Ақтау қаласы аумағының топырағын экологиялық-мелиоративтік бағалау және көгалдандыру мәселелері
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 МАҢҒЫСТАУ ТҮБЕГІНІҢ ТАБИҒИ. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА СИПАТТАМА
1.1 Географиялық орналасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Геологиялық құрылысы мен жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Гидрогеологиялық жағдайлары және сумен қамтамасыз
ету мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5 Топырақ жамылғысы, ерекшеліктері, аудандары мен
антропогендік әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.6 Өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 АҚТАУ ҚАЛАСЫ АУМАҒЫНЫҢ ТОПЫРАҚТАРЫН КӨГАЛДАНДЫРУ МАҚСАТЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ.МЕЛИОРАТИВТІК БАҒАЛАУ
2.1 Қала мен елді мекендерді көгалдандырудың маңызы ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Елді мекендерді көркейтуде және қоршаған ортаны сақтауда жасыл желектердің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Түбектегі көгалдандыру жұмыстарының ғылыми негіздерімен айналысатын МЭББ.ның жұмыстары ... ... . . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Қала топырақтарын экологиялық.мелиоративтік бағалау ... ... ... ... ... .
3 АҚТАУ ҚАЛАСЫ АУМАҒЫНДАҒЫ ӘР ТҮРЛІ БӨЛІКТЕРДІҢ ТОПЫРАҚ.МЕЛИОРАТИВТІК ЖАҒДАЙЛАРЫНА СӘЙКЕС КӨГАЛДАНДЫРУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
3.1 Ақтау қаласы аумағын көгалдандыру үшін жүргізілетін топырақ.мелиоративтік және инженерлік.рекультивациялық жұмыстар ... ... ... ... ...
3.2 Ақтау қаласы №7.ші ықшам ауданды көгалдандыру жұмыстары ... ... ...
3.3 Табиғи зоналық топырақтардағы жасыл желектер ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4 Қолдан төселген топырақ . жерлерге отырғызылған ағаштар ... ... ... ... .
3.5 Көгалдандыру жұмыстарын экологиялық.экономикалық бағалау ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 МАҢҒЫСТАУ ТҮБЕГІНІҢ ТАБИҒИ. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА СИПАТТАМА
1.1 Географиялық орналасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Геологиялық құрылысы мен жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Гидрогеологиялық жағдайлары және сумен қамтамасыз
ету мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5 Топырақ жамылғысы, ерекшеліктері, аудандары мен
антропогендік әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.6 Өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 АҚТАУ ҚАЛАСЫ АУМАҒЫНЫҢ ТОПЫРАҚТАРЫН КӨГАЛДАНДЫРУ МАҚСАТЫНДА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ.МЕЛИОРАТИВТІК БАҒАЛАУ
2.1 Қала мен елді мекендерді көгалдандырудың маңызы ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Елді мекендерді көркейтуде және қоршаған ортаны сақтауда жасыл желектердің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Түбектегі көгалдандыру жұмыстарының ғылыми негіздерімен айналысатын МЭББ.ның жұмыстары ... ... . . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Қала топырақтарын экологиялық.мелиоративтік бағалау ... ... ... ... ... .
3 АҚТАУ ҚАЛАСЫ АУМАҒЫНДАҒЫ ӘР ТҮРЛІ БӨЛІКТЕРДІҢ ТОПЫРАҚ.МЕЛИОРАТИВТІК ЖАҒДАЙЛАРЫНА СӘЙКЕС КӨГАЛДАНДЫРУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
3.1 Ақтау қаласы аумағын көгалдандыру үшін жүргізілетін топырақ.мелиоративтік және инженерлік.рекультивациялық жұмыстар ... ... ... ... ...
3.2 Ақтау қаласы №7.ші ықшам ауданды көгалдандыру жұмыстары ... ... ...
3.3 Табиғи зоналық топырақтардағы жасыл желектер ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4 Қолдан төселген топырақ . жерлерге отырғызылған ағаштар ... ... ... ... .
3.5 Көгалдандыру жұмыстарын экологиялық.экономикалық бағалау ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Зерттеу жұмысының өзектілігі. 1960–жылдардан бастап ‘’қазыналы түбек’’ атанған Маңғыстаудың мол байлығын игерумен байланысты, мұнда, көптеген өндіріс салалары дамып, бұрын халық өте аз мекендеген өлкеге мыңдаған мамандар келіп, жаңа қалалар мен елді мекендер пайда болды. Солардың ішінде, Ақтау қаласы, өзінің архитектуралық көркемдігі жағынан, тек Маңғыстаудың ғана емес, бүкіл Қазақстанның мақтанышына айналып отыр. Табиғаты қатаң аймақта халық мекендеген жерлерді көгалдандыру аса жауапты іс.
Сонымен түбек байлығын игерумен қатар, ел қоныстанудың алғашқы жылдарынан-ақ қаланы көгалдандыру жұмыстары кең көлемде жүргізіле басталды. Себебі, отырғызылған ағаш, бұта, көгал-шөп пен гүл алаңдары сол жерді мекендеген мұнайшы, кеншілердің мекен-жайларының санитарлық-гигиеналық жағдайын жақсартып, еңбек пен тұрмыстық деңгейлерін арттыруына қажет болды.
Түбекті үш жағынан тұзды теңіз суы қоршағанымен өз жерінде тұщы суы жоқ, нағыз шөл. Жалпы Маңғыстау түбегі, оның ішінде облыс орталығы Ақтау қаласының табиғи жағдайы, оның теңіз жағалауында орналасуына қарамастан, ауа райы өте қатал аймақ. Маңғыстауда дүние жүзінде кездесетін шөлдердің барлық түрлері кездеседі деуге болады. Бұл жөнінде еліміздегі белгілі шөл зерттеуші ғалым, профессор Б.А. Федорович ''Шөл әлпеті’’ деген кітабында Маңғыстау шөлін төмендегідей суреттейді: ''Егер сіз жер шарындағы шөлдердің барлық түрлерінен мағлұмат алғыңыз келсе … онда Маңғыстаудан артық жерді таба алмайсыз [1]. Бұл аймақта, аз ғана кеңістікте, қорықтағы сандықшадай шөл табиғатының әр түрлі көріністХрінің б萰рлық арсеналдары жиналған. Осы қорықтағы сандықшада аса мол байлық ешкім тимеген күйінде жатыр. Маңғыстау ''мақауы’’ көптеген пайдалы қазба байлықтарды шығару мен өНдірудің үлкен өндірцстік орталығына айналатын уақыт келедђ ''. Бұл сөзді автор 1950 жылы жазды. Маңғыстаудың байлық қазынасы бүкіл елімізге көп ұзамай-ақ әйгілі болды. Маңғыстаудағы Б.А.Федорович әңгімелеген шөл түрлерін төменде түбек табиғатын сипаттаған кезде ретімен баяндаймыз.
Маңғыстау сусыз шөл екені айтылды, көгалдандыру мәселесі-ағаш, бұталарды, көгеріс шөп-гүлзарларды қолдан суармайынша болмайтыны анық. Міне, сондықтан да бірінші мәселенің шешілуі тұщы суға тірелді. Қала жағдайында, бұл мәселе, аса қуатты теңіз суын тұщыландыратын атом электростанциясы арқылы шешілген. Ақтау қаласы дүние жүзіндегі ауыз суы осы тәсілмен қамтамасыз етілетін қазірше жалғыз қала. Бұл, тұщыланған су, тек тұрмыстық қажетке емес, сонымен қатар, көгерістерді суаруға пайдалынады. Мұның мемлекетке өте қымбатқа түсетіні де белгілі. Дегенмен халық мүддесі үшін мемлекет осы шығынға барып отыр. Тағы бір ескеретін жағдай-тұщыландыру қондырғысынан құрамында ешқандай тұзы жоқ, таза су шығады. Қолдан тазартылған су бүкіл Мемлекеттік стандарт талабына сай. Ал
Сонымен түбек байлығын игерумен қатар, ел қоныстанудың алғашқы жылдарынан-ақ қаланы көгалдандыру жұмыстары кең көлемде жүргізіле басталды. Себебі, отырғызылған ағаш, бұта, көгал-шөп пен гүл алаңдары сол жерді мекендеген мұнайшы, кеншілердің мекен-жайларының санитарлық-гигиеналық жағдайын жақсартып, еңбек пен тұрмыстық деңгейлерін арттыруына қажет болды.
Түбекті үш жағынан тұзды теңіз суы қоршағанымен өз жерінде тұщы суы жоқ, нағыз шөл. Жалпы Маңғыстау түбегі, оның ішінде облыс орталығы Ақтау қаласының табиғи жағдайы, оның теңіз жағалауында орналасуына қарамастан, ауа райы өте қатал аймақ. Маңғыстауда дүние жүзінде кездесетін шөлдердің барлық түрлері кездеседі деуге болады. Бұл жөнінде еліміздегі белгілі шөл зерттеуші ғалым, профессор Б.А. Федорович ''Шөл әлпеті’’ деген кітабында Маңғыстау шөлін төмендегідей суреттейді: ''Егер сіз жер шарындағы шөлдердің барлық түрлерінен мағлұмат алғыңыз келсе … онда Маңғыстаудан артық жерді таба алмайсыз [1]. Бұл аймақта, аз ғана кеңістікте, қорықтағы сандықшадай шөл табиғатының әр түрлі көріністХрінің б萰рлық арсеналдары жиналған. Осы қорықтағы сандықшада аса мол байлық ешкім тимеген күйінде жатыр. Маңғыстау ''мақауы’’ көптеген пайдалы қазба байлықтарды шығару мен өНдірудің үлкен өндірцстік орталығына айналатын уақыт келедђ ''. Бұл сөзді автор 1950 жылы жазды. Маңғыстаудың байлық қазынасы бүкіл елімізге көп ұзамай-ақ әйгілі болды. Маңғыстаудағы Б.А.Федорович әңгімелеген шөл түрлерін төменде түбек табиғатын сипаттаған кезде ретімен баяндаймыз.
Маңғыстау сусыз шөл екені айтылды, көгалдандыру мәселесі-ағаш, бұталарды, көгеріс шөп-гүлзарларды қолдан суармайынша болмайтыны анық. Міне, сондықтан да бірінші мәселенің шешілуі тұщы суға тірелді. Қала жағдайында, бұл мәселе, аса қуатты теңіз суын тұщыландыратын атом электростанциясы арқылы шешілген. Ақтау қаласы дүние жүзіндегі ауыз суы осы тәсілмен қамтамасыз етілетін қазірше жалғыз қала. Бұл, тұщыланған су, тек тұрмыстық қажетке емес, сонымен қатар, көгерістерді суаруға пайдалынады. Мұның мемлекетке өте қымбатқа түсетіні де белгілі. Дегенмен халық мүддесі үшін мемлекет осы шығынға барып отыр. Тағы бір ескеретін жағдай-тұщыландыру қондырғысынан құрамында ешқандай тұзы жоқ, таза су шығады. Қолдан тазартылған су бүкіл Мемлекеттік стандарт талабына сай. Ал
1 Федорович Б.А. Лик пустыни. -М., 1948. -240 с.
2 Жамалбеков Е.Ү. Қазыналы түбек. - Алматы: Қайнар, 1990. -192 б.
3 Маңғыстау энциклопедиясы. - Алматы: Атамұра, 1997. -382 б.
4 Шалабаев С., Өмірбаев Е., Сыдиқов Қ. Маңғыстау. –Алматы: Қазақстан, 1973. -218 б.
5 Қондыбаев Серік. Маңғыстау географиясы. -Алматы: Қанағат- ҚС, 1997. - 135 б.
6 Бесімбаев Е.Б. Маңғыстау облысының физикалық географиясы. –Алматы, 2000. - 65 б.
7 Андрусов Н.И. Материалы для геологии Закаспийской области. -Ч. 2: Мангышлак Труды Арало-Каспийской экспедиции. -Петроград, 1915. - Вып. 8. – С. 10-13.
8 Боровский В.М., Джамалбеков Е.У. и др. Почвы полуострова Мангышлак. – Алма-Ата: Наука, 1974. - 224 с.
9 Колпаков В.Б. Водные ресурсы горного Мангышлака. -Алма-Ата: Казахстан, 1961. - 245 с.
10 Боровский В.М.,Джамалбеков Е.У. Пустыни Мангышлака и проблемы их освоения. –Алма-Ата: Казахстан, 1983. - 60 с.
11 Боровский В.М., Джамалбеков Е.У. Почвы полуострова Мангышлак как объект мелиорации // Вестник АН КазССР. -1969. -№3. -С.3-9.
12. Белов Вячеслав. Мангышлак солнечная земля. –М.: Политиздат, 1981. -127 с.
13 Полынов Б.Б. Кора выветривания. -М., 1934. -Ч. 1.- 41 с.
14 Армандс Пуполс. Ақтаудың радиологиялық картасы // Маңғыстау. - 2003. -10 маусым.
15 Жамалбеков Е.Ү. Түлеген түбек. - Алматы, 1973. -84 б.
16 Буренков В. Мангышлак . -Алма-Ата: Қайнар, 1984. -174 с.
17 Есполов К.Е. Водные ресурсы Мангышлакской области и перспективы развития орошения // Сб.: Проблемы мелиорации почв, озеленения и селскохозяйственного освоения Мангышлака. - Алма-Ата, 1976. -С. 4-8.
18 Степанов В.В. Жажда у моря. -Алма-Ата: Кайнар, 1983. -120 с.
19 Колодкин М.В. Опреснение воды в пустынях СССР // Проблемы освоения пустынь. -1976. - № 3. -С. 22-24.
20 Степанов В. Живая вода Мангышлака // Казахстанская правда. -1997. - 6 июня.
21 Дильдяев Г. Атомное сердце. Мангышлака // Известия . -1983. - 17 июля.
22 Квятковский О. Надежный атом // Казахстанская правда. -1989. -7 марта.
23 Төлешов К.Т. Манғыстау облыстық қоршаған ортаның жайы мен оны қорғау мен сауықтыру шаралары туралы баяндама. – Ақтау, 2001. – 10 б.
24 Жамалбеков Е.Ү. Жер құнары-өмір нәрі. - Алматы: Қайнар, 1987. - 136 б.
25 Боровский В.М., Джамалбеков Е.У., Файзулина А.Х. Критерий оценки использования почв полуострова Мангышлак орошения // Материалы VІІ- съезда. ВОП. - Ташкент, 1985. -С. 53-55.
2 Жамалбеков Е.Ү. Қазыналы түбек. - Алматы: Қайнар, 1990. -192 б.
3 Маңғыстау энциклопедиясы. - Алматы: Атамұра, 1997. -382 б.
4 Шалабаев С., Өмірбаев Е., Сыдиқов Қ. Маңғыстау. –Алматы: Қазақстан, 1973. -218 б.
5 Қондыбаев Серік. Маңғыстау географиясы. -Алматы: Қанағат- ҚС, 1997. - 135 б.
6 Бесімбаев Е.Б. Маңғыстау облысының физикалық географиясы. –Алматы, 2000. - 65 б.
7 Андрусов Н.И. Материалы для геологии Закаспийской области. -Ч. 2: Мангышлак Труды Арало-Каспийской экспедиции. -Петроград, 1915. - Вып. 8. – С. 10-13.
8 Боровский В.М., Джамалбеков Е.У. и др. Почвы полуострова Мангышлак. – Алма-Ата: Наука, 1974. - 224 с.
9 Колпаков В.Б. Водные ресурсы горного Мангышлака. -Алма-Ата: Казахстан, 1961. - 245 с.
10 Боровский В.М.,Джамалбеков Е.У. Пустыни Мангышлака и проблемы их освоения. –Алма-Ата: Казахстан, 1983. - 60 с.
11 Боровский В.М., Джамалбеков Е.У. Почвы полуострова Мангышлак как объект мелиорации // Вестник АН КазССР. -1969. -№3. -С.3-9.
12. Белов Вячеслав. Мангышлак солнечная земля. –М.: Политиздат, 1981. -127 с.
13 Полынов Б.Б. Кора выветривания. -М., 1934. -Ч. 1.- 41 с.
14 Армандс Пуполс. Ақтаудың радиологиялық картасы // Маңғыстау. - 2003. -10 маусым.
15 Жамалбеков Е.Ү. Түлеген түбек. - Алматы, 1973. -84 б.
16 Буренков В. Мангышлак . -Алма-Ата: Қайнар, 1984. -174 с.
17 Есполов К.Е. Водные ресурсы Мангышлакской области и перспективы развития орошения // Сб.: Проблемы мелиорации почв, озеленения и селскохозяйственного освоения Мангышлака. - Алма-Ата, 1976. -С. 4-8.
18 Степанов В.В. Жажда у моря. -Алма-Ата: Кайнар, 1983. -120 с.
19 Колодкин М.В. Опреснение воды в пустынях СССР // Проблемы освоения пустынь. -1976. - № 3. -С. 22-24.
20 Степанов В. Живая вода Мангышлака // Казахстанская правда. -1997. - 6 июня.
21 Дильдяев Г. Атомное сердце. Мангышлака // Известия . -1983. - 17 июля.
22 Квятковский О. Надежный атом // Казахстанская правда. -1989. -7 марта.
23 Төлешов К.Т. Манғыстау облыстық қоршаған ортаның жайы мен оны қорғау мен сауықтыру шаралары туралы баяндама. – Ақтау, 2001. – 10 б.
24 Жамалбеков Е.Ү. Жер құнары-өмір нәрі. - Алматы: Қайнар, 1987. - 136 б.
25 Боровский В.М., Джамалбеков Е.У., Файзулина А.Х. Критерий оценки использования почв полуострова Мангышлак орошения // Материалы VІІ- съезда. ВОП. - Ташкент, 1985. -С. 53-55.
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 114 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 114 бет
Таңдаулыға:
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ӘӨК 502 654 631,6 712 4(514) (043)
Қолжазба құқығында
Ақашева Әтіркүл Сапарбекқызы
Ақтау қаласы аумағының топырағын экологиялық-мелиоративтік бағалау жӘне
кӨгалдандыру мӘселелері
25.00.36 – геоэкология
География ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертациялық жұмыс
Ғылыми жетекшілері:
ауылшараушылық ғылымдарының
докторы, профессор
Жамалбеков Е.Ү.
география ғылымдарының докторы,
профессор Сәрсенбаев М.Х.,
Алматы, 2005
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 МАҢҒЫСТАУ ТҮБЕГІНІҢ ТАБИҒИ- ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА СИПАТТАМА
1.1 Географиялық орналасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Геологиялық құрылысы мен жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Гидрогеологиялық жағдайлары және сумен қамтамасыз
ету
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
5. Топырақ жамылғысы, ерекшеліктері, аудандары мен
антропогендік әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.6 Өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 АҚТАУ ҚАЛАСЫ АУМАҒЫНЫҢ ТОПЫРАҚТАРЫН КӨГАЛДАНДЫРУ МАҚСАТЫНДА
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ-МЕЛИОРАТИВТІК БАҒАЛАУ
2.1 Қала мен елді мекендерді көгалдандырудың маңызы ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Елді мекендерді көркейтуде және қоршаған ортаны сақтауда жасыл
желектердің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Түбектегі көгалдандыру жұмыстарының ғылыми негіздерімен айналысатын
МЭББ-ның жұмыстары ... ... . . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Қала топырақтарын экологиялық-мелиоративтік бағалау ... ... ... ... ... .
3 АҚТАУ ҚАЛАСЫ АУМАҒЫНДАҒЫ ӘР ТҮРЛІ БӨЛІКТЕРДІҢ ТОПЫРАҚ-
МЕЛИОРАТИВТІК ЖАҒДАЙЛАРЫНА СӘЙКЕС КӨГАЛДАНДЫРУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ- ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
3.1 Ақтау қаласы аумағын көгалдандыру үшін жүргізілетін топырақ-
мелиоративтік және инженерлік-рекультивациялық жұмыстар ... ... ... ... ...
2. Ақтау қаласы №7-ші ықшам ауданды көгалдандыру жұмыстары ... ... ...
3.3 Табиғи зоналық топырақтардағы жасыл желектер ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4 Қолдан төселген топырақ - жерлерге отырғызылған ағаштар ... ... ... ... .
3.5 Көгалдандыру жұмыстарын экологиялық-экономикалық бағалау ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША Б
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
АЭС - Атом электр станциясы
Г ӨЗ - Газ өңдеу зауыты
МАЭК - Маңғыстау атом электр комбинаты
ХТМЗ - Химиялық-таулы-металлургиялық зауыты
МЭББ - Маңғыстау экспериментальды ботаника бағы
АПЗ - Азот пластмасса зауыты
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. 1960–жылдардан бастап ‘’қазыналы түбек’’
атанған Маңғыстаудың мол байлығын игерумен байланысты, мұнда, көптеген
өндіріс салалары дамып, бұрын халық өте аз мекендеген өлкеге мыңдаған
мамандар келіп, жаңа қалалар мен елді мекендер пайда болды. Солардың
ішінде, Ақтау қаласы, өзінің архитектуралық көркемдігі жағынан, тек
Маңғыстаудың ғана емес, бүкіл Қазақстанның мақтанышына айналып отыр.
Табиғаты қатаң аймақта халық мекендеген жерлерді көгалдандыру аса жауапты
іс.
Сонымен түбек байлығын игерумен қатар, ел қоныстанудың алғашқы
жылдарынан-ақ қаланы көгалдандыру жұмыстары кең көлемде жүргізіле басталды.
Себебі, отырғызылған ағаш, бұта, көгал-шөп пен гүл алаңдары сол жерді
мекендеген мұнайшы, кеншілердің мекен-жайларының санитарлық-гигиеналық
жағдайын жақсартып, еңбек пен тұрмыстық деңгейлерін арттыруына қажет болды.
Түбекті үш жағынан тұзды теңіз суы қоршағанымен өз жерінде тұщы суы жоқ,
нағыз шөл. Жалпы Маңғыстау түбегі, оның ішінде облыс орталығы Ақтау
қаласының табиғи жағдайы, оның теңіз жағалауында орналасуына қарамастан,
ауа райы өте қатал аймақ. Маңғыстауда дүние жүзінде кездесетін шөлдердің
барлық түрлері кездеседі деуге болады. Бұл жөнінде еліміздегі белгілі шөл
зерттеуші ғалым, профессор Б.А. Федорович ''Шөл әлпеті’’ деген кітабында
Маңғыстау шөлін төмендегідей суреттейді: ''Егер сіз жер шарындағы шөлдердің
барлық түрлерінен мағлұмат алғыңыз келсе ... онда Маңғыстаудан артық жерді
таба алмайсыз [1]. Бұл аймақта, аз ғана кеңістікте, қорықтағы сандықшадай
шөл табиғатының әр түрлі көріністХрінің б萰рлық арсеналдары жиналған. Осы
қорықтағы сандықшада аса мол байлық ешкім тимеген күйінде жатыр. Маңғыстау
''мақауы’’ көптеген пайдалы қазба байлықтарды шығару мен өНдірудің үлкен
өндірцстік орталығына айналатын уақыт келедђ ''. Бұл сөзді автор 1950 жылы
жазды. Маңғыстаудың байлық қазынасы бүкіл елімізге көп ұзамай-ақ әйгілі
болды. Маңғыстаудағы Б.А.Федорович әңгімелеген шөл түрлерін төменде түбек
табиғатын сипаттаған кезде ретімен баяндаймыз.
Маңғыстау сусыз шөл екені айтылды, көгалдандыру мәселесі-ағаш,
бұталарды, көгеріс шөп-гүлзарларды қолдан суармайынша болмайтыны анық.
Міне, сондықтан да бірінші мәселенің шешілуі тұщы суға тірелді. Қала
жағдайында, бұл мәселе, аса қуатты теңіз суын тұщыландыратын атом
электростанциясы арқылы шешілген. Ақтау қаласы дүние жүзіндегі ауыз суы осы
тәсілмен қамтамасыз етілетін қазірше жалғыз қала. Бұл, тұщыланған су, тек
тұрмыстық қажетке емес, сонымен қатар, көгерістерді суаруға пайдалынады.
Мұның мемлекетке өте қымбатқа түсетіні де белгілі. Дегенмен халық мүддесі
үшін мемлекет осы шығынға барып отыр. Тағы бір ескеретін жағдай-тұщыландыру
қондырғысынан құрамында ешқандай тұзы жоқ, таза су шығады. Қолдан
тазартылған су бүкіл Мемлекеттік стандарт талабына сай. Ал көгалды
дақылдарға құрамында шамалы тұз ерітінділері бар су қажет. Сондықтан бұл
тұщыланған суға жерасты ұнғымаларынан жеткізілген тұзды сулармен
араластырып суаруға пайдаланылады. Бұл жағдай судың құнын біршама арзандата
түседі.
Ал, көгалдандыруды шешудегі екінші басты мәселе-жергілікті
топырақтардың экологиялық-мелиоративтік жағдайлары. Біздер ‘’топырақтардың
жергілікті экологиялық-мелиоративтік жағдайлары’’ деген мәселеге тегін
көңіл аударып отырғанымыз жоқ. Себебі, жергілікті топырақтардың құнарын
қолдан арттырмайынша ештеңе өспейді. Ал жақсартудың бұл аймақтағы басты
шарасы-суару. Түбірі латыннан алынған ’’мелиорация’’ деген сөз қазақша
‘’жақсарту’’ деген мағынаны білдіреді. Ал, мұндағы топырақтарды жақсарту
үшін, олардың жергілікті табиғи жағдайлары және түзіліп, қалыптасу
ерекшеліктері, яғни ‘’экологиялық’’ болмысы үлкен маңыз атқарады.
Түбек байлығын халық шаруашылығына түбегейлі игеру- мәселесі бұл
аймақтың топырақ жағдайларын да терең зерттеуді қажет етті. Себебі, мұндай
зерттеулерсіз жаңа салынып жатқан қалалар мен елді мекендерді көгалдандыру
жұмыстарын жүргізу, шамалы болса да тасымалдауға жарамайтын азық-түлікпен
жергілікті халықты қамтамасыз ету мүмкін де емес.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты
– Ақтау қаласы аумағын көгалдандыру үшін жүргізілген көпжылдық тәжірибені
және топырақтарын көгалдандыруға жармадылығы жөнінен экологиялық-
мелиоративтік, экологиялық-экономикалық талдау болып табылады. Бұл мақсатқа
жету үшін келесі мәселелер шешіледі:
• көгалдандырудың негізгі факторы ретінде түбектің табиғи-
экологиялық жағдайларына, яғни географиялық орналасуы, климаттық,
гидрогеологиялық жағдайлары және сумен қамтамасыз ету мәселелері,
сондай-ақ өсімдік пен жануарлар дүниесіне сипаттама жасау және
оларға антропогендік факторлардың әсерлерін анықтау;
• Ақтау қаласы аумағындағы топырақтарды көгалдандыру мақсатында
экологиялық-мелиоративтік бағалау;
• мелиоративті және рекультивациялық іс шараларға байланысты Ақтау
қаласы аумағының әр түрлі үлескілерін көгалдандандырудың көпжылдық
тәжірибелерін және оларды экологиялық-экономикалық тұрғыдан талдап
бағалау.
Зерттеу пәні Ақтау қаласы аумағының топырағы, оның ішінде көгалдандыру
мақсатында мелиоративті және рекультивациялық іс шараларға байланысты қала
үлескілеріндегі қолдан жасалған топырақ өзгерістері болып табылады.
Зерттеудің нысанына Ақтау қаласы аумағының топырақтарын көгалдандыру
мақсатында экологиялық-мелиоративтік, экологиялық-экономикалық бағалау және
рекультивациялық іс шараларға байланысты көгалдандырудың көп жылдық
тәжірибелері алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері Зерттеу жұмысына
2000-2004 жылдар аралығындағы автордың жеке ізденістері нәтижесінде,
тақырыпқа орай жинақталған мәліметтері мен ғылыми әдебиеттер,
картографиялық және басылымдар қорындағы деректерді талдауы негіз болды.
Сонымен қатар, Қазақ Ғылым Академиясының Ө.Оспанов атындағы топырақтану
институтының профессоры Е.Ү.Жамалбековтың басқаруымен, 1960 жылдан бастап,
соңғы жылдарға дейінгі жалғасқан зерттеулері пайдаланылды. Бұл зерттеулерге
1997 жылдан бастап, әсіресе, 2000-2004 жылдары автор тікелей қатысты.
Диссертацияда көптеген мәселелерді тереңдеп талдауға жетекші болған
деректерді атауға тура келеді. Олар: Геологиясы мен тектоникасын зерттеуде
– Б.А. Жукова, Л.В. Алексеев, геоморфологиясын – Б.А. Федорович, Ю.А.
Клейнер , жер асты суларын – Ж.С. Сыдыков, топырағын В.М. Боровский, Е.Ү.
Жамалбеков, И.П. Герасимов , А.Г. Усачев, А.Х. Файзуллина, өлке танушы
Е.Б.Бесімбаев, С.Қондыбаев сияқты ғалымдардың еңбектері кеңінен
пайдаланылды. Сонымен қатар Қазақ Ұлттық Ғылым академиясының Ботаника және
Ө.Оспанов атындағы топырақтану институтының, сондай-ақ, Маңғыстау
эскпериментальды ботаника бағының құжаттарының деректік маңызы зор болды.
Диссертациялық жұмысты орныдау барысында зерттеуге далалық экспедициялық,
тарихи географиялық, мұрағаттық және статистикалық міліметтер, фото
түсірулер әдістері пайдаланылды. Қаланың әртүрлі топырақ-мелиоративтік
үлескілеріндегі отырғызылған ағаш-бұталардың өсіп-дамуына бақылау
жүргізілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Түбек тарихында, оның ішінде Ақтау
қаласы аумағын мұндай ауқымды көлемде көгалдандыру жұмыстарын жүргізу үшін
аш.ғ.д., профессор Е.Ү. Жамалбековтың зерттеу жұмыстарынан кейін, сол
кісінің және профессор М.Х. Сәрсенбаевтың жетекшілігімен қазақ тілінде
жазылған топырақты терең зерттеп бағалау алғашқы рет жүргізілуде.
- Ақтау қаласы аумағының топырақтарына алғашқы рет кең көлемде
кешенді, жүейлі талдау берілді;
- Мелиоративті және рекультивациялық іс шараларға байланысты Ақтау
қаласы аумағының әр түрлі үлескілерін көгалдандырудың көпжылдық
тәжірибелерін және оларды экологиялық-экономикалық тұрғыдан талдап
бағаланды;
- Ақтау қаласын көгалдандыру үшін топырағына тарихи қалыптаспаған
күрделі инженерлік-мелиоративтік қайта қолдан құнарландыру әдістері
қажеттігі дәлелденді.
- зерттелу аймағына орта масштабты Ақтау қаласында көгалдандыру
жұмыстары бойынша тәжірибе жүргізілген үлескілердің карта-сұлбасы
құрастырылды.
- қала топырақтары эколгиялық-экономикалық тұрғыдан бағаланып ағаш,
бұталардың өмір сүру мерзімдері анықталды.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар. Зерттеу мәселесі бойынша қорғауға мына
мәселелер ұсынылады:
• табиғи-экологиялық жағдайы аса қатаң Ақтау қаласының аумағы
сәулеттік және әлеуметтік тұрғыдан да міндетті түрде
көгалдандырылуының қажеттігі.
• Ақтау қаласы аумағының топырақ-мелиоративтік және экологиялық
жағдайларын бағалау және экологиялық-эконмикалық тұрғыдан талдау.
• Ақтау қаласын көгалдандыру үшін топырағына тарихи қалыптаспаған
күрделі инженерлік-мелиоративтік қайта құнарландыру әдістерінің
қажеттігі.
- Диссертациялық жұмыстың қолданбалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері Маңғыстаудың табиғи жағдайына сәйкес аймақтарында елді
мекендерді көгалдандыру мақсатында нақтылы болжамдық жоспар
әзірлеуді жүргізуде; әлеуметтік-экономикалық және экологиялық
міндеттерді шешуге бағытталған аумақтық жұмыстарды жүргізуде
пайдаланылуы мүмкін. Сонымен қатар зерттеудің кейбір ережелері
нақты жағдайларда Қазақстан Республикасының жеке облыстары мен
аудандарының көгалдандыруды дамытудың кешенді бағдарламасын
жасаудағы болжамдық жеке жоспарларды әзірлеуде, ғылыми-іздестіру
және жобалау-жоспарлау жұмыстарында қолданыс табуы мүмкін. Сонымен
қатар ‘’География’’ мамандықтарында ‘’Қазақстанның экономикалық
және әлеуметтік географиясы’’, ‘’Жер кадастры’’ пәндерінде,
экология саласындағы жаңа теориялық мәселелерді шешуде пайдаланылуы
мүмкін. Жерді көгалдандыру үшін бағалау ‘’Жер кадастры’’ пәнінің
арнайы бөлігі ретінде ‘’Қазақ университеті’’ баспасынан шыққан 2001
ж қазақша, 2004 ж орысша осы саладағы оқу құралдарында көлемді
келтірілген. Диссертациялық зерттеу нәтижелері Маңғыстау облысының
орталығы Ақтау қаласын көгалдандыруда ғылыми тәжірибелік
жұмыстардың нәтижесін әрі қарай бағыттап, басқарып отырудың
мүмкіндігі дәлелденген сонымен қатар табиғи климаттық жағдайы ұқсас
елді мекендерді көгалдандыру мақсатында қолданылады және әл-Фараби
атындағы ҚазақҰУ география факультетінің оқу процесінде пайдалану
үшін қолданысқа енгізілді (енгізу АКТ-лары 20.06.05).
Жұмыс нәтижелерінің сыннан өтуі және мақұлдануы. Зерттеудің негізгі
мазмұны мен нәтижелері әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің ‘’Аридтық
аумақтарындағы географиялық табиғи және әлеуметтік проблемалар’’ атты
Қазақстан тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған ғылыми конференциясында (24-
25 мамыр 2001 ж.), ‘’Шөлді және таулы аймақтардағы экологиялық қауіптің
стратегиясы мен және оны бағалау әдістері’’ атты халықаралық симпозиумында
(10-11 қазан 2001 ж), Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ‘’Қазақстандағы география
және экология ғылымының дамуына’’ арналған халықаралық конференцияларында
(27-28 наурыз 2002 ж) баяндама жасалынып, ғылыми журналдар мен ғылыми-
көпшілік жинақтарда жарық көрді.
Сонымен қатар шет елдерде де, яғни Түркіменстанның Ашгабат қаласындағы
‘’Проблемы освоении пустынь’’ журналында (1.2002 ж) зерттелу жұмысының
тақырыбына қатысты мәліметтер орыс тілінде басылып шықты.
Зерттелу жұмысының тақырыбына қатысты, 2000-2005 жылдарда басылып
шыққан, ғылыми жинақтарда автордың 11 мақаласы жарық көрді.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Диссертациялы тақырыбы бойынша 11
ғылыми мақалада жарияланған.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
Зерттеу жұмысының мазмұнын ашу үшін 14 суретпен, 24 кестемен жабдықталды.
Жұмыстың көлемі 119 бет, қолданылған әдебиеттер саны 106.
1 МАҢҒЫСТАУ ТҮБЕГІНІҢ ТАБИҒИ-ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА СИПАТТАМА
Маңғыстау аймағы, бұрынғы кездерде, мекенді орын ретінде көгалдандыру
мақсатында ешуақытта зерттелмегендігін ескере отырып, түбек табиғатын
сипаттауға тура келеді.
1.1 Географиялық орналасуы
Маңғыстау-Қазақстанның оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Бүкіл жер
шары көлеміндегі Еуразия құрлығының ортасында, Еуропа мен Азияның түйіскен
өңірінде жайғасқан. Облыстың шеткі нүктелері төмендегідей: Батысы-Каспий
теңізіндегі Құлалы аралы (50о.00 ш.б. 44о.57 с.е.); шығысы-Қазақстанның
Ақтөбе және Өзбекстанмен шектескен жерінде (56о.45 ш.б. пен 41 о 09 с.е.)
оң түстігі- Түрікменстан шекарасындағы Қапыланқыр шыңдарының жар қабағы
(41о.15 с.е. пен 55о.40 ш.б.); ал қиыр солтүстігі-Атырау облысымен
шекарадағы Желтау тауы (46о.26 с.е. пен 55о.20 ш.б.) болып табылады.
Маңғыстау түбегі-республикамыздың оңтүстік батысында Каспий теңізі
суымен қоршалып, тек шығысында әйгілі Үстірт жазығымен жалғасады. Түбек
аумағының жер көлемі 8 миллион гектарға жуық. Бұл Батыс Европаның кейбір
мемлекеттерінің жер көлемінен артық, яғни, түбек көлемі Швейцария мен
Бельгияны қоса есептегендегі жер көлеміне тең.
Зерттеушілердің кейбірі Маңғыстау түбегінің терістік-батыс бөлігін тағы
екі түбекке бөледі. Оның бірі кең көлемді Бозащы түбегі болса, екіншісі
теңіз суына жіңішке қолтық болып сұғынып жатқан Түпқараған түбегі [2].
Маңғыстау түбегінің орта бөлігін теңіз жағалауынан оңтүстік-шығысқа
қарай созыла жайғасқан Маңғыстау таулары алып жатыр, ең биік нүктесі-Шығыс
Қаратау жотасындағы Бесшоқы тауы, биіктігі теңіз деңгейінен 556 м жоғары.
Ал, ең төменгі нүктесі Қарақия ойысының түбінде-теңіз деңгейінен 132 м
төменде жатыр. Жалпы бұл ойыс өзінің тереңдігі жөнінен дүние жүзінде 5-орын
алады. Қарынжарық (теңіз деңгейінен 70 м төмен), Қауынды (теңіз деңгейінен
57 м төмен) ойыстары алып жатыр. Батыстан шығысқа 210-220 км-ге созылған
сортаңды, құмды жазықтың биіктігі 61 метрге дейін жетеді. ''Маңғыстау''
деген сөз, негізінде, қазақтың ''мың'' қыстау деген сөзінен алынған болса
керек. Бұл сөздің мағынасы аймақтың табиғи жағдайы, әсіресе, түбектің
ықтасындары мол таулы аймақтары мал қыстауға ыңғайлы болуында.
Міне, сондықтан да, бұл алқап ''мыңдаған қыстаулар мекені'' деген сөз.
Дегенмен ''Маңғыстау'' деген сөздің өзі де қазаққа аса жат сөз болмаса
керек. ''Маңыраған'' деген сөз малдың, оның ішінде ұсақ малдың (қой-ешкі)
өте көп болып дауыс шағыруын айтады. ''Маңғыстау'' сөзіне алғашқы рет
түсінік берген Махмут Қашқари (ХІ ғ): ''Маңғыстау'' сөзінің ''ман'' бөлігі
оғыздарда төрт жастағы қойдың аты, сонда Маңғыстау түрікмен жеріндегі ''қой
қыстауы'' деген географиялық атау деген [2]. Жарты арал Қашқариден кейінгі
дәуірдегі (ХІІІ-ХІҮғ.) ибн әл-Әсир, ибн Фадлаллах, әл-Омари, Якут, ибн
Нәджиб сияқты араб, парсы оқымыстыларының шығармаларында ''Маңғышлақ''
деген атаумен беріледі. Әбілғазы шежірелеріне сүйеніп, орыс географы Ф.И.
Соймонов та (1765) осылай атауды мақұлдайды [3].
Маңғыстау аймағының топырақтары сорланған, құмды, шаңы бораған, жазы
ыстық, қысы қақаған қара суық табиғатының аса қатал, сусыз шөл екендігі
анықталған. Сондықтан, бұл аймақ, кезіндегі патшалық Ресейдің аса
''қауіпті'' саяси ''жазалыларды'' жер аударатын мекені болған, яғни
''құлыпсыз абақты'' деп те аталып келді. 1850 жылдары Маңғыстаудың
Новопетровск (қазіргі Форт-Шевченко қаласы) қамалында патшалық Ресейдің
әмірімен жер аударылып жүрген, Украинаның ұлы ақыны, қазақ халқының нағыз
досы Т.Г. Шевченко Маңғыстау табиғатына сипаттама бере келіп: ''Нағыз шөл-
дала; құм мен тас, шөп атаулы, ең болмаса бұтасымақ болса екен-ау. Жөнді
тауды да көрмейсің,- не екенін жын білсін. Қарайсың-қарайсың да көзің
талады, зығырданың қайнап, асылып өлгің келеді, асылар да ештеңе
таппайсың'' деген болатын. Міне осындай қу шөлде, 1950 жылдардың аяғы мен
1960 жылдардың басында Маңғыстау түбегінде көптеген байлықтар табылып,
түбек аты ''қазыналы түбек'' атанды.
Маңғыстау-қазақ елінің әлемге ашылған теңіз қақпасы. Ол арқылы Иран,
Әзірбайжан, Түрікменстан және Ресеймен үнемі байланыс жасалады, ал Еділ-Дон
каналы арқылы Дүниежүзілік мұхитқа шығуға болатын мүмкіндіктер мол.
1.2 Геологиялық құрылысы мен жер бедеріне жалпы сипаттама
Түбек жерінің геологиялық құрылысы Қазақстанның басқа өңірлеріне
қарағанда онша күрделі емес.
Маңғыстау жер қыртысының құрылымы негізінен пермь, триас,юра, бор дәуірі
шөгінділерінің нәтижесінде пайда болған әр түрлі жыныстардан тұрады.
Маңғыстау өңірін Каспий теңізінің жартылай қоршап жатуы және оның
деңгейінің бірде жоғарылап, бірде төмендеуі маңайындағы орналасқан
аймақтардың ауа-райына немесе өсімдіктер дүниесіне ғана емес, геологиялық
құрылымына да айтарлықтай әсер еткені даусыз. Түбектің кез келген бұрышынан
мұнай мен газдың атқылауында, бір кездегі, осы аймақты қымтай жайғасқан,
кейін тартылып қалған, Тетис мұхиты мен оның қазіргі замандағы көзі-
Каспийдің атқарар орны орасан зор. Сондықтан да, мамандардың
дәлелдегеніндей қазіргі Манғыстаудың жер қыртысындағы геологиялық
түзілімдердің көпшілігі бұл аймақтың түгелімен су астында жатқан көне
дәуірмен тұстас келеді [4].
Түбек аумағын өзінің тарихи дамуының өн бойында теңіз суы басып жатқан.
Ежелгі кембрийге дейінгі жынысты қабат Тетис теңізінің астында қалып,
кейінгі эралардың (палеозой, мезозой, кайнозой) шөгінді жыныстарымен
жабылған.
Палеозой дәуірінің соңы мен мезозой дәуірінің бас шамасындағы пермь,
триас кезеңдерінен ( бұдан шамамен 190 млн жыл бұрын) қалған құм, тас,
саз, жік тас, көк сұр әк тастар қазіргі Қаратау баурайларынан жиі
кездеседі. Палеозой эрасының аяғында, Мезозой эрасының орта шенінде тау
түзілу процестері болған. Осы кезеңде (юрада бұдан шамамен 140-150 млн
жылдар бұрын) Маңғыстау таулық жүйесі түзіле бастайды. Көтерілу процестері
бор, тіпті, палеоген дәуірінде де жүреді. Облыс аумағын мезозой эрасында
да, одан кейін де теңіз суы басып жатқан Маңғыстаудағы юра қабаты шамамен
1300 м-ге жетеді. Жетібай, Өзен кен орындарында бұл қабаттан қазірде мұнай
өндірілуде.
Маңғыстаудағы ең көп кездесетін тау жыныстарының бірі бор (бұдан шамамен
115-120 млн жыл бұрын) кезеңінің қалдықтары болып есептелінеді. Солтүстік
пен оңтүстік Ақтау және олардың арасындағы ірілі-уақты алқаптар, негізінен,
бор дәуірінің шөгінділері құмнан, тастан, ақмергель бор, әктас, саз
тастардан тұрады. Бор дәуірінен қалған,жел мен судың және күннің әсерінен
(адам таңқаларлық) әр түрлі бейнедегі ''қотыр тастарды'' жиі кездестіруге
болады [5].
Маңғыстау антиклиналының ядросында тік қатпарларға жиналған мезозой
эрасындағы триастың (Т) шөгінділері жатыр. Осылардан орталық жота - Қаратау
құрылған. Антиклинальдың қанаттары (мезозой эрасы) юра және бор
жыныстарынан түзілген. Мұнда да юра құмтасы – сазды жыныстар, ал мезозой
эрасы бор дәуірінде қатты тығыз әктас тастар түрінде қалыптасқан. Түбектің
солтүстігінде сармат әктастары теңізге қарай құлама болып орналасқан, ал
оңтүстік бөлігінде олар әктастастармен жабылған да, сандықша қыраттар
негізінде солтүстік жер қабығын құрап орналасқан. Бұл қалдық таулардың
ғылыми мәні зор, өйткені олар ежелгі ең соңғы теңіздердің бірі – Тетис
мұхиты теңіз шөгінділерінен құралған. Мезозой, кайнозой эраларында
Маңғыстау түбегінде тектоникалық қозғалыстар шамалы болған. Бұл эраларда
жер бедерінде бірде-бір таулар түзілмеген. Кайнозой эрасы (бұдан шамасы 30-
40 млн жыл бұрын), неогенде теңіз тайызданып, судан арылып жағалаулар пайда
болды. Неоген тұсы (20-30 млн.жыл шамасы бұрын) кезінде Каспий оқтын-оқтын
тасып, Оңтүстік Маңғыстау жоталарын қайта-қайта су басып, қазіргі ұлутастар
қабатын құраған. Неогенде шөгінділер тығыз құмды, саздар, малта тасты
құмды қабат саздауыттан тұрады. Геологиялық жас дәуір, бас-аяғы, ең соңғы
бір млн. жыл ауқымымен шектелетін ширектік кезеңнің қалдықтары да бұл
түбекте өте мол [6]. Таулы Маңғыстау – геологиялық тұрғыдан көне алқап.
Мұндағы тау жыныстары өте көне дәуірдегі бор, юра, перм және триас
геологиялық кезеңдерінің жыныстары. Бұл жыныстар таулардың үгіле келіп,
көбінесе құмтас, әктас, сланц және құм түрінде кездеседі. Бұл әктастың
қабаттары, 0,5 – 1 метрлік топырақ қабатынан кейін, 5-10 метірлік
қалыңдыққа дейін жетіп, бүкіл түбектің оңтүстігін алып, сармат қабаттарының
кейбір тұстары жер бетінен көтеріліп тұрады. Сармат дәуірінің тастары өте
жақсы құрылыс материалдары болып саналады. Бұл тастардың жер бетіне жақын
жатуы мұндағы қалалар мен елді мекендерді көгалдандыру жұмысына көп
кедергілер келтіруде. Сан ғасырлар бойы табиғаттың осыншама таңқаларлық мол
өзгерістері Маңғыстау жер қойнауын қабат-қабат қазынаға толтыра берген.
Маңғыстау даласын мұхият зерттеген көрнекті географ, бұрынғы Одақтық
дәрежедегі ҒА-ның корр-мүшесі Б.А. Федоровичтің пайымдауынша, ежелгі
өзендер Палео-Амудария, Палео-Еділ, Палео-Кура, Оңтүстік Каспий ойпатына
құйғанда, теңізге орасан көп тұнба ағызып әкеліп отырған [7]. Әр түрлі
қалыңдықта жинақталған тұнбалар, шөгінділер кейін мұнайлы алқаптарға
айналған. Белгілі палеограф, геология-минералогия ғылымдарының докторы Н.
И. Марковскийдің пікірінше, Жетібай және Өзен кендері ежелгі Өзеннің
сағасының орнынан табылып отыр. Бұл өзен шамасы осыдан екі мың жыл бұрын
Каспийге құйып жатқан Яксарт (Амудария) болса керек . Маңғыстауда, мұнаймен
бірге, табиғи газдың қоры да өте көп мөлшерде табылды Сондай-ақ, бұл
өлкенің төменгі және жоғарғы юра қабатынан тас көмір табылды. Ал, бор
дәуірінің шөгінділері қабаттарында фосфорит кені көп кездеседі. Н. И.
Андрусов олигоцен қалдықтары қабатынан марганец кен көзін ашты [7].
Қаратаудағы пермь, триас қабаттарының бірнеше жерінен мыс, темір кендерінің
қоры бар екендігі анықталды. Маңғыстау мен Үстірттегі плиоцен қалдықтары
қабаттарынан аса құнды құрылыс материалдары-ұлутас кен орындары көптеп
ашылуда. Өлкеде, бұлардан басқа, силикат, құм, кобальт, қорғасын, калий, ас
тұздары, күкірт, ақбор кендері бар. Түбекте топырақ астына өте жақын жатқан
бағалы құрылыс материалы-теңіз ұлуларының қабыршақтарынан тұратын
''ұлутастар'' шоғырланған. Мысалы, Каспий жағалауларындағы қалалардың (Форт-
Шевченко, Красноводск, Атырау,Актау) көп үйлері осы тастардан салынған.
Бұлар Қаратеңіз жағалауларындағы кездесетін ұлутастарға қарағанда, өзінің
көптеген артықшылықтарымен ерекшеленеді. Біріншіден, түбектегі ұлутастар
қорының көптгі сонша, мамандар оның жалпы қанша уақытқа жететіндігін
есептеудің қажеті жоқ деп санайды. Екіншіден, олар өткен геологиялық
дәуірлер ішінде әбден тығыздалып, кәдімгі қатты тасқа айналған, ал
қалыңдығы 6-7 метрден 15-20 метрге, тіпті, одан да қалың болып кездеседі
де, жер бетіне жақын жатады. Олар, қаншалықты, тау жынысы сияқты қатты
болғанымен болат жүзді аралармен оп-оңай кесіледі. Маңғыстау ұлутастары
табиғат әсерлеріне шыдамды, тұрақты, суға ешқандай жібімейді, ерімейді,
күннің ыстық-суығына да төзімді. Түбек ұлутастарын әр түрлі етіп қолдан
өңдеуге, оларға әр түрлі пішін беруге де қолайлы. Бұл тастарды әр түрлі
түске бояуға да болады және тағы бір ерекшелігі- жылылыққа шыдамды, дыбыс
өткізбейді. Оны алып пайдалану мемлекетімізге өте арзанға түседі. Маңғыстау
орталығы Ақтау қаласы негізінен осы маңнан алынатын ақшыл-сары
қабыршақтардан салынса, Жаңаөзен қаласы осы жерге жақын жатқан қызғылт
қабыршақтардан салынуда. ''Маңғыстау мәрмәрі'' атанған ғажап құрылыс
материалын Қазақстанның, Ресейдің және Отанымыздың көптеген қалалары
пайдалануда.
Жер бедеріне жалпы сипаттама.
Маңғыстаудың жер бедері өте күрделі және алуан түрлі болып келеді. Түбек
аумағын ұлан-байтақ жазықтар алып жатыр, ал мұның қайсы бірі мухит
деңгейінен төмен ойпаттар, қыраттар мен үстірттерді құрап жатыр. Жер
бедерінің осындай алуан түрлі болып келуі-оның геологиялық дамуының ұзаққа
созылғаны мен күрделілігіне байланысты. Қазақстан аумағының геологиялық
тарихының өн бойында, оны әлденеше рет теңіз суы басқан, ал теңіз жағалауы
тартылғанда түбі құрлыққа айналған [5].
Маңғыстау жер бедерінің геологиялық даму кезеңі юра-палеоген дәуірінде
аяқталып, кейін геоморфологиялық даму кезеңі басталды. Жер бедерінің
қалыптасыуына өзінің геологиялық даму кезеңдерінде ішкі (эндогенді) және
сыртқы (экзогенді) күштердің әсері болған. Эндогенді күштердің әсерінен тау
жүйелері, қыраттар, ірі жазықтар мен ойыстар пайда болса, сыртқы күштердің
(экзогенді) әсерінен таулар бұзылып, қыраттар тілімденіп отырған. Тауаралық
аңғарлар үгілу өнімдеріне толып, тауаралық жазықтар пайда болып, таулар
тегістелген аласа пішіндерге айналған. Сонымен қатар сайлар, жыралар, құмды
алқаптар, үңгірлер, тақырлар, сортаң жерлер пайда болған.
Маңғыстауда алғашқы құрғақ жер триас дәуірінің аяқ кезеңінде, (бұдан 190-
200 млн. жылдар шамасында) қазіргі Қаратау қыраты жатқан тұстан пайда
болған. Қалған өңір көп уақытқа дейін су астында жатқан Қаратаудан кейін
орталық Маңғыстау мен орталық Үстірт судан босаған ал Бозащы түбегі,
тіптен, беріде құрғаққа айналған деген қорытынды шығарылуда. Сан ғасырлар
бойы табиғаттың осыншама таңқаларлық мол өзгерістері Маңғыстау жер қойнауын
қабат-қабат қазынаға толтыра берген. Каспий теңізінен шығысқа қарай Тұран
ойпаты орналасқан. Оның негізгі ірге тасы палезой дәуірінде қаланған. Жер
беті жазықты, аумағының көпшілік бөлігінің теңіз деңгейінен биіктігі (50-
200) м. Тұран плитасы Каспий теңізінің жағалауына таяу жерде, Маңғыстау
түбегінде, дүниежүзі аумағындағы ең терең ойыстардың бірі - Қарақия қазан
шұңқыры бар (өлі теңізден кейінгі ең тереңі). Оның табаны мұхит деңгейінен
– 132 м төмен жатыр. Сондай-ақ, Қауынды қазан шұңқыры – 57 м. ал Каспий
теңізі жағалауындағы ойпат мұхит деңгейінен – 28 метр. Теңізден қашықтаған
сайын оның биіктігі бірте-бірте көтеріліп, абсолют биіктігі 300 метрге
дейін барады. Каспий маңы ойпатының жер бедері біркелкі. Мұнда, көбінесе,
кең тегіс сазды жазықтар мен құм массивтері басым, ал кейбір жерлерінде
кішігірім қыраттар кездеседі. Айналадағы кеңістікпен салыстырғанда жер
бетінен көтеріңкі аймаққа аласа таулы өлкелер, Қаратау жотасы, Қаратаумен
жарыса солтүстіктен және оңтүстіктен Ақтаудың солтүстік және оңтүстік
жоталары созылып жатыр. Батыс Қаратау секілді шығыс Қаратаудың да
беткейлері тік. Батыс Қаратаудағы Отпан шоқысының биіктігі 532 м, ал
Бесшоқының биіктігі 556 метрге жетеді (Қараман шоқысының биіктігі 340
метр). Күн, жел, судың әсер етуімен (бор дәуірінде) Айрақты, Шерқала,
Жалған төрткүл аласа таулары, тас мүсіндер, үңгірлер мен кеуектер табиғатқа
ғажайып көріністер береді.
Жер бедерін қалыптастырушылар.
Су. Каспий теңізінің өзгерістері Маңғыстау жағалауын қазірдің өзінде
өзгерту үстінде. Теңіздің көтерілуі жаңа жағалардың пайда болып, бұрынғы
құрлық учаскелерінің теңіз түбіне айналуына әкеп соқты.Ал жердің баяу
көтерілуі мен түсуі теңіз жағалауының жарлы, тік (Ақтау, Түпқараған,
Жыланды) немесе жатаған тегіс (Бозащы, Жылыой) болуына жағдай жасайды.
Сондай-ақ, тау жыныстарының химиялық ерігіш жыныстардың суда еруінің
нәтижесінде түзілген үңгір ойықтар (карстық бедер) да осы судың бедер түзу
әрекетінің нәтижесі.
Жел-екінші негізгі бедер жасаушы күштердің бірі. Ол ұсақ тау жыныстарын
(құм, шаң -тозаңын) тасымалдап, құм массивтерін қалыптастырады (бархан-
айладыр, төбеқұм, тізбекқұм, дюна-шағыл). Мұндайды Эол бедері деп атайды.
Сондай-ақ желдер қатты тау жыныстарын тескілеп, үрлеп (дефляция) сыртқы
пішінін өзгертеді. Маңғыстауда жиі кездесетін диск, саңырауқұлақ, тасбақа
т.б. пішінді тастар – осы желдің және су мен температура өзгерістерінің
''туындысы'' [6] (1-суретте берілген).
Жер бедерінің орта формалары.
Егер Тұран ойпаты немесе Каспий маңы ойпаты, Сарыарқаны үлкен алып жер
бедері дейтін (макроструктура) болсақ. Үстірт, Қаратау жоталары, Қарағия
ойысы, Түйесу құмы сияқтылар орта бедер (мезоструктура) формалары болып
табылады. Ал жеке төбешік, жыра, жартас не үңгір өз ретінде ұсақ жер бедері
(морфомүсін) болады. Орта бедер формаларына а) аласа таулар, ә) куэст
таулар, б) биік үстірттер (қырлар), в) ойпаттар, сондай-ақ сорлар, ағынсыз
ойыстар мен құмдар жатады. Аласа таулар- ұзақ геологиялық уақыт ішінде
үгілудің нәтижесінде бұзылып, үстіңгі жағы тегістелген, биіктігі 200-600 м
болатын жер бедерінің формасы. Маңғыстаудағы аласа таулар –Батыс және Шығыс
Қаратаулар. Ағынсыз ойыстар- Қазақстан бойынша тек Маңғыстау түбегіне тән
жер бедерінің формасы. Оның пайда болуы жөнінде пікірлер жеткілікті (жел,
су, тектоника, т.б.) бірақ ғалымдар нақты тоқтамға келе қойған жоқ. Ірі
ойыстар - Қарақия, Қарынжарық, Қауынды, Басғұрлы-Жазғұрлы. Сорлар-
Маңғыстауда жиі кездесетін жер бедер түрі. Олар сазды тау жыныстарының әр
түрлі тұздармен қанығуынан немесе теңіз тартылуы нәтижесінде тұзды
ойыстардың қалып қоюы нәтижесінде пайда болады. Сорлар ағынсыз ойыстарда
қалыптасады, ірі сорлар - Ащысор, Тұзбайыр, Кендірлісор, Мәстексор. Құмдар
- құмдардың пайда болуы желдің тасымалдау және жинақтау әрекетінің
нәтижесінде, олар желдің күшіне, соғу режиміне, бағытына алғашқы және
бастапқы жер бедері мен құмның материалдық мөлшеріне байланысты. Егер
құмдардың қозғалу бағытында кедергілер (өсімдік, тас) болса, онда құмдар
сол жерге жинақталып құмтөбелер пайда болады, ал жел үнемі бір бағытта
болса-ай тәрізді құм (бархан-айладыр) кейде тізбекқұмдар қалыптасады. Түбек
жеріндегі ірі құмдар Бозащы түбегінде, Шығыс Маңғыстауда кездеседі. Жер
бедерінің ұсақ формалары.
Маңғыстау жер бедерінің ұсақ формалары өзінің сан-алуандығымен көзге
түседі. Жел, су және күннің әрекеті түрлі айрықша көркем пішіндерді
жасайды, бұл жөнінен түбек Қазақстанның қайталанбас өңірлерінің қатарына
жатады. Негізгі бедер түрлері: торткіл, қапы-каньон, сондай-ақ дөңгелек
тастар, үңгірлер, тақырлар. Үңгірлер- құрамында хемогендік жыныстардың су
әсерімен еріп бос қуыс, кеңістіктердің пайда болуы салдары болып табылады.
Кей жерлерде тегістікте карстық шұңқырлар (ойық), жер асты қуыстары
(үңгір) қалыптасады. Осылармен қатар желдің үрлеуінен және теңіз
толқындарының соққылауынан кеуектер пайда болады. Торткілдер-көне түркі
тілінде ''төртбұрыш'' дегенді білдіреді. Географияда торткіл деп үсті
тегіс, қабырға- беткейлері тік төбені не тауды атайды. Шығу тегі жағынан
торткілдер көне бедердің ''куәгері'' болып табылады, яғни көне таулардың
бұзылуынан қалған, тегістікте жалғыз, оқшау көтеріліп тұрған биік төбе, не
тау. Таулы Маңғыстаудағы Жалған, Шерқала, Айрақты осындай торткілдер
қатарына жатады. Қапылармен мен каньондар ағын судың биік қырлар мен
тауларды
тереңдете тіліп, беткейі биік, әрі тік құлама болатын сайлар түзуінен пайда
болады. ''Қапы''-көне түркі тілінде ''есік'', ''қақпа'' дегенді
білдірідеді. Таулы Маңғыстаудағы ірі қапыларға Сулықапы, Артқапы, Қумақапы,
Шақырған, Жыңғылдысай жатады[8].
1.3 Климаты
Маңғыстау ауа райы континентальды. Маңғыстау өзінің ауа райына және
географиялық жағдайына орай нағыз шөлді аймақта орналасқан. Маңғыстау
аймағы климатының қалыптасуында ең алдымен оның географиялық орнының әсері
мол: Еуразия континентінің орталығында орналасуы және дүниежүзілік
мұхиттардан өте қашықта жатуы.
Кесте 1 - Маңғыстау түбегінің кейбір климаттық деректері (орташа көп
жылдық, В.М. Боровский, Е.Ү. Жамалбеков) [8]
Ауа Орт. Ауа. Аязсыз 100С Су Тұрақ-т
Метеостан-температурасы жыл-дықОрта-шакүндер темп. беті-ніы қар
циялар 0С жауын-шсалыс-ткүн, кезін-дң жа-мылғ
ашын ыр. тәулік егі булан- ы
мм ылғал темп. ғыштығыұзақ-ты
13 қосын-д. ғы, күн
сағ.% ысы мм
Орташа жылдық Миним. (абс)
Бейнеу -10о С 27-28о С
Бозащы түбегі -6 о С 25-26 оС
Таулы маңғыстау -5 оС 25-26 оС
Оңтүстік Маңғыстау -4 оС 24-25 оС
Үстірт -9 о С 27-28 о С
Каспий теңізінің аумақ климатына тигізетін әсері шектеулі. Оның әсері
тек жағалауға жақын жерлерге ғана байқалады (8 шақырымға дейінгі жерлерге
әсер етеді), атап айтсақ, ауаның ылғалдылығы шамалы артып, қыста ауа
температурасы жоғарылайды, жазда төмендейді, ауа температурасының жылдық
және тәуліктік амплитудасы кемиді. Жазы бұлтсыз және ыстық болғандықтан күн
сәулесінің қысқа толқынды радиациясы жерге мол түседі. Шуақты күндердің
ұзақтығы жылына 2500-3000 сағат. Оның ең жоғарғы кезеңі шілде айына келеді.
Күн радиациясы. Оның түсу мөлшері жердің географиялық ендігіне,
атмосфераның мөлдірлігіне және күн сәулесінің ұзақтығына тәуелді.
Радиациялық баланс мөлшері жылына 39-45 ккалсм2 ауытқиды кесте-3.
Радиациялық баланстың тәуліктік көрсеткіштері күн биіктігінің өзгеруімен
анықталады, сондықтанда оның ең көп мөлшері талтүсте байқалады.
Кесте 3 - Радиациялық баланстың орташа айлық және жылдық мөлшері (ккалсм2)
[5]
Метео-станА й л а р жыл-ды
циялар қ
Бейнеу -0,1
Жазықты және Ойыс- ойпауытты Жазықты және Ойыс- ойпауытты
қыратты бедерлер қыратты бедерлер
-26о С -39о С -28о С -41о С -18о С -30о С -20о С -32о С
Атмосфералық жауын-шашын. Атмосфералық жауын-шашын- климаттың екінші
маңызды элементтерінің бірі. Атмосфералық жауын-шашынның басым бөлігі күз
бен қыс айларында жаңбыр және қар түрінде түседі. Ал жылдық ылғалдың маусым
бойынша түсуі төмендегіше болып келеді.
а) көктем – 61 күн –25 мм ә) жаз - 153 күн – 57 мм
б) күз - 61 күн – 20 мм в) қыс - 90 күн – 30 мм Барлығы:
- 132 мм
Ылғал әкелетін негізгі көз – Атлант мұхитының ылғалды ауасының Маңғыстау
аймағы аз ұшырағандықтан мұнда ауадан түсетін ылғал өте аз. Түсетін жылдық
орташа жауын-шашын мөлшері аумақтың солтүстігі мен солтүстік-батысында 140-
160 мм, ал оңтүстік пен оңтүстік шығысында 100-120 мм төңірегінде ауытқып,
өзгеріп отырады.
Атмосфералық жауын-шашынның түсуі негізінен қыс, көктем айларына тән,
мұнда жаз айларында жуын-шашын өте сирек, мүлдем болмайды деуге болады.
Көктем мезгілі кезіндегі жауатын жауын-шашын қысқа мерзімді нөсерлі келеді
де, жылдық жауын-шашынның 25%. Нөсерлі жауын-шашын карбонатты, сазды
топырақтарды шайып кетіп, әр түрлі эрозиялық бедер пішіндерінің құрылуына
қолайлы жағдай жасайды. Қарқынды нөсерлеп жауған жауын-шашындар әртүрлі
зерттеулер мен құрылыс жұмыстарын жүргізуге қиындықтар туғызады, сонымен
қатар жолдар мен қатынастық жүйелерінің жағдайын нашарлатады. Каспий
теңізінің шығыс жағалауы жауын-шашынның минимальды қайталану зонасы болып
табылады, орта есеппен жылына жауынды күндер саны Форт-Шевченкода – 1,6,
максимальды – 5.
Ылғалдың көбісі түбектің таулы алқабына түседі (180-200 мм). Теңіз
жағалауына түсетін ылғал мөлшері жылыны 140-150 мм аспайды. Ылғал мөлшері
Үстіртке және Оңтүстік шекараға жақындаған сайын 90-120 миллиметрге дейін
төмендейді кесте-5. Солтүстік мұзды мұхит үстінде қалыптасқан Арктикалық
континентті ауаның температурасы қыста да, жазда да төмен, сондықтан ылғалы
аз.
Аймақтың шөлдік жағдайына байланысты салыстырмалы ылғалдылығы өте
төмен, әсіресе жаз мезгілінде. Аумақта ауа ылғалдылығының таралуы біркелкі
емес. Теңіз жағалауы бойында жазғы орташа айлық салыстырмалы ылғалдылық
55-62 % аралығында өзгереді, ал аумақтың қалған жерлерде 33-40 %-дан
аспайды.
Ауа ылғалдылығының жетіспеушілігі және құрғақ желдер жер беті суларының
біріңғай жоғары булануын қамтамасыз етеді, яғни мезгіл бойынша 1300-1600 мм
өзгереді. Ал қыста түсетін жауын-шашындар жерасты суларының
Кесте 5 - Атмосфералық жауын-шашынның орташа айлық және жылдық мөлшері, мм
[6]
Жауын А й л а р жыл-д
-шашын ық
түрлері
сұйық
сұйық
сұйық 1
1
1
Жыл мерзімдері Өзгеру шектері Орташа
мәліметтер
Форт- Шевченко қаңтар 323-287 300
Актау қаңтар 331-290 304
Форт- Шевченко көкек 300-274 285
Актау көкек 299-276 288
Форт- Шевченко шілде 274-260 265
Актау шілде 279-267 272
Форт- Шевченко қазан 301-271 283
Актау қазан 303-273 286
Оттегі салмағының жыл мерзіміне қарай өзгеруін ауа температурасының және
қысымның өзгеруімен түсіндіруге болады. Ал жаз айларында күннің ысуына
байланысты ауадағы оттегі мөлшері азаяды.
Оттегінің өте аз мөлшері күннің ыстық, ауадағы ылғал басымырақ кезде,
ауа кысымы аз болған жағдайда ерекше байқалады және сол күндері тыныс алуда
қиындай түседі. Мұндай жағдайлармен күресу үшін түбекте жерді көгалдандыру
жұмыстарын үлкен масштабта жүргізу қажет.
Маңғыстау түбегінің ауа райын микроклиматын жан-жақты бақылаған Киев
зерттеушілері Г.И. Фильваров, О.Б. Волобой бұл өңірді халық қоныстануға
жайлылығы жағынан төмендегідей негізгі аудандарға бөледі [2].
Бірінші – теңіз жағалауындағы аудан. Бұл аудан негізінен теңізден 3
километрден 10 километрге дейінгі қашықтықтағы теңіз жағасындағы алқап. Тек
Түпқараған түбегі маңында бұл алқаптың ені 15-20 километрге дейін жетеді.
Мұнда теңіздің әсерінен ауа ылғалдығы молырақ болып, қысы аса суымай жаз
күндері де өте ысып кетпейді. Ауа температурасының жылдық және тәуліктік
құбылысы басқа аудандарға қарағанда азырақ. Міне сондықтан да халықты ең
алдымен қоныстандыратын жерлер осы алқап.
Түбек игерушілерінің астанасы - әйгілі әсем қала – Ақтау, ескіден келе
жатқан Форт-Шевченко қаласы, Баутина, Аташ, Ақшұқыр, Ералы поселкелері,
Саура, Фетисово, Ақтаудың оңтүстігіндегі жылы сая-жай демалыс орындарының
осы аймақта орналасқан.
Екінші – таулы және тау маңындағы аудан. Бұл аудан өзінің климаттық
және микроклиматтық жағынан ел қоныстануға ыңғайлы ауданның бірі. Мұнда
ауадан түсетін ылғал басым, аз да болса тұщы сулы бұлақтар кездесіп тұрады.
Олардың кейбіреулерімен тіпті егіндікті, бау-бақшаларды суаруға болады.
Бұл аудан негізінен ежелден мал шаруашылықты аймақ. Мұнда осы Маңғыстау
өңіріндегі көпшілік шаруашылық орталықтары шоғырланған.
Үшінші – Маңғыстаудың оңтүстік жазығы. Бұл қазіргі мұнай, газ және басқа
да қазба байлықтар шығарылып жатқан негізгі өндірістік аудан. Мұнда түбек
атын әйгілі еткен алғашқы кәсіпшіліктері Өзен, Жетібай, газ шығарушы Теңге
кендері орналасқан. Аймақтың басым жері теңізде де, таулы ауданнан да алшақ
жатыр. Бұл жерлер климаты мен микроклиматы жағынан халық қоныстануға онша
қолайлы емес.
Көп карталарда Бозащы бөлек түбек болып белгіленгенімен шын мәнісінде
бұл аймақ үлкен Маңғыстау түбегінің терістіктегі жалғасы іспеттес.
Сондықтан ауа райы жөнінен Бозащыны жоғарыда бөлінген үш аймақтың
төртіншісі деп қарауға болады. Түбек аумағынана эндогенді күштерден гөрі
экзогенді күштердің әсері күшті. Өндіру және өңдеу өнеркәсібі және оларды
тасымалдау Маңғыстаудың нәзік экологиялық тепе-теңдігін қысқа уақыттың
ішінде бұзып, табиғатқа және адам денсаулығына қауіп төндіріп отыр [12].
Атмосфераны ластайтын Ақтау, Жаңа Өзен қалаларының кәсіпорындары болып
отыр. Мысалы: 1980-87-жылдары Облыс бойынша ластағыш заттардың мөлшері жан
басына шаққанда 793 кг-нан 948 кг-ға өскен. Мұнай кәсіпшіліктері бойынша
110-120 мың тонна, қазақ газ өңдеу зауыты бойынша 23 мың тонна ластағыш
заттар шығарылған. Ақтау қаласындағы тау-кен металлургия комбинаты (қазіргі
Каскор акционерлік қоғамы) бойынша ластағыш заттардың облыста 16 бөлігін
тапқан. Ластағыш заттардың мөлшерін коммуналдық кәсіпорындары, асфальт
зауыты, ет комбинаты, ұлутас және қиыршық тас өндіру карьерлері, цемент
цехтары, күкірт қышқылы зауыты т.б. арттыра түседі. Үнемі толық
пайдаланудың мүмкін болмауына жыл сайын мыңдаған тонна ластағыш заттар, шаң-
тозаң, газ күйінде атмосфераға кетіп жатыр., сонымен қатар радиациялық
ластану қауіпі де бар. Өлке жерінде уран өндіретін кен орны мен радиактивті
отынмен жұмыс істейтін электр станциясы осыған дәлел. Атмосфераның
ластануына (Бейнеу ауданына) Арал теңізінің де тағдыры өз әсерін
тигізетітін ғалымдар дәлелдеуде. Осындай экологиялық қолайсыз жағжайлардан
сақтану үшін ең алдымен ауа тазартқыш, түтін тұтқыш қондырғылар орнатылуын
қамтамасыз ету қажет.
Бізді қоршаған ауаның ластануының екінші жолы – табиғи ластану. Күшті
шаңды борандар мен тұздылық ауада шаң мен тұз түйіршіктерін жиі ұстап
тұрады. Мұны болдырмаудың басты әрекеті Маңғыстау жерінде асфальт жолдарды
көбейтіп, көгалдандыру мәселесін тыңғылықты шешу болып табылады. Қала
ауасының ластануының тағы бір жолы -радиациялық ластану 9-кесте, 2-сурет
. Бұл жоба Орталық Маңғыстау облысының қоршаған ортаны қорғау басқармасы
және ‘’Волковгеология’’ ААҚ-ның жәрдемімен ұйымдастырылған. Радиолог
мамандар 170 нүкте бойынша ішінара зерттеу жүргізіп, 8 нүктенің жер қыртысы
мен құмайт топырақ ұйінділерінің үлгісін сынауға алған. Сынақ барысында
картада көрсетілгендей радиациямен ластанған 26 үлескі анықталды. Олардың
он екісі қала мен саяжайларда, яғни тікелей адамдар тұратын жерлерде
орналасқан.
Қалғандары, яғни 14-і МАЭК, АПЗ, ХТМЗ сияқты өнеркәсіп кәсіпорындарының
санитарлық қорғаныс аймағында және осы кәсіпорындардың өндірістік
қалдықтары төгілген Қошқарата көлінде шоғырланған. Олар ведомстволық
радиологиялық қызметтер мен қаланың санитарлық-эпидемиологиялық стансасының
тұрақты бақылауында тұр.
Аталған үлескілерде бойында радиация мөлшері көп объектілер де бар. Олар
әдеттегіше, қалдық тұрбалар, арматуралар кесектері, приборлар мен
механизмдердің бөлшектері, сондай-ақ жер қыртыстары болып келеді.
Радиацияның денсаулыққа зияндылық дәрежесі әртүрлі жағдайларға байланысты.
Оның адамға әсер ететін мөлшерінің факторлары мынадай: Сырттай сәуленену.
Оның дәрежесі ластанған обьектілер тұрғындарының сол жерге қоныстанған
мезгіліне және объектілердің адамдарға қаншалықты алыс-жақындығына
байланысты. Айталық бойында радиациясы бар тұрбадан жасалған үй жанындағы
сәкі шарбаққа қолданған тұрбалардан әлдеқайда қауіпті. Қазақстан
Республикасында халықаралық деңгейге сай келетін радиациялық қауіпсіздік
нормасы бойынша тұрғындар үшін дозаның негізгі мысалы, гараж қақпасының
бағаны 85 мкрсағ. сәуле шығарады делік, гаражда аптасына 7 сағат болған
жағдайда гараж иесінің алатын жылдық дозасы: 85 мкрсағ х 7 сағ. х 52 апта-
3094 мкржыл немесе-0,3 мл 3вжыл құрайды. Саяжайдағы үйге (п.12.360
мкрсағ) кіре берістегі ластанған топырақтан үй иесінің алатын дозасы
төмендегі мөлшерде тербелуі мүмкін.
Болған уақыты жылдық доза күніне 1 сағат 1,31 мл 3вжыл. Күніне 3 сағат
3,9 мл 3вжыл. Күніне 10 сағат 13,1 мл 3вжыл. Саяжай шарбағының сыртындағы
қоқыс (п.7.2000 мкрсағ). Қоқыста жылына 52 сағат болған адамның алатын
дозасы 1,04 мл 3вжыл құрайды. Қоқыстан 3 метр қашықтықта тек фондық сәуле
ғана сақталады.
Радиацияның шамалы дозасының адамға әсері соматикалық аурулар (бас
ауруы, жүректің шаншуы т.б) түрінде белгі беруі, кей жағдайда әртүрлі рак
ауруларын шақыруы ықтимал. Іштей сәулелену. Ол негізінен радиациямен
ластанған үлескілердің жер бедеріне байланысты. Жер топырақты болса желмен
шаң көтеріліп, ол айналаға тозаң болып жауады.
Кесте 9 - Радиактивті ластанған үлескілер (РЛҮ) [14]
Байқау Зерттеу ауданы Радиациялық ластану Экспозициялық
нүктелерініорналасқан жерлердің көздерінің сипаттамасы қуаты мкрсағ
ң нөмірлерісипаттамасы
РЛУ-31 ‘’Горняк’’ қоғамының № 4,6,7,133 қақпалардың 80-205
гараждары бағандары
107 Заозерный поселкесі Пайдалануда болған 3000
саяжайлары белгісіз аппаратура
шарбақтарын-дағы бөлшегі
қоқыстар
1301 27 ша . ‘’Мини СТО’’ Бұрғылау тұрбалары д-79 250
мм. ұзындығы 4-5 м.
149 23 ша. ’’Қамқор’’ Орталық кіре берістің 180
автосервисі төбесіне төселген тұрба
162 Мичуринец д-245 мм. ұзындығы 950
Мангышла-ка 10-12м. тұрба. Топырақ
басқармасының ғимаратыүлгісі
163 Саяжай. Мичурин 15х15 м.қоқыс үйіндісі 2000
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘӨК 502 654 631,6 712 4(514) (043)
Қолжазба құқығында
Ақашева Әтіркүл Сапарбекқызы
Ақтау қаласы аумағының топырағын экологиялық-мелиоративтік бағалау жӘне
кӨгалдандыру мӘселелері
25.00.36 – геоэкология
География ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертациялық жұмыс
Ғылыми жетекшілері:
ауылшараушылық ғылымдарының
докторы, профессор
Жамалбеков Е.Ү.
география ғылымдарының докторы,
профессор Сәрсенбаев М.Х.,
Алматы, 2005
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 МАҢҒЫСТАУ ТҮБЕГІНІҢ ТАБИҒИ- ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА СИПАТТАМА
1.1 Географиялық орналасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Геологиялық құрылысы мен жер бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Гидрогеологиялық жағдайлары және сумен қамтамасыз
ету
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
5. Топырақ жамылғысы, ерекшеліктері, аудандары мен
антропогендік әсерлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.6 Өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 АҚТАУ ҚАЛАСЫ АУМАҒЫНЫҢ ТОПЫРАҚТАРЫН КӨГАЛДАНДЫРУ МАҚСАТЫНДА
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ-МЕЛИОРАТИВТІК БАҒАЛАУ
2.1 Қала мен елді мекендерді көгалдандырудың маңызы ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Елді мекендерді көркейтуде және қоршаған ортаны сақтауда жасыл
желектердің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Түбектегі көгалдандыру жұмыстарының ғылыми негіздерімен айналысатын
МЭББ-ның жұмыстары ... ... . . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Қала топырақтарын экологиялық-мелиоративтік бағалау ... ... ... ... ... .
3 АҚТАУ ҚАЛАСЫ АУМАҒЫНДАҒЫ ӘР ТҮРЛІ БӨЛІКТЕРДІҢ ТОПЫРАҚ-
МЕЛИОРАТИВТІК ЖАҒДАЙЛАРЫНА СӘЙКЕС КӨГАЛДАНДЫРУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ- ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАҒАЛАУ
3.1 Ақтау қаласы аумағын көгалдандыру үшін жүргізілетін топырақ-
мелиоративтік және инженерлік-рекультивациялық жұмыстар ... ... ... ... ...
2. Ақтау қаласы №7-ші ықшам ауданды көгалдандыру жұмыстары ... ... ...
3.3 Табиғи зоналық топырақтардағы жасыл желектер ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4 Қолдан төселген топырақ - жерлерге отырғызылған ағаштар ... ... ... ... .
3.5 Көгалдандыру жұмыстарын экологиялық-экономикалық бағалау ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША Б
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН БЕЛГІЛЕУЛЕР
АЭС - Атом электр станциясы
Г ӨЗ - Газ өңдеу зауыты
МАЭК - Маңғыстау атом электр комбинаты
ХТМЗ - Химиялық-таулы-металлургиялық зауыты
МЭББ - Маңғыстау экспериментальды ботаника бағы
АПЗ - Азот пластмасса зауыты
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. 1960–жылдардан бастап ‘’қазыналы түбек’’
атанған Маңғыстаудың мол байлығын игерумен байланысты, мұнда, көптеген
өндіріс салалары дамып, бұрын халық өте аз мекендеген өлкеге мыңдаған
мамандар келіп, жаңа қалалар мен елді мекендер пайда болды. Солардың
ішінде, Ақтау қаласы, өзінің архитектуралық көркемдігі жағынан, тек
Маңғыстаудың ғана емес, бүкіл Қазақстанның мақтанышына айналып отыр.
Табиғаты қатаң аймақта халық мекендеген жерлерді көгалдандыру аса жауапты
іс.
Сонымен түбек байлығын игерумен қатар, ел қоныстанудың алғашқы
жылдарынан-ақ қаланы көгалдандыру жұмыстары кең көлемде жүргізіле басталды.
Себебі, отырғызылған ағаш, бұта, көгал-шөп пен гүл алаңдары сол жерді
мекендеген мұнайшы, кеншілердің мекен-жайларының санитарлық-гигиеналық
жағдайын жақсартып, еңбек пен тұрмыстық деңгейлерін арттыруына қажет болды.
Түбекті үш жағынан тұзды теңіз суы қоршағанымен өз жерінде тұщы суы жоқ,
нағыз шөл. Жалпы Маңғыстау түбегі, оның ішінде облыс орталығы Ақтау
қаласының табиғи жағдайы, оның теңіз жағалауында орналасуына қарамастан,
ауа райы өте қатал аймақ. Маңғыстауда дүние жүзінде кездесетін шөлдердің
барлық түрлері кездеседі деуге болады. Бұл жөнінде еліміздегі белгілі шөл
зерттеуші ғалым, профессор Б.А. Федорович ''Шөл әлпеті’’ деген кітабында
Маңғыстау шөлін төмендегідей суреттейді: ''Егер сіз жер шарындағы шөлдердің
барлық түрлерінен мағлұмат алғыңыз келсе ... онда Маңғыстаудан артық жерді
таба алмайсыз [1]. Бұл аймақта, аз ғана кеңістікте, қорықтағы сандықшадай
шөл табиғатының әр түрлі көріністХрінің б萰рлық арсеналдары жиналған. Осы
қорықтағы сандықшада аса мол байлық ешкім тимеген күйінде жатыр. Маңғыстау
''мақауы’’ көптеген пайдалы қазба байлықтарды шығару мен өНдірудің үлкен
өндірцстік орталығына айналатын уақыт келедђ ''. Бұл сөзді автор 1950 жылы
жазды. Маңғыстаудың байлық қазынасы бүкіл елімізге көп ұзамай-ақ әйгілі
болды. Маңғыстаудағы Б.А.Федорович әңгімелеген шөл түрлерін төменде түбек
табиғатын сипаттаған кезде ретімен баяндаймыз.
Маңғыстау сусыз шөл екені айтылды, көгалдандыру мәселесі-ағаш,
бұталарды, көгеріс шөп-гүлзарларды қолдан суармайынша болмайтыны анық.
Міне, сондықтан да бірінші мәселенің шешілуі тұщы суға тірелді. Қала
жағдайында, бұл мәселе, аса қуатты теңіз суын тұщыландыратын атом
электростанциясы арқылы шешілген. Ақтау қаласы дүние жүзіндегі ауыз суы осы
тәсілмен қамтамасыз етілетін қазірше жалғыз қала. Бұл, тұщыланған су, тек
тұрмыстық қажетке емес, сонымен қатар, көгерістерді суаруға пайдалынады.
Мұның мемлекетке өте қымбатқа түсетіні де белгілі. Дегенмен халық мүддесі
үшін мемлекет осы шығынға барып отыр. Тағы бір ескеретін жағдай-тұщыландыру
қондырғысынан құрамында ешқандай тұзы жоқ, таза су шығады. Қолдан
тазартылған су бүкіл Мемлекеттік стандарт талабына сай. Ал көгалды
дақылдарға құрамында шамалы тұз ерітінділері бар су қажет. Сондықтан бұл
тұщыланған суға жерасты ұнғымаларынан жеткізілген тұзды сулармен
араластырып суаруға пайдаланылады. Бұл жағдай судың құнын біршама арзандата
түседі.
Ал, көгалдандыруды шешудегі екінші басты мәселе-жергілікті
топырақтардың экологиялық-мелиоративтік жағдайлары. Біздер ‘’топырақтардың
жергілікті экологиялық-мелиоративтік жағдайлары’’ деген мәселеге тегін
көңіл аударып отырғанымыз жоқ. Себебі, жергілікті топырақтардың құнарын
қолдан арттырмайынша ештеңе өспейді. Ал жақсартудың бұл аймақтағы басты
шарасы-суару. Түбірі латыннан алынған ’’мелиорация’’ деген сөз қазақша
‘’жақсарту’’ деген мағынаны білдіреді. Ал, мұндағы топырақтарды жақсарту
үшін, олардың жергілікті табиғи жағдайлары және түзіліп, қалыптасу
ерекшеліктері, яғни ‘’экологиялық’’ болмысы үлкен маңыз атқарады.
Түбек байлығын халық шаруашылығына түбегейлі игеру- мәселесі бұл
аймақтың топырақ жағдайларын да терең зерттеуді қажет етті. Себебі, мұндай
зерттеулерсіз жаңа салынып жатқан қалалар мен елді мекендерді көгалдандыру
жұмыстарын жүргізу, шамалы болса да тасымалдауға жарамайтын азық-түлікпен
жергілікті халықты қамтамасыз ету мүмкін де емес.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты
– Ақтау қаласы аумағын көгалдандыру үшін жүргізілген көпжылдық тәжірибені
және топырақтарын көгалдандыруға жармадылығы жөнінен экологиялық-
мелиоративтік, экологиялық-экономикалық талдау болып табылады. Бұл мақсатқа
жету үшін келесі мәселелер шешіледі:
• көгалдандырудың негізгі факторы ретінде түбектің табиғи-
экологиялық жағдайларына, яғни географиялық орналасуы, климаттық,
гидрогеологиялық жағдайлары және сумен қамтамасыз ету мәселелері,
сондай-ақ өсімдік пен жануарлар дүниесіне сипаттама жасау және
оларға антропогендік факторлардың әсерлерін анықтау;
• Ақтау қаласы аумағындағы топырақтарды көгалдандыру мақсатында
экологиялық-мелиоративтік бағалау;
• мелиоративті және рекультивациялық іс шараларға байланысты Ақтау
қаласы аумағының әр түрлі үлескілерін көгалдандандырудың көпжылдық
тәжірибелерін және оларды экологиялық-экономикалық тұрғыдан талдап
бағалау.
Зерттеу пәні Ақтау қаласы аумағының топырағы, оның ішінде көгалдандыру
мақсатында мелиоративті және рекультивациялық іс шараларға байланысты қала
үлескілеріндегі қолдан жасалған топырақ өзгерістері болып табылады.
Зерттеудің нысанына Ақтау қаласы аумағының топырақтарын көгалдандыру
мақсатында экологиялық-мелиоративтік, экологиялық-экономикалық бағалау және
рекультивациялық іс шараларға байланысты көгалдандырудың көп жылдық
тәжірибелері алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері Зерттеу жұмысына
2000-2004 жылдар аралығындағы автордың жеке ізденістері нәтижесінде,
тақырыпқа орай жинақталған мәліметтері мен ғылыми әдебиеттер,
картографиялық және басылымдар қорындағы деректерді талдауы негіз болды.
Сонымен қатар, Қазақ Ғылым Академиясының Ө.Оспанов атындағы топырақтану
институтының профессоры Е.Ү.Жамалбековтың басқаруымен, 1960 жылдан бастап,
соңғы жылдарға дейінгі жалғасқан зерттеулері пайдаланылды. Бұл зерттеулерге
1997 жылдан бастап, әсіресе, 2000-2004 жылдары автор тікелей қатысты.
Диссертацияда көптеген мәселелерді тереңдеп талдауға жетекші болған
деректерді атауға тура келеді. Олар: Геологиясы мен тектоникасын зерттеуде
– Б.А. Жукова, Л.В. Алексеев, геоморфологиясын – Б.А. Федорович, Ю.А.
Клейнер , жер асты суларын – Ж.С. Сыдыков, топырағын В.М. Боровский, Е.Ү.
Жамалбеков, И.П. Герасимов , А.Г. Усачев, А.Х. Файзуллина, өлке танушы
Е.Б.Бесімбаев, С.Қондыбаев сияқты ғалымдардың еңбектері кеңінен
пайдаланылды. Сонымен қатар Қазақ Ұлттық Ғылым академиясының Ботаника және
Ө.Оспанов атындағы топырақтану институтының, сондай-ақ, Маңғыстау
эскпериментальды ботаника бағының құжаттарының деректік маңызы зор болды.
Диссертациялық жұмысты орныдау барысында зерттеуге далалық экспедициялық,
тарихи географиялық, мұрағаттық және статистикалық міліметтер, фото
түсірулер әдістері пайдаланылды. Қаланың әртүрлі топырақ-мелиоративтік
үлескілеріндегі отырғызылған ағаш-бұталардың өсіп-дамуына бақылау
жүргізілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Түбек тарихында, оның ішінде Ақтау
қаласы аумағын мұндай ауқымды көлемде көгалдандыру жұмыстарын жүргізу үшін
аш.ғ.д., профессор Е.Ү. Жамалбековтың зерттеу жұмыстарынан кейін, сол
кісінің және профессор М.Х. Сәрсенбаевтың жетекшілігімен қазақ тілінде
жазылған топырақты терең зерттеп бағалау алғашқы рет жүргізілуде.
- Ақтау қаласы аумағының топырақтарына алғашқы рет кең көлемде
кешенді, жүейлі талдау берілді;
- Мелиоративті және рекультивациялық іс шараларға байланысты Ақтау
қаласы аумағының әр түрлі үлескілерін көгалдандырудың көпжылдық
тәжірибелерін және оларды экологиялық-экономикалық тұрғыдан талдап
бағаланды;
- Ақтау қаласын көгалдандыру үшін топырағына тарихи қалыптаспаған
күрделі инженерлік-мелиоративтік қайта қолдан құнарландыру әдістері
қажеттігі дәлелденді.
- зерттелу аймағына орта масштабты Ақтау қаласында көгалдандыру
жұмыстары бойынша тәжірибе жүргізілген үлескілердің карта-сұлбасы
құрастырылды.
- қала топырақтары эколгиялық-экономикалық тұрғыдан бағаланып ағаш,
бұталардың өмір сүру мерзімдері анықталды.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар. Зерттеу мәселесі бойынша қорғауға мына
мәселелер ұсынылады:
• табиғи-экологиялық жағдайы аса қатаң Ақтау қаласының аумағы
сәулеттік және әлеуметтік тұрғыдан да міндетті түрде
көгалдандырылуының қажеттігі.
• Ақтау қаласы аумағының топырақ-мелиоративтік және экологиялық
жағдайларын бағалау және экологиялық-эконмикалық тұрғыдан талдау.
• Ақтау қаласын көгалдандыру үшін топырағына тарихи қалыптаспаған
күрделі инженерлік-мелиоративтік қайта құнарландыру әдістерінің
қажеттігі.
- Диссертациялық жұмыстың қолданбалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері Маңғыстаудың табиғи жағдайына сәйкес аймақтарында елді
мекендерді көгалдандыру мақсатында нақтылы болжамдық жоспар
әзірлеуді жүргізуде; әлеуметтік-экономикалық және экологиялық
міндеттерді шешуге бағытталған аумақтық жұмыстарды жүргізуде
пайдаланылуы мүмкін. Сонымен қатар зерттеудің кейбір ережелері
нақты жағдайларда Қазақстан Республикасының жеке облыстары мен
аудандарының көгалдандыруды дамытудың кешенді бағдарламасын
жасаудағы болжамдық жеке жоспарларды әзірлеуде, ғылыми-іздестіру
және жобалау-жоспарлау жұмыстарында қолданыс табуы мүмкін. Сонымен
қатар ‘’География’’ мамандықтарында ‘’Қазақстанның экономикалық
және әлеуметтік географиясы’’, ‘’Жер кадастры’’ пәндерінде,
экология саласындағы жаңа теориялық мәселелерді шешуде пайдаланылуы
мүмкін. Жерді көгалдандыру үшін бағалау ‘’Жер кадастры’’ пәнінің
арнайы бөлігі ретінде ‘’Қазақ университеті’’ баспасынан шыққан 2001
ж қазақша, 2004 ж орысша осы саладағы оқу құралдарында көлемді
келтірілген. Диссертациялық зерттеу нәтижелері Маңғыстау облысының
орталығы Ақтау қаласын көгалдандыруда ғылыми тәжірибелік
жұмыстардың нәтижесін әрі қарай бағыттап, басқарып отырудың
мүмкіндігі дәлелденген сонымен қатар табиғи климаттық жағдайы ұқсас
елді мекендерді көгалдандыру мақсатында қолданылады және әл-Фараби
атындағы ҚазақҰУ география факультетінің оқу процесінде пайдалану
үшін қолданысқа енгізілді (енгізу АКТ-лары 20.06.05).
Жұмыс нәтижелерінің сыннан өтуі және мақұлдануы. Зерттеудің негізгі
мазмұны мен нәтижелері әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің ‘’Аридтық
аумақтарындағы географиялық табиғи және әлеуметтік проблемалар’’ атты
Қазақстан тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған ғылыми конференциясында (24-
25 мамыр 2001 ж.), ‘’Шөлді және таулы аймақтардағы экологиялық қауіптің
стратегиясы мен және оны бағалау әдістері’’ атты халықаралық симпозиумында
(10-11 қазан 2001 ж), Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ‘’Қазақстандағы география
және экология ғылымының дамуына’’ арналған халықаралық конференцияларында
(27-28 наурыз 2002 ж) баяндама жасалынып, ғылыми журналдар мен ғылыми-
көпшілік жинақтарда жарық көрді.
Сонымен қатар шет елдерде де, яғни Түркіменстанның Ашгабат қаласындағы
‘’Проблемы освоении пустынь’’ журналында (1.2002 ж) зерттелу жұмысының
тақырыбына қатысты мәліметтер орыс тілінде басылып шықты.
Зерттелу жұмысының тақырыбына қатысты, 2000-2005 жылдарда басылып
шыққан, ғылыми жинақтарда автордың 11 мақаласы жарық көрді.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Диссертациялы тақырыбы бойынша 11
ғылыми мақалада жарияланған.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
Зерттеу жұмысының мазмұнын ашу үшін 14 суретпен, 24 кестемен жабдықталды.
Жұмыстың көлемі 119 бет, қолданылған әдебиеттер саны 106.
1 МАҢҒЫСТАУ ТҮБЕГІНІҢ ТАБИҒИ-ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА СИПАТТАМА
Маңғыстау аймағы, бұрынғы кездерде, мекенді орын ретінде көгалдандыру
мақсатында ешуақытта зерттелмегендігін ескере отырып, түбек табиғатын
сипаттауға тура келеді.
1.1 Географиялық орналасуы
Маңғыстау-Қазақстанның оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Бүкіл жер
шары көлеміндегі Еуразия құрлығының ортасында, Еуропа мен Азияның түйіскен
өңірінде жайғасқан. Облыстың шеткі нүктелері төмендегідей: Батысы-Каспий
теңізіндегі Құлалы аралы (50о.00 ш.б. 44о.57 с.е.); шығысы-Қазақстанның
Ақтөбе және Өзбекстанмен шектескен жерінде (56о.45 ш.б. пен 41 о 09 с.е.)
оң түстігі- Түрікменстан шекарасындағы Қапыланқыр шыңдарының жар қабағы
(41о.15 с.е. пен 55о.40 ш.б.); ал қиыр солтүстігі-Атырау облысымен
шекарадағы Желтау тауы (46о.26 с.е. пен 55о.20 ш.б.) болып табылады.
Маңғыстау түбегі-республикамыздың оңтүстік батысында Каспий теңізі
суымен қоршалып, тек шығысында әйгілі Үстірт жазығымен жалғасады. Түбек
аумағының жер көлемі 8 миллион гектарға жуық. Бұл Батыс Европаның кейбір
мемлекеттерінің жер көлемінен артық, яғни, түбек көлемі Швейцария мен
Бельгияны қоса есептегендегі жер көлеміне тең.
Зерттеушілердің кейбірі Маңғыстау түбегінің терістік-батыс бөлігін тағы
екі түбекке бөледі. Оның бірі кең көлемді Бозащы түбегі болса, екіншісі
теңіз суына жіңішке қолтық болып сұғынып жатқан Түпқараған түбегі [2].
Маңғыстау түбегінің орта бөлігін теңіз жағалауынан оңтүстік-шығысқа
қарай созыла жайғасқан Маңғыстау таулары алып жатыр, ең биік нүктесі-Шығыс
Қаратау жотасындағы Бесшоқы тауы, биіктігі теңіз деңгейінен 556 м жоғары.
Ал, ең төменгі нүктесі Қарақия ойысының түбінде-теңіз деңгейінен 132 м
төменде жатыр. Жалпы бұл ойыс өзінің тереңдігі жөнінен дүние жүзінде 5-орын
алады. Қарынжарық (теңіз деңгейінен 70 м төмен), Қауынды (теңіз деңгейінен
57 м төмен) ойыстары алып жатыр. Батыстан шығысқа 210-220 км-ге созылған
сортаңды, құмды жазықтың биіктігі 61 метрге дейін жетеді. ''Маңғыстау''
деген сөз, негізінде, қазақтың ''мың'' қыстау деген сөзінен алынған болса
керек. Бұл сөздің мағынасы аймақтың табиғи жағдайы, әсіресе, түбектің
ықтасындары мол таулы аймақтары мал қыстауға ыңғайлы болуында.
Міне, сондықтан да, бұл алқап ''мыңдаған қыстаулар мекені'' деген сөз.
Дегенмен ''Маңғыстау'' деген сөздің өзі де қазаққа аса жат сөз болмаса
керек. ''Маңыраған'' деген сөз малдың, оның ішінде ұсақ малдың (қой-ешкі)
өте көп болып дауыс шағыруын айтады. ''Маңғыстау'' сөзіне алғашқы рет
түсінік берген Махмут Қашқари (ХІ ғ): ''Маңғыстау'' сөзінің ''ман'' бөлігі
оғыздарда төрт жастағы қойдың аты, сонда Маңғыстау түрікмен жеріндегі ''қой
қыстауы'' деген географиялық атау деген [2]. Жарты арал Қашқариден кейінгі
дәуірдегі (ХІІІ-ХІҮғ.) ибн әл-Әсир, ибн Фадлаллах, әл-Омари, Якут, ибн
Нәджиб сияқты араб, парсы оқымыстыларының шығармаларында ''Маңғышлақ''
деген атаумен беріледі. Әбілғазы шежірелеріне сүйеніп, орыс географы Ф.И.
Соймонов та (1765) осылай атауды мақұлдайды [3].
Маңғыстау аймағының топырақтары сорланған, құмды, шаңы бораған, жазы
ыстық, қысы қақаған қара суық табиғатының аса қатал, сусыз шөл екендігі
анықталған. Сондықтан, бұл аймақ, кезіндегі патшалық Ресейдің аса
''қауіпті'' саяси ''жазалыларды'' жер аударатын мекені болған, яғни
''құлыпсыз абақты'' деп те аталып келді. 1850 жылдары Маңғыстаудың
Новопетровск (қазіргі Форт-Шевченко қаласы) қамалында патшалық Ресейдің
әмірімен жер аударылып жүрген, Украинаның ұлы ақыны, қазақ халқының нағыз
досы Т.Г. Шевченко Маңғыстау табиғатына сипаттама бере келіп: ''Нағыз шөл-
дала; құм мен тас, шөп атаулы, ең болмаса бұтасымақ болса екен-ау. Жөнді
тауды да көрмейсің,- не екенін жын білсін. Қарайсың-қарайсың да көзің
талады, зығырданың қайнап, асылып өлгің келеді, асылар да ештеңе
таппайсың'' деген болатын. Міне осындай қу шөлде, 1950 жылдардың аяғы мен
1960 жылдардың басында Маңғыстау түбегінде көптеген байлықтар табылып,
түбек аты ''қазыналы түбек'' атанды.
Маңғыстау-қазақ елінің әлемге ашылған теңіз қақпасы. Ол арқылы Иран,
Әзірбайжан, Түрікменстан және Ресеймен үнемі байланыс жасалады, ал Еділ-Дон
каналы арқылы Дүниежүзілік мұхитқа шығуға болатын мүмкіндіктер мол.
1.2 Геологиялық құрылысы мен жер бедеріне жалпы сипаттама
Түбек жерінің геологиялық құрылысы Қазақстанның басқа өңірлеріне
қарағанда онша күрделі емес.
Маңғыстау жер қыртысының құрылымы негізінен пермь, триас,юра, бор дәуірі
шөгінділерінің нәтижесінде пайда болған әр түрлі жыныстардан тұрады.
Маңғыстау өңірін Каспий теңізінің жартылай қоршап жатуы және оның
деңгейінің бірде жоғарылап, бірде төмендеуі маңайындағы орналасқан
аймақтардың ауа-райына немесе өсімдіктер дүниесіне ғана емес, геологиялық
құрылымына да айтарлықтай әсер еткені даусыз. Түбектің кез келген бұрышынан
мұнай мен газдың атқылауында, бір кездегі, осы аймақты қымтай жайғасқан,
кейін тартылып қалған, Тетис мұхиты мен оның қазіргі замандағы көзі-
Каспийдің атқарар орны орасан зор. Сондықтан да, мамандардың
дәлелдегеніндей қазіргі Манғыстаудың жер қыртысындағы геологиялық
түзілімдердің көпшілігі бұл аймақтың түгелімен су астында жатқан көне
дәуірмен тұстас келеді [4].
Түбек аумағын өзінің тарихи дамуының өн бойында теңіз суы басып жатқан.
Ежелгі кембрийге дейінгі жынысты қабат Тетис теңізінің астында қалып,
кейінгі эралардың (палеозой, мезозой, кайнозой) шөгінді жыныстарымен
жабылған.
Палеозой дәуірінің соңы мен мезозой дәуірінің бас шамасындағы пермь,
триас кезеңдерінен ( бұдан шамамен 190 млн жыл бұрын) қалған құм, тас,
саз, жік тас, көк сұр әк тастар қазіргі Қаратау баурайларынан жиі
кездеседі. Палеозой эрасының аяғында, Мезозой эрасының орта шенінде тау
түзілу процестері болған. Осы кезеңде (юрада бұдан шамамен 140-150 млн
жылдар бұрын) Маңғыстау таулық жүйесі түзіле бастайды. Көтерілу процестері
бор, тіпті, палеоген дәуірінде де жүреді. Облыс аумағын мезозой эрасында
да, одан кейін де теңіз суы басып жатқан Маңғыстаудағы юра қабаты шамамен
1300 м-ге жетеді. Жетібай, Өзен кен орындарында бұл қабаттан қазірде мұнай
өндірілуде.
Маңғыстаудағы ең көп кездесетін тау жыныстарының бірі бор (бұдан шамамен
115-120 млн жыл бұрын) кезеңінің қалдықтары болып есептелінеді. Солтүстік
пен оңтүстік Ақтау және олардың арасындағы ірілі-уақты алқаптар, негізінен,
бор дәуірінің шөгінділері құмнан, тастан, ақмергель бор, әктас, саз
тастардан тұрады. Бор дәуірінен қалған,жел мен судың және күннің әсерінен
(адам таңқаларлық) әр түрлі бейнедегі ''қотыр тастарды'' жиі кездестіруге
болады [5].
Маңғыстау антиклиналының ядросында тік қатпарларға жиналған мезозой
эрасындағы триастың (Т) шөгінділері жатыр. Осылардан орталық жота - Қаратау
құрылған. Антиклинальдың қанаттары (мезозой эрасы) юра және бор
жыныстарынан түзілген. Мұнда да юра құмтасы – сазды жыныстар, ал мезозой
эрасы бор дәуірінде қатты тығыз әктас тастар түрінде қалыптасқан. Түбектің
солтүстігінде сармат әктастары теңізге қарай құлама болып орналасқан, ал
оңтүстік бөлігінде олар әктастастармен жабылған да, сандықша қыраттар
негізінде солтүстік жер қабығын құрап орналасқан. Бұл қалдық таулардың
ғылыми мәні зор, өйткені олар ежелгі ең соңғы теңіздердің бірі – Тетис
мұхиты теңіз шөгінділерінен құралған. Мезозой, кайнозой эраларында
Маңғыстау түбегінде тектоникалық қозғалыстар шамалы болған. Бұл эраларда
жер бедерінде бірде-бір таулар түзілмеген. Кайнозой эрасы (бұдан шамасы 30-
40 млн жыл бұрын), неогенде теңіз тайызданып, судан арылып жағалаулар пайда
болды. Неоген тұсы (20-30 млн.жыл шамасы бұрын) кезінде Каспий оқтын-оқтын
тасып, Оңтүстік Маңғыстау жоталарын қайта-қайта су басып, қазіргі ұлутастар
қабатын құраған. Неогенде шөгінділер тығыз құмды, саздар, малта тасты
құмды қабат саздауыттан тұрады. Геологиялық жас дәуір, бас-аяғы, ең соңғы
бір млн. жыл ауқымымен шектелетін ширектік кезеңнің қалдықтары да бұл
түбекте өте мол [6]. Таулы Маңғыстау – геологиялық тұрғыдан көне алқап.
Мұндағы тау жыныстары өте көне дәуірдегі бор, юра, перм және триас
геологиялық кезеңдерінің жыныстары. Бұл жыныстар таулардың үгіле келіп,
көбінесе құмтас, әктас, сланц және құм түрінде кездеседі. Бұл әктастың
қабаттары, 0,5 – 1 метрлік топырақ қабатынан кейін, 5-10 метірлік
қалыңдыққа дейін жетіп, бүкіл түбектің оңтүстігін алып, сармат қабаттарының
кейбір тұстары жер бетінен көтеріліп тұрады. Сармат дәуірінің тастары өте
жақсы құрылыс материалдары болып саналады. Бұл тастардың жер бетіне жақын
жатуы мұндағы қалалар мен елді мекендерді көгалдандыру жұмысына көп
кедергілер келтіруде. Сан ғасырлар бойы табиғаттың осыншама таңқаларлық мол
өзгерістері Маңғыстау жер қойнауын қабат-қабат қазынаға толтыра берген.
Маңғыстау даласын мұхият зерттеген көрнекті географ, бұрынғы Одақтық
дәрежедегі ҒА-ның корр-мүшесі Б.А. Федоровичтің пайымдауынша, ежелгі
өзендер Палео-Амудария, Палео-Еділ, Палео-Кура, Оңтүстік Каспий ойпатына
құйғанда, теңізге орасан көп тұнба ағызып әкеліп отырған [7]. Әр түрлі
қалыңдықта жинақталған тұнбалар, шөгінділер кейін мұнайлы алқаптарға
айналған. Белгілі палеограф, геология-минералогия ғылымдарының докторы Н.
И. Марковскийдің пікірінше, Жетібай және Өзен кендері ежелгі Өзеннің
сағасының орнынан табылып отыр. Бұл өзен шамасы осыдан екі мың жыл бұрын
Каспийге құйып жатқан Яксарт (Амудария) болса керек . Маңғыстауда, мұнаймен
бірге, табиғи газдың қоры да өте көп мөлшерде табылды Сондай-ақ, бұл
өлкенің төменгі және жоғарғы юра қабатынан тас көмір табылды. Ал, бор
дәуірінің шөгінділері қабаттарында фосфорит кені көп кездеседі. Н. И.
Андрусов олигоцен қалдықтары қабатынан марганец кен көзін ашты [7].
Қаратаудағы пермь, триас қабаттарының бірнеше жерінен мыс, темір кендерінің
қоры бар екендігі анықталды. Маңғыстау мен Үстірттегі плиоцен қалдықтары
қабаттарынан аса құнды құрылыс материалдары-ұлутас кен орындары көптеп
ашылуда. Өлкеде, бұлардан басқа, силикат, құм, кобальт, қорғасын, калий, ас
тұздары, күкірт, ақбор кендері бар. Түбекте топырақ астына өте жақын жатқан
бағалы құрылыс материалы-теңіз ұлуларының қабыршақтарынан тұратын
''ұлутастар'' шоғырланған. Мысалы, Каспий жағалауларындағы қалалардың (Форт-
Шевченко, Красноводск, Атырау,Актау) көп үйлері осы тастардан салынған.
Бұлар Қаратеңіз жағалауларындағы кездесетін ұлутастарға қарағанда, өзінің
көптеген артықшылықтарымен ерекшеленеді. Біріншіден, түбектегі ұлутастар
қорының көптгі сонша, мамандар оның жалпы қанша уақытқа жететіндігін
есептеудің қажеті жоқ деп санайды. Екіншіден, олар өткен геологиялық
дәуірлер ішінде әбден тығыздалып, кәдімгі қатты тасқа айналған, ал
қалыңдығы 6-7 метрден 15-20 метрге, тіпті, одан да қалың болып кездеседі
де, жер бетіне жақын жатады. Олар, қаншалықты, тау жынысы сияқты қатты
болғанымен болат жүзді аралармен оп-оңай кесіледі. Маңғыстау ұлутастары
табиғат әсерлеріне шыдамды, тұрақты, суға ешқандай жібімейді, ерімейді,
күннің ыстық-суығына да төзімді. Түбек ұлутастарын әр түрлі етіп қолдан
өңдеуге, оларға әр түрлі пішін беруге де қолайлы. Бұл тастарды әр түрлі
түске бояуға да болады және тағы бір ерекшелігі- жылылыққа шыдамды, дыбыс
өткізбейді. Оны алып пайдалану мемлекетімізге өте арзанға түседі. Маңғыстау
орталығы Ақтау қаласы негізінен осы маңнан алынатын ақшыл-сары
қабыршақтардан салынса, Жаңаөзен қаласы осы жерге жақын жатқан қызғылт
қабыршақтардан салынуда. ''Маңғыстау мәрмәрі'' атанған ғажап құрылыс
материалын Қазақстанның, Ресейдің және Отанымыздың көптеген қалалары
пайдалануда.
Жер бедеріне жалпы сипаттама.
Маңғыстаудың жер бедері өте күрделі және алуан түрлі болып келеді. Түбек
аумағын ұлан-байтақ жазықтар алып жатыр, ал мұның қайсы бірі мухит
деңгейінен төмен ойпаттар, қыраттар мен үстірттерді құрап жатыр. Жер
бедерінің осындай алуан түрлі болып келуі-оның геологиялық дамуының ұзаққа
созылғаны мен күрделілігіне байланысты. Қазақстан аумағының геологиялық
тарихының өн бойында, оны әлденеше рет теңіз суы басқан, ал теңіз жағалауы
тартылғанда түбі құрлыққа айналған [5].
Маңғыстау жер бедерінің геологиялық даму кезеңі юра-палеоген дәуірінде
аяқталып, кейін геоморфологиялық даму кезеңі басталды. Жер бедерінің
қалыптасыуына өзінің геологиялық даму кезеңдерінде ішкі (эндогенді) және
сыртқы (экзогенді) күштердің әсері болған. Эндогенді күштердің әсерінен тау
жүйелері, қыраттар, ірі жазықтар мен ойыстар пайда болса, сыртқы күштердің
(экзогенді) әсерінен таулар бұзылып, қыраттар тілімденіп отырған. Тауаралық
аңғарлар үгілу өнімдеріне толып, тауаралық жазықтар пайда болып, таулар
тегістелген аласа пішіндерге айналған. Сонымен қатар сайлар, жыралар, құмды
алқаптар, үңгірлер, тақырлар, сортаң жерлер пайда болған.
Маңғыстауда алғашқы құрғақ жер триас дәуірінің аяқ кезеңінде, (бұдан 190-
200 млн. жылдар шамасында) қазіргі Қаратау қыраты жатқан тұстан пайда
болған. Қалған өңір көп уақытқа дейін су астында жатқан Қаратаудан кейін
орталық Маңғыстау мен орталық Үстірт судан босаған ал Бозащы түбегі,
тіптен, беріде құрғаққа айналған деген қорытынды шығарылуда. Сан ғасырлар
бойы табиғаттың осыншама таңқаларлық мол өзгерістері Маңғыстау жер қойнауын
қабат-қабат қазынаға толтыра берген. Каспий теңізінен шығысқа қарай Тұран
ойпаты орналасқан. Оның негізгі ірге тасы палезой дәуірінде қаланған. Жер
беті жазықты, аумағының көпшілік бөлігінің теңіз деңгейінен биіктігі (50-
200) м. Тұран плитасы Каспий теңізінің жағалауына таяу жерде, Маңғыстау
түбегінде, дүниежүзі аумағындағы ең терең ойыстардың бірі - Қарақия қазан
шұңқыры бар (өлі теңізден кейінгі ең тереңі). Оның табаны мұхит деңгейінен
– 132 м төмен жатыр. Сондай-ақ, Қауынды қазан шұңқыры – 57 м. ал Каспий
теңізі жағалауындағы ойпат мұхит деңгейінен – 28 метр. Теңізден қашықтаған
сайын оның биіктігі бірте-бірте көтеріліп, абсолют биіктігі 300 метрге
дейін барады. Каспий маңы ойпатының жер бедері біркелкі. Мұнда, көбінесе,
кең тегіс сазды жазықтар мен құм массивтері басым, ал кейбір жерлерінде
кішігірім қыраттар кездеседі. Айналадағы кеңістікпен салыстырғанда жер
бетінен көтеріңкі аймаққа аласа таулы өлкелер, Қаратау жотасы, Қаратаумен
жарыса солтүстіктен және оңтүстіктен Ақтаудың солтүстік және оңтүстік
жоталары созылып жатыр. Батыс Қаратау секілді шығыс Қаратаудың да
беткейлері тік. Батыс Қаратаудағы Отпан шоқысының биіктігі 532 м, ал
Бесшоқының биіктігі 556 метрге жетеді (Қараман шоқысының биіктігі 340
метр). Күн, жел, судың әсер етуімен (бор дәуірінде) Айрақты, Шерқала,
Жалған төрткүл аласа таулары, тас мүсіндер, үңгірлер мен кеуектер табиғатқа
ғажайып көріністер береді.
Жер бедерін қалыптастырушылар.
Су. Каспий теңізінің өзгерістері Маңғыстау жағалауын қазірдің өзінде
өзгерту үстінде. Теңіздің көтерілуі жаңа жағалардың пайда болып, бұрынғы
құрлық учаскелерінің теңіз түбіне айналуына әкеп соқты.Ал жердің баяу
көтерілуі мен түсуі теңіз жағалауының жарлы, тік (Ақтау, Түпқараған,
Жыланды) немесе жатаған тегіс (Бозащы, Жылыой) болуына жағдай жасайды.
Сондай-ақ, тау жыныстарының химиялық ерігіш жыныстардың суда еруінің
нәтижесінде түзілген үңгір ойықтар (карстық бедер) да осы судың бедер түзу
әрекетінің нәтижесі.
Жел-екінші негізгі бедер жасаушы күштердің бірі. Ол ұсақ тау жыныстарын
(құм, шаң -тозаңын) тасымалдап, құм массивтерін қалыптастырады (бархан-
айладыр, төбеқұм, тізбекқұм, дюна-шағыл). Мұндайды Эол бедері деп атайды.
Сондай-ақ желдер қатты тау жыныстарын тескілеп, үрлеп (дефляция) сыртқы
пішінін өзгертеді. Маңғыстауда жиі кездесетін диск, саңырауқұлақ, тасбақа
т.б. пішінді тастар – осы желдің және су мен температура өзгерістерінің
''туындысы'' [6] (1-суретте берілген).
Жер бедерінің орта формалары.
Егер Тұран ойпаты немесе Каспий маңы ойпаты, Сарыарқаны үлкен алып жер
бедері дейтін (макроструктура) болсақ. Үстірт, Қаратау жоталары, Қарағия
ойысы, Түйесу құмы сияқтылар орта бедер (мезоструктура) формалары болып
табылады. Ал жеке төбешік, жыра, жартас не үңгір өз ретінде ұсақ жер бедері
(морфомүсін) болады. Орта бедер формаларына а) аласа таулар, ә) куэст
таулар, б) биік үстірттер (қырлар), в) ойпаттар, сондай-ақ сорлар, ағынсыз
ойыстар мен құмдар жатады. Аласа таулар- ұзақ геологиялық уақыт ішінде
үгілудің нәтижесінде бұзылып, үстіңгі жағы тегістелген, биіктігі 200-600 м
болатын жер бедерінің формасы. Маңғыстаудағы аласа таулар –Батыс және Шығыс
Қаратаулар. Ағынсыз ойыстар- Қазақстан бойынша тек Маңғыстау түбегіне тән
жер бедерінің формасы. Оның пайда болуы жөнінде пікірлер жеткілікті (жел,
су, тектоника, т.б.) бірақ ғалымдар нақты тоқтамға келе қойған жоқ. Ірі
ойыстар - Қарақия, Қарынжарық, Қауынды, Басғұрлы-Жазғұрлы. Сорлар-
Маңғыстауда жиі кездесетін жер бедер түрі. Олар сазды тау жыныстарының әр
түрлі тұздармен қанығуынан немесе теңіз тартылуы нәтижесінде тұзды
ойыстардың қалып қоюы нәтижесінде пайда болады. Сорлар ағынсыз ойыстарда
қалыптасады, ірі сорлар - Ащысор, Тұзбайыр, Кендірлісор, Мәстексор. Құмдар
- құмдардың пайда болуы желдің тасымалдау және жинақтау әрекетінің
нәтижесінде, олар желдің күшіне, соғу режиміне, бағытына алғашқы және
бастапқы жер бедері мен құмның материалдық мөлшеріне байланысты. Егер
құмдардың қозғалу бағытында кедергілер (өсімдік, тас) болса, онда құмдар
сол жерге жинақталып құмтөбелер пайда болады, ал жел үнемі бір бағытта
болса-ай тәрізді құм (бархан-айладыр) кейде тізбекқұмдар қалыптасады. Түбек
жеріндегі ірі құмдар Бозащы түбегінде, Шығыс Маңғыстауда кездеседі. Жер
бедерінің ұсақ формалары.
Маңғыстау жер бедерінің ұсақ формалары өзінің сан-алуандығымен көзге
түседі. Жел, су және күннің әрекеті түрлі айрықша көркем пішіндерді
жасайды, бұл жөнінен түбек Қазақстанның қайталанбас өңірлерінің қатарына
жатады. Негізгі бедер түрлері: торткіл, қапы-каньон, сондай-ақ дөңгелек
тастар, үңгірлер, тақырлар. Үңгірлер- құрамында хемогендік жыныстардың су
әсерімен еріп бос қуыс, кеңістіктердің пайда болуы салдары болып табылады.
Кей жерлерде тегістікте карстық шұңқырлар (ойық), жер асты қуыстары
(үңгір) қалыптасады. Осылармен қатар желдің үрлеуінен және теңіз
толқындарының соққылауынан кеуектер пайда болады. Торткілдер-көне түркі
тілінде ''төртбұрыш'' дегенді білдіреді. Географияда торткіл деп үсті
тегіс, қабырға- беткейлері тік төбені не тауды атайды. Шығу тегі жағынан
торткілдер көне бедердің ''куәгері'' болып табылады, яғни көне таулардың
бұзылуынан қалған, тегістікте жалғыз, оқшау көтеріліп тұрған биік төбе, не
тау. Таулы Маңғыстаудағы Жалған, Шерқала, Айрақты осындай торткілдер
қатарына жатады. Қапылармен мен каньондар ағын судың биік қырлар мен
тауларды
тереңдете тіліп, беткейі биік, әрі тік құлама болатын сайлар түзуінен пайда
болады. ''Қапы''-көне түркі тілінде ''есік'', ''қақпа'' дегенді
білдірідеді. Таулы Маңғыстаудағы ірі қапыларға Сулықапы, Артқапы, Қумақапы,
Шақырған, Жыңғылдысай жатады[8].
1.3 Климаты
Маңғыстау ауа райы континентальды. Маңғыстау өзінің ауа райына және
географиялық жағдайына орай нағыз шөлді аймақта орналасқан. Маңғыстау
аймағы климатының қалыптасуында ең алдымен оның географиялық орнының әсері
мол: Еуразия континентінің орталығында орналасуы және дүниежүзілік
мұхиттардан өте қашықта жатуы.
Кесте 1 - Маңғыстау түбегінің кейбір климаттық деректері (орташа көп
жылдық, В.М. Боровский, Е.Ү. Жамалбеков) [8]
Ауа Орт. Ауа. Аязсыз 100С Су Тұрақ-т
Метеостан-температурасы жыл-дықОрта-шакүндер темп. беті-ніы қар
циялар 0С жауын-шсалыс-ткүн, кезін-дң жа-мылғ
ашын ыр. тәулік егі булан- ы
мм ылғал темп. ғыштығыұзақ-ты
13 қосын-д. ғы, күн
сағ.% ысы мм
Орташа жылдық Миним. (абс)
Бейнеу -10о С 27-28о С
Бозащы түбегі -6 о С 25-26 оС
Таулы маңғыстау -5 оС 25-26 оС
Оңтүстік Маңғыстау -4 оС 24-25 оС
Үстірт -9 о С 27-28 о С
Каспий теңізінің аумақ климатына тигізетін әсері шектеулі. Оның әсері
тек жағалауға жақын жерлерге ғана байқалады (8 шақырымға дейінгі жерлерге
әсер етеді), атап айтсақ, ауаның ылғалдылығы шамалы артып, қыста ауа
температурасы жоғарылайды, жазда төмендейді, ауа температурасының жылдық
және тәуліктік амплитудасы кемиді. Жазы бұлтсыз және ыстық болғандықтан күн
сәулесінің қысқа толқынды радиациясы жерге мол түседі. Шуақты күндердің
ұзақтығы жылына 2500-3000 сағат. Оның ең жоғарғы кезеңі шілде айына келеді.
Күн радиациясы. Оның түсу мөлшері жердің географиялық ендігіне,
атмосфераның мөлдірлігіне және күн сәулесінің ұзақтығына тәуелді.
Радиациялық баланс мөлшері жылына 39-45 ккалсм2 ауытқиды кесте-3.
Радиациялық баланстың тәуліктік көрсеткіштері күн биіктігінің өзгеруімен
анықталады, сондықтанда оның ең көп мөлшері талтүсте байқалады.
Кесте 3 - Радиациялық баланстың орташа айлық және жылдық мөлшері (ккалсм2)
[5]
Метео-станА й л а р жыл-ды
циялар қ
Бейнеу -0,1
Жазықты және Ойыс- ойпауытты Жазықты және Ойыс- ойпауытты
қыратты бедерлер қыратты бедерлер
-26о С -39о С -28о С -41о С -18о С -30о С -20о С -32о С
Атмосфералық жауын-шашын. Атмосфералық жауын-шашын- климаттың екінші
маңызды элементтерінің бірі. Атмосфералық жауын-шашынның басым бөлігі күз
бен қыс айларында жаңбыр және қар түрінде түседі. Ал жылдық ылғалдың маусым
бойынша түсуі төмендегіше болып келеді.
а) көктем – 61 күн –25 мм ә) жаз - 153 күн – 57 мм
б) күз - 61 күн – 20 мм в) қыс - 90 күн – 30 мм Барлығы:
- 132 мм
Ылғал әкелетін негізгі көз – Атлант мұхитының ылғалды ауасының Маңғыстау
аймағы аз ұшырағандықтан мұнда ауадан түсетін ылғал өте аз. Түсетін жылдық
орташа жауын-шашын мөлшері аумақтың солтүстігі мен солтүстік-батысында 140-
160 мм, ал оңтүстік пен оңтүстік шығысында 100-120 мм төңірегінде ауытқып,
өзгеріп отырады.
Атмосфералық жауын-шашынның түсуі негізінен қыс, көктем айларына тән,
мұнда жаз айларында жуын-шашын өте сирек, мүлдем болмайды деуге болады.
Көктем мезгілі кезіндегі жауатын жауын-шашын қысқа мерзімді нөсерлі келеді
де, жылдық жауын-шашынның 25%. Нөсерлі жауын-шашын карбонатты, сазды
топырақтарды шайып кетіп, әр түрлі эрозиялық бедер пішіндерінің құрылуына
қолайлы жағдай жасайды. Қарқынды нөсерлеп жауған жауын-шашындар әртүрлі
зерттеулер мен құрылыс жұмыстарын жүргізуге қиындықтар туғызады, сонымен
қатар жолдар мен қатынастық жүйелерінің жағдайын нашарлатады. Каспий
теңізінің шығыс жағалауы жауын-шашынның минимальды қайталану зонасы болып
табылады, орта есеппен жылына жауынды күндер саны Форт-Шевченкода – 1,6,
максимальды – 5.
Ылғалдың көбісі түбектің таулы алқабына түседі (180-200 мм). Теңіз
жағалауына түсетін ылғал мөлшері жылыны 140-150 мм аспайды. Ылғал мөлшері
Үстіртке және Оңтүстік шекараға жақындаған сайын 90-120 миллиметрге дейін
төмендейді кесте-5. Солтүстік мұзды мұхит үстінде қалыптасқан Арктикалық
континентті ауаның температурасы қыста да, жазда да төмен, сондықтан ылғалы
аз.
Аймақтың шөлдік жағдайына байланысты салыстырмалы ылғалдылығы өте
төмен, әсіресе жаз мезгілінде. Аумақта ауа ылғалдылығының таралуы біркелкі
емес. Теңіз жағалауы бойында жазғы орташа айлық салыстырмалы ылғалдылық
55-62 % аралығында өзгереді, ал аумақтың қалған жерлерде 33-40 %-дан
аспайды.
Ауа ылғалдылығының жетіспеушілігі және құрғақ желдер жер беті суларының
біріңғай жоғары булануын қамтамасыз етеді, яғни мезгіл бойынша 1300-1600 мм
өзгереді. Ал қыста түсетін жауын-шашындар жерасты суларының
Кесте 5 - Атмосфералық жауын-шашынның орташа айлық және жылдық мөлшері, мм
[6]
Жауын А й л а р жыл-д
-шашын ық
түрлері
сұйық
сұйық
сұйық 1
1
1
Жыл мерзімдері Өзгеру шектері Орташа
мәліметтер
Форт- Шевченко қаңтар 323-287 300
Актау қаңтар 331-290 304
Форт- Шевченко көкек 300-274 285
Актау көкек 299-276 288
Форт- Шевченко шілде 274-260 265
Актау шілде 279-267 272
Форт- Шевченко қазан 301-271 283
Актау қазан 303-273 286
Оттегі салмағының жыл мерзіміне қарай өзгеруін ауа температурасының және
қысымның өзгеруімен түсіндіруге болады. Ал жаз айларында күннің ысуына
байланысты ауадағы оттегі мөлшері азаяды.
Оттегінің өте аз мөлшері күннің ыстық, ауадағы ылғал басымырақ кезде,
ауа кысымы аз болған жағдайда ерекше байқалады және сол күндері тыныс алуда
қиындай түседі. Мұндай жағдайлармен күресу үшін түбекте жерді көгалдандыру
жұмыстарын үлкен масштабта жүргізу қажет.
Маңғыстау түбегінің ауа райын микроклиматын жан-жақты бақылаған Киев
зерттеушілері Г.И. Фильваров, О.Б. Волобой бұл өңірді халық қоныстануға
жайлылығы жағынан төмендегідей негізгі аудандарға бөледі [2].
Бірінші – теңіз жағалауындағы аудан. Бұл аудан негізінен теңізден 3
километрден 10 километрге дейінгі қашықтықтағы теңіз жағасындағы алқап. Тек
Түпқараған түбегі маңында бұл алқаптың ені 15-20 километрге дейін жетеді.
Мұнда теңіздің әсерінен ауа ылғалдығы молырақ болып, қысы аса суымай жаз
күндері де өте ысып кетпейді. Ауа температурасының жылдық және тәуліктік
құбылысы басқа аудандарға қарағанда азырақ. Міне сондықтан да халықты ең
алдымен қоныстандыратын жерлер осы алқап.
Түбек игерушілерінің астанасы - әйгілі әсем қала – Ақтау, ескіден келе
жатқан Форт-Шевченко қаласы, Баутина, Аташ, Ақшұқыр, Ералы поселкелері,
Саура, Фетисово, Ақтаудың оңтүстігіндегі жылы сая-жай демалыс орындарының
осы аймақта орналасқан.
Екінші – таулы және тау маңындағы аудан. Бұл аудан өзінің климаттық
және микроклиматтық жағынан ел қоныстануға ыңғайлы ауданның бірі. Мұнда
ауадан түсетін ылғал басым, аз да болса тұщы сулы бұлақтар кездесіп тұрады.
Олардың кейбіреулерімен тіпті егіндікті, бау-бақшаларды суаруға болады.
Бұл аудан негізінен ежелден мал шаруашылықты аймақ. Мұнда осы Маңғыстау
өңіріндегі көпшілік шаруашылық орталықтары шоғырланған.
Үшінші – Маңғыстаудың оңтүстік жазығы. Бұл қазіргі мұнай, газ және басқа
да қазба байлықтар шығарылып жатқан негізгі өндірістік аудан. Мұнда түбек
атын әйгілі еткен алғашқы кәсіпшіліктері Өзен, Жетібай, газ шығарушы Теңге
кендері орналасқан. Аймақтың басым жері теңізде де, таулы ауданнан да алшақ
жатыр. Бұл жерлер климаты мен микроклиматы жағынан халық қоныстануға онша
қолайлы емес.
Көп карталарда Бозащы бөлек түбек болып белгіленгенімен шын мәнісінде
бұл аймақ үлкен Маңғыстау түбегінің терістіктегі жалғасы іспеттес.
Сондықтан ауа райы жөнінен Бозащыны жоғарыда бөлінген үш аймақтың
төртіншісі деп қарауға болады. Түбек аумағынана эндогенді күштерден гөрі
экзогенді күштердің әсері күшті. Өндіру және өңдеу өнеркәсібі және оларды
тасымалдау Маңғыстаудың нәзік экологиялық тепе-теңдігін қысқа уақыттың
ішінде бұзып, табиғатқа және адам денсаулығына қауіп төндіріп отыр [12].
Атмосфераны ластайтын Ақтау, Жаңа Өзен қалаларының кәсіпорындары болып
отыр. Мысалы: 1980-87-жылдары Облыс бойынша ластағыш заттардың мөлшері жан
басына шаққанда 793 кг-нан 948 кг-ға өскен. Мұнай кәсіпшіліктері бойынша
110-120 мың тонна, қазақ газ өңдеу зауыты бойынша 23 мың тонна ластағыш
заттар шығарылған. Ақтау қаласындағы тау-кен металлургия комбинаты (қазіргі
Каскор акционерлік қоғамы) бойынша ластағыш заттардың облыста 16 бөлігін
тапқан. Ластағыш заттардың мөлшерін коммуналдық кәсіпорындары, асфальт
зауыты, ет комбинаты, ұлутас және қиыршық тас өндіру карьерлері, цемент
цехтары, күкірт қышқылы зауыты т.б. арттыра түседі. Үнемі толық
пайдаланудың мүмкін болмауына жыл сайын мыңдаған тонна ластағыш заттар, шаң-
тозаң, газ күйінде атмосфераға кетіп жатыр., сонымен қатар радиациялық
ластану қауіпі де бар. Өлке жерінде уран өндіретін кен орны мен радиактивті
отынмен жұмыс істейтін электр станциясы осыған дәлел. Атмосфераның
ластануына (Бейнеу ауданына) Арал теңізінің де тағдыры өз әсерін
тигізетітін ғалымдар дәлелдеуде. Осындай экологиялық қолайсыз жағжайлардан
сақтану үшін ең алдымен ауа тазартқыш, түтін тұтқыш қондырғылар орнатылуын
қамтамасыз ету қажет.
Бізді қоршаған ауаның ластануының екінші жолы – табиғи ластану. Күшті
шаңды борандар мен тұздылық ауада шаң мен тұз түйіршіктерін жиі ұстап
тұрады. Мұны болдырмаудың басты әрекеті Маңғыстау жерінде асфальт жолдарды
көбейтіп, көгалдандыру мәселесін тыңғылықты шешу болып табылады. Қала
ауасының ластануының тағы бір жолы -радиациялық ластану 9-кесте, 2-сурет
. Бұл жоба Орталық Маңғыстау облысының қоршаған ортаны қорғау басқармасы
және ‘’Волковгеология’’ ААҚ-ның жәрдемімен ұйымдастырылған. Радиолог
мамандар 170 нүкте бойынша ішінара зерттеу жүргізіп, 8 нүктенің жер қыртысы
мен құмайт топырақ ұйінділерінің үлгісін сынауға алған. Сынақ барысында
картада көрсетілгендей радиациямен ластанған 26 үлескі анықталды. Олардың
он екісі қала мен саяжайларда, яғни тікелей адамдар тұратын жерлерде
орналасқан.
Қалғандары, яғни 14-і МАЭК, АПЗ, ХТМЗ сияқты өнеркәсіп кәсіпорындарының
санитарлық қорғаныс аймағында және осы кәсіпорындардың өндірістік
қалдықтары төгілген Қошқарата көлінде шоғырланған. Олар ведомстволық
радиологиялық қызметтер мен қаланың санитарлық-эпидемиологиялық стансасының
тұрақты бақылауында тұр.
Аталған үлескілерде бойында радиация мөлшері көп объектілер де бар. Олар
әдеттегіше, қалдық тұрбалар, арматуралар кесектері, приборлар мен
механизмдердің бөлшектері, сондай-ақ жер қыртыстары болып келеді.
Радиацияның денсаулыққа зияндылық дәрежесі әртүрлі жағдайларға байланысты.
Оның адамға әсер ететін мөлшерінің факторлары мынадай: Сырттай сәуленену.
Оның дәрежесі ластанған обьектілер тұрғындарының сол жерге қоныстанған
мезгіліне және объектілердің адамдарға қаншалықты алыс-жақындығына
байланысты. Айталық бойында радиациясы бар тұрбадан жасалған үй жанындағы
сәкі шарбаққа қолданған тұрбалардан әлдеқайда қауіпті. Қазақстан
Республикасында халықаралық деңгейге сай келетін радиациялық қауіпсіздік
нормасы бойынша тұрғындар үшін дозаның негізгі мысалы, гараж қақпасының
бағаны 85 мкрсағ. сәуле шығарады делік, гаражда аптасына 7 сағат болған
жағдайда гараж иесінің алатын жылдық дозасы: 85 мкрсағ х 7 сағ. х 52 апта-
3094 мкржыл немесе-0,3 мл 3вжыл құрайды. Саяжайдағы үйге (п.12.360
мкрсағ) кіре берістегі ластанған топырақтан үй иесінің алатын дозасы
төмендегі мөлшерде тербелуі мүмкін.
Болған уақыты жылдық доза күніне 1 сағат 1,31 мл 3вжыл. Күніне 3 сағат
3,9 мл 3вжыл. Күніне 10 сағат 13,1 мл 3вжыл. Саяжай шарбағының сыртындағы
қоқыс (п.7.2000 мкрсағ). Қоқыста жылына 52 сағат болған адамның алатын
дозасы 1,04 мл 3вжыл құрайды. Қоқыстан 3 метр қашықтықта тек фондық сәуле
ғана сақталады.
Радиацияның шамалы дозасының адамға әсері соматикалық аурулар (бас
ауруы, жүректің шаншуы т.б) түрінде белгі беруі, кей жағдайда әртүрлі рак
ауруларын шақыруы ықтимал. Іштей сәулелену. Ол негізінен радиациямен
ластанған үлескілердің жер бедеріне байланысты. Жер топырақты болса желмен
шаң көтеріліп, ол айналаға тозаң болып жауады.
Кесте 9 - Радиактивті ластанған үлескілер (РЛҮ) [14]
Байқау Зерттеу ауданы Радиациялық ластану Экспозициялық
нүктелерініорналасқан жерлердің көздерінің сипаттамасы қуаты мкрсағ
ң нөмірлерісипаттамасы
РЛУ-31 ‘’Горняк’’ қоғамының № 4,6,7,133 қақпалардың 80-205
гараждары бағандары
107 Заозерный поселкесі Пайдалануда болған 3000
саяжайлары белгісіз аппаратура
шарбақтарын-дағы бөлшегі
қоқыстар
1301 27 ша . ‘’Мини СТО’’ Бұрғылау тұрбалары д-79 250
мм. ұзындығы 4-5 м.
149 23 ша. ’’Қамқор’’ Орталық кіре берістің 180
автосервисі төбесіне төселген тұрба
162 Мичуринец д-245 мм. ұзындығы 950
Мангышла-ка 10-12м. тұрба. Топырақ
басқармасының ғимаратыүлгісі
163 Саяжай. Мичурин 15х15 м.қоқыс үйіндісі 2000
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz