Мақта тазалау кәсіпорындарының басқарушылық есебін және ішкі аудитін ұйымдастыруды жетілдіру

Пән: Өнеркәсіп, Өндіріс
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 149 бет
Таңдаулыға:

Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті

ӘОЖ 657. 22 : 677. 03 Қолжазба құқығында

ТУРЕБАЕВА ЖАНАТ КАМАЛОВНА

Мақта тазалау кәсіпорындарының басқарушылық есебін және

ішкі аудитін ұйымдастыруды жетілдіру

( Шардара - мақта ЖШС - нің зауыттарының мысалында )

08. 00. 12 - Бухгалтерлік есеп, аудит, статистика

Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін

алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекші:

э. ғ. к., доцент, C. Т. Міржақыпова

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2007 ж.

МАЗМҰНЫ

КIРIСПЕ . . . 3

1 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИ-КАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ

Басқарушылық есептiң экономикалық мазмұны, мақсаты мен мiндеттерi . . . 7

1. 2 Мақта тазалау кәсіпорындарында басқарушылық есепті ұйымдастырудың жалпы қағидалары . . . 19

1. 3 Мақта шаруашылықтары мен мақта тазалау кәсіпорындарының салалық, өндірістік және технологиялық ерекшеліктері және олардың басқарушылық есебін ұйымдастыруға әсері . . . 30

2 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ

2. 1 Мақта тазалау кәсіпорыны қызметінің сферасында басқарушылық есепті ұйымдастыру . . . 39

2. 2 Басқарушылық есепте бастапқы құжат айналымының тәртібі . . . 58

2. 3 Мақта өнімінің өзіндік құнын есептеу . . . 63

3 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ

3. 1 Мақта тазалау кәсіпорындарында басқарушылық есебін жетілдіру . . . 84

3. 2 Мақта өнімінің өндірістік шығындарының ішкі аудит қызметін ұйымдастыру . . . 96

3. 3 MS EXCEL негізінде басқару есебін автоматтандыру . . . 121

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 133

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 136

ҚОСЫМШАЛАР . . . 141

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентi Н. Ә. Назарбаевтың жыл сайын дәстүрлi түрде өткiзiлетiн ауыл шаруашылығы мәселелерiне арналған кезектi республикалық кеңесте сөйлеген сөзiнде, Үкiмет пен барлық деңгейлердегi әкiмдер алдына үстiмiздегi және одан кейiнгi 2006-2007 жылдарға мiндеттер қоя отырып, мемлекет басшысы, ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiруде және өңдеуде кластерлiк жүйенi белсендi пайдалану қажет, Қазақстанда дамыту үшiн перспективалы саналатын жетi салалық кластерлердiң ауыл шаруашылығына тiкелей байланыстылары тамақ және тоқыма өнеркәсiбi кластерлерi. Тоқыма өнеркәсiбiн дамытудың көкейкестiлiгiн оңтүстiктегi мақта шаруашылығын жоғары әлеуметiмен түсiндiруге болады. Бұл бағыттағы жұмыстар қазiр де жүргiзiлiп жатыр, - деп атап көрсеттi [1, 6 б] .

Ел экономикасын дамытудың бизнес белсендi қатыса алатын келесi бiр келешегi мол бағыты ретiнде Президент кластерлер қалыптастыруды атады.

Республиканың оңтүстiгi мақта-текстиль кластерiн құрудың үлкен мүмкiндiктерiне ие. Жыл сайын мұнда төрт жүз тоннадан астам мақта шикiзаты өндiрiледi, оның жетi пайызы ғана сол жерде өңделедi. Бұл факт бiздiң экономиканың шикiзаттық бағыттылығын анық көрсетедi. Қалыптасқан жағдайды шикiзат негiзiнде өнiмдi, жоғары қосылған құнмен шығаруды жолға қою арқылы өзгертуге болады. Мiне, осы мақсатқа Оңтүстiк Қазақстан облысында «Оңтүстiк» еркiн экономикалық аймағын құру идеясы бағытталған. Республиканың Оңтүстiк аймағының алдында « шикiзат - талшық - мата - дайын өнiм», жалпы кластерлiк тiзбектегi мақта шаруашылығы мен тоқыма және тiгiн өнеркәсiбiнiң кәсiпорындары арасында байланыстырушы тiзбек болатын, мақта шикiзатын өңдеудiң қазiргi заманғы кәсiпорындарын ашу мен дамыту тапсырмалары тұр. Бұл тапсырманы жүзеге асыру, мақта тазалау кәсiпорындарын басқару жүйесiн жетiлдiрудi, есеп, бақылау және экономикалық талдау сияқты қызметтерiн жақсартуды талап етедi.

1997 жылдан бастап Қазақстан есепке алу мен есептiң ұлттық стандартын халықаралық стандарт талаптарына сәйкес жүргiзудi маңызды қадам жасай бастады. Бұған есеп пен қаржылық есептеулердi реттейтiн қазiргi заңдылықтарға өзгерiстер мен қосымшалар, сонымен қатар бухгалтерлiк есептiң шоттарының жаңа Типтiк жоспарын iске асыру ықпал еттi.

С. С. Сатубалдин, әлемдiк тәжiрибе кәсiпорынды тиiмдi басқарудың мәнi артқан сайын, өндiрiстiк шығындарды есепке алу және өзiндiк құнды калькуляциялау (өндiрiстiк есеп) басқарушылық есепке өзгердi, деп атап көрсетедi [2, 25 б] . Бұл Қазақстанның нарықтық қатынасқа өтуiмен және экономиканың барлық сферасында, өндiрiс құрал жабдықтарына меншiк институтының құралуына байланысты. Бiрақ қазiргi таңда, басқарушылық есеп Қазақстанда жұмыс iстейтiн мұнай газ және басқа да iрi шетелдiк Қаржы компанияларда ғана кеңiнен таралған. Бұған, Қазақстан Республикасының

Министрлiгiнiң бухгалтерлiк есеп және аудит әдiстемелiк Департаментiнiң, басқарушылық есептiң даму концепциясын әлi де анықтамағанын қосу керек.

Сонымен қатар кәсiпорында әр түрлi деңгейдегi менеджерлерге нарықта

күшейген бәсекелестiк жағдайда, басқарушылық шешiмдi қабылдауға мүмкiндiк беретiн, iшкi есеп және есептеулер жүйесiн жасаудың объективтi қажеттiлiгi де бар. Есеп, ең алдымен, кәсiпорын оның құрылымдық бөлiмшелерiн басқару мақсаты үшiн қажет мәлiметтердi беруi керек. Осы талаптарға басқарушылық есеп жауап бередi. Сондықтан ақпаратты iшкi пайдаланушылардың, олардың басқарушылық есептiң әдiстемелiк және ұйымдастырушылық негiзiн жасау сұрақтары ерекше өзектi және маңызды болады. Мәселенiң өзектiлiгi, Қазақстанның жеке меншiк иелiгiндегi және өз қызметiнiң ерекше салалық, өндiрiстiк және технологиялық ерекшелiктерiне ие, мақта тазалау өнеркәсiбiнiң кәсiпорындары үшiн оның жеткiлiксiз жасалуымен күшейедi. Аталған жағдайлар диссертациялық зерттеу тақырыбы ретiнде басқарушылық есептi мақта тазалау кәсiпорындарында ұйымдастыру, оның өзектi мәселелерiн таңдауды анықтады.

Зерттеудің мақсаты мен мiндеттерi. Диссертациялық жұмыстың мақсаты аймақты дамытудың мақта-кластер моделiне интеграциялау жағдайында басқарушылық есеп және аудит теориясы мен тәжірибесін зерттеу негізінде, мақта тазалау кәсiпорынында басқарушылық есеп және ішкі аудитті одан әрі жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.

Аталған мақсатқа сәйкес диссертациялық жұмыста келесi мiндеттер алға қойылды:

- мақта тазалау шаруашылығының салалық, өндiрiстiк және технологиялық ерекшелiктерiнің басқарушылық есептi ұйымдастыруға және оның қағидаларының қалыптасуына тигізетін әсерін анықтау;

- мақта тазалау кәсiпорындарында жауапкершілік орталықтары бойынша есеп жүргізу әдістемесін ұсыну;

- басқарушылық есеп қызметi жағдайында мақта өнiмiнiң өзiндiк құнын калькуляциялау жүйесiн жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау;

- мақта тазалау ұйымдарында ішкі аудит қызметін ұйымдастыру бойынша ұсыныстар беру;

- басқарушылық есепте инновациялық технологияларды енгізу мақса-тында, құжат айналымын одан әрі жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.

Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі . Диссертациялық жұмыстың орындалуы барысында автор мақта шаруашылығын дамыту мәселесі бойынша және басқарушылық есеп пен ішкі аудит сұрақтарының теориялық және әдістемелік мәселелері бойынша жарық көрген шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектеріне сүйенді. Олардың ішінде алыс және жақын шетелдерден келесі ғалымдарды атап өтуге болады: А. Д. Шереметтің, М. А. Вахрушинаның, Т. П. Карпованың, О. Е. Николаеваның, С. А. Николаеваның, В. И. Ткачтің, Т. В. Шишкованың, В. Керимованың, В. Б. Ивашкевичтің және Н. Ю. Джураев, К. Жуманазиев, Б. Махсудов, А. М. Джуманов және басқалары. Қазақстан Республикасында да басқарушылық есеп пен ішкі аудит қызметін дамытуға өз үлесін қосқан ғалымдар: В. К. Радостовец, В. В. Радостовец, С. С. Сатубалдин, К. Ш. Дюсембаев, С. Д. Тәжібаев, М. С. Ержанов, Т. Тасмаганбетов, Ф. С. Сейдахметова, К. Т. Тайгашинова, В. Л. Назарова, С. Ж. Жақыпбеков, А. А. Сәтмырзаев және тағы басқалар. Сондай-ақ, шетел ғалымдары Ф. Шмидтің, Э. Шмаленбахтың, ДЖ. Чербонидің, У. Патонның, Э. С. Хендриксеннің, Ж. Б. Дюмаршенің, И. Иваттың Х. Блектің, А. Дайленің, К. Друридің, В. Кильгердің, И. Клооктің, Х. Плауттың, П. Рибельдің, П. Хорваттың, Ч. Хорнгреннің, Б. Штайтмайердің, ДЖ. Фостер, В. П. Палий мен Рэй Вандер Вилдың, Б. Нидлз, Х. Андерсон мен Д. Колдуэллдің, Т. Скоунның еңбектерінде басқарушылық есеп, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және жалпы аудит жөнінде кеңінен зерттелінген.

Жоғарыда аталған ғалым-зерттеушілердің басқарушылық есепті ұйымдастыру, жүргізу, тексеру, бақылау жұмыстарынының тиімділігін арттыру мәселелеріне қосқан үлестері аз емес, олардың әрқайсысы өздерінің жете, тиянақты тәжірибелерімен ерекшеленеді. Дегенмен, отандық және шетелдік ғалым-зерттеушілердің еңбектерінде басқарушылық есепті ұйымдастыруда мақта шаруашылығы ғылыми тұрғыдан зерттеу нысаны ретінде қарастырылмаған.

Сондықтан, аталған жағдайлар диссертациялық зерттеу тақырыбы ретiнде басқарушылық есептi мақта тазалау кәсіпорындарында ұйымдастыру, оның өзектi мәселелерiн таңдауды анықтады.

Зерттеу жұмыстарының пәні мен объектілері ретінде Қазақстан Республикасының Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта тазалау кәсiпорындарында есеп және есеп берудiң қазiргi жүйесi, оның ішінде “Шардара-мақта” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің (ЖШС) мақта зауыттары алынды. Зерттеу пәні болып, мақта тазалау кәсiпорындарында есепке алу және есептiк мәлiметтер, мақта шикiзатын өңдеу кәсiпорындарында есеп, бақылау және экономикалық талдаудың қолданылып отырған әдiсi мен ұйымдастырылуы есептелiнедi.

Танымның диалектикалық тәсiлi, жүйелi талдау, экономикалық талдау теориясы, экономика-математикалық әдiстер және т. б. диссертациялық жұмыстың теориялық және әдiстемелiк негiзi болды. Жұмысты жазу процесiнде бухгалтерлiк есептiң стандарттары, өнеркәсiп кәсiпорынында есепке алу мен есеп берудi ұйымдастырудың нормативтi құжаттары, сонымен қатар, бухгалтерлiк есеп және талдау облысындағы шетелдiк және отандық ғалымдар мен мамандардың ғылыми еңбектерiнiң нәтижелерi пайдаланылды.

Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Нарық жағдайында мақта тазалау кәсіпорындарының салалық, өндірістік және технологиялық ерекшеліктерін есепке ала отырып, ұйым iшiнде басқарушылық есеп және ішкі аудит қызметін ұйымдастыру мен жетілдіру мәселелері бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.

Зерттеу барысында қорғауға ұсынылған келесi маңызды нәтижелер алынды:

- мақта тазалау кәсіпорындары үшін басқарушылық есеп қағидалары нақтыланып, мақта тазалау қызметінің салалық, өндiрiстiк және технологиялық ерекшеліктерінің басқарушылық есебін ұйымдастыруға тигізетін әсері анықталды;

- басқарушылық есебін ұйымдастыруды жетілдіру бағыттарының бірі -жауапкершілік орталықтары бойынша есеп жүргізу әдістемесі көрсетілді;

- мақта өнімдері мен оның түйiндес өнiмiн дайындаудың, тасымалдаудың және өңдеудiң өндiрiстiк-технологиялық ерекшелiктерiн есепке алатын калькуляциялаудың моделi ұсынылды;

- саладағы өндірістік шығындарға ішкі аудит жүргізу әдістемесі жасалынды;

- MS EXCEL бағдарламасының көмегімен басқарушылық есепте инновациялық технологияларды енгізу мүмкіншіліктері айқындалып, ұсыныстар жасалынды.

Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжiрибелiк маңыздылығы. Диссертацияда берілген ұсыныстар мен қорытындылар бухгалтерлiк қызметтi қайта құруға оның негiзiнде мақта тазалау кәсiпорынында басқару жүйесiн ұйымдастыру мен жетiлдiруге ықпалын тигiзедi. Зерттеу тиiмдi шешiм қабылдауға, ұйым iшiндегi басқару жүйесiнде жедел құжат нәтижелерiн әр түрлi деңгейдегi басшылар мен менеджерлерге, өндiрiстiк процесстердi басқару мен кәсiпорынның болашақ дамуын болжау, оның бақылау функциясын жетiлдiру негiзiнде ақпараттық iс-қимылын көтеруге, мақта өнiмiнiң өзiндiк құнын төмендету және тиiмдiлiгiн көтеруге негіз болады, сондай-ақ, есеп және аудит мамандарын дайындайтын жоғары оқу орындарында пайдалануға болады.

Зерттеу нәтижелерiнің мақұлдануы. Диссертацияда қамтылған ғылыми зерттеудiң нәтижелері мен ұсыныстары Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан «Шардара мақта» ЖШС-нің мақта тазалау кәсiпорындарында басқару және дамыту жоспарларын дайындауда пайдаланылды және Шымкент қаласындағы «Мирас» университетінде «Басқару есебі» және «Аудит» пәндерін оқыту үрдісіне ендірілді.

Жұмыс нәтижелері мен қорытындылары халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциялар мен республикалық кезеңдік басылымдарда баяндалып жарық көрді. «Қазақстан Республикасындағы білім концепциясын жүзеге асырудың қазіргі кезеңдегі жағдайы » (Оңтүстік Қазақстан Ашық университеті, Шымкент, 2005), « Қаржы-қаражат - Финансы Казахстана », Алматы - 2005, № 6, « Аль Пари », Алматы, 2005 - № 4 (44), «Наука и техника в ХХІ веке, актуальные проблемы повышения качества подготовки специалистов» (Университет Мирас, Шымкент, 2006), Қ. А. Яссауи атындағы ХҚТУ- нің 15-жылдығына арналған «Бәсекелі экономиканы қалыптастыру және дамыту мәселелері» (ХҚТУ, Шымкент, 2006), «Қаз ЭУ хабаршысы, Алматы, 2007 - № 1.

Зерттеу бойынша жариаланған еңбектер. Диссертациялық зерттеу жұмысы бойынша жалпы көлемі 3, 6 баспа табақ болатын 9 ғылыми мақала ресми басылымдарда жарияланды.

Диссертациялық жұмыстың көлемi мен құрылымы. Диссертация құрылымы кiрiспеден, үш бөлiмнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен және қосымшалардан тұрады. Диссертация көлемі 140 бетті, 18 кесте, 28 суретті қамтиды.

1 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ЖАЛПЫ ҚАҒИДАЛАРЫ

1. 1 Басқарушылық есептің экономикалық мазмұны, мақсаты мен мiндеттерi

Кез келген ғылыми жұмыс зерттеу пәнінің қалыптасу және даму тарихын зерттеуден, тапсырманы қою мен оны шешудің әр-түрлі пікірлері мен тәсілдері келтірілген әдебиетпен танысудан басталады. Тарихты, басқарушылық есептің құрылуы мен дамуын, оның институциализмі туралы білмей, басқарушылық есептің экономикалық мазмұнын, мақсаты мен мiндеттерiн ашу мүмкін емес, оларды шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады.

Көптеген уақыт бойы бухгалтерлік есеп шаруашылық операцияларды екі қайтара жазу тәсілімен тіркеу және бухгалтерлік есепті құру құралы ғана болып келді. Бухгалтерлік есептің бөлігі ретінде шығындарды есепке алу (өндірістік есеп), шығынды, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін жинақтауды ғана қамтамасыз етіп келді. Сонда да, ХХ ғасырдың басында дәстүрлі есеп, бәсекелестіктің күшеюі, өндіріс технологиясының күрделенуi, жағдайында, басқарудың қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыра алмайтыны белгілі болды. Осынының салдарынан жұмысты (қызметтi) нормалау тәсілінің өңделуі негізінде (Ф. Тейлор жүйесі) есептің бақылау қызметі, стандартты шығындарды калькуляциялау жүйесі мен ауытқулардың жедел талдауын пайдалану жолымен күшейтілді. Бұл жағдайлар басқарушылық есептiң дамуының бiрiншi кезеңiне жатады.

Екінші кезең 30 жылдардың ортасынан басталды және ол ең алдымен ауыспалы шығындарды ( «директ-костинг» деген атау алған) калькуляциялау жүйесін жасау және жауапкершілік орталықтары бойынша есепке алумен байланысты. Осы жүйелерді енгізу нәтижесінде, ресми есепті құруда тек қана ақшалай өлшемдерді пайдаланып қана қоймай өнімді калькуляциялау қажеттілігіне емес, ағымды басқарушылық шешімдерді қабылдауға бағытталған, бухгалтерлік есептің жеке тармағы қалыптасты.

Басқарушылық есеп құрамдас бөлік ретінде XX ғасырдың 50-ші жылдарында құралды. Осы уақыттан бастап ол АҚШ-тың, соңынан әлемнің басқа елдерінің университеттерінде менеджерлер үшін міндетті оқу курсына айналды.

Басқарушылық есептің дамуының үшінші кезеңi 70-ші жылдардың ортасында технологиялар мен басқару жүйелеріндегі ірі өзгерістер жағдайындағы стратегиялық басқару ролінің күшеюінің әсерінен басталды.

Есепті-аналитикалық шетел әдебиеттерінде басқарушылық есепті ұйымдастыру теориясы мен тәжірибесіне жеткілікті көңіл бөлінген. Соңғы жылдары Қазақстанда орыс және қазақ тілдерінде біршама монографиялар, оқулықтар мен статьялар, сонымен қатар басқарушылық есеп бойынша әйгілі еңбектердің аударма басылымдары шықты.

Басқа ғалымдармен біріге отырып «Бухгалтерский учет от истоков до наших дней» оқу құралын шығарған, бухгалтерлік есептің белгілі тарихшысы Я. В. Соколов «Ф. Шмидтің, Э. Шмаленбахтың, ДЖ. Чербонидің, У. Патонның, Э. С. Хендриксеннің, Ж. Б. Дюмаршенің, И. Иваттың және басқа да ғұлама есепшілердің еңбектерін білмей, қазіргі заманғы есепші болу мүмкін емес» деп дұрыс атаған [3, 4 б], сонымен қатар осы есепші «ұлы орыс ғалымдары Ф. В. Езерскийдің, А. П. Рудановскийдің, А. М. Галаганның, Н. А. Блатовтың, И. Р. Николаевтың және тағы басқалардың атын айта да алмайды» деген пікір де бар [3, 3 б] .

В. Б. Ивашкевичтің пікірі бойынша шетелдік ғалымдар арасында ең атақтылары Х. Блектің, А. Дайленің, К. Друридің, В. Кильгердің, И. Клооктің, Х. Плауттың, П. Рибельдің, П. Хорваттың, Ч. Хорнгреннің, Б. Штайтмайердің еңбектері [4, 15 б] .

Біздің пікіріміз бойынша Ресей мамандарының ішінен А. Д. Шереметтің, М. А. Вахрушинаның, Т. П. Карпованың, О. Е. Николаеваның, С. А. Николаеваның, В. И. Ткачтің, Т. В. Шишкованың, В. Керимованың, В. Б. Ивашкевичтің және т. б. оқулықтары мен монографияларын атауға болады. К. Друри, В. Палий және Р. Вандер Вильдің, Ч. Хорнгрен, Дж. Фостер, Б. Нидлздің және тағы басқа шетел ғалымдарының аударма басылым кітаптары кеңінен қолданылады.

«Басқару» немесе басқару терминіне байланысты басқарушылық есептің экономикалық мазмұны мен мақсатына бірнеше анықтама берейік.

Ч. Т. Хорнгрен мен ДЖ. Фостер «басқарушылық есеп» терминінің экономикалық мазмұнын өндірістік есеппен салыстыра отырып ашады: «Басқарушылық есеп - бұл қайсібір объектілерді басқаруға қажеттi ақпараттарды анықтау, өлшеу, жинау, жүйелеу, талдау, интерпретациялау мен беру. Оның синонимі ішкі есеп (internal) . Өндірістік есептің басты мақсаты (cost acconting) - өнім мен қызметтің өзіндік құнын калькуляциялау, оның мәліметтері запастарды бағалау, пайданы есептеу үшін пайдаланылады және ішкі және сыртқы пайдаланушыларға түседі. Осы ұстанымда қарастыратын болсақ, онда өндірістік есеп - бұл басқарушылық есеп қосу қаржы есебінің кіші бөлігі » [5, 8 б] . Осыдан түйiндегенiміз, авторлар есептің көрсетілген түрлерінің арасындағы ерекшеліктерді ескере отырып, «Қазіргі заманғы өндірістік есепті көбінесе басқарушылық деп атайды (management accounting) » деп теңдестiредi [5, 7 б] .

В. П. Палий мен Рэй Вандер Вилдың пікірі бойынша, «Басқарушылық есептің мәні кәсіпкерлік қызметті басқару процесінде менеджерлерге қажет немесе керек болуы мүмкін ақпаратты ұсынуда» [6, 89 б] . Мұнда, байқағанымыздай терминнің мазмұны нақтыланады, яғни Ч. Т. Хорнгрен мен ДЖ. Фостер бойынша «қайсібір объектіні басқару сөзі» «кәсіпкерлік қызметті басқару» сөзімен алмастырылған.

В. Б. Ивашкевич басқарушылық есептің экономикалық мазмұнын ашуға жүйелі тәсіл көзқарасында, анықтамаға «жүйе» терминін қоса отырып ұмтылады: «Қазіргі түсінік бойынша басқарушылық есеп, кәсіпорында басқару жүйесінің қызметіне қажет ақпаратты алу мен жеткізуді қамтамасыз ететін жүйе болып табылады» [4, 25 б] . Бірақ осымен қатар ол өндірістік және басқарушылық есептің функцияларын шектейді: «Басқарушылық есеп екі компоненттен тұрады: өнімді өндіру мен өткізуді кәсiпорын iшiнде басқару үшін қажет өндірістік есеп және тікелей қаржы қызметін басқаруға арналған қаржы есебінің бөлігі» [4, 25 б] .

«Принципы бухгалтерского учета» аударма басылымының авторлары Б. Нидлз, Х. Андерсон мен Д. Колдуэллдің пікірлері де қызығушылық тудырады, оларға басқарушылық есептің экономикалық мазмұнын ашу мақсатында, бухгалтерлік есеп мамандарының барлығы дерлік сілтеме жасайды: «Басқарушылық есеп тілі мен шығындар талдауы (managerial acconting) кәсіпорын ішіндегі коммуникацияның негізгі жүйесін көрсетеді. Басқарушылық есеп қаржы есебін кеңейтеді және ең алдымен фирманың ішкі операцияларында пайдаланылады. Оның мақсаты - нақты өндірістік көрсеткіштерге жетуге жауапты менеджерлерді ақпаратпен қамтамасыз ету» [7, 424 б] .

Т. Скоунның кітабының алғы сөзінде басқарушылық есептің мақсаттарын анықтауға ең қысқа анықтама беріледі: «басшыға дұрыс шешім қабылдауға көмектесу» [8, 5 б], ал терминнің экономикалық мәні басқару қызметтерімен байланыста ашылған: «Басқарушылық есепті менеджерлерге басты сфераларда көмек беру мақсатында, қаржылық мәліметтерді ұсыну арқылы анықтауға болады:

Жоспарлау
Бақылау
Шешім қабылдау» [8, 9 б] .

В. И. Ткач, М. В. Ткач «басқарушылық бухгалтерия» терминін пайдалана отырып, оның басты тағайындалуын кәсіпорынның қатаң нарықтық бәсекелестік жағдайында өмір сүруі бойынша оптималды шешімдер іздеу мен қабылдауға мәліметтер ұсынудан көреді [9, 124 б] .

Басқарушылық есептің экономикалық мазмұны оған тән мінездемелер арқылы ашылады, олар: икемділік; соңғы нәтижеге нақты бағыттылық; өзіндік құнның әр түрлі категориясымен қызмет; шарттылық, автономдық [9, 120 б] . Біздің пiкiрiмiзше, бұл мінездемелер кәсіпорында басқарушылық есепті ұйымдастыру қағидаларын анықтауда ғылыми мәнге ие болады.

Белгілі қазақстандық ғалымдардың бірі, академик С. С. Сатубалдин басқарушылық есептің экономикалық мәніне, оны өндіріс шығындарын басқарумен тікелей байланыстыра отырып, ерекше анықтама береді; «басқарушылық есеп - менеджерді, ағымды және стратегиялық жоспарлау, ресурстарды тиімді пайдалану және компания мен оның бөлімшелерінің қызметін бағалау мақсатында шешімдер қабылдауға қажет ақпаратпен қамтамасыз ететін, компанияның өнімінің шығындарын басқару тармағы» [2, 26 б] .

Сонымен қатар С. С. Сатубалдин В. Николаевамен берген анықтамасымен, «Компаниядағы басқарушылық есеп - фирманың басқару аппаратын тиімді басқаруды қамтамасыз ету мақсатында, шешім қабылдауға қажетті мәліметтермен қамтамасыз ететін жүйе» [2, 26 б] . Бұл басқарудың жеке жүйесі емес, шығындарды басқарудың тармағы деген түзету енгізе отырып келіседі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.