденістері-мізге тікелей
қатысты мына мәселелерге назар аударды.
1. Қазақты өзіне - өзін және басқаларға танытқызатын, жаңа талап, заман
үрдісіне ағарту икемдейтін, өркениет ұйытқысына орай ұйымдастыратын мәдени
тетіктерді зерделеу және ұсыну;
2. Тарихи үрдістерде қазіргі заманның даму қисына қазақ халқы алдында
мынадай үш талап қояды: елдігін сақтау, өзін - өзі меңгеру, атамекенін
іргелі ел ету, мәдениетін дамыту, бірауызды ынтымақты болып, елдігін,
Отанын қорғау.
3. Қазақтанудың арнайы дүниетанымның саласы болып қалыптасуына үш шарт
ықпал етеді: тірліктің табиғи ортасын сезіне білу, соған бейімделу;
атамекеніндегі ел мен ердің жан-дүниесіне жақындау, жігері және үмітімен
жандану; табиғаттың құдыреті мен атамекеннің кереметін адамның ес-жадында
сақтау, сол құбылыстарға араласу арқылы белгілі бір қуаныш-қуатты иемдену.
Қазақ халқының рухани негізін де осы үш арна қалыптастырады деуге болады
[1, 38 б.].
Осы үзіндіде ғалым қорытындылаған, топтаған халық болмысының аса
маңызды атрибуттары мен сапалық ерекшеліктері әруақытта өте қажет және
заман өзгерген, дамыған сайын олардың қажеттілігі одан әрі арта береді.
Өйткені, халықтың өзін - өзі іздестіруі, өзіндік оқшаулануы күннен күнге
тереңдемесе, бәсеңдемейді. Оқшаулану дегеніміз-бөлектеу емес, керісінше
қанат жайып келе жатқан бірегейлену, жақындасу, тегістелу процесінде өзін -
өзі жоғалтпауға әрекет істеу соны әртүрлі мәдени, әдеби, ғылыми, рухани
жолдармен іске асыру.
Рашид Тәжібаев деген жас ғалым Батыс пен Шығыс өркениеті ортасында -
Қазақстан тақырыпты қысқа, бірақ нұсқа мақаласында: ... қазір әлемде
жаһандану, интеграция, модернизация деген сөздер негізінен Батыстың
үстемдігін орнатуға бағытталып, Қазақстан өзіне бейтаныс бұл ұғымдардың
астарында қандай мағына жатқанын білуі керек. Әртүрлі дін, тіл, ұлт
өкілдерін бір шаңырақтың астында ауызбіршілік жағдайында ұстауға қаншалықты
күші жетеді? Қазақстан үшін жаһандану, интеграция, модернизация деген
сөздер мақсат емес, мақсатқа жету жолында қолданатын құрал болу керек [2,
151 б.] деп өте орынды атап көрсетті.
Аталған инновациялық мағынадағы сөздерді құрал етіп пайдалану үшін
оларды игеру, мағынасын, астарын түсіну жеткіліксіз. Оларға қарама-қарсы
рухани күш, қуат ретінде өзімізге тән түпнегіздер мен сапалық белгілерді
жарқырата шығарып, басқалардың назарына ілігетіндей дәрежеде дамытуымыз
қажет. Осы тұрғыдан Р. Тәжібаевтың мына бір пікірімен келіспеске болмайды.
Біз, өзімізді әлемдік держава деңгейіне жеткізген мәдениетімізді
жаңғыртуымыз керек. Ол әрине, Алтын Орда кезіндегі рухани байлығымыз [2,
153 б.] деп жазады жас ғалым.
Ғалым Қ.Нұрланова ұлттық идея деңгейіне көтерген сұхбатшылдық, іштесу,
дүние және әлеммен үйлесімді болу, ақсақалдарды сыйлау, адамдық жылылықты
сақтау [3, 23 б.] сияқты ұлттық ділдің маңызды сапалық белгілерін
насихаттау арқылы рухани және әлеуметтік-адамгершілік дүниесі бай, жаңашыл,
шығармашылық ойлау қабілеті мен дүниетанымдық мәдениеті жетілген зерделі
тұлға қалыптастыру күн тәртібінен ешуақытта түспейтін, болашаққа
бағытталған міндет.
Қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасы-көп ұлтты, іргелі мемлекет.
Сондықтан, көп ұлтты халықтардың этностық ерекшеліктерін қамти отырып,
оларды ортақ отанының болашақ дамуына үлес қосатын қазақстандық
елжандылыққа тәрбиелеу идеологиясының алғышарттарын түзіп, оны жүзеге асыру-
мемлекеттік маңызды ұстаным.
Қазіргі жаңғыру кезеңінде біздің қоғамыздың ілгерілеу процесіндегі адам
факторын және оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту
жағдайында бала тәрбиесінің мәні мен орны негізгі көкейтесті зерттеу болып
отыр. Тәуелсіз мемлекетіміздің өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі, әл-ахуалының
артуын жүзеге асырудың аса маңызды құралы қоғамның барлық саласын, соның
ішінде ұлттық мәдениет пен білімді дамытуға кеңінен жол ашты.
Қазақстан Республикасының этникалық-мәдени білімнің тұжырымдамасында
(1996): Тәрбиенің қарым-қатынасқа көшуі кезінде саяси экономикалық және
рухани дағдарыстарды жеңіп шыға алатын, өмірге икемделген, білікті, жан-
жақты мәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеу [4, 17 б.] - деп өнер мен
мәдениетті дамытуға ерекше мән берілсе, орта білімді дамыту тұжырымдамысы
жобасында (1997): Білім берудің маңызды мақсаты адамды әдеттегі үйреншікті
сана-сезім шеңберінен алып шығып, мәдениеттің биік деңгейіне көтеру [5, 3
б.] деп оқушылардың көркемдік талғамын халықтық мұралар арқылы өркениетті
мәдениетке жеткізу көзделеді.
Ұлттық тәрбиенің қайнар көзі қазақтанудың күре тамыры болып табылатын
қазақ әдебиетінде, оның жарқын беттерінің бірі ақын-жыраулар шығармашылығы
екенінде ешкімнің дауы жоқ.
Қазақтану жолында осы уақытқа дейін А. Құнанбаев, Ш. Уәлиханов,
Ш. Құдайбердиев, Қ.А. Яссауи, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М. Дулатов,
Ж. Аймауытов М. Әуезов еңбектері жан-жақты зерттеліп, олардың әдеби
мұрасының ұлағаты саралануда. Осы бағыттағы жұмыстар одан әрі тереңдеп,
оның орбитасына бұдан бұрынғы тарихи дәуірдегі інжу - маржандарымыз ене
бастады.
Осы контексте XV-XVIII ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулар
шығармашылығы ерекше атап өтуге болады. Олардың мұрасы соңғы 10-15 жылдың
ішінде философиялық зерттеудің нысанына айналды.
Кенжалы Асан Қайғының дүниетанымы [6, 25 б.], А. Қанағатова Бұқар
жырауды мен Қабан жыраудың этикалық көзқарастары [7, 20б.],
Б.Б. Арынғазиева Хандық дәуіріндегі ақын-жыраулар
философиясындағы кісілік құндылықтар жүйесі (XV-XVIII ғасырлар) [8, 6 б.]
сияқты кандидаттық диссертациялар жазылды.
Бұл зерттеулерде ақын-жыраулардың қазақ халқының ойлау мәдениетін
қалыптастырудағы өзіндік ізденістері мен ерекше табыстары сарапталды,
олардың поэзияның әдемі тілі арқылы берілген этикалық, дүниетанымдық
ұғымдарына назар аударылды. Елдік пен ерлік, жақсылық пен жамандық,
надандық пен көрегендік сияқты ұғымдар төңірегінде біршама пікірлер
тұжырымдалды.
Ақын жыраулар шығармашылығының әлі де айтылмаған, ашылмаған жақтары
мол.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның дамуы
– қоғамның идеялық бірлігінде, Ғасырлар тоғысында, Тарих толқынында
және басқа да еңбектерінде қазақ халқының ұлттық сана сезімі өскенін атап
көрсетіп, оның түпнегзінде қазіргідей жедел құбылатын заманда ұлттық қадір
– қасиеттің жатқанына әр уақытта назар аударып жүр. Осы өте жағымды үрдісті
одан әрі жетілдіру үшін ең алдымен республика халқын азаматтық және саяси
қауымдастық ретінде қалыптастыру қажеттігін ерекше атап көрсетеді [9, 236
б.]
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Шал Күлекеұлының шығармашылығын сөз
еткенде екі түрлі мәселе туындайды. Оның бірі-шығармаларының жариялануы
және олардың толықтығы, жинақталуы. Екіншісі, оның шығармашылығына талдау
жасау, түсіндіру мәселесі.
Кейбір деректерге сүйенсек Жаңа әдебиет журналының 5 санында 1929
жылы Шал ақынның бір өлеңі басылыпты. Сонан кейін Ғалым Малдыбаев Шал ақын
кім деген мақала жазып, соған қосып 1958 жылы 28 қарашада Қазақ әдебиеті
газетінде 8 өлең жариялаған.
Жалпы ақын шығармалары XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ ақындары
шығармаларының жинағы (1962) Үш ғасыр жырлайды (1965) Ертедегі әдебиет
нұсқалары (1967) Алдаспан (1971) Бес ғасыр жырлайды (1989) сияқты
жинақтарда жарық көрген.
Шал ақын шығармашылығымен негізінен әдебиетшілер айналысқан. Шәкір
Ыбыраев, Өмірзақ Айтбайұлы, Рәбиға Сыздыкова, Рахманкұл Бердібаев, Мұзафар
Әлімбаев, Өтеген Күмісбаев сияқты ғалымдар ақын туралы талдау мақалалар
жазған.
Философиялық әдебиетте Шал ақын шығармашылығы О.А. Сегізбаевтың, С.Е.
Нұрмұратовтың, Н.Р. Мұсаеваның, Қ. Нұрланованың, Г. Нұрышеваның, С.
Ақатайдың еңбектерінде қарастырылған.
Бүгінгі күнге дейін Шал ақын дүниетанымын зерттеуде біршама
атқарылғанымен ұсынылып отырған бұл еңбекте ақын дүниетанымы алғаш рет
тарихи – философиялық талдаудан өткізілді.
О.А. Сегізбаев Казахская философия XV начала XX века деп аталатын
көлемді еңбегінде Шал ақынның дүниетанымына баға беріп, оның шығармаларында
қойылған философиялық мәселелердің сипатын анықтайды. Бұл ақын
шығармашылығына жан-жақты баға берілген бірден-бір еңбек. О.А.
Сегізбаев орыс тілді маман болғандықтан Шал ақынның ойлау мәдениетіне
тереңірек бойлау қиын болғандығы сөзсіз.
С. Ақатай Шал ақын туралы арнайы еңбек жазбағанмен, 1985 жылы Білім
және еңбек журналында Асан Қайғыдан Абайға дейін деген проблемалық
мақала жариялаған. Осы қысқа да нұсқа еңбектің негізгі идеялары Шал ақынға
да қатысты.
Өйткені ғалым халықтың тұнып тұрған тарихи тұтасқан поэзиясын игеруіміз
қалай, - деп заңды сұрақ қойып, оған шығармаларымызға эпиграф ретінде
қолдану мен жаттап алып, таңдай қағудан басқа қомақты жұмысты
тындырмағанымызды орынды еске салады [10, 22 б.]. Бұл пікір бұдан жиырма
жыл бұрын айтылса да әлі де өзінің құндылығын жойған жоқ.
Жаттау дұрыс ақ, бірақ ол рухани қазынаны игерудің ең оңай механикалық
жолы. Ал түбегейлі игеру көне мұрамыздың ұғымдық ой жүйесіне бойлай
кірумен, ол жүйеге бүгінгі сана деңгейімізді дәлдеп тоғысып, байытып
отыруымызбен байланысты.
Бұл әрине, игерудің өте қиын жағы. Мұра бай болғанымен қазіргі мәдени
процесімізге етене кірмеген соң қосалқы, дербес, оқшау қозғалыссыз, ой
байлық қасиетінен жаңылмайды. Мұра мұндайда ұлт шекпенінде жарқырауық
әшекей функциясын ғана атқармақ [10, 22 б.] деп орынды атап көрсеткен.
С. Ақатай ерекше көңіл бөлген мұраның ұғымдық ой жүйесіне бойлау-
қазіргі уақыттағы ең маңызды мәселе. Жоғарыда біз атап көрсеткендей,
көптеген мұра жарық көруде.
Ал оны түсіндіріп, қазіргі ұрпақтың рухани дүниесінің пәрменді
факторына айналдыру-кезек күттірмейтін маңызды қоғамдық шара. Қазіргі терең
қанат жайған ақпарат құралдары арқылы берілетін көпжақты, әр түрлі
сарындағы хабарлардың экспансиясына душар болып отырған жас ұрпаққа ұлттың
өскелең, берері мол құнарлы рухани тәжірибесін ұсыну бірден - бір
қажеттілік.
Зерттеу жұмысының нысаны. Шал ақын дүниетанымының біртұтастығын
анықтап, оның философиялық астарын негіздеу. Зерттеу жұмысының пәні - Шал
ақын шығармаларына талдау жасап, оның ұғымдық жүйесіне бойлап, ақынның
философиялық көзқарасын анықтау.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің бастапқы мақсаты
қазақ философиясындағы Шал ақынның дүниетанымын тарихи – философиялық
тұрғыдан зерттеп, тұжырым жасау. Шал ақынның ойлау мәдениетінің
ерекшелігіне, оның дүниетанымдық түсінік үлгілеріне талдау жасау ғылыми
еңбектің басымдылық танытатын бағдарларының бірі болып табылады. Осы
кешенді мақсаттан мынадай негізгі міндеттер туындайды:
- Шал ақынның дүниетанымының негізгі ерекшеліктерін айқындау;
- Шал ақын шығармашылығының тарихи және теориялық көздерін көрсету;
- Шал ақын ұстанған негізгі идеалдарға сараптама жасау;
- Шал ақын шығармаларындағы адам мәселесінің қойылу ерекшеліктерін
сараптау;
- Ойшыл ақынның геронтологиялық ізденістеріне бүгінгі күн тұрғысынан
баға беру;
- Ақын шығармашылығындағы өмір мен өлім мәселелерінің қойылуын сипаттау;
- Шал ақынның этикалық ұғымдарының мәнін ашу;
- Ақын шығармашылығынан туындайтын ұлағаттар мен өнегенің тәрбиелік
мәніне назар аударып, олардың мәңгілік сипатын негіздеу.
Біз арнайы бөліп көрсеткен міндеттер ауқымы өте кең, мұның өзі Шал
ақынның дүниетанымының философиялық сипатының ауқымдылығын дәлелдейді.
Оның әдебиет пен көркем сөз аясынан шығып, көсем сөз, даналық сөз
деңгейіне көтерілген ақын болғандығы ешбір шүбә келтірмейді.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері. Зерттеудің нысаны
ақын шығармашылығы, мұның өзі белгілі қиындықтар туғызады. Өйткені ақын
болумен философиялық туынды жасаудың арасы жер мен көктей. Жақсы ақын
философ, ал философтың ақын болуы шарт емес. Бұлардың әрқайсысы ойлау
мәдениетінің ерекше қабаттары, өзіндік жолы мен қисын бар қабаттар. Бірақ
бұл екеуін де өзара біріктіретін құдыретті күш-адамның ойлау қабілеті.
Өйткені ақын болу да ойлауды қажет етеді, бірақ ол ерекше ойлау, көркем
сөзді қиыстыру, сөзден сөз туғызу, сөз құдыретін, стихиясын, тылсым
табиғатын игеру. Ал философ белгілі бір сарында сөз жүйелейді, яғни ұғым
дәрежесіне көтерілген сөз арқылы ойланады.
Егер осындай методологиялық өлшем тұрғысынан келсек, Шал ақын-ойшыл,
көркем сөз бен ойлы сөздің мәйегін бойына бірдей сіңірген дарын иесі.
Өйткені ол сөз бен ойдың, ақыл мен сезімнің өзара байланысына мән беріп,
дүниені танудағы ақыл мен сезімнің ролін, маңызын анықтайды. Жалпы ойлау
мәселесіне қатысты объективтілік, қайшылықтық, даму мен байланыс,
анықтылық, жүйелік сияқты принциптердің бәрі де есепке алынды.
Сонымен қатар, Шал ақын дәстүрлі қазақ философиясының көрнекті өкілі
ретінде қаралып отырғандықтан, оның дүниетанымына қазақ философиясының
ерекшеліктеріне байланысты теориялық ұстанымдар мен методологиялық
өлшемдердің бәрі де қатысты деп есептейміз.
Қазақ философиясы жалпы философия тарихына қатысты феномен болғандықтан
оны зерттеуде мынадай принциптер қолданылады:
- тарихилық пен логикалық зерттеу;
- тарихилық принципі;
- салыстыру принципі.
Осы принциптер де Шал ақын шығармашылығын талдауға септігін тигізді.
Сонымен қатар соңғы 10-15 жылдардағы Қазақстан ғалымдарының еңбектері
кеңінен пайдаланылды. А.Х. Қасымжановтың [11, 62-69 бб.],
Ж.М. Абдильдиннің [12, 199 б.], А. Нысанбаевтың [13, 98 б.], Д.
Кішібековтің [14, 48 б.], Ғ. Есімнің [15, 98 б.], Қ. Нұрланованың [3, 48
б.], Ж. Алтаевтың [16, 41-43 бб.], А. Қасабектің [17, 172 б.], Т.
Ғабитовтың [18, 203 б.], Ж. Молдабековтың [19, 21 б.], М.
Орынбековтың [20, 208 б.], Б. Нұржановтың [21, 9-11 бб.], Т. Рысқалиевтың
[22, 240 б.], С.Е. Нұрмұратовтың [23, 180 б.], А. Тайжанұлының [24, 304
б.], Н.Р. Мұсаеваның [25, 36 б.], Г.К.Айтказинның [26, 44 б.], Д.
Раевтың [27, 54 б.], Г. Нұрышеваның [28, 54 б.], Нысанбаева Г. [29, 48-
51 бб.], Біржанұлы Х. [30, 5 б.], Баязитұлы Қ. [31, 85-87 бб.], Әсіпұлы С.
[32, 53-56 бб.], Сыдықұлы Қ. [33, 124-136 бб.], Рахманқұл Б. [34, 132-148
бб.] қазақтың ойлау мәдениетінің ерекшеліктерін сараптаудағы ізденістері
мен ой-тұжырымдары осы зерттеуге негіз, бастау болды.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыстың ең басты жаңалығы
Шал ақын дүниетанымын тарихи – философиялық талдаудан өткізу болып
табылады. Шал ақын поэтикалық сөз өнерінің мүмкіндігін жан-жақты пайдалана
отырып, біртұтас, жүйелі, ізгілікті тарихи тамыры терең, тәжірибесі мен
ұлағаты мол шығармаларды дүниеге әкелді. Оның дүниетанымы объективтілікпен,
синкреттілікпен, оптимистік жасампаздықпен сипатталады.
Диссертацияда Шал Күлекеұлы дүниетанымына әсер еткен отбасылық, мәдени-
тарихи жағдайлар, сол дәуірдегі маңызды оқиғалар баяндалды. Мұның өзі
мынадай ғылыми нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік береді:
- Шал ақынның өзі және өзін қоршаған табиғи - әлеуметтік орта туралы
толғаныстары жан-жақты сарапталып, оның онтологиялық ілімінің сипаты
нақтыланды;
- Шал ақын шығармашылығындағы адам болмысы туралы қомақты мұраға тарихи-
философиялық талдау жасалып, негізгі ұстанымдар айқындалды;
- Ойшыл, парасатты ақын адам тәні мен жанында болатын күрделі
өзгерістерді аса үлкен көрегендікпен зерделегендіктен, өзіндік
ерекшелігі бар геронтологиялық ой-тұжырымдарды жасай алды
- Ұлт тәрбиешісі дәрежесіне көтеріле алған ақын халықтың жасампаз
болашағын әруақытта бірқалыпта ұстап, ділі мен дінін сақтауға
жәрдемдесетін адамшылық қағидаларының белгілі жүйесін ұсынды.
- Қазақ халқының болмысынан туындап отыратын талаптар деңгейіндегі әйел
сипатына айрықша көңіл бөлді және тәрбиелі, іскер, ұлт, отбасы,
ізгілік ұйытқысы болатын ұстанымдарды ұсынды.
Диссертациялық ізденістің жаңалық деңгейі зерттеу тақырыбының және оның
тұжырымдары мен қорытындыларының тың болуында, философиялық әдебиеттерде
талдаудың нысаны болмаған шығармаларға назар аударылуында, ғылыми
көпшіліктің назарынан тыс қалған ұғымдар мен сөз тіркестерінің
сарапталуында, ақын дүниетанымының сипатталуында, ақын ерекше мән берген
мәселелердің баяндалуында және оның творчествосы мен осы заман арасындағы
рухани байланыс пен үндестіктің анықталуында көрініс тапқан.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар мен қағидалар.
1. Шал ақын шығармашылығында болмыс, оның түрлері мен табиғаты, даму,
өркендеу, пайда болу мен құрдымға кету туралы терең толғаныстар, яғни
дүниетанымында жүйелі онтологиялық ізденістер бар.
2. Шал ақын шығармашылығындағы адам болмысы, табиғаты және жас
ерекшеліктеріне байланысты сапалық өзгерістері баяндалады және олардың
өзіндік сипаты айқындалады. Осы тұрғыдан ақынды Қазақстандағы психология
ғылымының маңызды бір саласы-жас мөлшері психологиясына негізін қомақты
үлес қосты деп бағалауға толық негіз бар.
3. Шал ақын адамның қартаю процесіне жан-жақты талдау жасап,
геронтологиялық мәселелердің зерттелуіне қомақты үлес қосты.
4. Шал ақын жақсылық пен жамандық, ізгілік пен зұлымдық, қадір-қасиет,
көңіл, сыйластық, сабыр, қанағат, достық, махаббат, бірлік, ынтымақ
ұғымдарын жан-жақты талдап, өзіндік жүйесі бар этикалық ілімді жасады.
5. Шал ақын әйел болмысын да жан-жақты қарастырып, бұл мәселеге де
өзіндік үлес қосты.
Зерттеудің теориялық және ғылыми-практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында
қол жеткізген нәтижелер ақын-жыраулар мен билер шығармашылығын философиялық
тұрғыдан талдау жұмысына рухани тірек болатыны сөзсіз. Жалпы осы сарындағы
ізденістер өте қажет және олардың қатары одан әрі көбейе беру заңды үрдіс.
Өйткені ақындардың, жыраулардың, билердің шығармашылығы-философиялық
білімнің Қазақстанда дамуының өзіндік тамаша түрі. Оның классикалық
философиялық текстерден айырмашылығы бар. Мұның өзі ұлттық философияның
дамуында бүкіл адамзаттық жалпы қисынмен қатар өзіндік рең, түр болатынын
тағы да дәлелдейді.
Зерттеуде қол жеткен тұжырымдар мен пікірлер осы сарындағы болашақ
ізденістерге жол ашады деп айтуға болады.
Сонымен қатар, бұл жұмыстың материалдарын этнопедагогика, өзін - өзі
тану, мәдениеттану, қазақтану, қазақ философиясының тарихы, этика және
эстетика пәндерін оқытуда, студенттердің, магистрлардың ғылыми жұмыстарында
кеңінен қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы. Диссертация
М.О. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университетінің
Философия кафедрасында орындалды. Зерттеу жұмысының ғылыми тұжырымдары
мен этикалық-философиялық қағидалары авторлардың осы уақытқа дейін
жарияланған мақалаларында толығынан қамтылып, әртүрлі ғылыми басылымдарда,
бірнеше халықаралық және республикалық конференцияларда, аймақтық,
республикалық ғылыми-практикалық семинарлар мен оқу-әдістемелік жиындарда
жасаған баяндамаларында көпшілік назарына ұсынылып, оқу процесіне
енгізілді.
Диссертациялық жұмыс Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университетінде
гуманитарлық ғылымдар бойынша ғылыми семинарды алдын-ала талқылаудан өтті.
1 ШАЛ АҚЫН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ ОРНЫ
1.1 Шал ақын дүниетанымының қалыптасуы, даму ерекшеліктері
Ғалым Н.Ж.Байтенова Қазақ философия тарихының даму тенденциялары
тақырыпты еңбегінде қазақ философиясының тарихи кезеңдерін анықтау
барысында көне дүниедегі танымдық ізденістерді, Қорқыт ата, әл-Фараби,
Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Қ.А.Яссауидің көзқарастарын талдап, үшінші кезең –
қазақ хандығы дәуіріндегі философия, ол XV-XVIII ғасырлар аралығындатарихи
кезеңді қамтиды [35, 150 б.] - деп жазды. Осы уақыттан бастап нақтылы
өзіндік қазақ философиясы туралы айта аламыз деген автордың пікірі орынды
деп есептейміз.
Халықтық сипатта дамыған осы дәуірдегі философияның маңызды бір
тармағы жыраулар философиясы болып табылады.
Ә.Тәжібаев: Асан Қайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Бұқарлар айтқан
толғаулардың бізге жеткен бөліктеріне қарап отырсақ, тыңдаушысын теңіздей
шайқалтып терең ойлардың толқынында жүзгендей сезінеміз. Кейде жақыннан,
кейде ишаратпен алысқа меңзеулер, әлдеқайда біз біле бермейтін арнаулы
сөздерден жаралады да, өмір, тарих, қоғам, адам, тағдыр жайлы ғажайып
топшылаулар, толғау – түйіндер айтады [36, 20 б.] деп жазды. Бұл пікір XV-
XVII ғасырлардағы жыраулар дүниетанымы жөнінде өте орынды айтылған әділ
баға.
Серғазы Қалиұлы Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен
тарихы деген еңбегінде: Жалпы XV-XIX ғ. ақын – жыраулар поэзиясын сөз
еткенде олардың халық үшін еткен еңбегіне, ой-қиял өрістеу өресіне, қимыл,
әрекет ісіне қарай үш топқа бөліп: жауынгер жыраулар: (Доспамбет, Жиенбет,
Ақтамберді, Махамбеттер); мәмілегерлер (Асан Қайғы, Сыпыра жырау, Үмбетей,
Бұқар); тәлімгер (Шал, Базар, Майлықожа) жыраулар деп шартты түрде жіктеуге
болады [37, 37 б.] деп жазды. Біздің қолымыздағы мұраны жақсы игере алсақ
бұл ойдың дұрыстығына көз жеткізуге болады. олардың бәрі ең алдымен, ақын,
яғни өнер иесі. Сонымен қатар, батыр, қайраткер, қауымдастық ұйытқылары,
тәрбиеші. Осы ойымызды Б.Оспановтың: Жырау синкреттік тұлға, өнерді
тудырушы, әрі дамытушы. Жыраулар өздерінің қоғамдағы қызметін олар емес, ел
естелігі, ата-баба тарихын кейінгі ұрпаққа жеткізуші тұлға ретінде
түсінген [38, 23 б.] деген пікірі растайды.
Ар мен намысты қорғай білу, дархан көңіл, ақжарқындық пен адалдық,
досқа деген мейірімділік қазақ халқының бойына біткен ұлттық психологиялық
ерекшелік қасиеті, философиялық ойлау жүйесінің негізі деп есептейміз. Осы
құндылықтардың бәрі ақын-жыраулардың азаматтық, адами болмысында орын
алған.
Дүниеде тұрақты, мәңгі ешнәрсе жоқ деп өзіндік философия ұстанған жырау
әлемнің бір қалыпты тұрмайтындығын, бәрі фәнилік, өткінші қызық екенін айта
келіп, осы қысқа өмірде аз ғұмыр кешкенмен бар қызықты тегіс көріп,
думандатып өту керек деген философиялық қорытынды шығарады.
Қазтуғанның:
Алаң да алаң, алаң жұрт,
Аңала ордам қоған жұрт,
Атамыз біздің бұ сүйініш
Күйеу болып барған жұрт,
Анамыз біздің Бозтуған
Келіншек болып түскен жұрт,
Қарғадай мынау Қазтуған
Батыр туған жұрт,
Кіндігімді кескен жұрт,
Кір-қоңымды жұған жұрт
Жанға сақтау болған жұрт [39, 56 б.] деп Еділді егіле жырауында ата –
мекенді аңсау, мұң, шер, сағыныш – бәрі тоғысқан. Жаңа шаңырақ көтерген
қазақ Ордасының сыртында қалып қойған туған жерді аңсаудан да азаттық пен
еркіндік алауын жаққан оты жыраудың алып тұлғасы көрінеді.
Найзасының ұшына жау мінгізген Тәтіқара, Көрлембес ауыр қолға бас
болып Күңіреніп күн түбіне жорытқан Боспамбет, Дулығанның төбесі
Туған айдай болмаса Батыршылық сүрленді деп толғаған Шалкиіз, Менің
ерлігімді сұрасаң Жолбарыс пенен Аюдай деп сес көрсететін Жиенбет,
Кеуде бір жерді жол қылсам Шөлең бір жерді жол қылсам Құран жанды
көп жиын Өз алдына ел қылсам деп шер терткен Ақтамберді тағы да басқа
ақын жыраулардың асыл арман мұраттары да елдің азаттығы, жердің азаттығы,
ел іргесінің бүтіндігі, ел тұтқасының бекемдігі, ел ұландарының бірлігі еді
ғой [40, 71 б.] - деген Ә.Қайырбековтың пікірі орынды. Осы сарын, арман,
тілек ақын – жыраулардың барлығына ортақ.
Ерлік, батырлық, азаматтық идеясын алға апарумен, оны жаңа, тың
мазмұнмен байытушысы жырау Шал ақын болды.
1998 жылы Шал ақынның 250 жылдық торқалы тойына орай халықаралық ғылыми
– практикалық конференция өткізіліген. Бұл - өз заманың көрнекті ақыны,
ойшылы болған Шал ақын шығармашылығына көпшіліктің назарын аударып, ол өмір
сүрген тарихи дәуір мен қазіргі тәуелсіз Қазақстанның арасындағы рухани
сабақтастықты айқындаған алғашқы ірі шараның бірі.
Осы конференцияның ашылуына арналған сөзінде академик Аманжол Қошанов:
Шал Күлекеұлы ақын ретінде еліне ерте танылған. Ол – сүйінші мен күйініші
қатар өрбитін жалпақ дүниенің күрделі құбылысын тереңнен байыптай білген
ойшыл ақын. Оның өмірдің өтпелілігін, фәни дүниедегі жақсылық пен жамандық,
әділеттілік туралы, әйел ана, жақсы жар, тәрбиелі қыз тұрғысында, жалпы
адам туралы толғаныстары біздің рухани мұрамызға қосылған сүбелі сыбаға
ретінде қабылдана бермек [41, 22-23 бб.] деп орынды атап көрсетті.
Шал ақын шығармашылығы – қазіргі уақыт қисынынан заңды туындап отырған
рухани – мәдени сұраныстарды қанағаттандыруға негіз, бастау болатын
ұлағаты мол, берері көп тәжірибе. Ойшыл ақынды толғандырған, ойландырған
көптеген мәселелер қазір де өз маңызын жойған, қайта одан да тереңірек жіті
көзқарасты қажет етуде.
Бүгінгі болмысымызбен Шал ақын ғұмыр кешкен уақыт пен кеңістікті үш
ғасырлық мерзім бөліп тұрғанына қарамастан, оның ізденістері мен ішкі жан
дүниесінің рухани – қуаты бізге жақындай түскендей әсер етеді. Бұл жалпы
барлық шығармашылық құдыретке, қабылетке тән бір ерекше заңдылық болса
керек. Жылдар, ғасырлар өткен сайын кейбір ой иірімдері өздерінің
мағынасын, мәнінжоғалтпай қайта түлеп, жарқырай, жаңғыра береді.
Шал ақынның шығармаларының жариялануы туралы әдебиетші – ғалым Жұмат
Тлепов мынадай пікір айтады: шығармаларын үлкеннен кіші, ұрпақтан ұрпақ
жаттап, есімі ғасырдан ғасырға өлмей жетіп отырған Шал Күлекеұлы туралы
алғашқы жазба дерек Шоқан Уәлиханов еңбегінде кездескенмен ақынның бүкіл
шығармашылық болмысын танытарлық туындыларының негізінен хатқа түсіп,
зерттеліп қалың оқырманмен кеңінен жүздесуі соңғы 40-50 жылдың жүзі [42,
13 б.].
Бес ғасыр жырлайды (1989) деген жинақта Шал ақынның 84 өлеңі жарық
көрген. Тура осы 84 өлең 1993 жылы шыққан Қазақ хандығы дәуіріндегі
әдебиет деген хрестоматияның төртінші кітабында қайтадан басылған. әрине,
бұл құптауға тұрарлық дұрыс шара. Өйткені, кімде болса кімнің қолына жаңа
хрестоматия түсе қалса, Шал ақынға еркісіз назар аударуға мәжбүр болады.
оған себеп Шал ақын осы кітаптағы соңғы автор. Осы өлеңдерге келтірілген
түсініктемелерді ақын көрсеңіз Шал ақынның шығармашылық тағдырының оғай
болмағандығы көрініс береді. Көп уақытқа дейін Шал өлеңдері оның
жанашырларының қолында болып келген. Қашан Жантілеуов, Қыздар Қазыбеков,
Фатима Ғабитова, Темірғали Ысмаилов, Самарқан Жұмалиев, Рымғали Нұрғалиев,
Ғалым Малдыбаев, Ахметжан Нұртазин, Ғаббас Елеусізов сияқты азаматтар Шал
ақын шығармаларының жоғалып кетпеуіне күш салған. Олар Ғылым Академиясына
арнайы тапсырып, ие болмаса газеттерге жариялап, Шал ақын мұрасын халық
игілігіне жаратуға тырысқан.
Ғалым – жазушы Мұхтар Мағауин 1968 жылы Қобыз сарыны монографиясында
Шал ақын өлеңдеріне талдау жасап, оны 1971 жылы Кобыз и конье кітабында
қайталаған.
2003 жылы Шал ақын. Өлеңдер. Зерттеу, деректер – Алматы: Арыс
баспасыкітабы жарық көріп, онда ақынның 105 өлеңі жарияланған.
Бұл жинақ осы күнге дейінгі ақынның ең мол өлеңі жарық көрген кітап
болып табылады. Мұнда бәрі бар, сонымен қатар, Кең жайлау жалғыз бесік жас
балаға, Дәретсіз жеркенеді, су кісіден сияқты бұрын болмаған өлеңдер де
бар.
Шал ақынның дүниетанымы туралы жүйелі пікір айтудан бұрын Шал ақын кім,
қашан өмір сүрді, қандай ортадан шықты, ол тіршілік еткен уақыттың тарихи
ерекшеліктері неде? деген заңды сұрақтар туындайды.
Ақынның отбасы, әке-шешесі, шыққан ортасы туралы әдебиетші ғалымдар жан-
жақты мәлімет береді.
Әрине, философиялық талдау үшін бұл қажет негіз, дегенмен ақынның ойлау
ерекшелігін, не нәрсеге көбірек көңіл аударғарын анықтау үшін, ең алдымен,
ол өмір сүрген уақыт тарихи пен кеңістік, заман тынысын, халықтың даму
үрдісін, ерекшелігін білуіміз аса маңызды.
М. Мағауин: Шал дүниеге келген кез-ақтабан шұбырындыдан соң ежелгі
қоныстарынан босқан қазақ руларының әлі орныға алмай, сапырылыса көшіп
жатқан дәуірі еді. Болашақ ақын ес біліп, ер жетіп қалған шағында Бәйімбет,
Құдайберді тайпалары Есіл бойына қоныс аударады. Бұл жерді мекендеген
естектермен соғыста Күлекенің ағасы Тілеке батыр қаза табады. Алайда,
осыдан соң көшіп келген қазақтар өздерінің басшысы Күлеке батырдың қайраты
арқасында Есілден естектерді ығыстырып шығарады [43, 31 б.] деген мәлімет
келтіреді. Бұл жерде Шал ақынның отбасының қонысы емес, ақтабанды-
шұбырындыдан кейінгі қазақ руларының қоныс іздеп сапырылысуы туралы пікір
біз үшін маңыздырақ. Өйткені XVIII-XIX ғасырларда дәстүрлі қазақтың
көшпенді өмірінің үйреншікті тігісі сөгіліп жаңа қатынастарға процесі
үлкен жылдамдықпен жүріп жатты. Бұл уақытты бір қоғамдық болмыстың
екіншісімен алмастылыруындағы аралық кезең деп қарастыруға әбден негіз бар.
Шал ақын аралық уақытта өмір сүрді. Тәуке ханның Жеті жарғысы XVII
ғасырдың аяғында және XVIII ғасырдың басында қазақ этносының мемлекеттілігі
үшін ең жоғарғы құнды дүниеге айналды. Бұл кезеңде халықтың үш жүзге
бөлінгеніне қарамастан іштей бірігуге деген талпыныс әрекеті оы тарихи
тұлғаның төңірегіне топтасқан болатын.
С.Е. Нұрмұратов XVIII-XIX ғасырларда қазақ даласында рухани
атмосфера, тарихи ахуал қандай болды. Қазақ қоғамында өркендеу басым ба
еді? Әлде тоқырау көбірек байқалды ма деген сауалдарды қоя отырып, бұл екі
процестің де көрініс бергенін атап көрсетеді.
XVIII ғасырдың жалпы қазақ қоғамдық өмірінің сипаттамасын жаугершілік
заманы, тәуелсіздік үшін күрес заманы десек болады. Ал, енді осы
қоғамдық дамудағы бағытқа сәйкес келетін өмір философиясы болды десек те
артық айтпаймыз. Олардың барлығы қазақ даласы ойшылдарының, яғни билерінің,
шешендерінің, жырауларының, ақындарының шығармашылығының мағына мәндік
негізін құрайды. Дүниетанымның әмбебаптығы, жан-жақтылығы осы негізгі
бағдардан өрістейді - деп орынды пікір қорытты [44, 84 б.].
Шал Күлекеұлы жасап өткен XVIII ғасыр, Шоқанның сөзімен айтсақ, қол
жосыған ішкі-сыртқы жорықтардың заманы болды, демек, бұл кезең қазақтың
мәдени-рухани дүниесі үшін де жаугершілік дәуір болғандықтан, осы кезеңдегі
ақын-жыраулардың негізгі лейтмотивтерінің бірі ел қорғау, батырлық болды
[43, 78 б.] деді ғалым Рабиға Сыздық.
Әдебиетші-ғалымдардың пікірі бойынша, Шал ақын жыраулар поэзиясы мен
жазба әдебиеттің белгілерін өзара ұштастырған аралық тұлға.
Жыраулардың поэзиясын үш кезеңге бөліп, олардың тақырыптық, мәндік,
көркемдік жағын салыстыра зерттеген Мұхаметрахым Жармұхамедов Шал ақын
шығармашылығының жазба әдебиетке жуық тұратынын көрсете отырып, оның
жыраулық, поэзияға тән белгілерден құралақан еместігіне назар аударады:
Меніңше, мұның екі себебі бар: біріншіден, Шал ақын өмір сүрген уақыт
-жырауларды тудырған кезеңнен әлдеқайда жүрдек және қазақ даласына тың
қарым-қатынастардың ақырындап болса да ене бастаған уақыты. Басқаша айтсақ,
табиғатпен терең жарастықта, оның үнімен, сыбдырымен, сарқыл-гүрсілімен
үнсіз байланысып, жайбарақат, мамыражай күн кешкен көшпендінің болмысына
сызат түсті. Екіншіден, ақын жырлаған тақырыптар аясы кең және жан-жақты.
Шал ақын өлеңдерін жыраулардың шығармаларымен салыстырсақ, жыраулар
шығармашылығындағы қалыпты бейнелер жүйесімен солардың көбіне мынадай бір
ортақ белгілерді көре аламыз. Бұлар қашан да белгілі бір кісіге (ханға, яки
батыр, биге) арнау үлгісінде айтылады да, жырдың ішкі-иірім заңдылықтарына
сәйкес өзгенің бейнесін жасау үстінде өз бейнесін ашуға да көңіл бөліп
отырады [45, 52 б.].
Мысал ретінде Доспамбет жыраудың:
Азаулының Аймадет Ер Доспамбет ағаның
Хан ұлына несі жоқ,
Би ұлынан несі кем!
Тәңірінің өзі берген күнінде
Хан ұлынан артық еді менің несібем! [46, 32 б.],
Жиембет жыраудың
Ес білгеннен, Есім хан,
Қолыңа болдым сүйесін,
Қолтығыңа болдым демесін ...
Мен жоқ болсам, Есім хан,
Ит түрткіні көресің [46, 52 б.] деген өрекпіген көңілді білдіретін
жолдарды келтіруге болады. Бұл сарын Шал ақынға мүлдем жат. Ол ханды,
билерді мадақтамайды.
Осы тұста Шәкәрім Ыбыраевтің мына бір ойы біздің пікірімізді одан әрі
тереңдете түседі: күні кеше қазақ даласының аспанында күмбірлеп тұрған
салтанатты жыраулық поэзия жайлап жерге түсе батады. Елдікті, ерлікті,
татулықты, бірлікті шарықтата көкке көтерген жыраулық дәстүр енді келіп
ақындық арнаға түскенде әр адамның үй-ішіне, керек десеңіз оның ішкі
дүниесіне, жеке басының хал-ахуалына үңіле бастайды. Бұл қазір үйреншікті
жәйт болғанымен, XVIII ғасыр үшін тосын жағдай еді [43, 72 б.]. Әдебиетте,
ойлау мәдениетіндегі мұндай тың бет бұрыс жалпы қазақ қауымындағы сапалық
өзгерістермен түсіндіріледі.
XVIII ғасырда қазақ қауымының дәстүрлі түп негіздерінің құрсауы босап,
адам мен адамды, адам мен қоғамды бір-біріне жақын ететін басқа да маңызды
дәнекерлер бар екендігін еске салатын Жаңа үрдіс қалыптасты.
Бұған дейін қауымдық, қоғамдық сана туысқандық, аталастық, рулық
факторға сүйеніп, у ішсең де руыңмен, не көрсең де ағайынмен бірге
көр дейін принциптерге негізделді. Енді бұл негізге сызат түсті, рулық
қатынастардан гөрі адамаралық қатынастарға бетбұрыс басталды. Жершілдік,
ағайыншылық сезімдердің орнын адамшылық қадір-қасиет басты.
Адамшылық қадір-қасиет деген не? Ол қандай дәнекерден тұрады, не
нәрсеге сүйенеді? Осындай сұрақтарға бет бұрған, осы жаңа сарынның басы-
қасында тұрған Шал ақын. Оның өлеңдерінде адамның жеке істері, жағымды,
жағымсыз қылықтары, мінез кемшіліктері қарастырылады.
Осы тұста Шал ақынның шығармашылығының екі маңызды белгісі көрініс
береді.
Біріншіден, Шал ақын жыраулық дәстүр мен жазба әдебиеттің арасындағы
дәнекер бола отырып, қоғамдық сананың қалыптасуында адамшылық қадір-
қасиеттің маңызы зор екендігіне назар аударды.
Екіншіден, Шал ақын шығармашылығында адамдарға рухани тірек болатын,
жігер беретін, сенімін орнықтыратын қоғамдық идеалдың ішкі және сыртқы
бейнесі өзгеріске ұшырады.
Егер осы уақытқа дейін арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты, құстай
жүйрік, жүрегінің түгі бар, қайратты тұлғалар дәріптелсе, Шал ақын білімді,
ойшыл адамды дәріптеді. Яғни, қазақтың дәстүрлі санасындағы суға батпайтын,
отқа күймейтін, керек десеңіз тау-тасты қопарып тастайтын керемет
батырлардың орнын мәдениетті, тал жібектей тараған нәзік, бірақ білімді,
білікті, өресінің күшімен мыңды жығатын қарымды, қуатты жігіт басты. Оның
басты мақсаты-көшпелілер қоғамының елдігі жолында ғаламат күш-қайрат,
ақылды әрекет, жоғары азаматтық, тіпті керек жерінде қылығына тиетін жан
нәзіктігін көрсететін ерлер бейнесін жасау еді деп толғайды. Ақын кең
мағыналы, көп ғасырлы уақытты айтарға келгенде қилы заман тіркесін
қолданады. Ал алғаным асыл ару деп, күн шығарып жатпаңыз деп күнделікті
күйбің тіршілікті бейнелейді. Заман азып дегені тым алыс уақытты
болжайды. Қилы заман, заман азып сияқты өте ұтымды метафоралар ақынның
ойлау, толғау күшін көрсетеді, аз сөзбен көп мәселенің басын ашады.
Жыраулар қазақ үшін өте бір мазасыз кезеңде өмір сүрген. Олардың
жайғасып, жамбастап жатып шығарған сөздері некен-саяқ. Қайсысын оқысаңыз да
характерлер қақтығысын, жарқ-жұрқ еткен алдаспанның күнге шағылысқан жүзін,
бытырап жақтаған бұқараны, дүниенің шолақтығына мән беріп, ойланған Шалды
көресіз. Әйтеуір өзін же, өзгені де бейтарап қалдыратын поэзия емес
[47, 84 б.] деп Өтеген Күмісбаев өте орынды бағалаған.
Ғасырлар ғасырға, уақыт уақытқа жалғасып өтіп жатады. Замандар ауысып,
адамдар ұрпағы бірінен кейін бірі жаңғырады, жасарады, қартаяды және жаңа
толқын туады. Бәрі бірқалыпты тұрған сияқты, ештеңе өзгермегендей көрінеді.
шынынды да солай ма екен.
Уақыт бірін-бірі ауыстырып отыратын құбылыстардың кезектесуі. Әрбір
материалдық процесс бір бағытта өткенмен болашаққа қарап дамиды. Ал
қозғалыс-уақыттың негізгі мәні. Бірақ, уақытты кеңістіктен бөліп алып
қарауға болмайды. Олар бір-бірімен тығыз байланысты.
Көреген, болжағыш, Асан Қайғы Қилы-қилы заман болмай ма, Күн шығарып
жатпаңыз, Ол кезде қарындастан қайыр кетер, Заман ауып, заң тозып,
жаман болар, - деп бекер жазған жоқ. Ол тың, жаңа типтегі қатынастар туып
келе жатқанын білді, оған халықты дайындауға тырысты.
Тарихи-мәдени процестің осы жаңа субъектісін қалыптастыруға Шал ақын
қомақты үлес қосты. Өйткені, оның шығармашылығында білім, ғылым, олардың
маңызы туралы сияқты тың тақырыптар пайда болды.
Жалпылық пен бейтараптылықты нақтылық, жеке және ерекшелік басты.
Ешнәрсеге қатысы жоқ жалпы қасиеттер мен белгілерді жырлаудан гөрі
нақтылықты, белгілі бір сәтті, іс-әрекетті жыр күшімен айту, дәріптеу.
Енді жыраулардағыдай арыстан, қыран сияқты символдық сөздер ғана емес,
ашу, ақыл, нәпсі сияқты абстракт ұғымдар да метафораланып, олардың
метафоралаушы сөздер ретінде нақты зат атаулары, тіпті тұрмыстық қарапайым
сөздер көріне бастады. Мысалы: Шал ақыннан: Ашуланшақ болғанда, ақыл -
таяқ немесе: Иман-қой, ақыл-қойшы, нәпсі-бөрі тәрізді жаңа образдарды
табамыз [43, 75 б.] осы тұрғыдан Ғарифолла Есім жазғандай, қазақ философи-
ясының метафоралық сипаты Шал ақында да бар деп есептейміз.
Филология ғылымдарының докторы, білікті әдебиетші Рабиға Сыздық көңіл
аударған мына бір пікірді әруақытта методологиялық қағида ретінде алғанымыз
жөн деп ойлаймын: Шалға дейін де, онымен тұстас та тілге шебер небір
ақындар болғаны даусыз, бірақ олардың көбінің ақындық дарыны араластың,
туыстың әрі кетсе, руластардың мүддесін көздеуден артып асып кетпеген, яғни
жалпы адамзаттық немесе әлеуметтік идеяларды көтере алмаған сияқты, мүмкін,
сондықтан кезінде айналасына тарағанмен, ұрпақтан ұрпаққа табыстырылмай
ұмыт болған болар. Ал Шал ақын кәрілік, кедейлік, жақсылық, жамандық,
мешкейлік дегендерді өлең өзегі етсе, бұларды тек өз басының немесе жеке
ауылдастарының, рулас туыстарының хал-күйін суреттеу емес, олар
типтендірілген, баршаға ортақ образдар [43, 75 б.] .
Ғалымның осы ойы Шал ақынның тек көркем, әдеби образдар жасау ғана
емес, бүкіл бір дәуірге, қоғамдық қатынастарға тән жалпы заңдылықтарды көре
білгендігін, олар туралы белгілі дәрежеде ой түйіндей алғандығын
дәлелдейді.
Ал кәрілік, жастық мәселесінде оның бүкіл дүние жүзіндегі мәдени
үрдістердің қатарында болуы ой мен біліктіліктің шекара, ұлт дегеннен
жоғары тұрғандығын көрсетеді.
Яғни, ақын дүниетанымында тарихи субъектінің идеалдарын түбегейлі
өзгертумен қатар заман үрдісіне сай ой топтау, пікір қорыту бар. Шал ақын
қазақ қоғамының тың өзгерістерге бет бұра бастауының негізін қалаушылардың
бірі болды десек артық болмайды. Бұл бетбұрысты өзіндік ерекшелігі мол
тұлға ғана дамыта, тереңдете алады.
Заман өзгереді, халық болмысы да өзгеріске ұшырайды. Өйткені уақыттың
үнін естіп, әр қадамын бақылап, оның үрдісіне еріп, өзін-өзі өзгеріп жатқан
дүние ағысына бейімдеу халықтың өзін-өзі сақтау, қорғау, сонымен бірге,
жаңа заман талаптарына сай болу мүмкіндігін анықтайды.
Заман ағымынан қалмау керек, сонымен қатар, өзіндік бет пішін мен
қалыпты жоғалтпау да қажет. Осы екі бағытты әрдайым еске алып, олардың
арасындағы тепе-теңдікті дөп басып, соған халық болмысын лайықтап отыру-
оның өмір сүру қабылетінің жоғарылығын көрсетеді. Дәл осы жағдай халықты
жаһандану процесінің жағымсыз қатерінен сақтандырады.
Жаһандану процесінің қисынынан туындаған қажеттілікті қамтамасыз ететін
білімділікті, біліктілікті, жылдамдықты, бейімдеушілікті қабылдай отырып,
біздің ұлт болып қалу мүмкіндігімізді тереңдету, кеңейту жұмысын ұдайы
назарымызда ұстауымыз қажет.
Жеріміздің ұлан-ғайыр кеңдігі мен табиғат сұлулығының әсерінен ғасырлар
бойы қалыптасқан дархандылық, адамға деген мейірімділік, бауырмашыл болу,
кешірімпаздық, қазақ биосферасының ерекшелігінен туындаған халқымыздың
діліне, дініне назар аударамыз. Өйткені қазақ халқының өзіндік мәдениеті
мен ділі ақын шығармашылығының маңызды қайнар көзі болған.
Қаз дауысты Қазыбек би қазақ халқы туралы мынадай жүйелі сөз
қалдырыпты:
Біздің қазақ елі мал баққан елміз,
Ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз.
Елімізді басынбасын деп
Ордамыздан қуат қашпасын деп
Найзаға үкі таққан елміз.
Дұшпан аяғына жығылмаған елміз,
Басымыздан намысты асырмаған елміз,
Адалдықты әрқашан жасырмаған елміз [48, 98 б.].
Атақты бидің осы бір пікірінде пайымдағыштыққа, сезімталдыққа,
тұспалдауға негізделген ойлау мәдениетімен қатар шындыққа, ақиқатқа,
әділетке ұмтылыс айдан анық көрініп тұр.
Қазіргі қоғамдық-гуманитарлық ғылымдарда қазақ халқының ділінің
ерекшеліктері жеткілікті талданған, жүйеленген.
1. Жеті атадан бері қыз алыспайды, яғни өзінің генетикалық тегін таза
ұстайды. Сонымен қатар бұл тарихи білімнің бастауы, қайнар көзі. Жеті
атасын білмеген жетесіз деген қанатты сөз бар. Оның мәнісі әр жанұяның
өкілі өзінің кіші отанының тарихи жан-жақты білуге, оған тән дәстүр мен
салт-сананы бұлжытпай орындауға міндетті болған.
Қазақ бір-бірімен кездескенде қай елсің - деп жөн сұрасады. Сол
арқылы ол өзінің жақындығын білдіріп қана қоймай, ру ішіндегі болған тарихи
жағдайларды тыңдаушысына айтып беріп отырған. Далалық білім арқылы
өздерінің тарихын біле отырып, оны ұрпақтан ұрпаққа ауызша жеткізіп
отырған. Жеті ата - заңдылығы ұлттық мениталитеттің тұтастығын, бірлігін
қамтамасыз ететін тарихи-әлеуметтік, мәдени фактор екені сөзсіз [49, 47-49
бб.] деп жазады Т. Бурбаев.
2. Бір атым насыбай немесе бір ауыз артық сөз үшін өкпелеп қалады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОӘЖ 1 (091)(574) Қолжазба
құқығында
ИБРАЕВА НҮРИЛА ӘМІРҚЫЗЫ
Шал ақынның дүниетанымына тарихи-философиялық талдау
Философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындаған диссертация
09.00.03 - философия тарихы
Ғылыми жетекшісі
философия ғылымдарының
докторы, профессор
Мұсаева Н. Р.
Қазақстан Республикасы
Шымкент, 2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Шал ақын шығармашылығының қазақ философиясындағы орны ... ... .11
1.1 Шал ақынның дүниетанымының қалыптасуы,
даму ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...11
1.2 Шал ақынның болмыс, ғұмыр, өмір, өлім туралы
ұстанымдары ... ... ... ... ...25
1.3 Шал ақынның адам туралы ілімі және оның сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2 Шал ақын шығармашылығының ағартушылық-тәрбиелік маңызы ... ..69
2.1 Шал ақынның этикалық
ілімі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 69
2.2 Шал ақынның әйел болмысы туралы
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 100
2.3 Рухани сабақтастықтың кеңістігі мен уақыты аясындағы Шал ақын ... ...
111
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..118
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
120
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл диссертациялық зерттеуде қазақ
мәдениеті мен философиясының көрнекті өкілі Шал Күлекеұлының дүниетанымы
тарихи-философиялық талдаудан өткізілді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстанның 2004 жылғы негізгі бағыттарының ішкі және сыртқы саясаты
жолдауына сәйкес әзірленген Мәдени мұра бағдарламасы іске асырулуда
Отандық зерттеушілердің дәстүрі мен ұлттық мәдениетке, оның тарихы мен
ерекшеліктеріне деген қызығушылығы арта түсуде. Ғылымның көптеген
салаларында әр түрлі қырларынан жазылған зерттеу жұмыстары ұлттық рухани
мұрасының бұрын онша мән берілмеген тың. Қабаттарына жол ашуда. Шал ақын
шығармашылығын тарихи-философиялық талдауға арналған біздің зерттеу
жұмысымыз да ұлттық-мәдени мұрамызға өз үлесін қосар тың еңбек болады деген
мақсаттамыз.
Қазақстанда жаңа қоғамдық қатынастар жүйесін құру, оны нығайту және
өркендету үлкен жылдамдықпен іске асырылуда. Нарықтық экономика ұлт өмірі
мен тұрмысына бұрын-соңды болмаған тың өзгерістер әкелді. Адамдардың
еңбекке деген қатынасы, еңбекті ұйымдастыру формалары жалпы психологияны
өзгертті. Тоталитарлық жүйе кезінде қалыптасқан түсінік ұғымдардан бас
тарту басталды. Әрине, халық жаңа қарым-қатынастар талабына бейімделеді,
оның қисыны аясында тіршілік ете бастайды. Бірақ оның болмысында ешуақытта
жоғалмайтын, қайта жылдар, ғасырлар өткен сайын жарқырап мен мұндалап
тұратын құндылықтар жүйесінің мол қабаты бар. Ол халық бітім-болмысының
негізі, түп-тамыры.
Ғалым-философ Ж.Ж. Молдабеков Қазақтану туралы сүбелі еңбектер жазып,
оның өрісін кеңейтуде. Бұл әртүрлі қырды қамтитын жаңа, тың бағытқа жол
салу деп бағалауға тұрарлық бастама. Әрине, мұның аясында философтар,
этнографтар, тарихшылар да еңбек етуі қажет.
Ж. Молдабековтің методологиялық маңызы зор мынадай ұстанымдары біздің
зерттеумізге бағыт-бағдар болды.
Біріншіден, адалдық жолын іздестіру. Ол үшін жыртқыштық пейілді баса
білу қажет болды. Бұл тыныштықтың бір кепілі. Екіншіден, іргесі бекем,
хакімдігі күшті билік құру арқылы өз ел-жұртының иесі болу. Бұл дүние-
мүлкін, мал-жанын қорғау өнерін жетілдіріп, шебердің қолын, шешеннің тілін
ортақ мүддеге жұмсауды үндейді.
Үшіншіден, адам мұратын елдің, халықтың, қоғамның мүддесімен ұштастыру
идеясы. Әлгінде келтірілген ойлардың бұл мәселеге қатысты екені күмәнсыз.
Қазақ ақиқатқа деген ұмтылысынан, адалдыққа деген антынан ауытқи бермеді
[1, 38 б.] деп жаза отырып, Ж. Молдабеков біздің ізденістері-мізге тікелей
қатысты мына мәселелерге назар аударды.
1. Қазақты өзіне - өзін және басқаларға танытқызатын, жаңа талап, заман
үрдісіне ағарту икемдейтін, өркениет ұйытқысына орай ұйымдастыратын мәдени
тетіктерді зерделеу және ұсыну;
2. Тарихи үрдістерде қазіргі заманның даму қисына қазақ халқы алдында
мынадай үш талап қояды: елдігін сақтау, өзін - өзі меңгеру, атамекенін
іргелі ел ету, мәдениетін дамыту, бірауызды ынтымақты болып, елдігін,
Отанын қорғау.
3. Қазақтанудың арнайы дүниетанымның саласы болып қалыптасуына үш шарт
ықпал етеді: тірліктің табиғи ортасын сезіне білу, соған бейімделу;
атамекеніндегі ел мен ердің жан-дүниесіне жақындау, жігері және үмітімен
жандану; табиғаттың құдыреті мен атамекеннің кереметін адамның ес-жадында
сақтау, сол құбылыстарға араласу арқылы белгілі бір қуаныш-қуатты иемдену.
Қазақ халқының рухани негізін де осы үш арна қалыптастырады деуге болады
[1, 38 б.].
Осы үзіндіде ғалым қорытындылаған, топтаған халық болмысының аса
маңызды атрибуттары мен сапалық ерекшеліктері әруақытта өте қажет және
заман өзгерген, дамыған сайын олардың қажеттілігі одан әрі арта береді.
Өйткені, халықтың өзін - өзі іздестіруі, өзіндік оқшаулануы күннен күнге
тереңдемесе, бәсеңдемейді. Оқшаулану дегеніміз-бөлектеу емес, керісінше
қанат жайып келе жатқан бірегейлену, жақындасу, тегістелу процесінде өзін -
өзі жоғалтпауға әрекет істеу соны әртүрлі мәдени, әдеби, ғылыми, рухани
жолдармен іске асыру.
Рашид Тәжібаев деген жас ғалым Батыс пен Шығыс өркениеті ортасында -
Қазақстан тақырыпты қысқа, бірақ нұсқа мақаласында: ... қазір әлемде
жаһандану, интеграция, модернизация деген сөздер негізінен Батыстың
үстемдігін орнатуға бағытталып, Қазақстан өзіне бейтаныс бұл ұғымдардың
астарында қандай мағына жатқанын білуі керек. Әртүрлі дін, тіл, ұлт
өкілдерін бір шаңырақтың астында ауызбіршілік жағдайында ұстауға қаншалықты
күші жетеді? Қазақстан үшін жаһандану, интеграция, модернизация деген
сөздер мақсат емес, мақсатқа жету жолында қолданатын құрал болу керек [2,
151 б.] деп өте орынды атап көрсетті.
Аталған инновациялық мағынадағы сөздерді құрал етіп пайдалану үшін
оларды игеру, мағынасын, астарын түсіну жеткіліксіз. Оларға қарама-қарсы
рухани күш, қуат ретінде өзімізге тән түпнегіздер мен сапалық белгілерді
жарқырата шығарып, басқалардың назарына ілігетіндей дәрежеде дамытуымыз
қажет. Осы тұрғыдан Р. Тәжібаевтың мына бір пікірімен келіспеске болмайды.
Біз, өзімізді әлемдік держава деңгейіне жеткізген мәдениетімізді
жаңғыртуымыз керек. Ол әрине, Алтын Орда кезіндегі рухани байлығымыз [2,
153 б.] деп жазады жас ғалым.
Ғалым Қ.Нұрланова ұлттық идея деңгейіне көтерген сұхбатшылдық, іштесу,
дүние және әлеммен үйлесімді болу, ақсақалдарды сыйлау, адамдық жылылықты
сақтау [3, 23 б.] сияқты ұлттық ділдің маңызды сапалық белгілерін
насихаттау арқылы рухани және әлеуметтік-адамгершілік дүниесі бай, жаңашыл,
шығармашылық ойлау қабілеті мен дүниетанымдық мәдениеті жетілген зерделі
тұлға қалыптастыру күн тәртібінен ешуақытта түспейтін, болашаққа
бағытталған міндет.
Қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасы-көп ұлтты, іргелі мемлекет.
Сондықтан, көп ұлтты халықтардың этностық ерекшеліктерін қамти отырып,
оларды ортақ отанының болашақ дамуына үлес қосатын қазақстандық
елжандылыққа тәрбиелеу идеологиясының алғышарттарын түзіп, оны жүзеге асыру-
мемлекеттік маңызды ұстаным.
Қазіргі жаңғыру кезеңінде біздің қоғамыздың ілгерілеу процесіндегі адам
факторын және оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту
жағдайында бала тәрбиесінің мәні мен орны негізгі көкейтесті зерттеу болып
отыр. Тәуелсіз мемлекетіміздің өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі, әл-ахуалының
артуын жүзеге асырудың аса маңызды құралы қоғамның барлық саласын, соның
ішінде ұлттық мәдениет пен білімді дамытуға кеңінен жол ашты.
Қазақстан Республикасының этникалық-мәдени білімнің тұжырымдамасында
(1996): Тәрбиенің қарым-қатынасқа көшуі кезінде саяси экономикалық және
рухани дағдарыстарды жеңіп шыға алатын, өмірге икемделген, білікті, жан-
жақты мәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеу [4, 17 б.] - деп өнер мен
мәдениетті дамытуға ерекше мән берілсе, орта білімді дамыту тұжырымдамысы
жобасында (1997): Білім берудің маңызды мақсаты адамды әдеттегі үйреншікті
сана-сезім шеңберінен алып шығып, мәдениеттің биік деңгейіне көтеру [5, 3
б.] деп оқушылардың көркемдік талғамын халықтық мұралар арқылы өркениетті
мәдениетке жеткізу көзделеді.
Ұлттық тәрбиенің қайнар көзі қазақтанудың күре тамыры болып табылатын
қазақ әдебиетінде, оның жарқын беттерінің бірі ақын-жыраулар шығармашылығы
екенінде ешкімнің дауы жоқ.
Қазақтану жолында осы уақытқа дейін А. Құнанбаев, Ш. Уәлиханов,
Ш. Құдайбердиев, Қ.А. Яссауи, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М. Дулатов,
Ж. Аймауытов М. Әуезов еңбектері жан-жақты зерттеліп, олардың әдеби
мұрасының ұлағаты саралануда. Осы бағыттағы жұмыстар одан әрі тереңдеп,
оның орбитасына бұдан бұрынғы тарихи дәуірдегі інжу - маржандарымыз ене
бастады.
Осы контексте XV-XVIII ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулар
шығармашылығы ерекше атап өтуге болады. Олардың мұрасы соңғы 10-15 жылдың
ішінде философиялық зерттеудің нысанына айналды.
Кенжалы Асан Қайғының дүниетанымы [6, 25 б.], А. Қанағатова Бұқар
жырауды мен Қабан жыраудың этикалық көзқарастары [7, 20б.],
Б.Б. Арынғазиева Хандық дәуіріндегі ақын-жыраулар
философиясындағы кісілік құндылықтар жүйесі (XV-XVIII ғасырлар) [8, 6 б.]
сияқты кандидаттық диссертациялар жазылды.
Бұл зерттеулерде ақын-жыраулардың қазақ халқының ойлау мәдениетін
қалыптастырудағы өзіндік ізденістері мен ерекше табыстары сарапталды,
олардың поэзияның әдемі тілі арқылы берілген этикалық, дүниетанымдық
ұғымдарына назар аударылды. Елдік пен ерлік, жақсылық пен жамандық,
надандық пен көрегендік сияқты ұғымдар төңірегінде біршама пікірлер
тұжырымдалды.
Ақын жыраулар шығармашылығының әлі де айтылмаған, ашылмаған жақтары
мол.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның дамуы
– қоғамның идеялық бірлігінде, Ғасырлар тоғысында, Тарих толқынында
және басқа да еңбектерінде қазақ халқының ұлттық сана сезімі өскенін атап
көрсетіп, оның түпнегзінде қазіргідей жедел құбылатын заманда ұлттық қадір
– қасиеттің жатқанына әр уақытта назар аударып жүр. Осы өте жағымды үрдісті
одан әрі жетілдіру үшін ең алдымен республика халқын азаматтық және саяси
қауымдастық ретінде қалыптастыру қажеттігін ерекше атап көрсетеді [9, 236
б.]
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Шал Күлекеұлының шығармашылығын сөз
еткенде екі түрлі мәселе туындайды. Оның бірі-шығармаларының жариялануы
және олардың толықтығы, жинақталуы. Екіншісі, оның шығармашылығына талдау
жасау, түсіндіру мәселесі.
Кейбір деректерге сүйенсек Жаңа әдебиет журналының 5 санында 1929
жылы Шал ақынның бір өлеңі басылыпты. Сонан кейін Ғалым Малдыбаев Шал ақын
кім деген мақала жазып, соған қосып 1958 жылы 28 қарашада Қазақ әдебиеті
газетінде 8 өлең жариялаған.
Жалпы ақын шығармалары XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ ақындары
шығармаларының жинағы (1962) Үш ғасыр жырлайды (1965) Ертедегі әдебиет
нұсқалары (1967) Алдаспан (1971) Бес ғасыр жырлайды (1989) сияқты
жинақтарда жарық көрген.
Шал ақын шығармашылығымен негізінен әдебиетшілер айналысқан. Шәкір
Ыбыраев, Өмірзақ Айтбайұлы, Рәбиға Сыздыкова, Рахманкұл Бердібаев, Мұзафар
Әлімбаев, Өтеген Күмісбаев сияқты ғалымдар ақын туралы талдау мақалалар
жазған.
Философиялық әдебиетте Шал ақын шығармашылығы О.А. Сегізбаевтың, С.Е.
Нұрмұратовтың, Н.Р. Мұсаеваның, Қ. Нұрланованың, Г. Нұрышеваның, С.
Ақатайдың еңбектерінде қарастырылған.
Бүгінгі күнге дейін Шал ақын дүниетанымын зерттеуде біршама
атқарылғанымен ұсынылып отырған бұл еңбекте ақын дүниетанымы алғаш рет
тарихи – философиялық талдаудан өткізілді.
О.А. Сегізбаев Казахская философия XV начала XX века деп аталатын
көлемді еңбегінде Шал ақынның дүниетанымына баға беріп, оның шығармаларында
қойылған философиялық мәселелердің сипатын анықтайды. Бұл ақын
шығармашылығына жан-жақты баға берілген бірден-бір еңбек. О.А.
Сегізбаев орыс тілді маман болғандықтан Шал ақынның ойлау мәдениетіне
тереңірек бойлау қиын болғандығы сөзсіз.
С. Ақатай Шал ақын туралы арнайы еңбек жазбағанмен, 1985 жылы Білім
және еңбек журналында Асан Қайғыдан Абайға дейін деген проблемалық
мақала жариялаған. Осы қысқа да нұсқа еңбектің негізгі идеялары Шал ақынға
да қатысты.
Өйткені ғалым халықтың тұнып тұрған тарихи тұтасқан поэзиясын игеруіміз
қалай, - деп заңды сұрақ қойып, оған шығармаларымызға эпиграф ретінде
қолдану мен жаттап алып, таңдай қағудан басқа қомақты жұмысты
тындырмағанымызды орынды еске салады [10, 22 б.]. Бұл пікір бұдан жиырма
жыл бұрын айтылса да әлі де өзінің құндылығын жойған жоқ.
Жаттау дұрыс ақ, бірақ ол рухани қазынаны игерудің ең оңай механикалық
жолы. Ал түбегейлі игеру көне мұрамыздың ұғымдық ой жүйесіне бойлай
кірумен, ол жүйеге бүгінгі сана деңгейімізді дәлдеп тоғысып, байытып
отыруымызбен байланысты.
Бұл әрине, игерудің өте қиын жағы. Мұра бай болғанымен қазіргі мәдени
процесімізге етене кірмеген соң қосалқы, дербес, оқшау қозғалыссыз, ой
байлық қасиетінен жаңылмайды. Мұра мұндайда ұлт шекпенінде жарқырауық
әшекей функциясын ғана атқармақ [10, 22 б.] деп орынды атап көрсеткен.
С. Ақатай ерекше көңіл бөлген мұраның ұғымдық ой жүйесіне бойлау-
қазіргі уақыттағы ең маңызды мәселе. Жоғарыда біз атап көрсеткендей,
көптеген мұра жарық көруде.
Ал оны түсіндіріп, қазіргі ұрпақтың рухани дүниесінің пәрменді
факторына айналдыру-кезек күттірмейтін маңызды қоғамдық шара. Қазіргі терең
қанат жайған ақпарат құралдары арқылы берілетін көпжақты, әр түрлі
сарындағы хабарлардың экспансиясына душар болып отырған жас ұрпаққа ұлттың
өскелең, берері мол құнарлы рухани тәжірибесін ұсыну бірден - бір
қажеттілік.
Зерттеу жұмысының нысаны. Шал ақын дүниетанымының біртұтастығын
анықтап, оның философиялық астарын негіздеу. Зерттеу жұмысының пәні - Шал
ақын шығармаларына талдау жасап, оның ұғымдық жүйесіне бойлап, ақынның
философиялық көзқарасын анықтау.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің бастапқы мақсаты
қазақ философиясындағы Шал ақынның дүниетанымын тарихи – философиялық
тұрғыдан зерттеп, тұжырым жасау. Шал ақынның ойлау мәдениетінің
ерекшелігіне, оның дүниетанымдық түсінік үлгілеріне талдау жасау ғылыми
еңбектің басымдылық танытатын бағдарларының бірі болып табылады. Осы
кешенді мақсаттан мынадай негізгі міндеттер туындайды:
- Шал ақынның дүниетанымының негізгі ерекшеліктерін айқындау;
- Шал ақын шығармашылығының тарихи және теориялық көздерін көрсету;
- Шал ақын ұстанған негізгі идеалдарға сараптама жасау;
- Шал ақын шығармаларындағы адам мәселесінің қойылу ерекшеліктерін
сараптау;
- Ойшыл ақынның геронтологиялық ізденістеріне бүгінгі күн тұрғысынан
баға беру;
- Ақын шығармашылығындағы өмір мен өлім мәселелерінің қойылуын сипаттау;
- Шал ақынның этикалық ұғымдарының мәнін ашу;
- Ақын шығармашылығынан туындайтын ұлағаттар мен өнегенің тәрбиелік
мәніне назар аударып, олардың мәңгілік сипатын негіздеу.
Біз арнайы бөліп көрсеткен міндеттер ауқымы өте кең, мұның өзі Шал
ақынның дүниетанымының философиялық сипатының ауқымдылығын дәлелдейді.
Оның әдебиет пен көркем сөз аясынан шығып, көсем сөз, даналық сөз
деңгейіне көтерілген ақын болғандығы ешбір шүбә келтірмейді.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері. Зерттеудің нысаны
ақын шығармашылығы, мұның өзі белгілі қиындықтар туғызады. Өйткені ақын
болумен философиялық туынды жасаудың арасы жер мен көктей. Жақсы ақын
философ, ал философтың ақын болуы шарт емес. Бұлардың әрқайсысы ойлау
мәдениетінің ерекше қабаттары, өзіндік жолы мен қисын бар қабаттар. Бірақ
бұл екеуін де өзара біріктіретін құдыретті күш-адамның ойлау қабілеті.
Өйткені ақын болу да ойлауды қажет етеді, бірақ ол ерекше ойлау, көркем
сөзді қиыстыру, сөзден сөз туғызу, сөз құдыретін, стихиясын, тылсым
табиғатын игеру. Ал философ белгілі бір сарында сөз жүйелейді, яғни ұғым
дәрежесіне көтерілген сөз арқылы ойланады.
Егер осындай методологиялық өлшем тұрғысынан келсек, Шал ақын-ойшыл,
көркем сөз бен ойлы сөздің мәйегін бойына бірдей сіңірген дарын иесі.
Өйткені ол сөз бен ойдың, ақыл мен сезімнің өзара байланысына мән беріп,
дүниені танудағы ақыл мен сезімнің ролін, маңызын анықтайды. Жалпы ойлау
мәселесіне қатысты объективтілік, қайшылықтық, даму мен байланыс,
анықтылық, жүйелік сияқты принциптердің бәрі де есепке алынды.
Сонымен қатар, Шал ақын дәстүрлі қазақ философиясының көрнекті өкілі
ретінде қаралып отырғандықтан, оның дүниетанымына қазақ философиясының
ерекшеліктеріне байланысты теориялық ұстанымдар мен методологиялық
өлшемдердің бәрі де қатысты деп есептейміз.
Қазақ философиясы жалпы философия тарихына қатысты феномен болғандықтан
оны зерттеуде мынадай принциптер қолданылады:
- тарихилық пен логикалық зерттеу;
- тарихилық принципі;
- салыстыру принципі.
Осы принциптер де Шал ақын шығармашылығын талдауға септігін тигізді.
Сонымен қатар соңғы 10-15 жылдардағы Қазақстан ғалымдарының еңбектері
кеңінен пайдаланылды. А.Х. Қасымжановтың [11, 62-69 бб.],
Ж.М. Абдильдиннің [12, 199 б.], А. Нысанбаевтың [13, 98 б.], Д.
Кішібековтің [14, 48 б.], Ғ. Есімнің [15, 98 б.], Қ. Нұрланованың [3, 48
б.], Ж. Алтаевтың [16, 41-43 бб.], А. Қасабектің [17, 172 б.], Т.
Ғабитовтың [18, 203 б.], Ж. Молдабековтың [19, 21 б.], М.
Орынбековтың [20, 208 б.], Б. Нұржановтың [21, 9-11 бб.], Т. Рысқалиевтың
[22, 240 б.], С.Е. Нұрмұратовтың [23, 180 б.], А. Тайжанұлының [24, 304
б.], Н.Р. Мұсаеваның [25, 36 б.], Г.К.Айтказинның [26, 44 б.], Д.
Раевтың [27, 54 б.], Г. Нұрышеваның [28, 54 б.], Нысанбаева Г. [29, 48-
51 бб.], Біржанұлы Х. [30, 5 б.], Баязитұлы Қ. [31, 85-87 бб.], Әсіпұлы С.
[32, 53-56 бб.], Сыдықұлы Қ. [33, 124-136 бб.], Рахманқұл Б. [34, 132-148
бб.] қазақтың ойлау мәдениетінің ерекшеліктерін сараптаудағы ізденістері
мен ой-тұжырымдары осы зерттеуге негіз, бастау болды.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыстың ең басты жаңалығы
Шал ақын дүниетанымын тарихи – философиялық талдаудан өткізу болып
табылады. Шал ақын поэтикалық сөз өнерінің мүмкіндігін жан-жақты пайдалана
отырып, біртұтас, жүйелі, ізгілікті тарихи тамыры терең, тәжірибесі мен
ұлағаты мол шығармаларды дүниеге әкелді. Оның дүниетанымы объективтілікпен,
синкреттілікпен, оптимистік жасампаздықпен сипатталады.
Диссертацияда Шал Күлекеұлы дүниетанымына әсер еткен отбасылық, мәдени-
тарихи жағдайлар, сол дәуірдегі маңызды оқиғалар баяндалды. Мұның өзі
мынадай ғылыми нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік береді:
- Шал ақынның өзі және өзін қоршаған табиғи - әлеуметтік орта туралы
толғаныстары жан-жақты сарапталып, оның онтологиялық ілімінің сипаты
нақтыланды;
- Шал ақын шығармашылығындағы адам болмысы туралы қомақты мұраға тарихи-
философиялық талдау жасалып, негізгі ұстанымдар айқындалды;
- Ойшыл, парасатты ақын адам тәні мен жанында болатын күрделі
өзгерістерді аса үлкен көрегендікпен зерделегендіктен, өзіндік
ерекшелігі бар геронтологиялық ой-тұжырымдарды жасай алды
- Ұлт тәрбиешісі дәрежесіне көтеріле алған ақын халықтың жасампаз
болашағын әруақытта бірқалыпта ұстап, ділі мен дінін сақтауға
жәрдемдесетін адамшылық қағидаларының белгілі жүйесін ұсынды.
- Қазақ халқының болмысынан туындап отыратын талаптар деңгейіндегі әйел
сипатына айрықша көңіл бөлді және тәрбиелі, іскер, ұлт, отбасы,
ізгілік ұйытқысы болатын ұстанымдарды ұсынды.
Диссертациялық ізденістің жаңалық деңгейі зерттеу тақырыбының және оның
тұжырымдары мен қорытындыларының тың болуында, философиялық әдебиеттерде
талдаудың нысаны болмаған шығармаларға назар аударылуында, ғылыми
көпшіліктің назарынан тыс қалған ұғымдар мен сөз тіркестерінің
сарапталуында, ақын дүниетанымының сипатталуында, ақын ерекше мән берген
мәселелердің баяндалуында және оның творчествосы мен осы заман арасындағы
рухани байланыс пен үндестіктің анықталуында көрініс тапқан.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар мен қағидалар.
1. Шал ақын шығармашылығында болмыс, оның түрлері мен табиғаты, даму,
өркендеу, пайда болу мен құрдымға кету туралы терең толғаныстар, яғни
дүниетанымында жүйелі онтологиялық ізденістер бар.
2. Шал ақын шығармашылығындағы адам болмысы, табиғаты және жас
ерекшеліктеріне байланысты сапалық өзгерістері баяндалады және олардың
өзіндік сипаты айқындалады. Осы тұрғыдан ақынды Қазақстандағы психология
ғылымының маңызды бір саласы-жас мөлшері психологиясына негізін қомақты
үлес қосты деп бағалауға толық негіз бар.
3. Шал ақын адамның қартаю процесіне жан-жақты талдау жасап,
геронтологиялық мәселелердің зерттелуіне қомақты үлес қосты.
4. Шал ақын жақсылық пен жамандық, ізгілік пен зұлымдық, қадір-қасиет,
көңіл, сыйластық, сабыр, қанағат, достық, махаббат, бірлік, ынтымақ
ұғымдарын жан-жақты талдап, өзіндік жүйесі бар этикалық ілімді жасады.
5. Шал ақын әйел болмысын да жан-жақты қарастырып, бұл мәселеге де
өзіндік үлес қосты.
Зерттеудің теориялық және ғылыми-практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында
қол жеткізген нәтижелер ақын-жыраулар мен билер шығармашылығын философиялық
тұрғыдан талдау жұмысына рухани тірек болатыны сөзсіз. Жалпы осы сарындағы
ізденістер өте қажет және олардың қатары одан әрі көбейе беру заңды үрдіс.
Өйткені ақындардың, жыраулардың, билердің шығармашылығы-философиялық
білімнің Қазақстанда дамуының өзіндік тамаша түрі. Оның классикалық
философиялық текстерден айырмашылығы бар. Мұның өзі ұлттық философияның
дамуында бүкіл адамзаттық жалпы қисынмен қатар өзіндік рең, түр болатынын
тағы да дәлелдейді.
Зерттеуде қол жеткен тұжырымдар мен пікірлер осы сарындағы болашақ
ізденістерге жол ашады деп айтуға болады.
Сонымен қатар, бұл жұмыстың материалдарын этнопедагогика, өзін - өзі
тану, мәдениеттану, қазақтану, қазақ философиясының тарихы, этика және
эстетика пәндерін оқытуда, студенттердің, магистрлардың ғылыми жұмыстарында
кеңінен қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы. Диссертация
М.О. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университетінің
Философия кафедрасында орындалды. Зерттеу жұмысының ғылыми тұжырымдары
мен этикалық-философиялық қағидалары авторлардың осы уақытқа дейін
жарияланған мақалаларында толығынан қамтылып, әртүрлі ғылыми басылымдарда,
бірнеше халықаралық және республикалық конференцияларда, аймақтық,
республикалық ғылыми-практикалық семинарлар мен оқу-әдістемелік жиындарда
жасаған баяндамаларында көпшілік назарына ұсынылып, оқу процесіне
енгізілді.
Диссертациялық жұмыс Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университетінде
гуманитарлық ғылымдар бойынша ғылыми семинарды алдын-ала талқылаудан өтті.
1 ШАЛ АҚЫН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ ОРНЫ
1.1 Шал ақын дүниетанымының қалыптасуы, даму ерекшеліктері
Ғалым Н.Ж.Байтенова Қазақ философия тарихының даму тенденциялары
тақырыпты еңбегінде қазақ философиясының тарихи кезеңдерін анықтау
барысында көне дүниедегі танымдық ізденістерді, Қорқыт ата, әл-Фараби,
Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Қ.А.Яссауидің көзқарастарын талдап, үшінші кезең –
қазақ хандығы дәуіріндегі философия, ол XV-XVIII ғасырлар аралығындатарихи
кезеңді қамтиды [35, 150 б.] - деп жазды. Осы уақыттан бастап нақтылы
өзіндік қазақ философиясы туралы айта аламыз деген автордың пікірі орынды
деп есептейміз.
Халықтық сипатта дамыған осы дәуірдегі философияның маңызды бір
тармағы жыраулар философиясы болып табылады.
Ә.Тәжібаев: Асан Қайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Бұқарлар айтқан
толғаулардың бізге жеткен бөліктеріне қарап отырсақ, тыңдаушысын теңіздей
шайқалтып терең ойлардың толқынында жүзгендей сезінеміз. Кейде жақыннан,
кейде ишаратпен алысқа меңзеулер, әлдеқайда біз біле бермейтін арнаулы
сөздерден жаралады да, өмір, тарих, қоғам, адам, тағдыр жайлы ғажайып
топшылаулар, толғау – түйіндер айтады [36, 20 б.] деп жазды. Бұл пікір XV-
XVII ғасырлардағы жыраулар дүниетанымы жөнінде өте орынды айтылған әділ
баға.
Серғазы Қалиұлы Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен
тарихы деген еңбегінде: Жалпы XV-XIX ғ. ақын – жыраулар поэзиясын сөз
еткенде олардың халық үшін еткен еңбегіне, ой-қиял өрістеу өресіне, қимыл,
әрекет ісіне қарай үш топқа бөліп: жауынгер жыраулар: (Доспамбет, Жиенбет,
Ақтамберді, Махамбеттер); мәмілегерлер (Асан Қайғы, Сыпыра жырау, Үмбетей,
Бұқар); тәлімгер (Шал, Базар, Майлықожа) жыраулар деп шартты түрде жіктеуге
болады [37, 37 б.] деп жазды. Біздің қолымыздағы мұраны жақсы игере алсақ
бұл ойдың дұрыстығына көз жеткізуге болады. олардың бәрі ең алдымен, ақын,
яғни өнер иесі. Сонымен қатар, батыр, қайраткер, қауымдастық ұйытқылары,
тәрбиеші. Осы ойымызды Б.Оспановтың: Жырау синкреттік тұлға, өнерді
тудырушы, әрі дамытушы. Жыраулар өздерінің қоғамдағы қызметін олар емес, ел
естелігі, ата-баба тарихын кейінгі ұрпаққа жеткізуші тұлға ретінде
түсінген [38, 23 б.] деген пікірі растайды.
Ар мен намысты қорғай білу, дархан көңіл, ақжарқындық пен адалдық,
досқа деген мейірімділік қазақ халқының бойына біткен ұлттық психологиялық
ерекшелік қасиеті, философиялық ойлау жүйесінің негізі деп есептейміз. Осы
құндылықтардың бәрі ақын-жыраулардың азаматтық, адами болмысында орын
алған.
Дүниеде тұрақты, мәңгі ешнәрсе жоқ деп өзіндік философия ұстанған жырау
әлемнің бір қалыпты тұрмайтындығын, бәрі фәнилік, өткінші қызық екенін айта
келіп, осы қысқа өмірде аз ғұмыр кешкенмен бар қызықты тегіс көріп,
думандатып өту керек деген философиялық қорытынды шығарады.
Қазтуғанның:
Алаң да алаң, алаң жұрт,
Аңала ордам қоған жұрт,
Атамыз біздің бұ сүйініш
Күйеу болып барған жұрт,
Анамыз біздің Бозтуған
Келіншек болып түскен жұрт,
Қарғадай мынау Қазтуған
Батыр туған жұрт,
Кіндігімді кескен жұрт,
Кір-қоңымды жұған жұрт
Жанға сақтау болған жұрт [39, 56 б.] деп Еділді егіле жырауында ата –
мекенді аңсау, мұң, шер, сағыныш – бәрі тоғысқан. Жаңа шаңырақ көтерген
қазақ Ордасының сыртында қалып қойған туған жерді аңсаудан да азаттық пен
еркіндік алауын жаққан оты жыраудың алып тұлғасы көрінеді.
Найзасының ұшына жау мінгізген Тәтіқара, Көрлембес ауыр қолға бас
болып Күңіреніп күн түбіне жорытқан Боспамбет, Дулығанның төбесі
Туған айдай болмаса Батыршылық сүрленді деп толғаған Шалкиіз, Менің
ерлігімді сұрасаң Жолбарыс пенен Аюдай деп сес көрсететін Жиенбет,
Кеуде бір жерді жол қылсам Шөлең бір жерді жол қылсам Құран жанды
көп жиын Өз алдына ел қылсам деп шер терткен Ақтамберді тағы да басқа
ақын жыраулардың асыл арман мұраттары да елдің азаттығы, жердің азаттығы,
ел іргесінің бүтіндігі, ел тұтқасының бекемдігі, ел ұландарының бірлігі еді
ғой [40, 71 б.] - деген Ә.Қайырбековтың пікірі орынды. Осы сарын, арман,
тілек ақын – жыраулардың барлығына ортақ.
Ерлік, батырлық, азаматтық идеясын алға апарумен, оны жаңа, тың
мазмұнмен байытушысы жырау Шал ақын болды.
1998 жылы Шал ақынның 250 жылдық торқалы тойына орай халықаралық ғылыми
– практикалық конференция өткізіліген. Бұл - өз заманың көрнекті ақыны,
ойшылы болған Шал ақын шығармашылығына көпшіліктің назарын аударып, ол өмір
сүрген тарихи дәуір мен қазіргі тәуелсіз Қазақстанның арасындағы рухани
сабақтастықты айқындаған алғашқы ірі шараның бірі.
Осы конференцияның ашылуына арналған сөзінде академик Аманжол Қошанов:
Шал Күлекеұлы ақын ретінде еліне ерте танылған. Ол – сүйінші мен күйініші
қатар өрбитін жалпақ дүниенің күрделі құбылысын тереңнен байыптай білген
ойшыл ақын. Оның өмірдің өтпелілігін, фәни дүниедегі жақсылық пен жамандық,
әділеттілік туралы, әйел ана, жақсы жар, тәрбиелі қыз тұрғысында, жалпы
адам туралы толғаныстары біздің рухани мұрамызға қосылған сүбелі сыбаға
ретінде қабылдана бермек [41, 22-23 бб.] деп орынды атап көрсетті.
Шал ақын шығармашылығы – қазіргі уақыт қисынынан заңды туындап отырған
рухани – мәдени сұраныстарды қанағаттандыруға негіз, бастау болатын
ұлағаты мол, берері көп тәжірибе. Ойшыл ақынды толғандырған, ойландырған
көптеген мәселелер қазір де өз маңызын жойған, қайта одан да тереңірек жіті
көзқарасты қажет етуде.
Бүгінгі болмысымызбен Шал ақын ғұмыр кешкен уақыт пен кеңістікті үш
ғасырлық мерзім бөліп тұрғанына қарамастан, оның ізденістері мен ішкі жан
дүниесінің рухани – қуаты бізге жақындай түскендей әсер етеді. Бұл жалпы
барлық шығармашылық құдыретке, қабылетке тән бір ерекше заңдылық болса
керек. Жылдар, ғасырлар өткен сайын кейбір ой иірімдері өздерінің
мағынасын, мәнінжоғалтпай қайта түлеп, жарқырай, жаңғыра береді.
Шал ақынның шығармаларының жариялануы туралы әдебиетші – ғалым Жұмат
Тлепов мынадай пікір айтады: шығармаларын үлкеннен кіші, ұрпақтан ұрпақ
жаттап, есімі ғасырдан ғасырға өлмей жетіп отырған Шал Күлекеұлы туралы
алғашқы жазба дерек Шоқан Уәлиханов еңбегінде кездескенмен ақынның бүкіл
шығармашылық болмысын танытарлық туындыларының негізінен хатқа түсіп,
зерттеліп қалың оқырманмен кеңінен жүздесуі соңғы 40-50 жылдың жүзі [42,
13 б.].
Бес ғасыр жырлайды (1989) деген жинақта Шал ақынның 84 өлеңі жарық
көрген. Тура осы 84 өлең 1993 жылы шыққан Қазақ хандығы дәуіріндегі
әдебиет деген хрестоматияның төртінші кітабында қайтадан басылған. әрине,
бұл құптауға тұрарлық дұрыс шара. Өйткені, кімде болса кімнің қолына жаңа
хрестоматия түсе қалса, Шал ақынға еркісіз назар аударуға мәжбүр болады.
оған себеп Шал ақын осы кітаптағы соңғы автор. Осы өлеңдерге келтірілген
түсініктемелерді ақын көрсеңіз Шал ақынның шығармашылық тағдырының оғай
болмағандығы көрініс береді. Көп уақытқа дейін Шал өлеңдері оның
жанашырларының қолында болып келген. Қашан Жантілеуов, Қыздар Қазыбеков,
Фатима Ғабитова, Темірғали Ысмаилов, Самарқан Жұмалиев, Рымғали Нұрғалиев,
Ғалым Малдыбаев, Ахметжан Нұртазин, Ғаббас Елеусізов сияқты азаматтар Шал
ақын шығармаларының жоғалып кетпеуіне күш салған. Олар Ғылым Академиясына
арнайы тапсырып, ие болмаса газеттерге жариялап, Шал ақын мұрасын халық
игілігіне жаратуға тырысқан.
Ғалым – жазушы Мұхтар Мағауин 1968 жылы Қобыз сарыны монографиясында
Шал ақын өлеңдеріне талдау жасап, оны 1971 жылы Кобыз и конье кітабында
қайталаған.
2003 жылы Шал ақын. Өлеңдер. Зерттеу, деректер – Алматы: Арыс
баспасыкітабы жарық көріп, онда ақынның 105 өлеңі жарияланған.
Бұл жинақ осы күнге дейінгі ақынның ең мол өлеңі жарық көрген кітап
болып табылады. Мұнда бәрі бар, сонымен қатар, Кең жайлау жалғыз бесік жас
балаға, Дәретсіз жеркенеді, су кісіден сияқты бұрын болмаған өлеңдер де
бар.
Шал ақынның дүниетанымы туралы жүйелі пікір айтудан бұрын Шал ақын кім,
қашан өмір сүрді, қандай ортадан шықты, ол тіршілік еткен уақыттың тарихи
ерекшеліктері неде? деген заңды сұрақтар туындайды.
Ақынның отбасы, әке-шешесі, шыққан ортасы туралы әдебиетші ғалымдар жан-
жақты мәлімет береді.
Әрине, философиялық талдау үшін бұл қажет негіз, дегенмен ақынның ойлау
ерекшелігін, не нәрсеге көбірек көңіл аударғарын анықтау үшін, ең алдымен,
ол өмір сүрген уақыт тарихи пен кеңістік, заман тынысын, халықтың даму
үрдісін, ерекшелігін білуіміз аса маңызды.
М. Мағауин: Шал дүниеге келген кез-ақтабан шұбырындыдан соң ежелгі
қоныстарынан босқан қазақ руларының әлі орныға алмай, сапырылыса көшіп
жатқан дәуірі еді. Болашақ ақын ес біліп, ер жетіп қалған шағында Бәйімбет,
Құдайберді тайпалары Есіл бойына қоныс аударады. Бұл жерді мекендеген
естектермен соғыста Күлекенің ағасы Тілеке батыр қаза табады. Алайда,
осыдан соң көшіп келген қазақтар өздерінің басшысы Күлеке батырдың қайраты
арқасында Есілден естектерді ығыстырып шығарады [43, 31 б.] деген мәлімет
келтіреді. Бұл жерде Шал ақынның отбасының қонысы емес, ақтабанды-
шұбырындыдан кейінгі қазақ руларының қоныс іздеп сапырылысуы туралы пікір
біз үшін маңыздырақ. Өйткені XVIII-XIX ғасырларда дәстүрлі қазақтың
көшпенді өмірінің үйреншікті тігісі сөгіліп жаңа қатынастарға процесі
үлкен жылдамдықпен жүріп жатты. Бұл уақытты бір қоғамдық болмыстың
екіншісімен алмастылыруындағы аралық кезең деп қарастыруға әбден негіз бар.
Шал ақын аралық уақытта өмір сүрді. Тәуке ханның Жеті жарғысы XVII
ғасырдың аяғында және XVIII ғасырдың басында қазақ этносының мемлекеттілігі
үшін ең жоғарғы құнды дүниеге айналды. Бұл кезеңде халықтың үш жүзге
бөлінгеніне қарамастан іштей бірігуге деген талпыныс әрекеті оы тарихи
тұлғаның төңірегіне топтасқан болатын.
С.Е. Нұрмұратов XVIII-XIX ғасырларда қазақ даласында рухани
атмосфера, тарихи ахуал қандай болды. Қазақ қоғамында өркендеу басым ба
еді? Әлде тоқырау көбірек байқалды ма деген сауалдарды қоя отырып, бұл екі
процестің де көрініс бергенін атап көрсетеді.
XVIII ғасырдың жалпы қазақ қоғамдық өмірінің сипаттамасын жаугершілік
заманы, тәуелсіздік үшін күрес заманы десек болады. Ал, енді осы
қоғамдық дамудағы бағытқа сәйкес келетін өмір философиясы болды десек те
артық айтпаймыз. Олардың барлығы қазақ даласы ойшылдарының, яғни билерінің,
шешендерінің, жырауларының, ақындарының шығармашылығының мағына мәндік
негізін құрайды. Дүниетанымның әмбебаптығы, жан-жақтылығы осы негізгі
бағдардан өрістейді - деп орынды пікір қорытты [44, 84 б.].
Шал Күлекеұлы жасап өткен XVIII ғасыр, Шоқанның сөзімен айтсақ, қол
жосыған ішкі-сыртқы жорықтардың заманы болды, демек, бұл кезең қазақтың
мәдени-рухани дүниесі үшін де жаугершілік дәуір болғандықтан, осы кезеңдегі
ақын-жыраулардың негізгі лейтмотивтерінің бірі ел қорғау, батырлық болды
[43, 78 б.] деді ғалым Рабиға Сыздық.
Әдебиетші-ғалымдардың пікірі бойынша, Шал ақын жыраулар поэзиясы мен
жазба әдебиеттің белгілерін өзара ұштастырған аралық тұлға.
Жыраулардың поэзиясын үш кезеңге бөліп, олардың тақырыптық, мәндік,
көркемдік жағын салыстыра зерттеген Мұхаметрахым Жармұхамедов Шал ақын
шығармашылығының жазба әдебиетке жуық тұратынын көрсете отырып, оның
жыраулық, поэзияға тән белгілерден құралақан еместігіне назар аударады:
Меніңше, мұның екі себебі бар: біріншіден, Шал ақын өмір сүрген уақыт
-жырауларды тудырған кезеңнен әлдеқайда жүрдек және қазақ даласына тың
қарым-қатынастардың ақырындап болса да ене бастаған уақыты. Басқаша айтсақ,
табиғатпен терең жарастықта, оның үнімен, сыбдырымен, сарқыл-гүрсілімен
үнсіз байланысып, жайбарақат, мамыражай күн кешкен көшпендінің болмысына
сызат түсті. Екіншіден, ақын жырлаған тақырыптар аясы кең және жан-жақты.
Шал ақын өлеңдерін жыраулардың шығармаларымен салыстырсақ, жыраулар
шығармашылығындағы қалыпты бейнелер жүйесімен солардың көбіне мынадай бір
ортақ белгілерді көре аламыз. Бұлар қашан да белгілі бір кісіге (ханға, яки
батыр, биге) арнау үлгісінде айтылады да, жырдың ішкі-иірім заңдылықтарына
сәйкес өзгенің бейнесін жасау үстінде өз бейнесін ашуға да көңіл бөліп
отырады [45, 52 б.].
Мысал ретінде Доспамбет жыраудың:
Азаулының Аймадет Ер Доспамбет ағаның
Хан ұлына несі жоқ,
Би ұлынан несі кем!
Тәңірінің өзі берген күнінде
Хан ұлынан артық еді менің несібем! [46, 32 б.],
Жиембет жыраудың
Ес білгеннен, Есім хан,
Қолыңа болдым сүйесін,
Қолтығыңа болдым демесін ...
Мен жоқ болсам, Есім хан,
Ит түрткіні көресің [46, 52 б.] деген өрекпіген көңілді білдіретін
жолдарды келтіруге болады. Бұл сарын Шал ақынға мүлдем жат. Ол ханды,
билерді мадақтамайды.
Осы тұста Шәкәрім Ыбыраевтің мына бір ойы біздің пікірімізді одан әрі
тереңдете түседі: күні кеше қазақ даласының аспанында күмбірлеп тұрған
салтанатты жыраулық поэзия жайлап жерге түсе батады. Елдікті, ерлікті,
татулықты, бірлікті шарықтата көкке көтерген жыраулық дәстүр енді келіп
ақындық арнаға түскенде әр адамның үй-ішіне, керек десеңіз оның ішкі
дүниесіне, жеке басының хал-ахуалына үңіле бастайды. Бұл қазір үйреншікті
жәйт болғанымен, XVIII ғасыр үшін тосын жағдай еді [43, 72 б.]. Әдебиетте,
ойлау мәдениетіндегі мұндай тың бет бұрыс жалпы қазақ қауымындағы сапалық
өзгерістермен түсіндіріледі.
XVIII ғасырда қазақ қауымының дәстүрлі түп негіздерінің құрсауы босап,
адам мен адамды, адам мен қоғамды бір-біріне жақын ететін басқа да маңызды
дәнекерлер бар екендігін еске салатын Жаңа үрдіс қалыптасты.
Бұған дейін қауымдық, қоғамдық сана туысқандық, аталастық, рулық
факторға сүйеніп, у ішсең де руыңмен, не көрсең де ағайынмен бірге
көр дейін принциптерге негізделді. Енді бұл негізге сызат түсті, рулық
қатынастардан гөрі адамаралық қатынастарға бетбұрыс басталды. Жершілдік,
ағайыншылық сезімдердің орнын адамшылық қадір-қасиет басты.
Адамшылық қадір-қасиет деген не? Ол қандай дәнекерден тұрады, не
нәрсеге сүйенеді? Осындай сұрақтарға бет бұрған, осы жаңа сарынның басы-
қасында тұрған Шал ақын. Оның өлеңдерінде адамның жеке істері, жағымды,
жағымсыз қылықтары, мінез кемшіліктері қарастырылады.
Осы тұста Шал ақынның шығармашылығының екі маңызды белгісі көрініс
береді.
Біріншіден, Шал ақын жыраулық дәстүр мен жазба әдебиеттің арасындағы
дәнекер бола отырып, қоғамдық сананың қалыптасуында адамшылық қадір-
қасиеттің маңызы зор екендігіне назар аударды.
Екіншіден, Шал ақын шығармашылығында адамдарға рухани тірек болатын,
жігер беретін, сенімін орнықтыратын қоғамдық идеалдың ішкі және сыртқы
бейнесі өзгеріске ұшырады.
Егер осы уақытқа дейін арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты, құстай
жүйрік, жүрегінің түгі бар, қайратты тұлғалар дәріптелсе, Шал ақын білімді,
ойшыл адамды дәріптеді. Яғни, қазақтың дәстүрлі санасындағы суға батпайтын,
отқа күймейтін, керек десеңіз тау-тасты қопарып тастайтын керемет
батырлардың орнын мәдениетті, тал жібектей тараған нәзік, бірақ білімді,
білікті, өресінің күшімен мыңды жығатын қарымды, қуатты жігіт басты. Оның
басты мақсаты-көшпелілер қоғамының елдігі жолында ғаламат күш-қайрат,
ақылды әрекет, жоғары азаматтық, тіпті керек жерінде қылығына тиетін жан
нәзіктігін көрсететін ерлер бейнесін жасау еді деп толғайды. Ақын кең
мағыналы, көп ғасырлы уақытты айтарға келгенде қилы заман тіркесін
қолданады. Ал алғаным асыл ару деп, күн шығарып жатпаңыз деп күнделікті
күйбің тіршілікті бейнелейді. Заман азып дегені тым алыс уақытты
болжайды. Қилы заман, заман азып сияқты өте ұтымды метафоралар ақынның
ойлау, толғау күшін көрсетеді, аз сөзбен көп мәселенің басын ашады.
Жыраулар қазақ үшін өте бір мазасыз кезеңде өмір сүрген. Олардың
жайғасып, жамбастап жатып шығарған сөздері некен-саяқ. Қайсысын оқысаңыз да
характерлер қақтығысын, жарқ-жұрқ еткен алдаспанның күнге шағылысқан жүзін,
бытырап жақтаған бұқараны, дүниенің шолақтығына мән беріп, ойланған Шалды
көресіз. Әйтеуір өзін же, өзгені де бейтарап қалдыратын поэзия емес
[47, 84 б.] деп Өтеген Күмісбаев өте орынды бағалаған.
Ғасырлар ғасырға, уақыт уақытқа жалғасып өтіп жатады. Замандар ауысып,
адамдар ұрпағы бірінен кейін бірі жаңғырады, жасарады, қартаяды және жаңа
толқын туады. Бәрі бірқалыпты тұрған сияқты, ештеңе өзгермегендей көрінеді.
шынынды да солай ма екен.
Уақыт бірін-бірі ауыстырып отыратын құбылыстардың кезектесуі. Әрбір
материалдық процесс бір бағытта өткенмен болашаққа қарап дамиды. Ал
қозғалыс-уақыттың негізгі мәні. Бірақ, уақытты кеңістіктен бөліп алып
қарауға болмайды. Олар бір-бірімен тығыз байланысты.
Көреген, болжағыш, Асан Қайғы Қилы-қилы заман болмай ма, Күн шығарып
жатпаңыз, Ол кезде қарындастан қайыр кетер, Заман ауып, заң тозып,
жаман болар, - деп бекер жазған жоқ. Ол тың, жаңа типтегі қатынастар туып
келе жатқанын білді, оған халықты дайындауға тырысты.
Тарихи-мәдени процестің осы жаңа субъектісін қалыптастыруға Шал ақын
қомақты үлес қосты. Өйткені, оның шығармашылығында білім, ғылым, олардың
маңызы туралы сияқты тың тақырыптар пайда болды.
Жалпылық пен бейтараптылықты нақтылық, жеке және ерекшелік басты.
Ешнәрсеге қатысы жоқ жалпы қасиеттер мен белгілерді жырлаудан гөрі
нақтылықты, белгілі бір сәтті, іс-әрекетті жыр күшімен айту, дәріптеу.
Енді жыраулардағыдай арыстан, қыран сияқты символдық сөздер ғана емес,
ашу, ақыл, нәпсі сияқты абстракт ұғымдар да метафораланып, олардың
метафоралаушы сөздер ретінде нақты зат атаулары, тіпті тұрмыстық қарапайым
сөздер көріне бастады. Мысалы: Шал ақыннан: Ашуланшақ болғанда, ақыл -
таяқ немесе: Иман-қой, ақыл-қойшы, нәпсі-бөрі тәрізді жаңа образдарды
табамыз [43, 75 б.] осы тұрғыдан Ғарифолла Есім жазғандай, қазақ философи-
ясының метафоралық сипаты Шал ақында да бар деп есептейміз.
Филология ғылымдарының докторы, білікті әдебиетші Рабиға Сыздық көңіл
аударған мына бір пікірді әруақытта методологиялық қағида ретінде алғанымыз
жөн деп ойлаймын: Шалға дейін де, онымен тұстас та тілге шебер небір
ақындар болғаны даусыз, бірақ олардың көбінің ақындық дарыны араластың,
туыстың әрі кетсе, руластардың мүддесін көздеуден артып асып кетпеген, яғни
жалпы адамзаттық немесе әлеуметтік идеяларды көтере алмаған сияқты, мүмкін,
сондықтан кезінде айналасына тарағанмен, ұрпақтан ұрпаққа табыстырылмай
ұмыт болған болар. Ал Шал ақын кәрілік, кедейлік, жақсылық, жамандық,
мешкейлік дегендерді өлең өзегі етсе, бұларды тек өз басының немесе жеке
ауылдастарының, рулас туыстарының хал-күйін суреттеу емес, олар
типтендірілген, баршаға ортақ образдар [43, 75 б.] .
Ғалымның осы ойы Шал ақынның тек көркем, әдеби образдар жасау ғана
емес, бүкіл бір дәуірге, қоғамдық қатынастарға тән жалпы заңдылықтарды көре
білгендігін, олар туралы белгілі дәрежеде ой түйіндей алғандығын
дәлелдейді.
Ал кәрілік, жастық мәселесінде оның бүкіл дүние жүзіндегі мәдени
үрдістердің қатарында болуы ой мен біліктіліктің шекара, ұлт дегеннен
жоғары тұрғандығын көрсетеді.
Яғни, ақын дүниетанымында тарихи субъектінің идеалдарын түбегейлі
өзгертумен қатар заман үрдісіне сай ой топтау, пікір қорыту бар. Шал ақын
қазақ қоғамының тың өзгерістерге бет бұра бастауының негізін қалаушылардың
бірі болды десек артық болмайды. Бұл бетбұрысты өзіндік ерекшелігі мол
тұлға ғана дамыта, тереңдете алады.
Заман өзгереді, халық болмысы да өзгеріске ұшырайды. Өйткені уақыттың
үнін естіп, әр қадамын бақылап, оның үрдісіне еріп, өзін-өзі өзгеріп жатқан
дүние ағысына бейімдеу халықтың өзін-өзі сақтау, қорғау, сонымен бірге,
жаңа заман талаптарына сай болу мүмкіндігін анықтайды.
Заман ағымынан қалмау керек, сонымен қатар, өзіндік бет пішін мен
қалыпты жоғалтпау да қажет. Осы екі бағытты әрдайым еске алып, олардың
арасындағы тепе-теңдікті дөп басып, соған халық болмысын лайықтап отыру-
оның өмір сүру қабылетінің жоғарылығын көрсетеді. Дәл осы жағдай халықты
жаһандану процесінің жағымсыз қатерінен сақтандырады.
Жаһандану процесінің қисынынан туындаған қажеттілікті қамтамасыз ететін
білімділікті, біліктілікті, жылдамдықты, бейімдеушілікті қабылдай отырып,
біздің ұлт болып қалу мүмкіндігімізді тереңдету, кеңейту жұмысын ұдайы
назарымызда ұстауымыз қажет.
Жеріміздің ұлан-ғайыр кеңдігі мен табиғат сұлулығының әсерінен ғасырлар
бойы қалыптасқан дархандылық, адамға деген мейірімділік, бауырмашыл болу,
кешірімпаздық, қазақ биосферасының ерекшелігінен туындаған халқымыздың
діліне, дініне назар аударамыз. Өйткені қазақ халқының өзіндік мәдениеті
мен ділі ақын шығармашылығының маңызды қайнар көзі болған.
Қаз дауысты Қазыбек би қазақ халқы туралы мынадай жүйелі сөз
қалдырыпты:
Біздің қазақ елі мал баққан елміз,
Ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз.
Елімізді басынбасын деп
Ордамыздан қуат қашпасын деп
Найзаға үкі таққан елміз.
Дұшпан аяғына жығылмаған елміз,
Басымыздан намысты асырмаған елміз,
Адалдықты әрқашан жасырмаған елміз [48, 98 б.].
Атақты бидің осы бір пікірінде пайымдағыштыққа, сезімталдыққа,
тұспалдауға негізделген ойлау мәдениетімен қатар шындыққа, ақиқатқа,
әділетке ұмтылыс айдан анық көрініп тұр.
Қазіргі қоғамдық-гуманитарлық ғылымдарда қазақ халқының ділінің
ерекшеліктері жеткілікті талданған, жүйеленген.
1. Жеті атадан бері қыз алыспайды, яғни өзінің генетикалық тегін таза
ұстайды. Сонымен қатар бұл тарихи білімнің бастауы, қайнар көзі. Жеті
атасын білмеген жетесіз деген қанатты сөз бар. Оның мәнісі әр жанұяның
өкілі өзінің кіші отанының тарихи жан-жақты білуге, оған тән дәстүр мен
салт-сананы бұлжытпай орындауға міндетті болған.
Қазақ бір-бірімен кездескенде қай елсің - деп жөн сұрасады. Сол
арқылы ол өзінің жақындығын білдіріп қана қоймай, ру ішіндегі болған тарихи
жағдайларды тыңдаушысына айтып беріп отырған. Далалық білім арқылы
өздерінің тарихын біле отырып, оны ұрпақтан ұрпаққа ауызша жеткізіп
отырған. Жеті ата - заңдылығы ұлттық мениталитеттің тұтастығын, бірлігін
қамтамасыз ететін тарихи-әлеуметтік, мәдени фактор екені сөзсіз [49, 47-49
бб.] деп жазады Т. Бурбаев.
2. Бір атым насыбай немесе бір ауыз артық сөз үшін өкпелеп қалады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz