Қазақ фольклортану ғылымындағы «Манас» жырының зерттелу тарихы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Ш.Уәлиханов және «Манас» жыры
1.1 «Манас» жыры үзіндісінің жазып алынуы мен жариялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Жырдың ғылыми тұрғыда зерттелу мәселесі, тарихи.этнографиялық, тарихи . мәдени сипаттарының анықталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.3 Манастанудағы Ш.Уәлиханов қалыптастырған зерттеу бағыттары мен арналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2 «Манас» жырының ХХ ғасырдың І жартысында зерттелуі
2.1 «Манас» жыры М.Әуезов зерттеулерінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.1.1 Жырдың шығу тарихын және жомықшылар мектебін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.1.2. Жырдың көркемдік ерекшеліктерін айқындау ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
2.2. Ә.Марғұлан және «Манас» жырының зерттелу мәселелері ... ... ... ... .. 72
2.2.1 Манастану ғылымын қалыптастырған Ш.Уәлихановтың еңбегін зерделеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
2.2.2 «Манас» жырындағы оқиғалардың тарихи кезеңін анықтау, тарихи.этнографиялық мәнін ашу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
3 Манастанудағы қазіргі ісденістер
3.1 «Манас» жыры Р.Бердібаев зерттеулерінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95
3.2 Ә.Дербісалин және «Манас» жырының зерттелу мәселесі... ... ... ... ... 112
3.3 Н.Мұхамедханұлының манастанудағы атқарған еңбегі ... ... ... ... ... ... .113
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..123
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .126
1 Ш.Уәлиханов және «Манас» жыры
1.1 «Манас» жыры үзіндісінің жазып алынуы мен жариялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Жырдың ғылыми тұрғыда зерттелу мәселесі, тарихи.этнографиялық, тарихи . мәдени сипаттарының анықталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.3 Манастанудағы Ш.Уәлиханов қалыптастырған зерттеу бағыттары мен арналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2 «Манас» жырының ХХ ғасырдың І жартысында зерттелуі
2.1 «Манас» жыры М.Әуезов зерттеулерінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.1.1 Жырдың шығу тарихын және жомықшылар мектебін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.1.2. Жырдың көркемдік ерекшеліктерін айқындау ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
2.2. Ә.Марғұлан және «Манас» жырының зерттелу мәселелері ... ... ... ... .. 72
2.2.1 Манастану ғылымын қалыптастырған Ш.Уәлихановтың еңбегін зерделеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
2.2.2 «Манас» жырындағы оқиғалардың тарихи кезеңін анықтау, тарихи.этнографиялық мәнін ашу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
3 Манастанудағы қазіргі ісденістер
3.1 «Манас» жыры Р.Бердібаев зерттеулерінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95
3.2 Ә.Дербісалин және «Манас» жырының зерттелу мәселесі... ... ... ... ... 112
3.3 Н.Мұхамедханұлының манастанудағы атқарған еңбегі ... ... ... ... ... ... .113
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..123
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .126
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Зерттеудің өзектілігі Қазақстан халқының егемендікке ие болып, өз алдына тәуелсіз дербес мемлекет атануы тек саяси, экономикалық салада ғана емес, ұлттық рухани кеңістікте айырықша маңызы бар мәнді құбылыс екені еш дау тудырмаса керек. Қандай халық болса да оның рухани мұрасының аса бай болуы ұлттық рухқа байланысты, ұлттық дүниетаным мен қоғамдық, эстетикалық тағылым ұғымдарымен органикалық бірлікте, біртұтас байланыста болып келетіні баршаға аян. Уақыт өткен сайын, замана көші алға жылжыған сайын халықтың өзі жүріп өткен жолына, тарихының сан алуан, тар жол, тайғақ кешуге толы иірімдеріне тұтас назар аударуы, ой елегінен өткізіп, болашақ ғұмырына болжам жасауы - зерденің айқындығына, сананың сәулеленуіне тікелей қатысы бар құбылыс. Руханият мұралары мол ұлттың тарихы да бай. Тарихы бай халық қана сол тарихты жасай алады. Тарих дегеніміз кез келген халықтың, адамзат баласының ғасырлар бойғы жүріп өткен жолындағы жай ғана хронологиялық көрсеткіші емес, сонымен қатар сол халықтың ұзақ мерзім бойында ұлт болып қалыптасуы, өзіне тән әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, ұлттық кескін-келбеті, болмыс-бітімі деген сөз. Сондықтан да қазақ халқының тарихындағы аса мол мұраларды қазіргі тәуелсіздік жағдайы тұрғысынан жаңаша саралап, бағалаудың, зерделеудің маңызы айырықша. Күні кеше ғана КСРО сияқты алып империя салтанат құрып тұрғанда кез келген ұлттың руханият мұрасының қаншалықты бұрмалаушылыққа ұшырағаны, әділ бағасын ала алмай, социалистік реализмнің негізгі принциптерінің туындауына жағдай жасаған кеңестік идеологияның салқынына ұшырағаны мәлім. Ендеше, ұлттық руханиятымызға қосылған аса ірі мұраларды қайтадан саралау, олар туралы ертелі-кеш жазылған зерттеу еңбектерін, әсіресе, олардың әдіснамалық сипаттарын тәуелсіз елімізде қалыптаса бастаған қазіргі ғылыми позиция тұрғысынан зерделеу, біле білсек, тәуелсіз дейтін ұғымның ғалымдар алдына қойып отырған тарихи міндеті деп қабылдауымыз керек. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Біз өзіміздің қазіргі тарихымызда тұңғыш рет тұрлаулы, қалыпты ертеңгі тіршілігіміз турасында, бір кездегідей бұлыңғыр мақсатымыз бен келешегіміз ретінде емес, іске асқан мұрат, үмітімізді ақтаған уақыт ретінде ауызға ала бастадық» деп айырықша астын сызып айтуы барша қазақстандық ғалымдар үшін ерекше маңызы бар мәселе деп атаған орынды.
Тәуелсіз Қазақстанның аз ғана мерзім ішінде демократиялық үрдістерді қоғамдық өмірге енгізе бастауы, әлемдегі өркениетті елдер қауымдастығынан лайықты орынға ие болуы т.б., тереңірек үңілсек, тек өзіндегі ұлттық мәдени, әдеби мұраларды төл топырақты ғана зерттеумен шектелмесе керек. Яғни жалпыадамзаттық құндылықтар қатарына қосылатын рухани жауһарларды әлем халқына таныту, олардың зерттелу тарихын, әдіснамалық тәсілдерін зерделеу - бүгінгі күннің басты міндеті. Егер қазақтың ұлттық болмысын айдай әлемге танытып, жалпыадамзаттық құндылықтар қатарынан ойып тұрып орын алатын небір асыл мұраларының мол екенін айтсақ, түбі бір қырғыз халқының да
Зерттеудің өзектілігі Қазақстан халқының егемендікке ие болып, өз алдына тәуелсіз дербес мемлекет атануы тек саяси, экономикалық салада ғана емес, ұлттық рухани кеңістікте айырықша маңызы бар мәнді құбылыс екені еш дау тудырмаса керек. Қандай халық болса да оның рухани мұрасының аса бай болуы ұлттық рухқа байланысты, ұлттық дүниетаным мен қоғамдық, эстетикалық тағылым ұғымдарымен органикалық бірлікте, біртұтас байланыста болып келетіні баршаға аян. Уақыт өткен сайын, замана көші алға жылжыған сайын халықтың өзі жүріп өткен жолына, тарихының сан алуан, тар жол, тайғақ кешуге толы иірімдеріне тұтас назар аударуы, ой елегінен өткізіп, болашақ ғұмырына болжам жасауы - зерденің айқындығына, сананың сәулеленуіне тікелей қатысы бар құбылыс. Руханият мұралары мол ұлттың тарихы да бай. Тарихы бай халық қана сол тарихты жасай алады. Тарих дегеніміз кез келген халықтың, адамзат баласының ғасырлар бойғы жүріп өткен жолындағы жай ғана хронологиялық көрсеткіші емес, сонымен қатар сол халықтың ұзақ мерзім бойында ұлт болып қалыптасуы, өзіне тән әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, ұлттық кескін-келбеті, болмыс-бітімі деген сөз. Сондықтан да қазақ халқының тарихындағы аса мол мұраларды қазіргі тәуелсіздік жағдайы тұрғысынан жаңаша саралап, бағалаудың, зерделеудің маңызы айырықша. Күні кеше ғана КСРО сияқты алып империя салтанат құрып тұрғанда кез келген ұлттың руханият мұрасының қаншалықты бұрмалаушылыққа ұшырағаны, әділ бағасын ала алмай, социалистік реализмнің негізгі принциптерінің туындауына жағдай жасаған кеңестік идеологияның салқынына ұшырағаны мәлім. Ендеше, ұлттық руханиятымызға қосылған аса ірі мұраларды қайтадан саралау, олар туралы ертелі-кеш жазылған зерттеу еңбектерін, әсіресе, олардың әдіснамалық сипаттарын тәуелсіз елімізде қалыптаса бастаған қазіргі ғылыми позиция тұрғысынан зерделеу, біле білсек, тәуелсіз дейтін ұғымның ғалымдар алдына қойып отырған тарихи міндеті деп қабылдауымыз керек. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Біз өзіміздің қазіргі тарихымызда тұңғыш рет тұрлаулы, қалыпты ертеңгі тіршілігіміз турасында, бір кездегідей бұлыңғыр мақсатымыз бен келешегіміз ретінде емес, іске асқан мұрат, үмітімізді ақтаған уақыт ретінде ауызға ала бастадық» деп айырықша астын сызып айтуы барша қазақстандық ғалымдар үшін ерекше маңызы бар мәселе деп атаған орынды.
Тәуелсіз Қазақстанның аз ғана мерзім ішінде демократиялық үрдістерді қоғамдық өмірге енгізе бастауы, әлемдегі өркениетті елдер қауымдастығынан лайықты орынға ие болуы т.б., тереңірек үңілсек, тек өзіндегі ұлттық мәдени, әдеби мұраларды төл топырақты ғана зерттеумен шектелмесе керек. Яғни жалпыадамзаттық құндылықтар қатарына қосылатын рухани жауһарларды әлем халқына таныту, олардың зерттелу тарихын, әдіснамалық тәсілдерін зерделеу - бүгінгі күннің басты міндеті. Егер қазақтың ұлттық болмысын айдай әлемге танытып, жалпыадамзаттық құндылықтар қатарынан ойып тұрып орын алатын небір асыл мұраларының мол екенін айтсақ, түбі бір қырғыз халқының да
1 Уәлиханов Ш.Ш. Таңдамалы. –Алматы: Жазушы, 1985. – 596 б.
2 Әуезов М.О. Уақыт және әдебиет. – Алматы: ҚМКӘБ, 1962. - 427 б.
3 Марғұлан Ә.Х. Шоқан және «Манас». – Алматы: Жазушы, 1971.-164 б.
4 Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. – Алматы: Мектеп, 1983. – 247 б.
5 Бердібаев Р. Қазақ эпосы (Жанрлық және стадиялық мәселелер).– Алматы: Ғылым, 1982. -232 б.
6 Уақатов Б. Қазақтың халық өлеңдері. – Алматы: Ғылым, 1974. – 288 б.
7 Нұрмағамбетова О.А. Казахский героический эпос. Қобыланды батыр.– Алматы: Наука, 1988. – 82 б.
8 Адамбаев Б. Қазақтың шешендік өнері. –Алматы: Ғылым, 1984. – 136 б.
9 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. –Алматы: Ғылым, 1984. -272 б.
10 Тұрсынов Е. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. Алматы: Ғылым, 1976, 1999. – 199 б.; Тюрко-монголские версии сказания о ослеплении циклопа // Советская тюркология. N3, 1975. С. 180-183.
11 Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Қазақтың батырлық жырларының поэтикасы.– Алматы: Ғылым, 1993. -296 б.; Қорқыт және шаманизм // «Қорқыт ата» энциклопедиялық жинақ. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы, 1999. -799 б.
12 Қоңыратбаев Ә. «Қазақ фольклористикасының тарихы» - Алматы: Ана тілі, 1991. – 287 б.
13 Абылқасымов Б. Телқоңыр. Қазақтың көне наным-сенімдеріне қатысты ғұрыптық фольклоры. – Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1993. -176 б.
14 Сейдімбеков А. Күй шежіре. – Алматы: Ғылым, 1997. -224 б.
15 Садырбаев С. Фольклор және эстетика. – Алматы: Жазушы,1976.–152б.
16 Рақымов Б. Тарихи эпос табиғаты: Қазақ тарихи жырларының поэтикасы. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 1999. – 235 б.
17 Сейтжанұлы З. Тарихи эпос (Шыңжаң қазақтарының фольклоры бойынша). – Алматы: Ғылым, 1994. – 112 б.
18 Әзібаева Б. Казахские народные романические дастаны. – Алматы: Ғылым, 1990. – 144 с.
19 Қанафияұлы Н. Шоқан-әдебиетші, публицист.- Алматы: Қазақстан, 1998. -184б.
20 Жармұхамедов М. Көненің көзі. –Алматы: Санат, 1996. -144 б.
21 ЦГА. Өзбек ССР-і. ф.715, о.718, л.л. С. 347-356 .
22 Мамытбеков З., Абылдаев Э. «Манас» эпосун изидөөнүн кээ бир маселелери. Ф., 1966. -245б.
23 Валиханов Ч.Ч. Собранные сочинение. Т. 1., А-А.1961-С. 737
24 Әбдірахманов Ы. Манастың қайсы қылымдарда болгану туралу. Советтік адабият жана искусство. 1941, №3, - С. 60
25 Қазақ фольклористикасының тарихы. Алматы, Ғылым, 1988.- 541 б.
26 Радлов В.В.Образцы народной литературы северных тюркских племен наречия дикокаменных киргизов. Ч.V, спб. 1886. – С. 599
27 Манас. Алғы сөзін жазған М.Шаханов. Алматы:Жазушы, 1995. -264 б.
28 Вопросы изучения эпоса народов СССР. Изд. АНСССР. М., 1958.- С 291.
2 Әуезов М.О. Уақыт және әдебиет. – Алматы: ҚМКӘБ, 1962. - 427 б.
3 Марғұлан Ә.Х. Шоқан және «Манас». – Алматы: Жазушы, 1971.-164 б.
4 Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. – Алматы: Мектеп, 1983. – 247 б.
5 Бердібаев Р. Қазақ эпосы (Жанрлық және стадиялық мәселелер).– Алматы: Ғылым, 1982. -232 б.
6 Уақатов Б. Қазақтың халық өлеңдері. – Алматы: Ғылым, 1974. – 288 б.
7 Нұрмағамбетова О.А. Казахский героический эпос. Қобыланды батыр.– Алматы: Наука, 1988. – 82 б.
8 Адамбаев Б. Қазақтың шешендік өнері. –Алматы: Ғылым, 1984. – 136 б.
9 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. –Алматы: Ғылым, 1984. -272 б.
10 Тұрсынов Е. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. Алматы: Ғылым, 1976, 1999. – 199 б.; Тюрко-монголские версии сказания о ослеплении циклопа // Советская тюркология. N3, 1975. С. 180-183.
11 Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Қазақтың батырлық жырларының поэтикасы.– Алматы: Ғылым, 1993. -296 б.; Қорқыт және шаманизм // «Қорқыт ата» энциклопедиялық жинақ. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы, 1999. -799 б.
12 Қоңыратбаев Ә. «Қазақ фольклористикасының тарихы» - Алматы: Ана тілі, 1991. – 287 б.
13 Абылқасымов Б. Телқоңыр. Қазақтың көне наным-сенімдеріне қатысты ғұрыптық фольклоры. – Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1993. -176 б.
14 Сейдімбеков А. Күй шежіре. – Алматы: Ғылым, 1997. -224 б.
15 Садырбаев С. Фольклор және эстетика. – Алматы: Жазушы,1976.–152б.
16 Рақымов Б. Тарихи эпос табиғаты: Қазақ тарихи жырларының поэтикасы. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 1999. – 235 б.
17 Сейтжанұлы З. Тарихи эпос (Шыңжаң қазақтарының фольклоры бойынша). – Алматы: Ғылым, 1994. – 112 б.
18 Әзібаева Б. Казахские народные романические дастаны. – Алматы: Ғылым, 1990. – 144 с.
19 Қанафияұлы Н. Шоқан-әдебиетші, публицист.- Алматы: Қазақстан, 1998. -184б.
20 Жармұхамедов М. Көненің көзі. –Алматы: Санат, 1996. -144 б.
21 ЦГА. Өзбек ССР-і. ф.715, о.718, л.л. С. 347-356 .
22 Мамытбеков З., Абылдаев Э. «Манас» эпосун изидөөнүн кээ бир маселелери. Ф., 1966. -245б.
23 Валиханов Ч.Ч. Собранные сочинение. Т. 1., А-А.1961-С. 737
24 Әбдірахманов Ы. Манастың қайсы қылымдарда болгану туралу. Советтік адабият жана искусство. 1941, №3, - С. 60
25 Қазақ фольклористикасының тарихы. Алматы, Ғылым, 1988.- 541 б.
26 Радлов В.В.Образцы народной литературы северных тюркских племен наречия дикокаменных киргизов. Ч.V, спб. 1886. – С. 599
27 Манас. Алғы сөзін жазған М.Шаханов. Алматы:Жазушы, 1995. -264 б.
28 Вопросы изучения эпоса народов СССР. Изд. АНСССР. М., 1958.- С 291.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы қазақ-түрік университеті
ӘОЖ 398.5 (584 5) К-60 Қолжазба
құқығында
КӨЛБАЕВ МАДИ АНДАҚҰЛҰЛЫ
Қазақ фольклортану ғылымындағы Манас жырының зерттелу тарихы
10.01.09 – Фольклортану
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі:
филология ғылымдарының
докторы, профессор
Ибраев Шәкімашрип
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Ш.Уәлиханов және Манас жыры
1. Манас жыры үзіндісінің жазып алынуы мен
жариялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Жырдың ғылыми тұрғыда зерттелу мәселесі, тарихи-этнографиялық,
тарихи - мәдени сипаттарының анықталуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .18
3. Манастанудағы Ш.Уәлиханов қалыптастырған зерттеу бағыттары мен
арналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 27
2 Манас жырының ХХ ғасырдың І жартысында зерттелуі
2.1 Манас жыры М.Әуезов зерттеулерінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.1.1 Жырдың шығу тарихын және жомықшылар мектебін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... .44
2.1.2. Жырдың көркемдік ерекшеліктерін
айқындау ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
2.2. Ә.Марғұлан және Манас жырының зерттелу
мәселелері ... ... ... ... .. 72
2.2.1 Манастану ғылымын қалыптастырған Ш.Уәлихановтың еңбегін
зерделеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
2.2.2 Манас жырындағы оқиғалардың тарихи кезеңін анықтау, тарихи-
этнографиялық мәнін ашу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
3 Манастанудағы қазіргі ісденістер
3.1 Манас жыры Р.Бердібаев
зерттеулерінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95
3.2 Ә.Дербісалин және Манас жырының зерттелу мәселесі...
... ... ... ... 112
3.3 Н.Мұхамедханұлының манастанудағы атқарған
еңбегі ... ... ... ... ... ... .113
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 123
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..126
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Зерттеудің өзектілігі Қазақстан халқының егемендікке ие болып, өз алдына
тәуелсіз дербес мемлекет атануы тек саяси, экономикалық салада ғана емес,
ұлттық рухани кеңістікте айырықша маңызы бар мәнді құбылыс екені еш дау
тудырмаса керек. Қандай халық болса да оның рухани мұрасының аса бай болуы
ұлттық рухқа байланысты, ұлттық дүниетаным мен қоғамдық, эстетикалық
тағылым ұғымдарымен органикалық бірлікте, біртұтас байланыста болып
келетіні баршаға аян. Уақыт өткен сайын, замана көші алға жылжыған сайын
халықтың өзі жүріп өткен жолына, тарихының сан алуан, тар жол, тайғақ
кешуге толы иірімдеріне тұтас назар аударуы, ой елегінен өткізіп, болашақ
ғұмырына болжам жасауы - зерденің айқындығына, сананың сәулеленуіне тікелей
қатысы бар құбылыс. Руханият мұралары мол ұлттың тарихы да бай. Тарихы бай
халық қана сол тарихты жасай алады. Тарих дегеніміз кез келген халықтың,
адамзат баласының ғасырлар бойғы жүріп өткен жолындағы жай ғана
хронологиялық көрсеткіші емес, сонымен қатар сол халықтың ұзақ мерзім
бойында ұлт болып қалыптасуы, өзіне тән әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, ұлттық
кескін-келбеті, болмыс-бітімі деген сөз. Сондықтан да қазақ халқының
тарихындағы аса мол мұраларды қазіргі тәуелсіздік жағдайы тұрғысынан жаңаша
саралап, бағалаудың, зерделеудің маңызы айырықша. Күні кеше ғана КСРО
сияқты алып империя салтанат құрып тұрғанда кез келген ұлттың руханият
мұрасының қаншалықты бұрмалаушылыққа ұшырағаны, әділ бағасын ала алмай,
социалистік реализмнің негізгі принциптерінің туындауына жағдай жасаған
кеңестік идеологияның салқынына ұшырағаны мәлім. Ендеше, ұлттық
руханиятымызға қосылған аса ірі мұраларды қайтадан саралау, олар туралы
ертелі-кеш жазылған зерттеу еңбектерін, әсіресе, олардың әдіснамалық
сипаттарын тәуелсіз елімізде қалыптаса бастаған қазіргі ғылыми позиция
тұрғысынан зерделеу, біле білсек, тәуелсіз дейтін ұғымның ғалымдар алдына
қойып отырған тарихи міндеті деп қабылдауымыз керек. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Біз өзіміздің қазіргі
тарихымызда тұңғыш рет тұрлаулы, қалыпты ертеңгі тіршілігіміз турасында,
бір кездегідей бұлыңғыр мақсатымыз бен келешегіміз ретінде емес, іске асқан
мұрат, үмітімізді ақтаған уақыт ретінде ауызға ала бастадық деп айырықша
астын сызып айтуы барша қазақстандық ғалымдар үшін ерекше маңызы бар мәселе
деп атаған орынды.
Тәуелсіз Қазақстанның аз ғана мерзім ішінде демократиялық үрдістерді
қоғамдық өмірге енгізе бастауы, әлемдегі өркениетті елдер қауымдастығынан
лайықты орынға ие болуы т.б., тереңірек үңілсек, тек өзіндегі ұлттық
мәдени, әдеби мұраларды төл топырақты ғана зерттеумен шектелмесе керек.
Яғни жалпыадамзаттық құндылықтар қатарына қосылатын рухани жауһарларды әлем
халқына таныту, олардың зерттелу тарихын, әдіснамалық тәсілдерін зерделеу -
бүгінгі күннің басты міндеті. Егер қазақтың ұлттық болмысын айдай әлемге
танытып, жалпыадамзаттық құндылықтар қатарынан ойып тұрып орын алатын небір
асыл мұраларының мол екенін айтсақ, түбі бір қырғыз халқының да ұлттық
мақтанышы Манас жырының осы ауқымнан табылар асыл дүние екенін жаңаша
көзқарас тұрғысынан пайымдағанымыз абзал. Себебі, түбі бір, тамыры бір
туыстас халықтың осынау ғажайып мұрасын, бәрінен бұрын қазақ ғалымдары
алғаш рет зерттеп, қағазға түсірді. Қазан төңкерісіне дейін-ақ орыстың
зерттеуші ғалымдарының, атақты қазақ ғалымы Ш.Уәлихановтың [1], ал кеңес
дәуірінде М.Әуезов [2], Ә.Марғұлан [3], Р.Бердібаев [4] т.б зерттеушілердің
назарын айырықша аударды. Әрине, қандай қоғамда болса да, замана талабы,
уақыт міндеті, дәуір мақсаты болатыны мәлім. Сондықтан да күні кешегі
патшалық Ресей тұсындағы орыс зерттеуші ғалымдарының Манас жырын
зерттеуде алдарына қойған мақсатының болғанын естен шығаруға болмайды. Ал,
Ш.Уәлихановтың болмысына біткен асқан сұңғылалық пен Манасты жалпақ
әлемге жария етіп, баршаға танытпақ болғаны тарихи шындық. Осынау аса құнды
ұлттық мұраның алуан түрлі зерттеулерге арқау болуы тарихи және қоғамдық
қажеттіліктен туындаған болатын. Кеңестік дәуірде М.Әуезов, Ә.Марғұлан,
Р.Бердібаев т.б. ғалымдар Манас жырының тарихи, әділ, шынайы бағасын
алуына үлкен үлес қосып, оны жан-жақты зертеттегені мәлім. Алайда кеңестік
дәуірі кезіндегі идеологиялық саясаттың салдарынан әдебиетте таптық,
партиялық принциптерді айырықша назарда ұстаған социалистік реализм
әдісінің қырағылығынан жоғарыдағы зерттеушілердің көкейіндегі көп ойларын
жеріне жеткізіп айта алмағаны және аян. Ендеше, осынау ақиқат шындыққа ден
қойсақ, Манас жырын зерттеген еңбектердің әдіснамалық тәсілдеріне назар
аудару мәселесі өзінен өзі аса маңызды проблема ретінде туындайды. Ал,
қандай ұлттың болсын руханият мұрасындағы зерттелу әдіснамасын зерделеу
онда орын алып келген европацентристік таным, нигилистік көзқарас салқынын
ашуға септігін тигізері анық. Сондықтан да бұл айтылған мәселелер қазақ
фольклортану ғылымында күні бүгінге дейін жан-жақты зерттеу нысанасына
айнала қоймағандықтан, тақырыптың өзектілігін көрсетеді деген қорытынды
жасауымызға толық негіз бар. Екіншіден, біз алған тақырып, яғни Манас
жырының зерттелу мәселелері, әдіснамалық тәсілдемелері белгілі дәрежеде
қазақ фольклортану ғылымының туу және қалыптасу жолдарына да тікелей қатысы
бар деп айтуға болады. Міне, осылайша қысқа тұжырымдағанның өзінде-ақ
аталмыш тақырыптың аса өзекті де көкейкесті мәселеге арналғанын пайымдау
қиын емес.
Соңғы жылдары қазақ фольклортану ғылымында кеңестік дәуірдегі идеология
талаптарының қаншалықты дәрежеде зияны болғандығы жайлы недәуір ой-пікірлер
ортаға салынып, бірталай еңбектер жарыққа шықты. Бұл орайда Р.Бердібаев
[5], Б.Уақатов [6], О.Нұрмағамбетова [7], Б.Адамбаев [8], С.Қасқабасов [9],
Е.Тұрсынов [10], Ш.Ыбыраев [11], Ә.Қоңыратбаев [12], Б.Абылқасымов [13],
А.Сейдімбеков [14], С.Садырбаев [15], Б.Рақымов [16], З.Сейтжанұлы [17],
Б.Әзібаева [18], Н.Қанафияұлы [19], М.Жармұхамедов [20] т.б. еңбектерін
атаған жөн. Алайда қазақ фольклортану ғылымының аса көкейкесті мәселелеріне
арналып, әдіснамалық мәселелерді сөз еткен бұл ауқымды еңбектерде біз алып
отырған тақырып жалпы проблемалар ішінде, шолу ретінде қарастырылған.
Ендеше, Манас жырының арнайы зерттеу еңбегіне арқау болуы өмір талабынан,
қазіргі кездегі жаңаша көзқарас тұрғысынан туындап отыр деуге болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Қазақ фольклортану ғылымында манастану
ілімінің туу, қалыптасу, даму мәселелері, зерттелу тарихы, ең алғаш ғалым
Ә.Марғұланның Шоқан және Манас атты еңбегінде Шоқан Уәлиханов
зерттеулерін зерделеу арқылы көрінген. Бұдан кейін қазақ- қырғыз әдеби
байланыстарын зерттеген А.Мусиновтың еңбегінде, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов,
С.Садырбаев, Р.Бердібаев, С.Бегалин, М.Жолдасбеков, С.Мұхтарұлы,
Ш.Сәтбаева, Б.Абылқасымов, Ш.Ыбыраев, Н.Қанафияұлы, Ә.Дербісалин,
Н.Мұхамедханұлы т.б. зерттеулерінде пікір білдірілген.
Қазақ ғалымдарының Манас жырын зерттеу еңбектері орыс фольклортану
ғылымының өкілдері В.М.Жирмунский, С.Е.Малов, А.Н.Бернштам, М.И.Богданов,
Л.К.Климович т.б. ғалымдарының зерттеулерінде ескерілгенімен, көбіне жырдың
көркемдік ерекшелігі, танымдық қуаты, тарихи кезеңдеріне байланысты
пікірлеріне сын айту есебінде аталған.
Қырғыз манастанушы ғалымдары К.Рахматулин, Б.М.Юнусалиев, З.Мамытбеков,
Э.Абдылдаев, Р.Кыдырбаева, С.М.Мусаев, Р.Сарыпбеков, А.Жайнакова,
К.Карбышев т.б. еңбектерінде қазақ ғалымдарының қол жеткізген
жетістіктеріне пікір білдіргенімен арнайы қарастырылмаған.
Зертеудің мақсаты мен міндеттері Қазақ фольклортану ғылымындағы
манастану ілімінің тууы мен қалыптасу кезеңі, соған байланысты әр
зерттеушіге тән замана талабынан туындаған әдіснамалық сипат-тәсілдер т.б.
зерделеу – еңбектің басты мақсаты. Осыған байланысты, яғни негізгі мақсат
биігінен көріну үшін алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық.
- Қазақ, қырғыз халықтарының тарихында қалыптасқан жағдайларға
байланысты жалпыадамзаттық құндылықтар қатарына қосылатын әйгілі мұра
Манас жырының, ең алдымен, қазақ зерттеушілерінің назарына ілігуі,
келе-келе оның қазақтың ұлттық фольклортану ғылымының бөлінбес бір
саласына айналып, ғылыми айналымға қосылуының негізгі себеп-салдарын
анықтау;
- Жырды зерттеген ғалымдардың еңбектерін талдай отырып, сол тұстардағы
уақыт талабын, замана келбетін айқындау;
- Манастану ілімін қалыптастырған зерттеушілердің еңбектерін ғылыми
тұрғыдан саралай келе, әр зерттеушінің өзіндік ерекшелігін, алдына
қойған мақсатын пайымдау;
- Қазақ фольклортану ғылымының туу және қалыптасу процесінде айырықша
орны бар манастану ілімінің қыр-сырын зерделей отырып, ұлттық
сыншылдық-эстетикалық, қоғамдық сана, ой, таным-тағылымдарының өре-
деңгейіне назар аудару;
- Манас жырын зерттеу арқылы қазақ фольклортану ғылымының ұлттық
шеңберден шығып түркілік деңгейде көтеріле білгенін дәлелдеу;
- Манас жырының айтылуы, орындалуы туралы және манасшылар жөнінде ой-
пікірлер білдіру;
- Манас жырының көлемі, көркемдік жүйесі, жалпыадамзаттық мәдениетте
алатын орны туралы пікір білдіру;
- Манастану арқылы қазақ фольклортану ғылымының басынан кешірген
қалыптасу, даму дәуірін, идеологиялық тартыстар сырын айқындау;
- Манастану ілімінің зерттелу әдіснамасына ғылыми талдау жасай отырып,
оның типологиялық байланыс өрістеріне саралау жүргізу;
- Манастанудағы қазақ фольклортану ғылымының қолжеткізген табыстарын
таныту.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы Қазақ фольклортану ғылымында үлкен бір
зерттеу нысанасына айналып, өз алдына манастану ілімі аталған осынау әдеби
мұраны ғылыми тұрғыдан әр зерттеушінің қолданған тәсілдерін тұңғыш рет жан-
жақты қарастырып, талдауымен ерекшеленеді. Егер күні бүгінге дейін
манастану ілімінің көптеген қыр-сыры түрлі жағдайлардың әсерімен толықтай
айтылмай келсе, бұл еңбекте бұрын айтыла қоймаған жағдаяттар түгелдей
ғылыми айналымға қосылды. Еңбекте Манас жырын алғашқылардың бірі болып
зерттеген орыс ғалымдары мен Шоқан Уәлихановтың, кеңес дәуірінде бұл салаға
ерекше үлес қосқан М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Р.Бердібаев т.б. зерттеушілердің
ғылыми еңбетері сараланды. Манастың поэтикасын зерттеуде қол жеткен
табыстары, типологиясын зерттеуде түркі тектес халықтар әдеби мұраларымен
үндестігін айқындауы, генезисін анықтауда қолданған тәсілдері, жырдың
сюжеті мен мотивін зерттеуде Шахнама, Рустамхан, Оғызнама т.б.
жырлармен салыстырулар жасап көркемдік ерекшелігін ашуы т.б. жан-жақты сөз
болады. Әр зерттеушінің ғұмыр кешкен ортасы, сол тұстағы қоғамдық-
әлеуметтік, тарихи, руханият жайттар, олардың зерттеушіге тигізген әсер
ықпалы т.б. ғылыми талдаудан өтті. Манастану ілімінің туып пайда болуы,
қалыптасуы, өсіп-өркендеуі сияқты проблемаларға хронологиялық жүйемен келе
салмай, әр кезеңдегі әкелген үрдісі, тың ой-пікір, тұжырымдары т.б. жан-
жақты қарастырылды, сол арқылы ұлттық фольклортану ғылымының да жетістігі
зерделенді. Манастану ілімінің типологиялық өрісі алғаш рет сараланып,
ғылыми талдаудан өтті.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері Фольклортану ғылымының
теориялық және эпостану салаларындағы аса маңызды проблемаларға арналған
еңбектер, тұжырымдар мен қағидалар құрайды. Қазақ фольклортану ғылымында
манастану ілімінің қолға алынып зерттеле бастауы, бұл ілімнің уақыт өте
келе үлкен бір зерттеу мектебіне айналғаны, манастану ілімінің зерттелу
барысындағы әдіснамалық мәселелер т.б. қарастырғанымызда қазақ ғалымдары
А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан,
Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, М.Қаратаев, М.Ғабдуллин т.б. еңбектеріне
тоқталдық. Сонымен қатар, жоғарыда айқанымыздай, манастану ілімінің қазақ
фольклортану ғылымында үлкен сала екендігі, оның зерттелу әдіснамасы
айырықша назар аударуды қажет ететіндіктен, әлемдік фольклортанудағы аса
құнды пікірлер, теориялық тұжырымдар қалдырған Л.Гумилев, В.В.Бартольд,
Д.Лихачев, Е.М.Мелетинский, В.Я.Пропп, Б.Н.Путилов, В.М.Жирмунский,
Н.Я.Бичурин, С.Е.Малов, С.М.Абрамзон, Л.Ю.Климович, А.К.Боровков,
П.Николаев, А.Курилов, А.Гришунин, С.Машинский, А.Бушмин т.б. авторлар
зерттеулеріне сүйендік .
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Қазақ фольклортану ғылымында қырғыз халқының көшпелі түркі халықтарына
ортақ ежелгі дәуірдегі әдеби мұрасын игеруден басталған тарихи-
этнографиялық, тарихи-мәдени, әдеби-теориялық ізденістер ғылыми
зерттеушілік ой-пікір дәрежесіне көтерілді;
- Қырғыздың рухани мұрасы Манас ғылыми жағынан зерттеліп монографиялық
тұрғыда тұтас және толық қарастырылды;
- Фольклорлық тұрғыда зерттеу алға басып, бүкіл әлемдік теориялық ұғым-
түсініктер ұлттық сипатта меңгерілді;
- Қазақ фольклортануындағы манастану ілімі кеңестік идеологияның
бұрмалаушылықтарына көп ұрынбай жырды тарихи тұрғыда әділ, ұлттық
сипатта дұрыс, ғылыми бағытта терең зерттеулерге жол ашты;
- Эпикалық жырлардың шығуына негіз болған жоқтау өлеңі екені және оның
эволюциялық даму жолындағы көп қабаттылық сырлары, генезисі, сюжет пен
мотивтері зерделеніп өзге түркі халықтарының әдеби мұрасымен
типологиялық, генетикалық жағынан зерделенді.
- Қазақ фольклортану ғылымында Манас жырының халықтық сипаты бірінші
рет сөз болады.
- Манас жырының зерттелу мәселелері, әдіснамалық тәсілдері белгілі
дәрежеде қазақ фольклортану ғылымының туу және қалыптасу жолдарына да
тікелей қатысы бар.
Зерттеу жұмысының әдісі Қазақ фольклортану ғылымының тарихында айырықша
орны бар Манас жырының зерттелуінен бастап, оның манастану іліміне
айналған үрдісін ғылыми талдаудан өткізу барысында жүйелі-кешенді, тарихи-
салыстырмалы әдістер басшылыққа алынды. Манас жырының алатын орнын
көрсетуге деген талпыныс әр жылдары осы жырдың зерттелу әдіснамасын ғана
емес, сонымен бірге қазақ фольклортану ғылымының өсу, өркендеу табиғатын да
айқындауға мүмкіндік береді.
Тарихи-салыстырмалы және жүйелі-кешенді әдістер аясында зерттеудегі
басым мақсат - жырдың бүкіл табиғатын өз ортасы, яғни әдеби процесс
контексінде қарап, типологиялық үндестікті және жырдың зерттелуіндегі
даралық ерекшеліктерді айқындау.
Манастану ілімінің қыр-сырын, көркемдік тұрғыдан ғылыми зерттелуін
ұлттық фольклордағы осы тұрпаттас зерттеулермен салыстыра отырып, жүйелі
зерттеу нәтижелі болады деген ойдамыз.
Еңбектің теориялық және практикалық мәні Аса ауқымды тарихи, әдеби,
мәдени мұраның зерттелу деңгейі, әдіснамалық тәсілдері, типология, поэтика,
құрылымы, сюжеті, идеялық қуаты, тарихи тамырластық тағылымдары, танымдық
ерекшеліктері т.б. қатысты зерттеу жұмысының нәтижесі ретіндегі теориялық
бағыты мен тұжырым қағидалары және ұзақ мерзімнің әр кезеңіндегі
фольклортану процесімен тұтас байланыста зерттеу бағытын анықтайды.
Зерттеудің тәжірибелік мәні Жоғарғы оқу орындарында қазақ фольклортану,
сондай-ақ әдебиеттануға кіріспе, түркі халықтар әдебиеті пәндерінен
көмекші құрал бола алады. Сонымен бірге арнаулы курс және арнаулы
семинарларда пайдалануға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі Зерттеу жұмысының тұжырымдары мен негізгі
нәтижелері республикалық, халықаралық ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық
конференцияларда, ҚР Білім және ғылым саласындағы қадағалау және
аттестаттау комитеті бекіткен басылымдарда мақала, баяндама ретінде
жарияланды. Диссертациялық жұмыс М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан
мемлекеттік университетінің қазақ әдебиеті кафедрасында талқыланып,
қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы Жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан
тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 ШОҚАН ШЫҢҒЫСҰЛЫ УӘЛИХАНОВ ЖӘНЕ МАНАС ЖЫРЫ
Әлемде теңдесі жоқ ең ұзақ жыр болып саналатын бауырлас қырғыз халқының
эпикалық мұрасы Манас жырын жинап, зерттеуде қазақ ғылымдары атап
айтарлықтай үлкен жетістіктерге жетті. Мұны телегей теңіз эпикалық мұраны
зерттеп жүрген көптеген манастанушылар мойындаған. Себебі ең алғаш ұлы
мұраны шығыстың биік шыңына балап, бүкіл әлемге танытқан Шоқан Уәлиханов
болса, жырдың бүкіл болмыс-бітімін зерттеуге жан-жақты үлес қосқан
М.О.Әуезов еді. Мұнан кейін Ә.Марғұлан, Р.Бердібаев, Ә.Дербісалин,
Н.Мұқаметжанұлы және т.б. манастанудың жаңа бетерін ашып, соны соқпақтарын
қалыптастырды. Бұдан біз қазақ фольклортану ғылымында манастанудың қарыштап
дамығанын көреміз. Ал олардың әрқайсысының жеке-жеке зерттеу арналары,
көтерілген мәселелері жетерлік. Біз бұл тарауда жаңа дәуірде тұңғыш
манастанушы ғалым Ш.Уәлихановтың зерттеу мектептеріне арнайы тоқталып, осы
арқылы қазақ фольклортану ғылымына қосқан орасан зор еңбегінің мәнін ашуды
мақсат етпекпіз.
Әр халықтың ұлттық фольклортану ғылымы қоғамдық, әлеуметтік ой-пікірдің
дәрежесіне орай өзіне тән ерекшеліктерімен дамиды. XVI ғасырдың соңына
таман Ресейдегі ұлттық қоғамдық ой-пікірге сай қалыптасқан зерттеушілік
дәстүрлі көзқарас көшпелі халықтардың фольклортану саласында еңбек еткен
Шоқанға да ықпал етпей қоймады. Қазақ даласының фольклорын зерттеген орыс
фольклорист-ориенталист ғалымдарының алдына қойған бағыты жинап-жариялау
бағдарында жүргізілді. Олар көшпелі халықтардың мұрасын жинап жариялауда,
орыс тіліне аударып, басып шығаруда таныстырмалық, түсіндірмелік мақсат
ұстанды, текстологиялық жұмыстар көбірек жүргізілді. Бұл мақсаттағы
ізденістер ғалымның алғашқы кездегі жұмыстарында айқын көрінеді. Бірақ
бірте-бірте білім мен тәжірибе жинақтаған Шоқан кейіннен фольклорлық мұраны
ғылыми тұрғыда зерттеуді қолға алды. Шоқан хатқа түсірген, орыс тіліне
аударып, бүкіл әлемге таныстырған Манас жырының үзіндісі - Көкетай
ханның асы осыған айғақ. Шоқан өзінің халық поэзиясы туралы айтқан
ойларында қазақ және қырғыз халықтарының әдеби мұраларына ерекше көңіл
аударып, оларды жинап жариялау ізгілікті іс деп таныған.
Әрбір халықтың, - деп жазады Шоқан, - әдеби мұраларын зерттеудің
этнография үшін керектігін ғалымдар әлдеқашан ескерткен. Өйткені, халық
тұрмысы, оның қылығы, оның дүниетануы мұнда ашығырақ сипатталған. Өздерінің
мәдени мұраларын ерекше сүю, ертегі, жыр байлығын мақтаныш ету, әсіресе,
Орта Азиядағы көшпелі елдердің айырықша қасиеті. Олардың аңыз-жырларын,
қария сөздерін әрбір тайпаның басынан кешірген тарихы, соларды еске түсіру
деуге болады. Ондай аңыз-әңгімелерді сәуегейдің сөзіндей есте сақтап, оны
бірден бірге жеткізіп отырушылар - әрбір ру ішіндегі қариялар. Олар оны заң
ретінде, белгілі ақын-жыраулар тобының ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырған
ұзақ дастан түрінде сақтап келген. Бүгінде қолданбайтын, жырда кездесетін
көне сөздер олардың тым ерте дәуірде шыққанын көрсетеді [1,417 б.].
Шоқанның бұл пікірінен өз халының рухани байлығы - сөз өнері деп танып, оны
басқа халықтарға барлық болмыс бітімімен толық таныстыруға, дүние
танымының, эстетикалық тағылымының еш халықтан кем түспейтінін дәлелдеуге
ұмтылғанын көреміз. Сонымен қатар Шоқанның ғылыми зерттеу еңбектерінен
жариялау бағыты ғана емес, әдеби-теориялық, тарихи-этнографиялық зертеу
сипатының басым болғанын аңғарамыз. Олай болса, Шоқан Уәлихановтың
фольклорлық мұраларды жинап, зерттеу, жариялау жұмыстарындағы ой-
көзқарасын, ғылыми зерттеушілік ой-пікірін, өз заманындағы ғалымдармен
салыстырғанда анағұрлым жаңашылдығын, зерделі зейінін, зерттеушілік
қабілетін Манас жырына байланысты жүргізілген ғылыми зерттеу жұмыстарынан
анық көреміз.
1. Манас жыры үзіндісінің жазып алынуы мен жариялануы
Негізінде Ш.Уәлихановты бүкіл әлем ағартушылық қабілетімен таниды. Мол
біліміне көргені мен тәжірибесі сай келген Шоқан Манас жырына дейін
үлкенді-кішілі қаншама жырларды жазып алып, зерттеп үлгерген болатын.
Таланты мен талабы ерекше көзге түскен жас ғалымды бұл кезде орыс қоғамының
беделді саяси топтары өзіне тартып, ортасына алды. Көп тіл білетін Шоқанның
болашақта өздерінің ұйымдастырып жатқан ізгілікті істеріне берері мол
екенін біліп, үлкен экспедициялық топтарға қосып, назарда ұстап отырды.
Соның бірі Ыстықкөл саяхаты екені тарихтан белгілі.
Манас жырына байланысты зерттеу жұмыстарын Шоқан 1856 жылғы мамыр
айының екінші жартысында Хоментовскийдің экспедициясына қатыса отырып
бастайды. Отаршылдық саясат ұстанған Россия бұл кезеңде қазақ даласын толық
жаулап алып, Орта Азия елдеріне беттеу үшін әскери-ғылыми экспедициялар
шығарып, көшпелілер даласының географиясын, тарихын, этнографиясын, салт-
санасын, дәстүр- ғұрпын т.б. зерттеуге әрекеттеніп жатқан еді. Олардың
зерттеу нысанасында тарихи-этнографиялық сипат басым болды. Осы тұрғыдан
әдеби мұраның жиналып, жариялануына, ғылыми түрде зерттелуіне жас ғалым
Шоқан тиісті дәрежеде атсалысты. Шоқан қатысқан бұл экспедицияның мақсаты
Алакөлден Орталық Тянь-Шань мен Ыстықкөлге дейін баруы керек еді. Хан
тәңірінің биік шыңын көзбен шолуға мүмкіндік алған Шоқан: Менің саяхатымды
жүрген жерлерімнің сипатына қарай екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең
менің Жоңғарияға, яғни Жетісу мен Іле өлкесіне және Ыстықкөлге дейінгі
сапарымды қамтиды. Мен Жоңғарияда бірінші рет 1856 жылы болдым, онда
полковник Хоментовский бастаған алғашқы Ыстықкөл экспедициясына қатыстым.
Сонан соң Құлжада үш ай тұрдым. Жоңғарияда бас-аяғы бес ай болып, бұл
өлкенің Алакөлден Тянь- Шаньға дейінгі аймағын түгел көріп шықтым, ал енді
мен Тянь-Шаньға сол жылы Жырғалаң өзенімен көтерілдім [23, 395-396 б.], -
деп жазады. Бұл сапарында Шоқан Жетісу мен Тянь-Шаньда кездескен ерте
заманғы ескеркіштерге қызығып, ерекше зейін салады. Ыстықкөл мен Орталық
Тянь-Шаньда мақсатты сапарда болған кезінде ғалым қырғыз ауылдарына барып
бұғы, сарыбағыш, солты т.б. руларының өмірімен және тұрмысымен танысады.
Шоқан олардың арасында ұзақ тұрып, ескі қырғыз оқиғаларын, өткен-кеткенді
жақсы білетін адамдармен әңгімелесіп, шежірешілерімен сұхбат құрып, қырғыз
жыршыларының жырлары мен әңгімелерін мұхият тыңдап, халық аңыздарын,
шежіре әңгімелерін, ертегілері мен эпостық дастандарын мұхият жазып алып
отырады.
Халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, жариялап жүрген Шоқан бұл сапарында
Манас жырына байланысты түбегейлі терең зерттеулер жасамағанымен, қырғыз
халқының әдеби мұраларына өзгеше ынтамен зейін қоя бастайды. Қызмет бабымен
қырғыз даласына жолы түскен Шоқанның Манас жырын жазып алып, зерттеулер
жүргізуі 1857 жылғы сапарында негіз ала бастаған. Бұл сапар туралы Батыс
Сібірдің генерал-губернаторы Госфорт Сыртқы істер министірлігіне былай деп
хабарлайды: Батыс Қытайдың біздің Оңтүстік шекарамызбен іргелес
бөлімдеріндегі оқиғалардың барысын: Қашқар көтерілісінің бет алысын, ол
көтерілісті басу жөніндегі Қытай өкіметінің қандай шаралар қолданып
отырғанын және Құлжа мен Ақсу қалаларының маңындағы қалаларды, атап
айтқанда, Маньчжур әулетіне наразы екендігі мәлім болып отырған қырғыздар
мен сарттардың қытай жеріндегі тайпаларын жақыннан бақылап отыру үшін менің
жанымда қызмет істейтін поручик Уәлиханов сұлтан Алатау қырғыздарының мекен
жайларына аттандырылды [21, 347-356 б.].
Бұл сапарында Шоқан Уәлиханов қырғыз халқының өмірі және тұрмысымен
танысып, тарихы мен этнографиясын, халықтық әдеби мұрасын терең зерттей
бастайды. Осы бағытта көп еңбектеніп қырғыз халқы туралы тарихи
-этнографиялық материалдар жинауды қолға алады. Жинап жүрген
материалдарының ішінде ғалымға қырғыз халқының Манас атты атақты жыры
айырықша ұнап, Көкетай ханның асы деген үзіндісін хатқа түсіріп, орыс
тіліне аударды. Бұл үзіндіні арада ұзақ уақыт салып ғылыми айналымға қосқан
Ә.Марғұланның еңбегін айырықша атап өткен орынды.
Манас жырының үзіндісі Көкетай ханның асы Шоқанды шынайылығымен,
тарихи-этнографиялық сипатымен қатты қызықтырған. Сонымен бірге қырғыз
халқының шаруашылығы мен тұрмыс- салты және заң жөніндегі мәліметтері, ерте
кездегі өмірі жөніндегі бай мағлұматтары да көңілін аудартқан. Себебі
Манас жырында қырғыз халқының бүкіл ұлттық рухының өзегі кеңінен
бейнеленген. Сондықтан ғалым Манас жырына ерте бастан көңіл аударып,
жырдың үзіндісін жазып алған соң, қызу зерттеуге кірісіп, материалдар жинай
бастаған. Қырғыз халқының тарихын зерттеу үшін, жырдың сюжетіндегі
оқиғаларды мұрағаттардан іздеп сарылады. Бұл туралы П.П.Семенов-
Тяньшанский, Г.Н.Потанин және т.б. өз еңбектерінде, естеліктерінде көп
айтқан болатын.
Манас жырына ғалымның қызығуы кездейсоқ емес еді. Себебі, Шоқан
Манас жыры жөнінде ертеден хабардар болған. Академик Ә.Марғұлан: Манас
жырын Шоқан кадет корпусында оқып жүрген кезінен ести бастайды. Мұны білуге
ол кезде бірнеше баянды жағдайлар болып еді. Оның бірі – кадет корпусының
оқытушысы Н.Ф.Костылецкий 1840 жылдардан қазақ пен қырғыз халқының ауыз
әдебиетіне терең ойысып, оның кейбір жарқын үлгілерін оқушы балаларға
лекция түрінде оқып жүрді. Н.Ф.Костылецкийдің өз басы ауыз әдебиеті
мұраларын жию мақсатымен еш уақытта қырға шыққан емес, оған мүмкіндігі де
болмаған. Ол қазақ пен қырғыз халқының ауыз әдебиеті үлгілерінің кейбірін
мұрағаттардан іздеп табады, кейбірін қырға шыққан тілмаштар, офицерлер, не
өзінің оқушы шәкірттері арқылы жияды... Ол кісінің бар істегені жиып алған
барлық әдебиет мұраларын, не қырдан келген тарихи бағалы хаттарды орыс
тілінде қысқаша мазмұндап, оларды өзінің досы, Петербор университетінің
профессоры И.Н.Березинге жіберіп отырады. Ол мәліметтердің ішінде бұғы
елінің билері Шапақ батырдың, Шерлінің, Ешім батырдың, Қачибек Шераліұлының
1815 жылы генерал Глазановқа жазған хаттары бар. Ең тамаша жері, сол көп
мәліметтердің арасында Манас жырына кіретін екі сюжет бар, оның бірі осы
күнге дейін белгісіз жатқан ерлік жыры Қоңырбай Ер-Нұра, оның
сыртына Н.Ф.Костылецкийдің қолымен Героическиий эпос деп жазылып
қойылған, екіншісі Қарабасұлы Манас – ертегі түрінде жазылған ерлік жыры.
Міне, бұл мәліметтердің барлығы Н.Ф.Костылецкийдің кадет корпусында оқыған
лекциялары арқылы Шоқанға бұрыннан таныс болған – деп жазады [3,7-8 б.].
Демек, Шоқан қырғыз сапарында кадет корпусында өзі оқып жүрген кезеңде
ұстазынан естіген батырлық эпосты жазып алуды арнайы мақсат етіп қойған деп
ойлауға болады. Оған дәлел ретінде Шоқан Ыстықкөл сапарында Манас жырына
қатысты Ұлы жүзде болған кезінде, Қарқара маңындағы Құсмұрын тауындағы
Манастың Бөзтөбесі деген қамалдың орны бар. Ол анадайдан жеке дара
көрініп тұрады. Ежелгі қария сөз бойынша, халықтың эпикалық тамаша жырында
айтылатын ер Манас бұрынғы заманда қауғастармен (қара-қытай) соғысқанда,
ордасын осы арада құрған деседі [23,246 б.]– деп жазады. Мұнда ғалым
Манас жырын тұңғыш рет халықтың эпикалық тамаша жыры – деп бағалайды.
Міне, осыдан Шоқанның 1856 жылғы сапарына үлкен даярлықпен келгендігін,
Манас зерттеу ісіне зор белсенділікпен араласқанын аңғарамыз.
Шоқан Манас жырының үзіндісі Көкетай ханның асы бөлімін жазып
алуды үлкен талғаммен таңдай білген. Шоқан тұсында да Манас жырын
айтушылар жомықшылар қырғыз даласында көп болған. Әрине олардың
әрқайсысының нұсқасында өзіндік ерекшеліктер болады. Кейбірінде шаманизм,
миф, аңыз белгілері басым болса, енді бірінде дін, Ресей әкімшілігі, түрлі
соғыстар, керек болса соңғы заманның техникасы да кірігіп жүрді. Сондықтан
Шоқан дәл осындай қоспаларды дер кезінде байқап, ең қоспасы азын, таза
сақталған түрін жазып алуға тырысқан. Манас жырының қалыптасуына
біріншіден арқау болған ежелгі ерлік дәуірдің аңыз-ертегілері, жалғыз көзді
дәу турлы мифтер, мифке айналған ерлік бейнелер Шойын алып, Дүмір алып,
жалғыз көзді дәу Төбе көз, онымен алысу – ерлік дәуірдегі ең қызықты
ғажайып әңгіменің бірі болғандығын дұрыс аңғарып түркі халықтарының
эпикалық дәстүріндегі негізгі ерекшелікті көрсете біледі.
Мұндай эпикалық сипат бір ғана грек дүниесінде кездесіп қана қоймай,
Батыс Азияның биік тауларын, кең даласын мекендейтін аңшы, бақташы елдер
арасында көп болды. Аталған мифтің ең бастапқы шығуын көне заманда тау
беткейлеріндегі белгілі үңгірлерді мекен еткен тағы дала өмірінен іздеу
керек екендігі осыдан анық аңғарылады. Мұндай үңгірлердің қасиетті Қаратау
баурайында өте көп екендігі де көңіл аудартады. Себебі адам баласының ең
бастапқы ойлау танымын көрсететін жалғыз көзді дәу жайындағы миф түркі
тайпаларының ежелгі жырларында, аңыз-әңгімелерінде көп кездеседі. Оны Ер
Төстік, Ақ Көбік, Қорқыт, Дамбауыл, т.б. аңыз-әңгімелерден,
жырлардан көруге болады.
Демек, ежелгі дәуірдің алыптары Ер Төстік, Дүміралып туралы ертегілер -
ең алғаш шыққан ерлік әңгіменің бір түрі. Олардың сюжетінде бергі заманның
уақиғасы, тарихи адамдардың аты бүтіндей жоқ және болуы мүмкін емес.
Өйткені, олардың тарихи негізі бүтіндей көмескіленіп, халық танымында тек
миф, аңызға айналған. Алайда, осы мифтің өзі Манас жырынан үлкен орын
алып, оның ең бастағы сюжеттік құрылысын жасауға көмек еткен. Мұны жақсы
түсінген Шоқан халықтың наным-сенім, әдет-ғұрпы, мифтік, дүние танымдық
түсініктері, т.б. көне оқиғалары бар жырдың нұсқасын әдейі таңдаған. Бірақ
бұл нұсқа туралы пікір білдірген алғашқы қырғыз ғалымдарының бірі
З.Мамытбеков Шоқан мен Радлов нұсқасын және оны редакцияланған жыр
нұсқасымен салыстырып, Шоқандағыдай Боқмұрын мен Жолайдың достығы жоқ
дейді. Сондықтан Биз талдап отырган эпизоддо урду бийлөөчүлөру феодалдар
тарабынан киргизилган Бокмурундун кыргыздын эзелден берки душманы Жолай
башындагы калмактарга өтүп кетем деген сияктуу эпостун элдик духуна жат
элементтер бар. Бул үзүндүда кезиккен көк отого тағынып көрүнө улук
боламун, Алтындан күрө киемин, айтылуу төрө боломун деп Бокмурундун
Жолай менен дос болушу Валихановга үзүндүнү айтып берген Манасчы тарабынан
эпоска киргизилген нәрсе. Аиткени, азыркы элге кеңири тараган варианттарды
бул окуя жок. Ырас, азыркы жазылып алынган варианттарды Бокмурундун
калмактар менен кыргыздын ортосуна көчүп барып, Манасты Көкөтөйдүн ашына
пакырбай койгану гана бар [22,40 б.], - деген пікір білдіреді. Бұдан Шоқан
таңдап, сұрыптап алған нұсқаның тарихи-этнографиялық құнды қасиетін
түсінбегендігі танылады. Ғалымның бұндай пікірлері, әсіресе, жырдың
идеологиялық мақсаттарын ашып қарастыруда анық байқалады. Шамасы ғалым сол
кездегі әдеби мұраны жинап, зерттеуге байланысты шыққан кеңестік
идеологиянық қарарларынан сақтанған болса керек. Ал Боқмұрын мен Жолай
(Йоллық ұйғыр ханы) образдарының тарихын қарастырған академик ғалым
Ә.Марғұлан жырдағы бұл оқиға сілемінен тарихи шындықтың бетін ашып, оны
тарихи деректермен дәлелдеп Шоқан жазып алған осы нұсқаны артық өзгеріске
түспеген, туу бастағы құрылысын негізінде толық сақтай алған, соның тұнық
бір түрі [3,40 б.] - деген қорытынды жасаған. Енді Шоқан жырдың бұл
нұсқасын қай жыршыдан жазып алды, ол кімнің нұсқасы еді деген мәселеге
тоқталайық.
Шоқан алғаш рет қырғыз халқының ертегі-жыры Манасты Боранбай, Шоң-
Қараш, Борсық сияқты ақындардан жазып алады. Тікелей Манас жырын кімнен
жазып алғандығы жөнінде Ә.Марғұлан: Оқиғаның жалпы сүрлеуіне қарағанда,
Шоқан Манас жырын жүйрік білетін жыршыны Қарқарада бас қосқанда бұғы
елінің басшыларынан сұрап білген сияқты. Ол бас қосу 1856 жылдың 24 мамыр
күні болатын. Арада екі күн өткен соң, 25 мамыр күні Шоқан экспедициясымен
Түп өзені бойында демалып жатқанда, ол жыршы Шоқанды өзі келіп табады.
Демек, жыршыны Шоқанға әдейілеп жіберген бұғы елінің басшылары екеніне сөз
жоқ. Қарқарада жолыққаннан кейін істің бұлай тез оралуы мұны анық көрсетеді
[3,16 б.]. Ол туралы Шоқан өзі де: 26 май. Бүгін менде қырғыз жыршысы
болды. Ол Манас жырының тілі қырғыздардың ауызша сөйлеуінен анағұрлым
түсінікті... [23,250 б.].
Манас жырының бір тарауы саналатын Көкетай ханның асы дейтін жырды
қырғыз ақынының айтуынан жазып алдым. Бұл қағаз бетіне бірінші рет
түсірілген қырғыз сөзі болуы керек. Бұл жырды мен орысшаға аударып
жүрмін. Белгісіз жатқан тілмен шығысты зерттеуші ғалымдарды таныстыру үшін,
қысқаша сөздік жасамақ ойым бар – деп толғанады [23,421-422 б.].
Шоқан жырдың жырлаушысы жөнінде нақты мәлімет бермейді. Тек Телтай деген
ақынды феномен деп бағалайды. Соған қарап бұл ақынның өз заманнының ірі
тұлғасы, атақты жыршысы болғандығын аңғарамыз. Алайда, ғалым Манас жырын
аталған ақыннан жазып алдым деген нақты мәлімет келтірмейді. Сондықтан
шоқантанушы ғалымдар Манас жырын кімнен жазып алды деген сұраққа аса
назар аударып келеді. Соңғы жылдары қырғыз ғалымдары З.Мамытбеков пен
Э.Абылдаев Шоқан Манас жырын Назар жыраудан жазып алған деген дерек
айтады. Бұл тұжырымды әйгілі ғалым Ә.Марғұлан да құптаған болатын. Бірақ
Назар жыраудан жазып алғандығының басқаша жолын, себебін айтады.
Ел арасындағы көп жасап, көпті тыңдаған қариялардың сөзіне қарағанда
Манас жырын жырлаған жайсаң жыршылардың ең үлкені Келдібек Кәрібозұлы
1800-1879. Келдібектің соңын ала шыққан манасшының бірі – Назар Болат
1826-1893. Ә.Марғұланның пікірінше Шоқан мен В. Радлов Манас жырын
Назардан жазып алған [3,16 б.]. Бүгінгі таңда XIX ғасырдың екінші
жартысында өмір сүрген басқа да манасшылар белгілі болды. Олар: Балық, оның
баласы Найманбай, Шоңбас, Чоюке, Ақылбек, Сұраншы, Қараш жыршы т.б. болған.
Манас жырын жырлаушылар санының көптігіне қарағанда олардың жырды
жырлауда өзіндік ерекшеліктері де болған.
Ғалымдардың анықтауынша, Манас жырының бізге жеткен ең көлемді екі
нұсқасы бар. Алайда оларда да кейінгі дәуірдің көрінісі ерекше орын алған.
Манастың қолда бар екі нұсқасының ең көлемдісі, толығы болып табылатын
Сағымбай нұсқасына манаптардың ықпалы көбірек тиген. Онда діни сарындар да,
басқа қоспалар да едәуір мол. Діни идеологияның элементтерінен Қаралаев
нұсқасы да сау емес. Бірақ оның әуел бастағы халықтық негізбен байланысы
күшті екендігі айқын да, терең. Бұл ретте Қаралаев нұсқасында Манас жас
кезінде қожа мен ишандарды сабағанын, молдалар тиым салса да, боза ішкенін
еске алғаны жырланатындығын айтсақ та болады. Сондай-ақ ол өздері
бағындырып алған Шет-Бейжинді Манас пен оның батырлары қаталдық жасағанын
да жасырмайды, [2, 185 б.] - деген М. Әуезов пікіріне жүгінер болсақ,
Шоқан жазып алған нұсқа, бұл аталған нұсқалардан өзгеше. Керісінше, Шоқан
мен В. Радлов нұсқасы толық болмаса да бір адамның қолтаңбасын байқатады.
Ендеше бұл кім? Бұл сұраққа зерттеуші қырғыз ғалымы З.Мамытбеков: Манас
жырын зерттеуші Валиханов Көкетай жырын Ыстық-көлдегі Чоң манасчы Назар
Болатовдан Тоқсаба Олжабаевтың ауылында жазып алған [22,28 б.], - деп
Саяқбайды нұсқайды. Ал Ә.Марғұлан бұл пікірге келіспей: Саяқбай Назар
манасшыны көрген кісі түрінде айтылған. Бірақ бұл қисынға келмейді, өйткені
Назар жырау Саяқбай туардан бір жыл бұрын 1893 өлген. Шоқаның Манасты
Назар жыраудан жазып алғанының басқа түрлі дәлелі бар. Ыбырай Әбдірахманов
революциядан кейін Жетігүзде тұратын Жандеке деген манасшыны тапқан.
Жандеке өзі туралы айтқанда Мен Назар жыраудың шәкірті едім, Манасжырын
сол кісіден үйренген едім,- дейді. Мұндағы бір тамаша жері Жандекенің
айтқан Манасы – жыр құрылысы, текст жағынан сөз қолдану, термин жағынан
Шоқан жазып алған Манас жырына өте ұқсас. Мәселен Шоқанда:
Ботаның сазын байпаған,
Күнде құмар ойнаған,
Қазандай қара бөркі бар,
Қан шыққанның бәрісін,
Сорамын деген еркі бар.
Ер Жолайға баратын
Алабас жорға шұбар ат
Айдап тарту қыламын.
Алтынды күміс киемін
Айтулы төре боламын.
Жандеке жырында:
Ботаның сазын бойлаған
Күнде құмар ойнаған.
Күрсілдеген Жолайға
Көкетайдың Боқмұрын
Ат жетектеп кірді дейді.
Алтыннан күрме киді дейді.
Әшкере төре болды дейді [3,19], деген мысалдар келтіріп
Шоқанның Назар жыраудан жазып алғанының басқа түрлі дәлелін келтіреді:
Шынында Жандекенің ұстазынан үйренген Манасжырының бұл нұсқасы басқаларға
қарағанда ықшамдалған, шағын, көркем мазмұнды болып келеді. Кейін Шоқан
жазып алған Көкетай жырын В.В. Радлов та жазып алып, Боқмұрын деп ат
беріп зерттеу объектісі еткен. Екі ғалым екі түрлі атпен жазып алғанымен,
мазмұн жағынан екі жырда көп айырмашылық белгі жоқ. Соған қарап В.В. Радлов
та Назар жыраудан жазып алуы мүмкін деген ой туады.
Жырдың барлық вариаттарында, сонымен бірге Шоқан мен Радлов жазып алған
нұсқаларда да Манас бұрыннан ел басқарып, билік жүргізген танымал
тұқымынан екендігі айтылады. Жыршылар жырды жырлау барысында Манастың
шежіресін баяндайды. Ол бойынша Манастың түп атасы Бойын хан, одан Жақып,
одан Манас болып келеді. Жырда былай делінеді:
Жеті төрдің басында
Жеткелең туған Бойун хан
Бойун ханнан Қарахан
Қараханнан Жақып хан. Радлов
Манас жырының басқа нұсқалары да дәл осы негізден басталады. Мәселен,
Шоқан мен Радлов жазып алған версиясында, Назар жыраудың шәкірті Жандекеден
Ыбырай Әбдірахмановтың жазып алған жырында:
Түп атасы Түмен хан
Түмен хандан Бойунхан,
Бойуын ханнан Шаянхан,
Шаян ханнан – Қарахан,
Қараханнан Жақып,
Жақыптың ұлы жас Манас,
Жалпы жұртқа жас Манас. - деп келеді [24,60 б.].
Жырдың мұндай әр түрлі нұсқаларының біркелкі болып келуі тарихи
фактілермен, тарихи шежірелермен де сәйкесіп жатады. Жырға қарап отырып
Манастың арғы атасы Қарахан тұқымынан тарайтындығын көреміз. Енді Манас
жөнінде шежіреге жырды қатар қойып салыстырып көрейік. Манас жыры бойынша
былай суреттеледі:
Бойын хан, Дойым хан. Қарахан, Жақып хан, алып Манас [3,62-63 б.].
Жырда Манасты көбінесе Қарахан дәуірімен байланыстырып, сол кезде өмір
сүрген түрінде сипаттайды. Сол дәуірде құрылған орда, не атақты қала
төңірегінде билік жасаған деп суреттейді. Мәселен:
Андижанда Үзген семірген.
Андижанның тоң алмасын кемірген
Шоқан.
Манас Шоқан жазып алған нұсқада ешбір жеңілуді білмейтін, атақты алып
батыр бейнесінде ғажап көркемдікпен суреттеледі. Қандай соғыс болмасын оның
денесіне жау құралы өтпейді. Бұл жағынан оған грек батыры Ахиллес көп
ұқсайды. Бейбітшілік кезде Манастың басына киетіні жай ақ қалпақ, соғыста
киетіні ақ дулыға, беліне шар айналы тартатыны құяқ, жүрегіне ұстайтыны
көбе, кейде денесін бадана көзді көк сауытпен жабады. Ас, той үстінде
киетіні ақ ұлпа себіл тон, белінде боз пісе. Жалпы айтқанда, Манастың қару-
жарақтары, жаугершілік киімі, өзінің түріне, аталуына қарай өте ескі
(архайка) дәуірді еске түсіреді. Бірақ жырда Манастың болат қаруынан
қорықпайтын ел жоқ, ол өзінің қырық шорасын соңынан ертіп, қарсыласқан
жауын жапырып отырады. Жыр тек қана Манасты кереметпен (магия)
байланыстырып қоймайды, жырдағы өзге алыптар да (Ер Төстік, Ер Қосай,
Алмамбет) жаратылыстан тыс күш дарыған, алапаты шектен асқан керемет болып
келеді. Ежелгі ерлік дәуірде қалыптасқан бұл салт-сананың Манас жырынан
берік орын алуы бұл жырдың өзі сол дәуірде шыға бастағанын көрсетеді [3,67
б.]. Яғни бұл көркемдік ерекшеліктен Шоқан жазып алған версияның көнелігін
көруге болады. Сол себепті де Манас жырының пайда болу кезеңін анықтауда
Шоқан нұсқасы аса маңызды, ғылыми құнды мұра болып табылады.
Шоқан нұсқасының көнелігі исламға дейінгі шаманизм белгілерін көбірек
сақтағандығынан да көрінеді. Мысалы:
Айға батқан ақ сарай,
Ақ сарайлап қойды дейді.
Күнге батқан көк сарай
Көк сарайлап қойды дейді.
Мұнда Көкетай ханның басына орнатылған күмбездің сипаты суреттеліп отыр.
Немесе:
Ай жағынан тиген дейді,
Айтадан сүрең салған дейді,
Күн жағынан тиген дейді,
Күнду сүрең салған дейді.
Мұнда да Күн мен Айды кие тұтатын халық тәңірден, өздері сенген
құдіретті күштен медет тілеп, күн сәулесі астынан, ай жарығы түсетін
жақтан жауға қарсы шабатындығын анық көрсетіп тұр. Халық сенімінде осылай
істегенде ғана жеңіске жетеміз деген сенім болған. Әрине, стратегиялық
тұрғыдан алғанда, күнге немесе айға қарсы шапқан жақтың ай сәулесі мен күн
нұрынан көздері қарығып, шағылысып, жеңіліске ұшырауы мүмкін екені белгілі.
Мұндай жеңісті жауынгер халық күннің немесе айдың қуаты, тәңірдің демеуі
деп түсінген. Демек, бұл келтірілген мысалдардың өзінен-ақ Шоқан нұсқасының
көнелік сипатына көз жеткіземіз. Осы тұрғыдан келгенде: Ш.Уәлихановтың
еңбектерінде халықтардың наным-сенімі, әдет-ғұрпы, салт-санасы жөнінде
ойлар тұжырымдар мол. Мұндай пікірлер оның барлық туындыларында там-тұмдап
аралаc келіп отырады. Жалпы, Шоқан шығармашылығының бір ерекшелігі олардың
белгілі бір мәселеге арналмай, құбылыстарды кең қамтитын әмбебаптығында
[25,84 б.] деп өте орынды айтылған. Манас сияқты көлемді жырдың бір
бөлімін жазып алуда да осы талғам, осы мақсат болғандығы анық.
Уақыттың тығыздығына, жұмыстың көптігіне байланысты Шоқан Уәлиханов
жырды толық жазып алуға мүмкіндігі болмаған. Соған қарамастан жыр жөніндегі
пікірлері өзі жазып алған Көкетай ханның асына ғана қатысты емес, тұтас
жырды қамтиды. Демек, Шоқан жырды жазып болмас бұрын жыршыға жырды толық
айтқызып, тыңдап, қажетті жерлерін белгілеп, жырдың ең көркем бөлігін ғана
жазып алған. Жырды жазып алғандар В.Радлов, А.Сейфуддин [26] нұсқаларына
қарағанда, Шоқан нұсқасының артықшылығы, ерекшелігі осында сияқты. Сонымен
бірге Шоқан Манас жырын тек жазып алып қана қоймай бір мезгілде зерттеу
ісін де қатар жүргізіп отырған.
Шоқан сол кезеңнің өзінде-ақ Манас жырын зерттеудің өзектілігін әлем
жұртшылығының алдына ұсынады. Шоқан Манас жырының өзі аударған бөлімін
1861 жылы Ресей Императорлық География қоғамының ғылыми кеңесінде академик
Семенов Тянь-Шанский бастаған орыстың зиялы ғалымдарының талқылауына салды.
Кейіннен осы отырыс жөнінде атақты ғалым, зерттеуші Н.Н. Веселовский
Шоқанның орыс тілін шебер қолдана білгенін, қырғыздардың халық жырын сұлу
көркем бейнемен тамаша етіп аударғанын тамсанып айтады. Жырдың бұл тарауы
қырғыздар жайлы зерттеу мақала Шоқан Уәлихановтың Жоңғария очерктерімен
бірге 1861 жылы неміс, кейіннен ағылшын, француз тілдерінде жарық көрді.
Сөйтіп, ұлы ғалым Манас эпосын тұңғыш рет әлем жұртшылығына танымал етті
[27,11-12 б.]. Бұл туралы орыс ғалымы В.М.Жирмунский: Грандиозная эпопея
Манас, привосходящая по своим масштабом все до сих пор известные
эпические поэмы Востока и Запада, была уже известна до революции в
небольшом эпизоде, переведенном Валихановым (Поминке Кокетая) и в крайне
неполной записи Радлова, - деп, тұжырымдалған баға береді [28,27 б.].
Шынында да Шоқан осы еңбегі арқылы ұлттық фольклортану ғылымының
шеңберінен шығып, әлемдік манастануға жол ашқандығын зор мақтанышпен
айтқан жөн. Көрнекті ғалым Ш.Сәтбаева: ...Бұл келтірілген мысалдардан
қырғыз халқы жасаған Манас жырының алатын орны қандай екенін айқын көруге
болады. Міне, осы көрсетілген және де басқа деректердегі Манастың
Ш.Уәлиханов жинаған версиялары туралы пікірлерді мұхият жинап, талдау,
зерттеу де қазақ ғалымының ғылымға қосқан көп үлестерінің, бір қырының
деңгейі биік екендігін таныта түсері хақ [29,87 б.], - деп бағалаған
болатын. Бұл пікірлердің қай-қайсысы да әлемдік манастану ғылымының негізін
Шоқан қалаған деген тұжырымға саяды.
Түйіндей келгенде Манас жырын ең алғаш көңіл аударып, оның эпикалық
құдіретті қасиетін, энциклопедиялық сипатын тани білген, түркі халықтарына
ортақ мағлұматқа бай үзіндісін жазып алып, орыс тіліне аударған, бүкіл
әлемдік ғылыми зерттеу айналымына қосып ғибратты зерттеу жұмысын жасаған ең
алғашқы ғалым Шоқан Уәлиханов.
1.2 Жырдың ғылыми тұрғыда зерттелу мәселесі, тарихи-этнографиялық,
тарихи-мәдени сипаттарының анықталуы
Шоқан Уәлихановқа дейін көшпелі халықтардың әдеби мұрасын зерттеген
орыстың фольклорист-ориенталист ғалымдары екенін жұмысымыздың басында айтып
өттік. Олардың зерттеу жұмыстары XVIII ғасырдың екінші жартысынан басталды.
Орыстың саяхатшы ғалымдары өздерінің жолжазбаларында әр түрлі сипаттамалар,
пікірлер беріп отырған. Дегенмен, халықтық ауыз әдебиеті мұраларын
зерттеуде олар терең зерттелген тұжырымдар, қорытындылар жасай алмады.
Пікірлері сол кездегі таныстырмалық, түсіндірмелік мәнде болды. Алайда, XIX
ғасыр басынан бастап ұлы даланы түгелдей жаулап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 398.5 (584 5) К-60 Қолжазба
құқығында
КӨЛБАЕВ МАДИ АНДАҚҰЛҰЛЫ
Қазақ фольклортану ғылымындағы Манас жырының зерттелу тарихы
10.01.09 – Фольклортану
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі:
филология ғылымдарының
докторы, профессор
Ибраев Шәкімашрип
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Ш.Уәлиханов және Манас жыры
1. Манас жыры үзіндісінің жазып алынуы мен
жариялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Жырдың ғылыми тұрғыда зерттелу мәселесі, тарихи-этнографиялық,
тарихи - мәдени сипаттарының анықталуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .18
3. Манастанудағы Ш.Уәлиханов қалыптастырған зерттеу бағыттары мен
арналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 27
2 Манас жырының ХХ ғасырдың І жартысында зерттелуі
2.1 Манас жыры М.Әуезов зерттеулерінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.1.1 Жырдың шығу тарихын және жомықшылар мектебін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
... .44
2.1.2. Жырдың көркемдік ерекшеліктерін
айқындау ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
2.2. Ә.Марғұлан және Манас жырының зерттелу
мәселелері ... ... ... ... .. 72
2.2.1 Манастану ғылымын қалыптастырған Ш.Уәлихановтың еңбегін
зерделеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
2.2.2 Манас жырындағы оқиғалардың тарихи кезеңін анықтау, тарихи-
этнографиялық мәнін ашу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
3 Манастанудағы қазіргі ісденістер
3.1 Манас жыры Р.Бердібаев
зерттеулерінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95
3.2 Ә.Дербісалин және Манас жырының зерттелу мәселесі...
... ... ... ... 112
3.3 Н.Мұхамедханұлының манастанудағы атқарған
еңбегі ... ... ... ... ... ... .113
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 123
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..126
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Зерттеудің өзектілігі Қазақстан халқының егемендікке ие болып, өз алдына
тәуелсіз дербес мемлекет атануы тек саяси, экономикалық салада ғана емес,
ұлттық рухани кеңістікте айырықша маңызы бар мәнді құбылыс екені еш дау
тудырмаса керек. Қандай халық болса да оның рухани мұрасының аса бай болуы
ұлттық рухқа байланысты, ұлттық дүниетаным мен қоғамдық, эстетикалық
тағылым ұғымдарымен органикалық бірлікте, біртұтас байланыста болып
келетіні баршаға аян. Уақыт өткен сайын, замана көші алға жылжыған сайын
халықтың өзі жүріп өткен жолына, тарихының сан алуан, тар жол, тайғақ
кешуге толы иірімдеріне тұтас назар аударуы, ой елегінен өткізіп, болашақ
ғұмырына болжам жасауы - зерденің айқындығына, сананың сәулеленуіне тікелей
қатысы бар құбылыс. Руханият мұралары мол ұлттың тарихы да бай. Тарихы бай
халық қана сол тарихты жасай алады. Тарих дегеніміз кез келген халықтың,
адамзат баласының ғасырлар бойғы жүріп өткен жолындағы жай ғана
хронологиялық көрсеткіші емес, сонымен қатар сол халықтың ұзақ мерзім
бойында ұлт болып қалыптасуы, өзіне тән әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, ұлттық
кескін-келбеті, болмыс-бітімі деген сөз. Сондықтан да қазақ халқының
тарихындағы аса мол мұраларды қазіргі тәуелсіздік жағдайы тұрғысынан жаңаша
саралап, бағалаудың, зерделеудің маңызы айырықша. Күні кеше ғана КСРО
сияқты алып империя салтанат құрып тұрғанда кез келген ұлттың руханият
мұрасының қаншалықты бұрмалаушылыққа ұшырағаны, әділ бағасын ала алмай,
социалистік реализмнің негізгі принциптерінің туындауына жағдай жасаған
кеңестік идеологияның салқынына ұшырағаны мәлім. Ендеше, ұлттық
руханиятымызға қосылған аса ірі мұраларды қайтадан саралау, олар туралы
ертелі-кеш жазылған зерттеу еңбектерін, әсіресе, олардың әдіснамалық
сипаттарын тәуелсіз елімізде қалыптаса бастаған қазіргі ғылыми позиция
тұрғысынан зерделеу, біле білсек, тәуелсіз дейтін ұғымның ғалымдар алдына
қойып отырған тарихи міндеті деп қабылдауымыз керек. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Біз өзіміздің қазіргі
тарихымызда тұңғыш рет тұрлаулы, қалыпты ертеңгі тіршілігіміз турасында,
бір кездегідей бұлыңғыр мақсатымыз бен келешегіміз ретінде емес, іске асқан
мұрат, үмітімізді ақтаған уақыт ретінде ауызға ала бастадық деп айырықша
астын сызып айтуы барша қазақстандық ғалымдар үшін ерекше маңызы бар мәселе
деп атаған орынды.
Тәуелсіз Қазақстанның аз ғана мерзім ішінде демократиялық үрдістерді
қоғамдық өмірге енгізе бастауы, әлемдегі өркениетті елдер қауымдастығынан
лайықты орынға ие болуы т.б., тереңірек үңілсек, тек өзіндегі ұлттық
мәдени, әдеби мұраларды төл топырақты ғана зерттеумен шектелмесе керек.
Яғни жалпыадамзаттық құндылықтар қатарына қосылатын рухани жауһарларды әлем
халқына таныту, олардың зерттелу тарихын, әдіснамалық тәсілдерін зерделеу -
бүгінгі күннің басты міндеті. Егер қазақтың ұлттық болмысын айдай әлемге
танытып, жалпыадамзаттық құндылықтар қатарынан ойып тұрып орын алатын небір
асыл мұраларының мол екенін айтсақ, түбі бір қырғыз халқының да ұлттық
мақтанышы Манас жырының осы ауқымнан табылар асыл дүние екенін жаңаша
көзқарас тұрғысынан пайымдағанымыз абзал. Себебі, түбі бір, тамыры бір
туыстас халықтың осынау ғажайып мұрасын, бәрінен бұрын қазақ ғалымдары
алғаш рет зерттеп, қағазға түсірді. Қазан төңкерісіне дейін-ақ орыстың
зерттеуші ғалымдарының, атақты қазақ ғалымы Ш.Уәлихановтың [1], ал кеңес
дәуірінде М.Әуезов [2], Ә.Марғұлан [3], Р.Бердібаев [4] т.б зерттеушілердің
назарын айырықша аударды. Әрине, қандай қоғамда болса да, замана талабы,
уақыт міндеті, дәуір мақсаты болатыны мәлім. Сондықтан да күні кешегі
патшалық Ресей тұсындағы орыс зерттеуші ғалымдарының Манас жырын
зерттеуде алдарына қойған мақсатының болғанын естен шығаруға болмайды. Ал,
Ш.Уәлихановтың болмысына біткен асқан сұңғылалық пен Манасты жалпақ
әлемге жария етіп, баршаға танытпақ болғаны тарихи шындық. Осынау аса құнды
ұлттық мұраның алуан түрлі зерттеулерге арқау болуы тарихи және қоғамдық
қажеттіліктен туындаған болатын. Кеңестік дәуірде М.Әуезов, Ә.Марғұлан,
Р.Бердібаев т.б. ғалымдар Манас жырының тарихи, әділ, шынайы бағасын
алуына үлкен үлес қосып, оны жан-жақты зертеттегені мәлім. Алайда кеңестік
дәуірі кезіндегі идеологиялық саясаттың салдарынан әдебиетте таптық,
партиялық принциптерді айырықша назарда ұстаған социалистік реализм
әдісінің қырағылығынан жоғарыдағы зерттеушілердің көкейіндегі көп ойларын
жеріне жеткізіп айта алмағаны және аян. Ендеше, осынау ақиқат шындыққа ден
қойсақ, Манас жырын зерттеген еңбектердің әдіснамалық тәсілдеріне назар
аудару мәселесі өзінен өзі аса маңызды проблема ретінде туындайды. Ал,
қандай ұлттың болсын руханият мұрасындағы зерттелу әдіснамасын зерделеу
онда орын алып келген европацентристік таным, нигилистік көзқарас салқынын
ашуға септігін тигізері анық. Сондықтан да бұл айтылған мәселелер қазақ
фольклортану ғылымында күні бүгінге дейін жан-жақты зерттеу нысанасына
айнала қоймағандықтан, тақырыптың өзектілігін көрсетеді деген қорытынды
жасауымызға толық негіз бар. Екіншіден, біз алған тақырып, яғни Манас
жырының зерттелу мәселелері, әдіснамалық тәсілдемелері белгілі дәрежеде
қазақ фольклортану ғылымының туу және қалыптасу жолдарына да тікелей қатысы
бар деп айтуға болады. Міне, осылайша қысқа тұжырымдағанның өзінде-ақ
аталмыш тақырыптың аса өзекті де көкейкесті мәселеге арналғанын пайымдау
қиын емес.
Соңғы жылдары қазақ фольклортану ғылымында кеңестік дәуірдегі идеология
талаптарының қаншалықты дәрежеде зияны болғандығы жайлы недәуір ой-пікірлер
ортаға салынып, бірталай еңбектер жарыққа шықты. Бұл орайда Р.Бердібаев
[5], Б.Уақатов [6], О.Нұрмағамбетова [7], Б.Адамбаев [8], С.Қасқабасов [9],
Е.Тұрсынов [10], Ш.Ыбыраев [11], Ә.Қоңыратбаев [12], Б.Абылқасымов [13],
А.Сейдімбеков [14], С.Садырбаев [15], Б.Рақымов [16], З.Сейтжанұлы [17],
Б.Әзібаева [18], Н.Қанафияұлы [19], М.Жармұхамедов [20] т.б. еңбектерін
атаған жөн. Алайда қазақ фольклортану ғылымының аса көкейкесті мәселелеріне
арналып, әдіснамалық мәселелерді сөз еткен бұл ауқымды еңбектерде біз алып
отырған тақырып жалпы проблемалар ішінде, шолу ретінде қарастырылған.
Ендеше, Манас жырының арнайы зерттеу еңбегіне арқау болуы өмір талабынан,
қазіргі кездегі жаңаша көзқарас тұрғысынан туындап отыр деуге болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Қазақ фольклортану ғылымында манастану
ілімінің туу, қалыптасу, даму мәселелері, зерттелу тарихы, ең алғаш ғалым
Ә.Марғұланның Шоқан және Манас атты еңбегінде Шоқан Уәлиханов
зерттеулерін зерделеу арқылы көрінген. Бұдан кейін қазақ- қырғыз әдеби
байланыстарын зерттеген А.Мусиновтың еңбегінде, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов,
С.Садырбаев, Р.Бердібаев, С.Бегалин, М.Жолдасбеков, С.Мұхтарұлы,
Ш.Сәтбаева, Б.Абылқасымов, Ш.Ыбыраев, Н.Қанафияұлы, Ә.Дербісалин,
Н.Мұхамедханұлы т.б. зерттеулерінде пікір білдірілген.
Қазақ ғалымдарының Манас жырын зерттеу еңбектері орыс фольклортану
ғылымының өкілдері В.М.Жирмунский, С.Е.Малов, А.Н.Бернштам, М.И.Богданов,
Л.К.Климович т.б. ғалымдарының зерттеулерінде ескерілгенімен, көбіне жырдың
көркемдік ерекшелігі, танымдық қуаты, тарихи кезеңдеріне байланысты
пікірлеріне сын айту есебінде аталған.
Қырғыз манастанушы ғалымдары К.Рахматулин, Б.М.Юнусалиев, З.Мамытбеков,
Э.Абдылдаев, Р.Кыдырбаева, С.М.Мусаев, Р.Сарыпбеков, А.Жайнакова,
К.Карбышев т.б. еңбектерінде қазақ ғалымдарының қол жеткізген
жетістіктеріне пікір білдіргенімен арнайы қарастырылмаған.
Зертеудің мақсаты мен міндеттері Қазақ фольклортану ғылымындағы
манастану ілімінің тууы мен қалыптасу кезеңі, соған байланысты әр
зерттеушіге тән замана талабынан туындаған әдіснамалық сипат-тәсілдер т.б.
зерделеу – еңбектің басты мақсаты. Осыған байланысты, яғни негізгі мақсат
биігінен көріну үшін алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық.
- Қазақ, қырғыз халықтарының тарихында қалыптасқан жағдайларға
байланысты жалпыадамзаттық құндылықтар қатарына қосылатын әйгілі мұра
Манас жырының, ең алдымен, қазақ зерттеушілерінің назарына ілігуі,
келе-келе оның қазақтың ұлттық фольклортану ғылымының бөлінбес бір
саласына айналып, ғылыми айналымға қосылуының негізгі себеп-салдарын
анықтау;
- Жырды зерттеген ғалымдардың еңбектерін талдай отырып, сол тұстардағы
уақыт талабын, замана келбетін айқындау;
- Манастану ілімін қалыптастырған зерттеушілердің еңбектерін ғылыми
тұрғыдан саралай келе, әр зерттеушінің өзіндік ерекшелігін, алдына
қойған мақсатын пайымдау;
- Қазақ фольклортану ғылымының туу және қалыптасу процесінде айырықша
орны бар манастану ілімінің қыр-сырын зерделей отырып, ұлттық
сыншылдық-эстетикалық, қоғамдық сана, ой, таным-тағылымдарының өре-
деңгейіне назар аудару;
- Манас жырын зерттеу арқылы қазақ фольклортану ғылымының ұлттық
шеңберден шығып түркілік деңгейде көтеріле білгенін дәлелдеу;
- Манас жырының айтылуы, орындалуы туралы және манасшылар жөнінде ой-
пікірлер білдіру;
- Манас жырының көлемі, көркемдік жүйесі, жалпыадамзаттық мәдениетте
алатын орны туралы пікір білдіру;
- Манастану арқылы қазақ фольклортану ғылымының басынан кешірген
қалыптасу, даму дәуірін, идеологиялық тартыстар сырын айқындау;
- Манастану ілімінің зерттелу әдіснамасына ғылыми талдау жасай отырып,
оның типологиялық байланыс өрістеріне саралау жүргізу;
- Манастанудағы қазақ фольклортану ғылымының қолжеткізген табыстарын
таныту.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы Қазақ фольклортану ғылымында үлкен бір
зерттеу нысанасына айналып, өз алдына манастану ілімі аталған осынау әдеби
мұраны ғылыми тұрғыдан әр зерттеушінің қолданған тәсілдерін тұңғыш рет жан-
жақты қарастырып, талдауымен ерекшеленеді. Егер күні бүгінге дейін
манастану ілімінің көптеген қыр-сыры түрлі жағдайлардың әсерімен толықтай
айтылмай келсе, бұл еңбекте бұрын айтыла қоймаған жағдаяттар түгелдей
ғылыми айналымға қосылды. Еңбекте Манас жырын алғашқылардың бірі болып
зерттеген орыс ғалымдары мен Шоқан Уәлихановтың, кеңес дәуірінде бұл салаға
ерекше үлес қосқан М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Р.Бердібаев т.б. зерттеушілердің
ғылыми еңбетері сараланды. Манастың поэтикасын зерттеуде қол жеткен
табыстары, типологиясын зерттеуде түркі тектес халықтар әдеби мұраларымен
үндестігін айқындауы, генезисін анықтауда қолданған тәсілдері, жырдың
сюжеті мен мотивін зерттеуде Шахнама, Рустамхан, Оғызнама т.б.
жырлармен салыстырулар жасап көркемдік ерекшелігін ашуы т.б. жан-жақты сөз
болады. Әр зерттеушінің ғұмыр кешкен ортасы, сол тұстағы қоғамдық-
әлеуметтік, тарихи, руханият жайттар, олардың зерттеушіге тигізген әсер
ықпалы т.б. ғылыми талдаудан өтті. Манастану ілімінің туып пайда болуы,
қалыптасуы, өсіп-өркендеуі сияқты проблемаларға хронологиялық жүйемен келе
салмай, әр кезеңдегі әкелген үрдісі, тың ой-пікір, тұжырымдары т.б. жан-
жақты қарастырылды, сол арқылы ұлттық фольклортану ғылымының да жетістігі
зерделенді. Манастану ілімінің типологиялық өрісі алғаш рет сараланып,
ғылыми талдаудан өтті.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері Фольклортану ғылымының
теориялық және эпостану салаларындағы аса маңызды проблемаларға арналған
еңбектер, тұжырымдар мен қағидалар құрайды. Қазақ фольклортану ғылымында
манастану ілімінің қолға алынып зерттеле бастауы, бұл ілімнің уақыт өте
келе үлкен бір зерттеу мектебіне айналғаны, манастану ілімінің зерттелу
барысындағы әдіснамалық мәселелер т.б. қарастырғанымызда қазақ ғалымдары
А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан,
Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, М.Қаратаев, М.Ғабдуллин т.б. еңбектеріне
тоқталдық. Сонымен қатар, жоғарыда айқанымыздай, манастану ілімінің қазақ
фольклортану ғылымында үлкен сала екендігі, оның зерттелу әдіснамасы
айырықша назар аударуды қажет ететіндіктен, әлемдік фольклортанудағы аса
құнды пікірлер, теориялық тұжырымдар қалдырған Л.Гумилев, В.В.Бартольд,
Д.Лихачев, Е.М.Мелетинский, В.Я.Пропп, Б.Н.Путилов, В.М.Жирмунский,
Н.Я.Бичурин, С.Е.Малов, С.М.Абрамзон, Л.Ю.Климович, А.К.Боровков,
П.Николаев, А.Курилов, А.Гришунин, С.Машинский, А.Бушмин т.б. авторлар
зерттеулеріне сүйендік .
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Қазақ фольклортану ғылымында қырғыз халқының көшпелі түркі халықтарына
ортақ ежелгі дәуірдегі әдеби мұрасын игеруден басталған тарихи-
этнографиялық, тарихи-мәдени, әдеби-теориялық ізденістер ғылыми
зерттеушілік ой-пікір дәрежесіне көтерілді;
- Қырғыздың рухани мұрасы Манас ғылыми жағынан зерттеліп монографиялық
тұрғыда тұтас және толық қарастырылды;
- Фольклорлық тұрғыда зерттеу алға басып, бүкіл әлемдік теориялық ұғым-
түсініктер ұлттық сипатта меңгерілді;
- Қазақ фольклортануындағы манастану ілімі кеңестік идеологияның
бұрмалаушылықтарына көп ұрынбай жырды тарихи тұрғыда әділ, ұлттық
сипатта дұрыс, ғылыми бағытта терең зерттеулерге жол ашты;
- Эпикалық жырлардың шығуына негіз болған жоқтау өлеңі екені және оның
эволюциялық даму жолындағы көп қабаттылық сырлары, генезисі, сюжет пен
мотивтері зерделеніп өзге түркі халықтарының әдеби мұрасымен
типологиялық, генетикалық жағынан зерделенді.
- Қазақ фольклортану ғылымында Манас жырының халықтық сипаты бірінші
рет сөз болады.
- Манас жырының зерттелу мәселелері, әдіснамалық тәсілдері белгілі
дәрежеде қазақ фольклортану ғылымының туу және қалыптасу жолдарына да
тікелей қатысы бар.
Зерттеу жұмысының әдісі Қазақ фольклортану ғылымының тарихында айырықша
орны бар Манас жырының зерттелуінен бастап, оның манастану іліміне
айналған үрдісін ғылыми талдаудан өткізу барысында жүйелі-кешенді, тарихи-
салыстырмалы әдістер басшылыққа алынды. Манас жырының алатын орнын
көрсетуге деген талпыныс әр жылдары осы жырдың зерттелу әдіснамасын ғана
емес, сонымен бірге қазақ фольклортану ғылымының өсу, өркендеу табиғатын да
айқындауға мүмкіндік береді.
Тарихи-салыстырмалы және жүйелі-кешенді әдістер аясында зерттеудегі
басым мақсат - жырдың бүкіл табиғатын өз ортасы, яғни әдеби процесс
контексінде қарап, типологиялық үндестікті және жырдың зерттелуіндегі
даралық ерекшеліктерді айқындау.
Манастану ілімінің қыр-сырын, көркемдік тұрғыдан ғылыми зерттелуін
ұлттық фольклордағы осы тұрпаттас зерттеулермен салыстыра отырып, жүйелі
зерттеу нәтижелі болады деген ойдамыз.
Еңбектің теориялық және практикалық мәні Аса ауқымды тарихи, әдеби,
мәдени мұраның зерттелу деңгейі, әдіснамалық тәсілдері, типология, поэтика,
құрылымы, сюжеті, идеялық қуаты, тарихи тамырластық тағылымдары, танымдық
ерекшеліктері т.б. қатысты зерттеу жұмысының нәтижесі ретіндегі теориялық
бағыты мен тұжырым қағидалары және ұзақ мерзімнің әр кезеңіндегі
фольклортану процесімен тұтас байланыста зерттеу бағытын анықтайды.
Зерттеудің тәжірибелік мәні Жоғарғы оқу орындарында қазақ фольклортану,
сондай-ақ әдебиеттануға кіріспе, түркі халықтар әдебиеті пәндерінен
көмекші құрал бола алады. Сонымен бірге арнаулы курс және арнаулы
семинарларда пайдалануға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі Зерттеу жұмысының тұжырымдары мен негізгі
нәтижелері республикалық, халықаралық ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық
конференцияларда, ҚР Білім және ғылым саласындағы қадағалау және
аттестаттау комитеті бекіткен басылымдарда мақала, баяндама ретінде
жарияланды. Диссертациялық жұмыс М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан
мемлекеттік университетінің қазақ әдебиеті кафедрасында талқыланып,
қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы Жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан
тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 ШОҚАН ШЫҢҒЫСҰЛЫ УӘЛИХАНОВ ЖӘНЕ МАНАС ЖЫРЫ
Әлемде теңдесі жоқ ең ұзақ жыр болып саналатын бауырлас қырғыз халқының
эпикалық мұрасы Манас жырын жинап, зерттеуде қазақ ғылымдары атап
айтарлықтай үлкен жетістіктерге жетті. Мұны телегей теңіз эпикалық мұраны
зерттеп жүрген көптеген манастанушылар мойындаған. Себебі ең алғаш ұлы
мұраны шығыстың биік шыңына балап, бүкіл әлемге танытқан Шоқан Уәлиханов
болса, жырдың бүкіл болмыс-бітімін зерттеуге жан-жақты үлес қосқан
М.О.Әуезов еді. Мұнан кейін Ә.Марғұлан, Р.Бердібаев, Ә.Дербісалин,
Н.Мұқаметжанұлы және т.б. манастанудың жаңа бетерін ашып, соны соқпақтарын
қалыптастырды. Бұдан біз қазақ фольклортану ғылымында манастанудың қарыштап
дамығанын көреміз. Ал олардың әрқайсысының жеке-жеке зерттеу арналары,
көтерілген мәселелері жетерлік. Біз бұл тарауда жаңа дәуірде тұңғыш
манастанушы ғалым Ш.Уәлихановтың зерттеу мектептеріне арнайы тоқталып, осы
арқылы қазақ фольклортану ғылымына қосқан орасан зор еңбегінің мәнін ашуды
мақсат етпекпіз.
Әр халықтың ұлттық фольклортану ғылымы қоғамдық, әлеуметтік ой-пікірдің
дәрежесіне орай өзіне тән ерекшеліктерімен дамиды. XVI ғасырдың соңына
таман Ресейдегі ұлттық қоғамдық ой-пікірге сай қалыптасқан зерттеушілік
дәстүрлі көзқарас көшпелі халықтардың фольклортану саласында еңбек еткен
Шоқанға да ықпал етпей қоймады. Қазақ даласының фольклорын зерттеген орыс
фольклорист-ориенталист ғалымдарының алдына қойған бағыты жинап-жариялау
бағдарында жүргізілді. Олар көшпелі халықтардың мұрасын жинап жариялауда,
орыс тіліне аударып, басып шығаруда таныстырмалық, түсіндірмелік мақсат
ұстанды, текстологиялық жұмыстар көбірек жүргізілді. Бұл мақсаттағы
ізденістер ғалымның алғашқы кездегі жұмыстарында айқын көрінеді. Бірақ
бірте-бірте білім мен тәжірибе жинақтаған Шоқан кейіннен фольклорлық мұраны
ғылыми тұрғыда зерттеуді қолға алды. Шоқан хатқа түсірген, орыс тіліне
аударып, бүкіл әлемге таныстырған Манас жырының үзіндісі - Көкетай
ханның асы осыған айғақ. Шоқан өзінің халық поэзиясы туралы айтқан
ойларында қазақ және қырғыз халықтарының әдеби мұраларына ерекше көңіл
аударып, оларды жинап жариялау ізгілікті іс деп таныған.
Әрбір халықтың, - деп жазады Шоқан, - әдеби мұраларын зерттеудің
этнография үшін керектігін ғалымдар әлдеқашан ескерткен. Өйткені, халық
тұрмысы, оның қылығы, оның дүниетануы мұнда ашығырақ сипатталған. Өздерінің
мәдени мұраларын ерекше сүю, ертегі, жыр байлығын мақтаныш ету, әсіресе,
Орта Азиядағы көшпелі елдердің айырықша қасиеті. Олардың аңыз-жырларын,
қария сөздерін әрбір тайпаның басынан кешірген тарихы, соларды еске түсіру
деуге болады. Ондай аңыз-әңгімелерді сәуегейдің сөзіндей есте сақтап, оны
бірден бірге жеткізіп отырушылар - әрбір ру ішіндегі қариялар. Олар оны заң
ретінде, белгілі ақын-жыраулар тобының ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырған
ұзақ дастан түрінде сақтап келген. Бүгінде қолданбайтын, жырда кездесетін
көне сөздер олардың тым ерте дәуірде шыққанын көрсетеді [1,417 б.].
Шоқанның бұл пікірінен өз халының рухани байлығы - сөз өнері деп танып, оны
басқа халықтарға барлық болмыс бітімімен толық таныстыруға, дүние
танымының, эстетикалық тағылымының еш халықтан кем түспейтінін дәлелдеуге
ұмтылғанын көреміз. Сонымен қатар Шоқанның ғылыми зерттеу еңбектерінен
жариялау бағыты ғана емес, әдеби-теориялық, тарихи-этнографиялық зертеу
сипатының басым болғанын аңғарамыз. Олай болса, Шоқан Уәлихановтың
фольклорлық мұраларды жинап, зерттеу, жариялау жұмыстарындағы ой-
көзқарасын, ғылыми зерттеушілік ой-пікірін, өз заманындағы ғалымдармен
салыстырғанда анағұрлым жаңашылдығын, зерделі зейінін, зерттеушілік
қабілетін Манас жырына байланысты жүргізілген ғылыми зерттеу жұмыстарынан
анық көреміз.
1. Манас жыры үзіндісінің жазып алынуы мен жариялануы
Негізінде Ш.Уәлихановты бүкіл әлем ағартушылық қабілетімен таниды. Мол
біліміне көргені мен тәжірибесі сай келген Шоқан Манас жырына дейін
үлкенді-кішілі қаншама жырларды жазып алып, зерттеп үлгерген болатын.
Таланты мен талабы ерекше көзге түскен жас ғалымды бұл кезде орыс қоғамының
беделді саяси топтары өзіне тартып, ортасына алды. Көп тіл білетін Шоқанның
болашақта өздерінің ұйымдастырып жатқан ізгілікті істеріне берері мол
екенін біліп, үлкен экспедициялық топтарға қосып, назарда ұстап отырды.
Соның бірі Ыстықкөл саяхаты екені тарихтан белгілі.
Манас жырына байланысты зерттеу жұмыстарын Шоқан 1856 жылғы мамыр
айының екінші жартысында Хоментовскийдің экспедициясына қатыса отырып
бастайды. Отаршылдық саясат ұстанған Россия бұл кезеңде қазақ даласын толық
жаулап алып, Орта Азия елдеріне беттеу үшін әскери-ғылыми экспедициялар
шығарып, көшпелілер даласының географиясын, тарихын, этнографиясын, салт-
санасын, дәстүр- ғұрпын т.б. зерттеуге әрекеттеніп жатқан еді. Олардың
зерттеу нысанасында тарихи-этнографиялық сипат басым болды. Осы тұрғыдан
әдеби мұраның жиналып, жариялануына, ғылыми түрде зерттелуіне жас ғалым
Шоқан тиісті дәрежеде атсалысты. Шоқан қатысқан бұл экспедицияның мақсаты
Алакөлден Орталық Тянь-Шань мен Ыстықкөлге дейін баруы керек еді. Хан
тәңірінің биік шыңын көзбен шолуға мүмкіндік алған Шоқан: Менің саяхатымды
жүрген жерлерімнің сипатына қарай екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең
менің Жоңғарияға, яғни Жетісу мен Іле өлкесіне және Ыстықкөлге дейінгі
сапарымды қамтиды. Мен Жоңғарияда бірінші рет 1856 жылы болдым, онда
полковник Хоментовский бастаған алғашқы Ыстықкөл экспедициясына қатыстым.
Сонан соң Құлжада үш ай тұрдым. Жоңғарияда бас-аяғы бес ай болып, бұл
өлкенің Алакөлден Тянь- Шаньға дейінгі аймағын түгел көріп шықтым, ал енді
мен Тянь-Шаньға сол жылы Жырғалаң өзенімен көтерілдім [23, 395-396 б.], -
деп жазады. Бұл сапарында Шоқан Жетісу мен Тянь-Шаньда кездескен ерте
заманғы ескеркіштерге қызығып, ерекше зейін салады. Ыстықкөл мен Орталық
Тянь-Шаньда мақсатты сапарда болған кезінде ғалым қырғыз ауылдарына барып
бұғы, сарыбағыш, солты т.б. руларының өмірімен және тұрмысымен танысады.
Шоқан олардың арасында ұзақ тұрып, ескі қырғыз оқиғаларын, өткен-кеткенді
жақсы білетін адамдармен әңгімелесіп, шежірешілерімен сұхбат құрып, қырғыз
жыршыларының жырлары мен әңгімелерін мұхият тыңдап, халық аңыздарын,
шежіре әңгімелерін, ертегілері мен эпостық дастандарын мұхият жазып алып
отырады.
Халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, жариялап жүрген Шоқан бұл сапарында
Манас жырына байланысты түбегейлі терең зерттеулер жасамағанымен, қырғыз
халқының әдеби мұраларына өзгеше ынтамен зейін қоя бастайды. Қызмет бабымен
қырғыз даласына жолы түскен Шоқанның Манас жырын жазып алып, зерттеулер
жүргізуі 1857 жылғы сапарында негіз ала бастаған. Бұл сапар туралы Батыс
Сібірдің генерал-губернаторы Госфорт Сыртқы істер министірлігіне былай деп
хабарлайды: Батыс Қытайдың біздің Оңтүстік шекарамызбен іргелес
бөлімдеріндегі оқиғалардың барысын: Қашқар көтерілісінің бет алысын, ол
көтерілісті басу жөніндегі Қытай өкіметінің қандай шаралар қолданып
отырғанын және Құлжа мен Ақсу қалаларының маңындағы қалаларды, атап
айтқанда, Маньчжур әулетіне наразы екендігі мәлім болып отырған қырғыздар
мен сарттардың қытай жеріндегі тайпаларын жақыннан бақылап отыру үшін менің
жанымда қызмет істейтін поручик Уәлиханов сұлтан Алатау қырғыздарының мекен
жайларына аттандырылды [21, 347-356 б.].
Бұл сапарында Шоқан Уәлиханов қырғыз халқының өмірі және тұрмысымен
танысып, тарихы мен этнографиясын, халықтық әдеби мұрасын терең зерттей
бастайды. Осы бағытта көп еңбектеніп қырғыз халқы туралы тарихи
-этнографиялық материалдар жинауды қолға алады. Жинап жүрген
материалдарының ішінде ғалымға қырғыз халқының Манас атты атақты жыры
айырықша ұнап, Көкетай ханның асы деген үзіндісін хатқа түсіріп, орыс
тіліне аударды. Бұл үзіндіні арада ұзақ уақыт салып ғылыми айналымға қосқан
Ә.Марғұланның еңбегін айырықша атап өткен орынды.
Манас жырының үзіндісі Көкетай ханның асы Шоқанды шынайылығымен,
тарихи-этнографиялық сипатымен қатты қызықтырған. Сонымен бірге қырғыз
халқының шаруашылығы мен тұрмыс- салты және заң жөніндегі мәліметтері, ерте
кездегі өмірі жөніндегі бай мағлұматтары да көңілін аудартқан. Себебі
Манас жырында қырғыз халқының бүкіл ұлттық рухының өзегі кеңінен
бейнеленген. Сондықтан ғалым Манас жырына ерте бастан көңіл аударып,
жырдың үзіндісін жазып алған соң, қызу зерттеуге кірісіп, материалдар жинай
бастаған. Қырғыз халқының тарихын зерттеу үшін, жырдың сюжетіндегі
оқиғаларды мұрағаттардан іздеп сарылады. Бұл туралы П.П.Семенов-
Тяньшанский, Г.Н.Потанин және т.б. өз еңбектерінде, естеліктерінде көп
айтқан болатын.
Манас жырына ғалымның қызығуы кездейсоқ емес еді. Себебі, Шоқан
Манас жыры жөнінде ертеден хабардар болған. Академик Ә.Марғұлан: Манас
жырын Шоқан кадет корпусында оқып жүрген кезінен ести бастайды. Мұны білуге
ол кезде бірнеше баянды жағдайлар болып еді. Оның бірі – кадет корпусының
оқытушысы Н.Ф.Костылецкий 1840 жылдардан қазақ пен қырғыз халқының ауыз
әдебиетіне терең ойысып, оның кейбір жарқын үлгілерін оқушы балаларға
лекция түрінде оқып жүрді. Н.Ф.Костылецкийдің өз басы ауыз әдебиеті
мұраларын жию мақсатымен еш уақытта қырға шыққан емес, оған мүмкіндігі де
болмаған. Ол қазақ пен қырғыз халқының ауыз әдебиеті үлгілерінің кейбірін
мұрағаттардан іздеп табады, кейбірін қырға шыққан тілмаштар, офицерлер, не
өзінің оқушы шәкірттері арқылы жияды... Ол кісінің бар істегені жиып алған
барлық әдебиет мұраларын, не қырдан келген тарихи бағалы хаттарды орыс
тілінде қысқаша мазмұндап, оларды өзінің досы, Петербор университетінің
профессоры И.Н.Березинге жіберіп отырады. Ол мәліметтердің ішінде бұғы
елінің билері Шапақ батырдың, Шерлінің, Ешім батырдың, Қачибек Шераліұлының
1815 жылы генерал Глазановқа жазған хаттары бар. Ең тамаша жері, сол көп
мәліметтердің арасында Манас жырына кіретін екі сюжет бар, оның бірі осы
күнге дейін белгісіз жатқан ерлік жыры Қоңырбай Ер-Нұра, оның
сыртына Н.Ф.Костылецкийдің қолымен Героическиий эпос деп жазылып
қойылған, екіншісі Қарабасұлы Манас – ертегі түрінде жазылған ерлік жыры.
Міне, бұл мәліметтердің барлығы Н.Ф.Костылецкийдің кадет корпусында оқыған
лекциялары арқылы Шоқанға бұрыннан таныс болған – деп жазады [3,7-8 б.].
Демек, Шоқан қырғыз сапарында кадет корпусында өзі оқып жүрген кезеңде
ұстазынан естіген батырлық эпосты жазып алуды арнайы мақсат етіп қойған деп
ойлауға болады. Оған дәлел ретінде Шоқан Ыстықкөл сапарында Манас жырына
қатысты Ұлы жүзде болған кезінде, Қарқара маңындағы Құсмұрын тауындағы
Манастың Бөзтөбесі деген қамалдың орны бар. Ол анадайдан жеке дара
көрініп тұрады. Ежелгі қария сөз бойынша, халықтың эпикалық тамаша жырында
айтылатын ер Манас бұрынғы заманда қауғастармен (қара-қытай) соғысқанда,
ордасын осы арада құрған деседі [23,246 б.]– деп жазады. Мұнда ғалым
Манас жырын тұңғыш рет халықтың эпикалық тамаша жыры – деп бағалайды.
Міне, осыдан Шоқанның 1856 жылғы сапарына үлкен даярлықпен келгендігін,
Манас зерттеу ісіне зор белсенділікпен араласқанын аңғарамыз.
Шоқан Манас жырының үзіндісі Көкетай ханның асы бөлімін жазып
алуды үлкен талғаммен таңдай білген. Шоқан тұсында да Манас жырын
айтушылар жомықшылар қырғыз даласында көп болған. Әрине олардың
әрқайсысының нұсқасында өзіндік ерекшеліктер болады. Кейбірінде шаманизм,
миф, аңыз белгілері басым болса, енді бірінде дін, Ресей әкімшілігі, түрлі
соғыстар, керек болса соңғы заманның техникасы да кірігіп жүрді. Сондықтан
Шоқан дәл осындай қоспаларды дер кезінде байқап, ең қоспасы азын, таза
сақталған түрін жазып алуға тырысқан. Манас жырының қалыптасуына
біріншіден арқау болған ежелгі ерлік дәуірдің аңыз-ертегілері, жалғыз көзді
дәу турлы мифтер, мифке айналған ерлік бейнелер Шойын алып, Дүмір алып,
жалғыз көзді дәу Төбе көз, онымен алысу – ерлік дәуірдегі ең қызықты
ғажайып әңгіменің бірі болғандығын дұрыс аңғарып түркі халықтарының
эпикалық дәстүріндегі негізгі ерекшелікті көрсете біледі.
Мұндай эпикалық сипат бір ғана грек дүниесінде кездесіп қана қоймай,
Батыс Азияның биік тауларын, кең даласын мекендейтін аңшы, бақташы елдер
арасында көп болды. Аталған мифтің ең бастапқы шығуын көне заманда тау
беткейлеріндегі белгілі үңгірлерді мекен еткен тағы дала өмірінен іздеу
керек екендігі осыдан анық аңғарылады. Мұндай үңгірлердің қасиетті Қаратау
баурайында өте көп екендігі де көңіл аудартады. Себебі адам баласының ең
бастапқы ойлау танымын көрсететін жалғыз көзді дәу жайындағы миф түркі
тайпаларының ежелгі жырларында, аңыз-әңгімелерінде көп кездеседі. Оны Ер
Төстік, Ақ Көбік, Қорқыт, Дамбауыл, т.б. аңыз-әңгімелерден,
жырлардан көруге болады.
Демек, ежелгі дәуірдің алыптары Ер Төстік, Дүміралып туралы ертегілер -
ең алғаш шыққан ерлік әңгіменің бір түрі. Олардың сюжетінде бергі заманның
уақиғасы, тарихи адамдардың аты бүтіндей жоқ және болуы мүмкін емес.
Өйткені, олардың тарихи негізі бүтіндей көмескіленіп, халық танымында тек
миф, аңызға айналған. Алайда, осы мифтің өзі Манас жырынан үлкен орын
алып, оның ең бастағы сюжеттік құрылысын жасауға көмек еткен. Мұны жақсы
түсінген Шоқан халықтың наным-сенім, әдет-ғұрпы, мифтік, дүние танымдық
түсініктері, т.б. көне оқиғалары бар жырдың нұсқасын әдейі таңдаған. Бірақ
бұл нұсқа туралы пікір білдірген алғашқы қырғыз ғалымдарының бірі
З.Мамытбеков Шоқан мен Радлов нұсқасын және оны редакцияланған жыр
нұсқасымен салыстырып, Шоқандағыдай Боқмұрын мен Жолайдың достығы жоқ
дейді. Сондықтан Биз талдап отырган эпизоддо урду бийлөөчүлөру феодалдар
тарабынан киргизилган Бокмурундун кыргыздын эзелден берки душманы Жолай
башындагы калмактарга өтүп кетем деген сияктуу эпостун элдик духуна жат
элементтер бар. Бул үзүндүда кезиккен көк отого тағынып көрүнө улук
боламун, Алтындан күрө киемин, айтылуу төрө боломун деп Бокмурундун
Жолай менен дос болушу Валихановга үзүндүнү айтып берген Манасчы тарабынан
эпоска киргизилген нәрсе. Аиткени, азыркы элге кеңири тараган варианттарды
бул окуя жок. Ырас, азыркы жазылып алынган варианттарды Бокмурундун
калмактар менен кыргыздын ортосуна көчүп барып, Манасты Көкөтөйдүн ашына
пакырбай койгану гана бар [22,40 б.], - деген пікір білдіреді. Бұдан Шоқан
таңдап, сұрыптап алған нұсқаның тарихи-этнографиялық құнды қасиетін
түсінбегендігі танылады. Ғалымның бұндай пікірлері, әсіресе, жырдың
идеологиялық мақсаттарын ашып қарастыруда анық байқалады. Шамасы ғалым сол
кездегі әдеби мұраны жинап, зерттеуге байланысты шыққан кеңестік
идеологиянық қарарларынан сақтанған болса керек. Ал Боқмұрын мен Жолай
(Йоллық ұйғыр ханы) образдарының тарихын қарастырған академик ғалым
Ә.Марғұлан жырдағы бұл оқиға сілемінен тарихи шындықтың бетін ашып, оны
тарихи деректермен дәлелдеп Шоқан жазып алған осы нұсқаны артық өзгеріске
түспеген, туу бастағы құрылысын негізінде толық сақтай алған, соның тұнық
бір түрі [3,40 б.] - деген қорытынды жасаған. Енді Шоқан жырдың бұл
нұсқасын қай жыршыдан жазып алды, ол кімнің нұсқасы еді деген мәселеге
тоқталайық.
Шоқан алғаш рет қырғыз халқының ертегі-жыры Манасты Боранбай, Шоң-
Қараш, Борсық сияқты ақындардан жазып алады. Тікелей Манас жырын кімнен
жазып алғандығы жөнінде Ә.Марғұлан: Оқиғаның жалпы сүрлеуіне қарағанда,
Шоқан Манас жырын жүйрік білетін жыршыны Қарқарада бас қосқанда бұғы
елінің басшыларынан сұрап білген сияқты. Ол бас қосу 1856 жылдың 24 мамыр
күні болатын. Арада екі күн өткен соң, 25 мамыр күні Шоқан экспедициясымен
Түп өзені бойында демалып жатқанда, ол жыршы Шоқанды өзі келіп табады.
Демек, жыршыны Шоқанға әдейілеп жіберген бұғы елінің басшылары екеніне сөз
жоқ. Қарқарада жолыққаннан кейін істің бұлай тез оралуы мұны анық көрсетеді
[3,16 б.]. Ол туралы Шоқан өзі де: 26 май. Бүгін менде қырғыз жыршысы
болды. Ол Манас жырының тілі қырғыздардың ауызша сөйлеуінен анағұрлым
түсінікті... [23,250 б.].
Манас жырының бір тарауы саналатын Көкетай ханның асы дейтін жырды
қырғыз ақынының айтуынан жазып алдым. Бұл қағаз бетіне бірінші рет
түсірілген қырғыз сөзі болуы керек. Бұл жырды мен орысшаға аударып
жүрмін. Белгісіз жатқан тілмен шығысты зерттеуші ғалымдарды таныстыру үшін,
қысқаша сөздік жасамақ ойым бар – деп толғанады [23,421-422 б.].
Шоқан жырдың жырлаушысы жөнінде нақты мәлімет бермейді. Тек Телтай деген
ақынды феномен деп бағалайды. Соған қарап бұл ақынның өз заманнының ірі
тұлғасы, атақты жыршысы болғандығын аңғарамыз. Алайда, ғалым Манас жырын
аталған ақыннан жазып алдым деген нақты мәлімет келтірмейді. Сондықтан
шоқантанушы ғалымдар Манас жырын кімнен жазып алды деген сұраққа аса
назар аударып келеді. Соңғы жылдары қырғыз ғалымдары З.Мамытбеков пен
Э.Абылдаев Шоқан Манас жырын Назар жыраудан жазып алған деген дерек
айтады. Бұл тұжырымды әйгілі ғалым Ә.Марғұлан да құптаған болатын. Бірақ
Назар жыраудан жазып алғандығының басқаша жолын, себебін айтады.
Ел арасындағы көп жасап, көпті тыңдаған қариялардың сөзіне қарағанда
Манас жырын жырлаған жайсаң жыршылардың ең үлкені Келдібек Кәрібозұлы
1800-1879. Келдібектің соңын ала шыққан манасшының бірі – Назар Болат
1826-1893. Ә.Марғұланның пікірінше Шоқан мен В. Радлов Манас жырын
Назардан жазып алған [3,16 б.]. Бүгінгі таңда XIX ғасырдың екінші
жартысында өмір сүрген басқа да манасшылар белгілі болды. Олар: Балық, оның
баласы Найманбай, Шоңбас, Чоюке, Ақылбек, Сұраншы, Қараш жыршы т.б. болған.
Манас жырын жырлаушылар санының көптігіне қарағанда олардың жырды
жырлауда өзіндік ерекшеліктері де болған.
Ғалымдардың анықтауынша, Манас жырының бізге жеткен ең көлемді екі
нұсқасы бар. Алайда оларда да кейінгі дәуірдің көрінісі ерекше орын алған.
Манастың қолда бар екі нұсқасының ең көлемдісі, толығы болып табылатын
Сағымбай нұсқасына манаптардың ықпалы көбірек тиген. Онда діни сарындар да,
басқа қоспалар да едәуір мол. Діни идеологияның элементтерінен Қаралаев
нұсқасы да сау емес. Бірақ оның әуел бастағы халықтық негізбен байланысы
күшті екендігі айқын да, терең. Бұл ретте Қаралаев нұсқасында Манас жас
кезінде қожа мен ишандарды сабағанын, молдалар тиым салса да, боза ішкенін
еске алғаны жырланатындығын айтсақ та болады. Сондай-ақ ол өздері
бағындырып алған Шет-Бейжинді Манас пен оның батырлары қаталдық жасағанын
да жасырмайды, [2, 185 б.] - деген М. Әуезов пікіріне жүгінер болсақ,
Шоқан жазып алған нұсқа, бұл аталған нұсқалардан өзгеше. Керісінше, Шоқан
мен В. Радлов нұсқасы толық болмаса да бір адамның қолтаңбасын байқатады.
Ендеше бұл кім? Бұл сұраққа зерттеуші қырғыз ғалымы З.Мамытбеков: Манас
жырын зерттеуші Валиханов Көкетай жырын Ыстық-көлдегі Чоң манасчы Назар
Болатовдан Тоқсаба Олжабаевтың ауылында жазып алған [22,28 б.], - деп
Саяқбайды нұсқайды. Ал Ә.Марғұлан бұл пікірге келіспей: Саяқбай Назар
манасшыны көрген кісі түрінде айтылған. Бірақ бұл қисынға келмейді, өйткені
Назар жырау Саяқбай туардан бір жыл бұрын 1893 өлген. Шоқаның Манасты
Назар жыраудан жазып алғанының басқа түрлі дәлелі бар. Ыбырай Әбдірахманов
революциядан кейін Жетігүзде тұратын Жандеке деген манасшыны тапқан.
Жандеке өзі туралы айтқанда Мен Назар жыраудың шәкірті едім, Манасжырын
сол кісіден үйренген едім,- дейді. Мұндағы бір тамаша жері Жандекенің
айтқан Манасы – жыр құрылысы, текст жағынан сөз қолдану, термин жағынан
Шоқан жазып алған Манас жырына өте ұқсас. Мәселен Шоқанда:
Ботаның сазын байпаған,
Күнде құмар ойнаған,
Қазандай қара бөркі бар,
Қан шыққанның бәрісін,
Сорамын деген еркі бар.
Ер Жолайға баратын
Алабас жорға шұбар ат
Айдап тарту қыламын.
Алтынды күміс киемін
Айтулы төре боламын.
Жандеке жырында:
Ботаның сазын бойлаған
Күнде құмар ойнаған.
Күрсілдеген Жолайға
Көкетайдың Боқмұрын
Ат жетектеп кірді дейді.
Алтыннан күрме киді дейді.
Әшкере төре болды дейді [3,19], деген мысалдар келтіріп
Шоқанның Назар жыраудан жазып алғанының басқа түрлі дәлелін келтіреді:
Шынында Жандекенің ұстазынан үйренген Манасжырының бұл нұсқасы басқаларға
қарағанда ықшамдалған, шағын, көркем мазмұнды болып келеді. Кейін Шоқан
жазып алған Көкетай жырын В.В. Радлов та жазып алып, Боқмұрын деп ат
беріп зерттеу объектісі еткен. Екі ғалым екі түрлі атпен жазып алғанымен,
мазмұн жағынан екі жырда көп айырмашылық белгі жоқ. Соған қарап В.В. Радлов
та Назар жыраудан жазып алуы мүмкін деген ой туады.
Жырдың барлық вариаттарында, сонымен бірге Шоқан мен Радлов жазып алған
нұсқаларда да Манас бұрыннан ел басқарып, билік жүргізген танымал
тұқымынан екендігі айтылады. Жыршылар жырды жырлау барысында Манастың
шежіресін баяндайды. Ол бойынша Манастың түп атасы Бойын хан, одан Жақып,
одан Манас болып келеді. Жырда былай делінеді:
Жеті төрдің басында
Жеткелең туған Бойун хан
Бойун ханнан Қарахан
Қараханнан Жақып хан. Радлов
Манас жырының басқа нұсқалары да дәл осы негізден басталады. Мәселен,
Шоқан мен Радлов жазып алған версиясында, Назар жыраудың шәкірті Жандекеден
Ыбырай Әбдірахмановтың жазып алған жырында:
Түп атасы Түмен хан
Түмен хандан Бойунхан,
Бойуын ханнан Шаянхан,
Шаян ханнан – Қарахан,
Қараханнан Жақып,
Жақыптың ұлы жас Манас,
Жалпы жұртқа жас Манас. - деп келеді [24,60 б.].
Жырдың мұндай әр түрлі нұсқаларының біркелкі болып келуі тарихи
фактілермен, тарихи шежірелермен де сәйкесіп жатады. Жырға қарап отырып
Манастың арғы атасы Қарахан тұқымынан тарайтындығын көреміз. Енді Манас
жөнінде шежіреге жырды қатар қойып салыстырып көрейік. Манас жыры бойынша
былай суреттеледі:
Бойын хан, Дойым хан. Қарахан, Жақып хан, алып Манас [3,62-63 б.].
Жырда Манасты көбінесе Қарахан дәуірімен байланыстырып, сол кезде өмір
сүрген түрінде сипаттайды. Сол дәуірде құрылған орда, не атақты қала
төңірегінде билік жасаған деп суреттейді. Мәселен:
Андижанда Үзген семірген.
Андижанның тоң алмасын кемірген
Шоқан.
Манас Шоқан жазып алған нұсқада ешбір жеңілуді білмейтін, атақты алып
батыр бейнесінде ғажап көркемдікпен суреттеледі. Қандай соғыс болмасын оның
денесіне жау құралы өтпейді. Бұл жағынан оған грек батыры Ахиллес көп
ұқсайды. Бейбітшілік кезде Манастың басына киетіні жай ақ қалпақ, соғыста
киетіні ақ дулыға, беліне шар айналы тартатыны құяқ, жүрегіне ұстайтыны
көбе, кейде денесін бадана көзді көк сауытпен жабады. Ас, той үстінде
киетіні ақ ұлпа себіл тон, белінде боз пісе. Жалпы айтқанда, Манастың қару-
жарақтары, жаугершілік киімі, өзінің түріне, аталуына қарай өте ескі
(архайка) дәуірді еске түсіреді. Бірақ жырда Манастың болат қаруынан
қорықпайтын ел жоқ, ол өзінің қырық шорасын соңынан ертіп, қарсыласқан
жауын жапырып отырады. Жыр тек қана Манасты кереметпен (магия)
байланыстырып қоймайды, жырдағы өзге алыптар да (Ер Төстік, Ер Қосай,
Алмамбет) жаратылыстан тыс күш дарыған, алапаты шектен асқан керемет болып
келеді. Ежелгі ерлік дәуірде қалыптасқан бұл салт-сананың Манас жырынан
берік орын алуы бұл жырдың өзі сол дәуірде шыға бастағанын көрсетеді [3,67
б.]. Яғни бұл көркемдік ерекшеліктен Шоқан жазып алған версияның көнелігін
көруге болады. Сол себепті де Манас жырының пайда болу кезеңін анықтауда
Шоқан нұсқасы аса маңызды, ғылыми құнды мұра болып табылады.
Шоқан нұсқасының көнелігі исламға дейінгі шаманизм белгілерін көбірек
сақтағандығынан да көрінеді. Мысалы:
Айға батқан ақ сарай,
Ақ сарайлап қойды дейді.
Күнге батқан көк сарай
Көк сарайлап қойды дейді.
Мұнда Көкетай ханның басына орнатылған күмбездің сипаты суреттеліп отыр.
Немесе:
Ай жағынан тиген дейді,
Айтадан сүрең салған дейді,
Күн жағынан тиген дейді,
Күнду сүрең салған дейді.
Мұнда да Күн мен Айды кие тұтатын халық тәңірден, өздері сенген
құдіретті күштен медет тілеп, күн сәулесі астынан, ай жарығы түсетін
жақтан жауға қарсы шабатындығын анық көрсетіп тұр. Халық сенімінде осылай
істегенде ғана жеңіске жетеміз деген сенім болған. Әрине, стратегиялық
тұрғыдан алғанда, күнге немесе айға қарсы шапқан жақтың ай сәулесі мен күн
нұрынан көздері қарығып, шағылысып, жеңіліске ұшырауы мүмкін екені белгілі.
Мұндай жеңісті жауынгер халық күннің немесе айдың қуаты, тәңірдің демеуі
деп түсінген. Демек, бұл келтірілген мысалдардың өзінен-ақ Шоқан нұсқасының
көнелік сипатына көз жеткіземіз. Осы тұрғыдан келгенде: Ш.Уәлихановтың
еңбектерінде халықтардың наным-сенімі, әдет-ғұрпы, салт-санасы жөнінде
ойлар тұжырымдар мол. Мұндай пікірлер оның барлық туындыларында там-тұмдап
аралаc келіп отырады. Жалпы, Шоқан шығармашылығының бір ерекшелігі олардың
белгілі бір мәселеге арналмай, құбылыстарды кең қамтитын әмбебаптығында
[25,84 б.] деп өте орынды айтылған. Манас сияқты көлемді жырдың бір
бөлімін жазып алуда да осы талғам, осы мақсат болғандығы анық.
Уақыттың тығыздығына, жұмыстың көптігіне байланысты Шоқан Уәлиханов
жырды толық жазып алуға мүмкіндігі болмаған. Соған қарамастан жыр жөніндегі
пікірлері өзі жазып алған Көкетай ханның асына ғана қатысты емес, тұтас
жырды қамтиды. Демек, Шоқан жырды жазып болмас бұрын жыршыға жырды толық
айтқызып, тыңдап, қажетті жерлерін белгілеп, жырдың ең көркем бөлігін ғана
жазып алған. Жырды жазып алғандар В.Радлов, А.Сейфуддин [26] нұсқаларына
қарағанда, Шоқан нұсқасының артықшылығы, ерекшелігі осында сияқты. Сонымен
бірге Шоқан Манас жырын тек жазып алып қана қоймай бір мезгілде зерттеу
ісін де қатар жүргізіп отырған.
Шоқан сол кезеңнің өзінде-ақ Манас жырын зерттеудің өзектілігін әлем
жұртшылығының алдына ұсынады. Шоқан Манас жырының өзі аударған бөлімін
1861 жылы Ресей Императорлық География қоғамының ғылыми кеңесінде академик
Семенов Тянь-Шанский бастаған орыстың зиялы ғалымдарының талқылауына салды.
Кейіннен осы отырыс жөнінде атақты ғалым, зерттеуші Н.Н. Веселовский
Шоқанның орыс тілін шебер қолдана білгенін, қырғыздардың халық жырын сұлу
көркем бейнемен тамаша етіп аударғанын тамсанып айтады. Жырдың бұл тарауы
қырғыздар жайлы зерттеу мақала Шоқан Уәлихановтың Жоңғария очерктерімен
бірге 1861 жылы неміс, кейіннен ағылшын, француз тілдерінде жарық көрді.
Сөйтіп, ұлы ғалым Манас эпосын тұңғыш рет әлем жұртшылығына танымал етті
[27,11-12 б.]. Бұл туралы орыс ғалымы В.М.Жирмунский: Грандиозная эпопея
Манас, привосходящая по своим масштабом все до сих пор известные
эпические поэмы Востока и Запада, была уже известна до революции в
небольшом эпизоде, переведенном Валихановым (Поминке Кокетая) и в крайне
неполной записи Радлова, - деп, тұжырымдалған баға береді [28,27 б.].
Шынында да Шоқан осы еңбегі арқылы ұлттық фольклортану ғылымының
шеңберінен шығып, әлемдік манастануға жол ашқандығын зор мақтанышпен
айтқан жөн. Көрнекті ғалым Ш.Сәтбаева: ...Бұл келтірілген мысалдардан
қырғыз халқы жасаған Манас жырының алатын орны қандай екенін айқын көруге
болады. Міне, осы көрсетілген және де басқа деректердегі Манастың
Ш.Уәлиханов жинаған версиялары туралы пікірлерді мұхият жинап, талдау,
зерттеу де қазақ ғалымының ғылымға қосқан көп үлестерінің, бір қырының
деңгейі биік екендігін таныта түсері хақ [29,87 б.], - деп бағалаған
болатын. Бұл пікірлердің қай-қайсысы да әлемдік манастану ғылымының негізін
Шоқан қалаған деген тұжырымға саяды.
Түйіндей келгенде Манас жырын ең алғаш көңіл аударып, оның эпикалық
құдіретті қасиетін, энциклопедиялық сипатын тани білген, түркі халықтарына
ортақ мағлұматқа бай үзіндісін жазып алып, орыс тіліне аударған, бүкіл
әлемдік ғылыми зерттеу айналымына қосып ғибратты зерттеу жұмысын жасаған ең
алғашқы ғалым Шоқан Уәлиханов.
1.2 Жырдың ғылыми тұрғыда зерттелу мәселесі, тарихи-этнографиялық,
тарихи-мәдени сипаттарының анықталуы
Шоқан Уәлихановқа дейін көшпелі халықтардың әдеби мұрасын зерттеген
орыстың фольклорист-ориенталист ғалымдары екенін жұмысымыздың басында айтып
өттік. Олардың зерттеу жұмыстары XVIII ғасырдың екінші жартысынан басталды.
Орыстың саяхатшы ғалымдары өздерінің жолжазбаларында әр түрлі сипаттамалар,
пікірлер беріп отырған. Дегенмен, халықтық ауыз әдебиеті мұраларын
зерттеуде олар терең зерттелген тұжырымдар, қорытындылар жасай алмады.
Пікірлері сол кездегі таныстырмалық, түсіндірмелік мәнде болды. Алайда, XIX
ғасыр басынан бастап ұлы даланы түгелдей жаулап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz