Мақта тазалау кәсіпорындарының басқарушылық есебін және ішкі аудитін ұйымдастыруды жетілдіру
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИ.КАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Басқарушылық есептiң экономикалық мазмұны, мақсаты мен мiндеттерi ...7
1.2 Мақта тазалау кәсіпорындарында басқарушылық есепті ұйымдастырудың жалпы қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 Мақта шаруашылықтары мен мақта тазалау кәсіпорындарының салалық, өндірістік және технологиялық ерекшеліктері және олардың басқарушылық есебін ұйымдастыруға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
2 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Мақта тазалау кәсіпорыны қызметінің сферасында басқарушылық есепті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Басқарушылық есепте бастапқы құжат айналымының тәртібі ... ... ... ... .. 58
2.3 Мақта өнімінің өзіндік құнын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
3 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Мақта тазалау кәсіпорындарында басқарушылық есебін жетілдіру ... ... ... 84
3.2 Мақта өнімінің өндірістік шығындарының ішкі аудит қызметін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 96
3.3 MS EXCEL негізінде басқару есебін автоматтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... 121
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 133
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 136
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 141
1 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИ.КАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Басқарушылық есептiң экономикалық мазмұны, мақсаты мен мiндеттерi ...7
1.2 Мақта тазалау кәсіпорындарында басқарушылық есепті ұйымдастырудың жалпы қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 Мақта шаруашылықтары мен мақта тазалау кәсіпорындарының салалық, өндірістік және технологиялық ерекшеліктері және олардың басқарушылық есебін ұйымдастыруға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
2 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Мақта тазалау кәсіпорыны қызметінің сферасында басқарушылық есепті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Басқарушылық есепте бастапқы құжат айналымының тәртібі ... ... ... ... .. 58
2.3 Мақта өнімінің өзіндік құнын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
3 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Мақта тазалау кәсіпорындарында басқарушылық есебін жетілдіру ... ... ... 84
3.2 Мақта өнімінің өндірістік шығындарының ішкі аудит қызметін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 96
3.3 MS EXCEL негізінде басқару есебін автоматтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... 121
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 133
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 136
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 141
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентi Н. Ә. Назарбаевтың жыл сайын дәстүрлi түрде өткiзiлетiн ауыл шаруашылығы мәселелерiне арналған кезектi республикалық кеңесте сөйлеген сөзiнде, Үкiмет пен барлық деңгейлердегi әкiмдер алдына үстiмiздегi және одан кейiнгi 2006-2007 жылдарға мiндеттер қоя отырып, мемлекет басшысы, ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiруде және өңдеуде кластерлiк жүйенi белсендi пайдалану қажет, Қазақстанда дамыту үшiн перспективалы саналатын жетi салалық кластерлердiң ауыл шаруашылығына тiкелей байланыстылары тамақ және тоқыма өнеркәсiбi кластерлерi. Тоқыма өнеркәсiбiн дамытудың көкейкестiлiгiн оңтүстiктегi мақта шаруашылығын жоғары әлеуметiмен түсiндiруге болады. Бұл бағыттағы жұмыстар қазiр де жүргiзiлiп жатыр, - деп атап көрсеттi [1, 6 б].
Ел экономикасын дамытудың бизнес белсендi қатыса алатын келесi бiр келешегi мол бағыты ретiнде Президент кластерлер қалыптастыруды атады.
Республиканың оңтүстiгi мақта-текстиль кластерiн құрудың үлкен мүмкiндiктерiне ие. Жыл сайын мұнда төрт жүз тоннадан астам мақта шикiзаты өндiрiледi, оның жетi пайызы ғана сол жерде өңделедi. Бұл факт бiздiң экономиканың шикiзаттық бағыттылығын анық көрсетедi. Қалыптасқан жағдайды шикiзат негiзiнде өнiмдi, жоғары қосылған құнмен шығаруды жолға қою арқылы өзгертуге болады. Мiне, осы мақсатқа Оңтүстiк Қазақстан облысында «Оңтүстiк» еркiн экономикалық аймағын құру идеясы бағытталған. Республиканың Оңтүстiк аймағының алдында «шикiзат – талшық – мата – дайын өнiм», жалпы кластерлiк тiзбектегi мақта шаруашылығы мен тоқыма және тiгiн өнеркәсiбiнiң кәсiпорындары арасында байланыстырушы тiзбек болатын, мақта шикiзатын өңдеудiң қазiргi заманғы кәсiпорындарын ашу мен дамыту тапсырмалары тұр. Бұл тапсырманы жүзеге асыру, мақта тазалау кәсiпорындарын басқару жүйесiн жетiлдiрудi, есеп, бақылау және экономикалық талдау сияқты қызметтерiн жақсартуды талап етедi.
1997 жылдан бастап Қазақстан есепке алу мен есептiң ұлттық стандартын халықаралық стандарт талаптарына сәйкес жүргiзудi маңызды қадам жасай бастады. Бұған есеп пен қаржылық есептеулердi реттейтiн қазiргi заңдылықтарға өзгерiстер мен қосымшалар, сонымен қатар бухгалтерлiк есептiң шоттарының жаңа Типтiк жоспарын iске асыру ықпал еттi.
С. С. Сатубалдин, әлемдiк тәжiрибе кәсiпорынды тиiмдi басқарудың мәнi артқан сайын, өндiрiстiк шығындарды есепке алу және өзiндiк құнды калькуляциялау (өндiрiстiк есеп) басқарушылық есепке өзгердi, деп атап көрсетедi [2, 25 б]. Бұл Қазақстанның нарықтық қатынасқа өтуiмен және экономиканың барлық сферасында, өндiрiс құрал жабдықтарына меншiк институтының құралуына байланысты. Бiрақ қазiргi таңда, басқарушылық есеп Қазақстанда жұмыс iстейтiн мұнай газ және басқа да iрi шетелдiк Қаржы компанияларда ғана кеңiнен таралған. Бұған, Қазақстан Республикасының
Министрлiгiнiң бухгалтерлiк есеп және аудит әдiстемелiк Департаментiнiң, басқарушылық есептiң даму концепциясын әлi де анықтамағанын қосу керек.
Сонымен қатар кәсiпорында әр түрлi деңгейдегi менеджерлерге нарықта
Ел экономикасын дамытудың бизнес белсендi қатыса алатын келесi бiр келешегi мол бағыты ретiнде Президент кластерлер қалыптастыруды атады.
Республиканың оңтүстiгi мақта-текстиль кластерiн құрудың үлкен мүмкiндiктерiне ие. Жыл сайын мұнда төрт жүз тоннадан астам мақта шикiзаты өндiрiледi, оның жетi пайызы ғана сол жерде өңделедi. Бұл факт бiздiң экономиканың шикiзаттық бағыттылығын анық көрсетедi. Қалыптасқан жағдайды шикiзат негiзiнде өнiмдi, жоғары қосылған құнмен шығаруды жолға қою арқылы өзгертуге болады. Мiне, осы мақсатқа Оңтүстiк Қазақстан облысында «Оңтүстiк» еркiн экономикалық аймағын құру идеясы бағытталған. Республиканың Оңтүстiк аймағының алдында «шикiзат – талшық – мата – дайын өнiм», жалпы кластерлiк тiзбектегi мақта шаруашылығы мен тоқыма және тiгiн өнеркәсiбiнiң кәсiпорындары арасында байланыстырушы тiзбек болатын, мақта шикiзатын өңдеудiң қазiргi заманғы кәсiпорындарын ашу мен дамыту тапсырмалары тұр. Бұл тапсырманы жүзеге асыру, мақта тазалау кәсiпорындарын басқару жүйесiн жетiлдiрудi, есеп, бақылау және экономикалық талдау сияқты қызметтерiн жақсартуды талап етедi.
1997 жылдан бастап Қазақстан есепке алу мен есептiң ұлттық стандартын халықаралық стандарт талаптарына сәйкес жүргiзудi маңызды қадам жасай бастады. Бұған есеп пен қаржылық есептеулердi реттейтiн қазiргi заңдылықтарға өзгерiстер мен қосымшалар, сонымен қатар бухгалтерлiк есептiң шоттарының жаңа Типтiк жоспарын iске асыру ықпал еттi.
С. С. Сатубалдин, әлемдiк тәжiрибе кәсiпорынды тиiмдi басқарудың мәнi артқан сайын, өндiрiстiк шығындарды есепке алу және өзiндiк құнды калькуляциялау (өндiрiстiк есеп) басқарушылық есепке өзгердi, деп атап көрсетедi [2, 25 б]. Бұл Қазақстанның нарықтық қатынасқа өтуiмен және экономиканың барлық сферасында, өндiрiс құрал жабдықтарына меншiк институтының құралуына байланысты. Бiрақ қазiргi таңда, басқарушылық есеп Қазақстанда жұмыс iстейтiн мұнай газ және басқа да iрi шетелдiк Қаржы компанияларда ғана кеңiнен таралған. Бұған, Қазақстан Республикасының
Министрлiгiнiң бухгалтерлiк есеп және аудит әдiстемелiк Департаментiнiң, басқарушылық есептiң даму концепциясын әлi де анықтамағанын қосу керек.
Сонымен қатар кәсiпорында әр түрлi деңгейдегi менеджерлерге нарықта
1 ОҚО-да мақта – тоқыма кластерiн дамыту //Сана және нарық, №48, 2005. -5 б.
2 Сатубалдин С.С. Учетные системы транзитной экономики.- Алматы: GAUHAR, 2003.- 206 с.
3 Бухгалтерский учет в зарубежных странах. Учебник. /Я.В.Соколов, Ф.Ф.Бутынец, Л.Л.Горецкая, Д.А.Панков. отв.ред.Ф.Ф:Бутынец.-М.:ТК Велби, Изд-во Проспект, 2005.-664 с.
4 Ивашкевич В. Б. Бухгалтерский управленческий учет: Учеб.для вузов. -М.:Юристъ, 2003.- 618 с.
5 Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект. Пер. С англ./ под ред Я.В. Соколова.-М.: Финансы и статистика, 2000.- 465 с.
6 Управленческий учет /Под ред. В.Палия Р.Вандер Вила. -М.: ИНФРА-М, 1997.- 658 с.
7 Нидлз Б. и др. Принципы бухгалтерского учета / Б. Нидлз, Х. Андерсон, Д.Колдуэлл: пер. С англ./ Под ред. Я.В. Соколова.- 2-е изд., стреотип.- М.: Финансы и статистика, 2000.-425 с.
8 Скоун Т. Управленческий учет. / Пер. См англ. Под ред. Н.Д. Эриашвили. -М.: Аудит, ЮНИТИ,1997.-623 с.
9 Ткач В.М., Ткач М.В. Управленческий учет: Международный опыт.-М.:Финансы и статистика,1994.-758 с.
10 Тасмағанбетов Т.А. Басқарушы есеп, стратегиялық жоспарлау және талдау. Оқу құралы. - Алматы: Дәуір, 2002.-568.
11 Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. Изд.3 доп. и перераб. -Алматы: Центраудит-Казахстан, 2002.-727 с.
12 Сейдахметова Ф.С Бухгалтерский учет в современных условиях.- Алматы: Издательство «LEM», 2001.-356 с.
13 Тайгашинова К.Т. Управленческий учет логистических издержек.-Алматы:,Экономика,2006, С.6-7.-205 с.
14 Назарова В.Л., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Управленческий учет. Учебник. -Алматы: Экономика, 2005,-297 с.
15 Тайгашинова К. Т. Методические и теоретические основы управленческого учета (теория и методология).-Алматы,-2002- 280 с.
16 Ластовецкий В. Е. Учет затрат по местам и центрам ответственности. // Учет и экономический анализ в условиях современных форм хозяйствования / Под ред. д.э.н., проф. А.Д. Шеремета.-Москва,1990.-140 с.
17 Николаева С. А. Об учете затрат на производство по системе директ-костинг.// Учет и экономический анализ в условиях современных форм хозяйствования / Под ред. д.э.н., проф. А.Д. Шеремета.-Москва,1990.-32 с.
18 Бобижанов М. С. Упраленческий учет в ковровом производстве: Автореф. дис. к..э.н.-Москва,-1994-С.21.
19 Сатмурзаев А. А. Особенности формирования себестоимости сельскохозяйственной продукции в системе управленческого учета. ВКН.: «Системный анализ социального развития современной эпохи» / Материалы межд. научной конф. Посвященной 10-летию университета «Туран».- Алматы: Университет «Туран», 2002 - С. 139-143.
20 Сатмурзаев А. А. Учет затрат как информационная база для принятия управленческих решений // Журнал «Вестник КазНУ».- Алматы: Қазақ университеті. № 1(47), 2005 – С. 84-88.
21 Тулешова Г. К. Формирование и направления развития системы учета в Республике Казахстан: автореф. дис. д.э.н: 08.00.12.-Алматы,- 2006- С.22-23
22 Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. Пер. с англ. Под ред. Н.Д.Эриашвили.- М: Аудит, ЮНИТИ, 1998.-783 с.
23 Карпова Т.П. Управленческий учет.- М: Аудит, ЮНИТИ, 1998.-865с.
24 Бархатов А.П. Международный учет: Учеб. пособие. -М.: Издательско-книготорговый центр «Маркетинг», 2001 – 288 с.
25 Вахрушина М.А. Бухгалтерский управленческий учет: Учебное пособие.- М: Финстатинформ, 1999.-359 с.
26 Керимов В.Э. Управленческий учет: Учебник. -М: Издательский дом Дашков и К, 2001.-658 с.
27 Николаева О.Е., Шишкина Т.В. Управленческий учет: Учебное пособие. - М.: УРСС, 2000.- 368 с.
28 Рей В.В., Палий В. Управленческий учет. - М.: Инфра-М, 1997.- 356 с.
29 Новиченко П.П., Рендухов И.М. Учет затрат и калькулирование себестоимости продукции в промышленности. Учебник. - М.: Финансы и статистика 1992.- 506 с.
30 Дюсембаев К.Ш., Сатенов Б.И. «Директ-костинг»: теория, методология и практика.- Алматы: Экономика, 2002.-298 с.
31 Сатмурзаев А. А. Управленческий учет и система учета в Республике Казахстан. ВКН.: «Казахстан на пути к новой модели развития: тенденции потенциалы и иммеративы роста» / Материалы научно-практической конференции.: Сб. науч. Трудов / Под общей ред. д.э.н., проф. Н. К. Мамырова.-Алматы: Экономиак,-2001. - С. 204-210.
32 Сейдахметова Ф.С. «Современный бухгалтерский учет».-Алматы: Экономика, 2005.- 256 с.
33 Тулешева Г.К. « Финансовый учет и отчетность в соответствии с международными стандартами» часть 1,2. Учебное пособие.- Алматы, Бизнес информация, 2005.- 148 с.
34 Вахрушина М.А. Внутрипроизводственный учет и отчетность. -М.: АКДИ, Экономика и жизнь, 2000.- 358 с.
35 Ш. Ж. Жұрқабаева. Мақта рыногының қалыптасуы мен дамуы: жағдайы, болашағы және жетілдіру механизмі: автореф. дис. к.э.н: 08.00.05-Алматы,-2006-25 с.
36 Статистический сборник ЮКО и ее регионы.- Шымкент,1995.-2005г
37 Зона рискованного хлопководства //Аргументы и факты Казахстана, № 24, 2005.- С 8.
38 Мақтаралдың мақта кластерi // Егемен Қазақстан, №5, 2005, 6-7 бб.
39 Сырец, текстиль, рынок // Казахстанская правда. №24, 2005- С.2-4.
2 Сатубалдин С.С. Учетные системы транзитной экономики.- Алматы: GAUHAR, 2003.- 206 с.
3 Бухгалтерский учет в зарубежных странах. Учебник. /Я.В.Соколов, Ф.Ф.Бутынец, Л.Л.Горецкая, Д.А.Панков. отв.ред.Ф.Ф:Бутынец.-М.:ТК Велби, Изд-во Проспект, 2005.-664 с.
4 Ивашкевич В. Б. Бухгалтерский управленческий учет: Учеб.для вузов. -М.:Юристъ, 2003.- 618 с.
5 Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект. Пер. С англ./ под ред Я.В. Соколова.-М.: Финансы и статистика, 2000.- 465 с.
6 Управленческий учет /Под ред. В.Палия Р.Вандер Вила. -М.: ИНФРА-М, 1997.- 658 с.
7 Нидлз Б. и др. Принципы бухгалтерского учета / Б. Нидлз, Х. Андерсон, Д.Колдуэлл: пер. С англ./ Под ред. Я.В. Соколова.- 2-е изд., стреотип.- М.: Финансы и статистика, 2000.-425 с.
8 Скоун Т. Управленческий учет. / Пер. См англ. Под ред. Н.Д. Эриашвили. -М.: Аудит, ЮНИТИ,1997.-623 с.
9 Ткач В.М., Ткач М.В. Управленческий учет: Международный опыт.-М.:Финансы и статистика,1994.-758 с.
10 Тасмағанбетов Т.А. Басқарушы есеп, стратегиялық жоспарлау және талдау. Оқу құралы. - Алматы: Дәуір, 2002.-568.
11 Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. Изд.3 доп. и перераб. -Алматы: Центраудит-Казахстан, 2002.-727 с.
12 Сейдахметова Ф.С Бухгалтерский учет в современных условиях.- Алматы: Издательство «LEM», 2001.-356 с.
13 Тайгашинова К.Т. Управленческий учет логистических издержек.-Алматы:,Экономика,2006, С.6-7.-205 с.
14 Назарова В.Л., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Управленческий учет. Учебник. -Алматы: Экономика, 2005,-297 с.
15 Тайгашинова К. Т. Методические и теоретические основы управленческого учета (теория и методология).-Алматы,-2002- 280 с.
16 Ластовецкий В. Е. Учет затрат по местам и центрам ответственности. // Учет и экономический анализ в условиях современных форм хозяйствования / Под ред. д.э.н., проф. А.Д. Шеремета.-Москва,1990.-140 с.
17 Николаева С. А. Об учете затрат на производство по системе директ-костинг.// Учет и экономический анализ в условиях современных форм хозяйствования / Под ред. д.э.н., проф. А.Д. Шеремета.-Москва,1990.-32 с.
18 Бобижанов М. С. Упраленческий учет в ковровом производстве: Автореф. дис. к..э.н.-Москва,-1994-С.21.
19 Сатмурзаев А. А. Особенности формирования себестоимости сельскохозяйственной продукции в системе управленческого учета. ВКН.: «Системный анализ социального развития современной эпохи» / Материалы межд. научной конф. Посвященной 10-летию университета «Туран».- Алматы: Университет «Туран», 2002 - С. 139-143.
20 Сатмурзаев А. А. Учет затрат как информационная база для принятия управленческих решений // Журнал «Вестник КазНУ».- Алматы: Қазақ университеті. № 1(47), 2005 – С. 84-88.
21 Тулешова Г. К. Формирование и направления развития системы учета в Республике Казахстан: автореф. дис. д.э.н: 08.00.12.-Алматы,- 2006- С.22-23
22 Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. Пер. с англ. Под ред. Н.Д.Эриашвили.- М: Аудит, ЮНИТИ, 1998.-783 с.
23 Карпова Т.П. Управленческий учет.- М: Аудит, ЮНИТИ, 1998.-865с.
24 Бархатов А.П. Международный учет: Учеб. пособие. -М.: Издательско-книготорговый центр «Маркетинг», 2001 – 288 с.
25 Вахрушина М.А. Бухгалтерский управленческий учет: Учебное пособие.- М: Финстатинформ, 1999.-359 с.
26 Керимов В.Э. Управленческий учет: Учебник. -М: Издательский дом Дашков и К, 2001.-658 с.
27 Николаева О.Е., Шишкина Т.В. Управленческий учет: Учебное пособие. - М.: УРСС, 2000.- 368 с.
28 Рей В.В., Палий В. Управленческий учет. - М.: Инфра-М, 1997.- 356 с.
29 Новиченко П.П., Рендухов И.М. Учет затрат и калькулирование себестоимости продукции в промышленности. Учебник. - М.: Финансы и статистика 1992.- 506 с.
30 Дюсембаев К.Ш., Сатенов Б.И. «Директ-костинг»: теория, методология и практика.- Алматы: Экономика, 2002.-298 с.
31 Сатмурзаев А. А. Управленческий учет и система учета в Республике Казахстан. ВКН.: «Казахстан на пути к новой модели развития: тенденции потенциалы и иммеративы роста» / Материалы научно-практической конференции.: Сб. науч. Трудов / Под общей ред. д.э.н., проф. Н. К. Мамырова.-Алматы: Экономиак,-2001. - С. 204-210.
32 Сейдахметова Ф.С. «Современный бухгалтерский учет».-Алматы: Экономика, 2005.- 256 с.
33 Тулешева Г.К. « Финансовый учет и отчетность в соответствии с международными стандартами» часть 1,2. Учебное пособие.- Алматы, Бизнес информация, 2005.- 148 с.
34 Вахрушина М.А. Внутрипроизводственный учет и отчетность. -М.: АКДИ, Экономика и жизнь, 2000.- 358 с.
35 Ш. Ж. Жұрқабаева. Мақта рыногының қалыптасуы мен дамуы: жағдайы, болашағы және жетілдіру механизмі: автореф. дис. к.э.н: 08.00.05-Алматы,-2006-25 с.
36 Статистический сборник ЮКО и ее регионы.- Шымкент,1995.-2005г
37 Зона рискованного хлопководства //Аргументы и факты Казахстана, № 24, 2005.- С 8.
38 Мақтаралдың мақта кластерi // Егемен Қазақстан, №5, 2005, 6-7 бб.
39 Сырец, текстиль, рынок // Казахстанская правда. №24, 2005- С.2-4.
Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті
ӘОЖ 657. 22 : 677. 03
Қолжазба құқығында
ТУРЕБАЕВА ЖАНАТ КАМАЛОВНА
Мақта тазалау кәсіпорындарының басқарушылық есебін және
ішкі аудитін ұйымдастыруды жетілдіру
( Шардара - мақта ЖШС - нің зауыттарының мысалында )
08.00.12 - Бухгалтерлік есеп, аудит, статистика
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
э. ғ. к., доцент, C.Т. Міржақыпова
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007 ж.
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИ-КАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ
1. Басқарушылық есептiң экономикалық мазмұны, мақсаты мен мiндеттерi ...7
1.2 Мақта тазалау кәсіпорындарында басқарушылық есепті ұйымдастырудың
жалпы қағидалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 19
1.3 Мақта шаруашылықтары мен мақта тазалау кәсіпорындарының салалық,
өндірістік және технологиялық ерекшеліктері және олардың басқарушылық
есебін ұйымдастыруға әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 30
2 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Мақта тазалау кәсіпорыны қызметінің сферасында басқарушылық есепті
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Басқарушылық есепте бастапқы құжат айналымының тәртібі
... ... ... ... .. 58
2.3 Мақта өнімінің өзіндік құнын есептеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
3 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Мақта тазалау кәсіпорындарында басқарушылық есебін
жетілдіру ... ... ... 84
3.2 Мақта өнімінің өндірістік шығындарының ішкі аудит қызметін ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 96
3.3 MS EXCEL негізінде басқару есебін автоматтандыру
... ... ... ... ... ... ... ... 121
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 133
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 136
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 141
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентi Н.
Ә. Назарбаевтың жыл сайын дәстүрлi түрде өткiзiлетiн ауыл шаруашылығы
мәселелерiне арналған кезектi республикалық кеңесте сөйлеген сөзiнде,
Үкiмет пен барлық деңгейлердегi әкiмдер алдына үстiмiздегi және одан
кейiнгi 2006-2007 жылдарға мiндеттер қоя отырып, мемлекет басшысы, ауыл
шаруашылығы өнiмдерiн өндiруде және өңдеуде кластерлiк жүйенi белсендi
пайдалану қажет, Қазақстанда дамыту үшiн перспективалы саналатын жетi
салалық кластерлердiң ауыл шаруашылығына тiкелей байланыстылары тамақ және
тоқыма өнеркәсiбi кластерлерi. Тоқыма өнеркәсiбiн дамытудың көкейкестiлiгiн
оңтүстiктегi мақта шаруашылығын жоғары әлеуметiмен түсiндiруге болады. Бұл
бағыттағы жұмыстар қазiр де жүргiзiлiп жатыр, - деп атап көрсеттi [1, 6 б].
Ел экономикасын дамытудың бизнес белсендi қатыса алатын келесi бiр
келешегi мол бағыты ретiнде Президент кластерлер қалыптастыруды атады.
Республиканың оңтүстiгi мақта-текстиль кластерiн құрудың үлкен
мүмкiндiктерiне ие. Жыл сайын мұнда төрт жүз тоннадан астам мақта шикiзаты
өндiрiледi, оның жетi пайызы ғана сол жерде өңделедi. Бұл факт бiздiң
экономиканың шикiзаттық бағыттылығын анық көрсетедi. Қалыптасқан жағдайды
шикiзат негiзiнде өнiмдi, жоғары қосылған құнмен шығаруды жолға қою арқылы
өзгертуге болады. Мiне, осы мақсатқа Оңтүстiк Қазақстан облысында
Оңтүстiк еркiн экономикалық аймағын құру идеясы бағытталған.
Республиканың Оңтүстiк аймағының алдында шикiзат – талшық – мата – дайын
өнiм, жалпы кластерлiк тiзбектегi мақта шаруашылығы мен тоқыма және тiгiн
өнеркәсiбiнiң кәсiпорындары арасында байланыстырушы тiзбек болатын, мақта
шикiзатын өңдеудiң қазiргi заманғы кәсiпорындарын ашу мен дамыту
тапсырмалары тұр. Бұл тапсырманы жүзеге асыру, мақта тазалау кәсiпорындарын
басқару жүйесiн жетiлдiрудi, есеп, бақылау және экономикалық талдау сияқты
қызметтерiн жақсартуды талап етедi.
1997 жылдан бастап Қазақстан есепке алу мен есептiң ұлттық стандартын
халықаралық стандарт талаптарына сәйкес жүргiзудi маңызды қадам жасай
бастады. Бұған есеп пен қаржылық есептеулердi реттейтiн қазiргi
заңдылықтарға өзгерiстер мен қосымшалар, сонымен қатар бухгалтерлiк есептiң
шоттарының жаңа Типтiк жоспарын iске асыру ықпал еттi.
С. С. Сатубалдин, әлемдiк тәжiрибе кәсiпорынды тиiмдi басқарудың мәнi
артқан сайын, өндiрiстiк шығындарды есепке алу және өзiндiк құнды
калькуляциялау (өндiрiстiк есеп) басқарушылық есепке өзгердi, деп атап
көрсетедi [2, 25 б]. Бұл Қазақстанның нарықтық қатынасқа өтуiмен және
экономиканың барлық сферасында, өндiрiс құрал жабдықтарына меншiк
институтының құралуына байланысты. Бiрақ қазiргi таңда, басқарушылық есеп
Қазақстанда жұмыс iстейтiн мұнай газ және басқа да iрi шетелдiк Қаржы
компанияларда ғана кеңiнен таралған. Бұған, Қазақстан
Республикасының
Министрлiгiнiң бухгалтерлiк есеп және аудит әдiстемелiк Департаментiнiң,
басқарушылық есептiң даму концепциясын әлi де анықтамағанын қосу керек.
Сонымен қатар кәсiпорында әр түрлi деңгейдегi менеджерлерге нарықта
күшейген бәсекелестiк жағдайда, басқарушылық шешiмдi қабылдауға мүмкiндiк
беретiн, iшкi есеп және есептеулер жүйесiн жасаудың объективтi қажеттiлiгi
де бар. Есеп, ең алдымен, кәсiпорын оның құрылымдық бөлiмшелерiн басқару
мақсаты үшiн қажет мәлiметтердi беруi керек. Осы талаптарға басқарушылық
есеп жауап бередi. Сондықтан ақпаратты iшкi пайдаланушылардың, олардың
басқарушылық есептiң әдiстемелiк және ұйымдастырушылық негiзiн жасау
сұрақтары ерекше өзектi және маңызды болады. Мәселенiң өзектiлiгi,
Қазақстанның жеке меншiк иелiгiндегi және өз қызметiнiң ерекше салалық,
өндiрiстiк және технологиялық ерекшелiктерiне ие, мақта тазалау
өнеркәсiбiнiң кәсiпорындары үшiн оның жеткiлiксiз жасалуымен күшейедi.
Аталған жағдайлар диссертациялық зерттеу тақырыбы ретiнде басқарушылық
есептi мақта тазалау кәсiпорындарында ұйымдастыру, оның өзектi мәселелерiн
таңдауды анықтады.
Зерттеудің мақсаты мен мiндеттерi. Диссертациялық жұмыстың мақсаты
аймақты дамытудың мақта-кластер моделiне интеграциялау жағдайында
басқарушылық есеп және аудит теориясы мен тәжірибесін зерттеу негізінде,
мақта тазалау кәсiпорынында басқарушылық есеп және ішкі аудитті одан әрі
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсатқа сәйкес диссертациялық жұмыста келесi мiндеттер алға
қойылды:
- мақта тазалау шаруашылығының салалық, өндiрiстiк және технологиялық
ерекшелiктерiнің басқарушылық есептi ұйымдастыруға және оның
қағидаларының қалыптасуына тигізетін әсерін анықтау;
- мақта тазалау кәсiпорындарында жауапкершілік орталықтары бойынша
есеп жүргізу әдістемесін ұсыну;
- басқарушылық есеп қызметi жағдайында мақта өнiмiнiң өзiндiк құнын
калькуляциялау жүйесiн жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау;
- мақта тазалау ұйымдарында ішкі аудит қызметін ұйымдастыру бойынша
ұсыныстар беру;
- басқарушылық есепте инновациялық технологияларды енгізу мақса-тында,
құжат айналымын одан әрі жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Диссертациялық жұмыстың орындалуы
барысында автор мақта шаруашылығын дамыту мәселесі бойынша және
басқарушылық есеп пен ішкі аудит сұрақтарының теориялық және әдістемелік
мәселелері бойынша жарық көрген шетелдік және отандық ғалымдардың
еңбектеріне сүйенді. Олардың ішінде алыс және жақын шетелдерден келесі
ғалымдарды атап өтуге болады: А. Д. Шереметтің, М. А. Вахрушинаның, Т. П.
Карпованың, О. Е. Николаеваның, С. А. Николаеваның, В. И. Ткачтің, Т.
В.Шишкованың, В. Керимованың, В. Б. Ивашкевичтің және Н. Ю. Джураев,
К.Жуманазиев, Б. Махсудов, А. М. Джуманов және басқалары. Қазақстан
Республикасында да басқарушылық есеп пен ішкі аудит қызметін дамытуға өз
үлесін қосқан ғалымдар: В. К. Радостовец, В. В. Радостовец, С. С.
Сатубалдин, К. Ш. Дюсембаев, С. Д. Тәжібаев, М. С. Ержанов, Т.
Тасмаганбетов, Ф. С. Сейдахметова, К. Т. Тайгашинова, В. Л. Назарова, С.
Ж. Жақыпбеков, А. А. Сәтмырзаев және тағы басқалар. Сондай-ақ, шетел
ғалымдары Ф. Шмидтің, Э. Шмаленбахтың, ДЖ. Чербонидің, У. Патонның, Э. С.
Хендриксеннің, Ж. Б. Дюмаршенің, И. Иваттың Х. Блектің, А. Дайленің, К.
Друридің, В. Кильгердің, И. Клооктің, Х. Плауттың, П. Рибельдің, П.
Хорваттың, Ч. Хорнгреннің, Б. Штайтмайердің , ДЖ. Фостер, В. П. Палий мен
Рэй Вандер Вилдың, Б. Нидлз, Х. Андерсон мен Д. Колдуэллдің, Т. Скоунның
еңбектерінде басқарушылық есеп, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және
жалпы аудит жөнінде кеңінен зерттелінген.
Жоғарыда аталған ғалым-зерттеушілердің басқарушылық есепті ұйымдастыру,
жүргізу, тексеру, бақылау жұмыстарынының тиімділігін арттыру мәселелеріне
қосқан үлестері аз емес, олардың әрқайсысы өздерінің жете, тиянақты
тәжірибелерімен ерекшеленеді. Дегенмен, отандық және шетелдік ғалым-
зерттеушілердің еңбектерінде басқарушылық есепті ұйымдастыруда мақта
шаруашылығы ғылыми тұрғыдан зерттеу нысаны ретінде қарастырылмаған.
Сондықтан, аталған жағдайлар диссертациялық зерттеу тақырыбы ретiнде
басқарушылық есептi мақта тазалау кәсіпорындарында ұйымдастыру, оның өзектi
мәселелерiн таңдауды анықтады.
Зерттеу жұмыстарының пәні мен объектілері ретінде Қазақстан
Республикасының Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта тазалау
кәсiпорындарында есеп және есеп берудiң қазiргi жүйесi, оның ішінде
“Шардара-мақта” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің (ЖШС) мақта
зауыттары алынды. Зерттеу пәні болып, мақта тазалау кәсiпорындарында есепке
алу және есептiк мәлiметтер, мақта шикiзатын өңдеу кәсiпорындарында есеп,
бақылау және экономикалық талдаудың қолданылып отырған әдiсi мен
ұйымдастырылуы есептелiнедi.
Танымның диалектикалық тәсiлi, жүйелi талдау, экономикалық талдау
теориясы, экономика-математикалық әдiстер және т.б. диссертациялық жұмыстың
теориялық және әдiстемелiк негiзi болды. Жұмысты жазу процесiнде
бухгалтерлiк есептiң стандарттары, өнеркәсiп кәсiпорынында есепке алу мен
есеп берудi ұйымдастырудың нормативтi құжаттары, сонымен қатар,
бухгалтерлiк есеп және талдау облысындағы шетелдiк және отандық ғалымдар
мен мамандардың ғылыми еңбектерiнiң нәтижелерi пайдаланылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Нарық жағдайында мақта тазалау
кәсіпорындарының салалық, өндірістік және технологиялық ерекшеліктерін
есепке ала отырып, ұйым iшiнде басқарушылық есеп және ішкі аудит қызметін
ұйымдастыру мен жетілдіру мәселелері бойынша ұсыныстар жасау болып
табылады.
Зерттеу барысында қорғауға ұсынылған келесi маңызды нәтижелер алынды:
- мақта тазалау кәсіпорындары үшін басқарушылық есеп қағидалары
нақтыланып, мақта тазалау қызметінің салалық, өндiрiстiк және технологиялық
ерекшеліктерінің басқарушылық есебін ұйымдастыруға тигізетін әсері
анықталды;
- басқарушылық есебін ұйымдастыруды жетілдіру бағыттарының бірі
-жауапкершілік орталықтары бойынша есеп жүргізу әдістемесі көрсетілді;
- мақта өнімдері мен оның түйiндес өнiмiн дайындаудың, тасымалдаудың
және өңдеудiң өндiрiстiк-технологиялық ерекшелiктерiн есепке алатын
калькуляциялаудың моделi ұсынылды;
- саладағы өндірістік шығындарға ішкі аудит жүргізу әдістемесі
жасалынды;
- MS EXCEL бағдарламасының көмегімен басқарушылық есепте инновациялық
технологияларды енгізу мүмкіншіліктері айқындалып, ұсыныстар жасалынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжiрибелiк маңыздылығы. Диссертацияда
берілген ұсыныстар мен қорытындылар бухгалтерлiк қызметтi қайта құруға
оның негiзiнде мақта тазалау кәсiпорынында басқару жүйесiн ұйымдастыру
мен жетiлдiруге ықпалын тигiзедi. Зерттеу тиiмдi шешiм қабылдауға, ұйым
iшiндегi басқару жүйесiнде жедел құжат нәтижелерiн әр түрлi деңгейдегi
басшылар мен менеджерлерге, өндiрiстiк процесстердi басқару мен
кәсiпорынның болашақ дамуын болжау, оның бақылау функциясын жетiлдiру
негiзiнде ақпараттық iс-қимылын көтеруге, мақта өнiмiнiң өзiндiк құнын
төмендету және тиiмдiлiгiн көтеруге негіз болады, сондай-ақ, есеп және
аудит мамандарын дайындайтын жоғары оқу орындарында пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерiнің мақұлдануы. Диссертацияда қамтылған ғылыми
зерттеудiң нәтижелері мен ұсыныстары Оңтүстік Қазақстан облысында
орналасқан Шардара мақта ЖШС-нің мақта тазалау кәсiпорындарында басқару
және дамыту жоспарларын дайындауда пайдаланылды және Шымкент қаласындағы
Мирас университетінде Басқару есебі және Аудит пәндерін оқыту
үрдісіне ендірілді.
Жұмыс нәтижелері мен қорытындылары халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференциялар мен республикалық кезеңдік басылымдарда баяндалып жарық
көрді. Қазақстан Республикасындағы білім концепциясын жүзеге асырудың
қазіргі кезеңдегі жағдайы (Оңтүстік Қазақстан Ашық университеті, Шымкент,
2005), Қаржы-қаражат – Финансы Казахстана , Алматы - 2005, № 6, Аль
Пари , Алматы, 2005 - № 4 (44), Наука и техника в ХХІ веке, актуальные
проблемы повышения качества подготовки специалистов (Университет Мирас,
Шымкент, 2006), Қ. А. Яссауи атындағы ХҚТУ- нің 15-жылдығына арналған
Бәсекелі экономиканы қалыптастыру және дамыту мәселелері (ХҚТУ, Шымкент,
2006), Қаз ЭУ хабаршысы , Алматы, 2007 - № 1.
Зерттеу бойынша жариаланған еңбектер. Диссертациялық зерттеу жұмысы
бойынша жалпы көлемі 3,6 баспа табақ болатын 9 ғылыми мақала ресми
басылымдарда жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың көлемi мен құрылымы. Диссертация құрылымы
кiрiспеден, үш бөлiмнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен
және қосымшалардан тұрады. Диссертация көлемі 140 бетті, 18 кесте, 28
суретті қамтиды.
1 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ЖАЛПЫ
ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Басқарушылық есептің экономикалық мазмұны, мақсаты мен
мiндеттерi
Кез келген ғылыми жұмыс зерттеу пәнінің қалыптасу және даму тарихын
зерттеуден, тапсырманы қою мен оны шешудің әр-түрлі пікірлері мен тәсілдері
келтірілген әдебиетпен танысудан басталады. Тарихты, басқарушылық есептің
құрылуы мен дамуын, оның институциализмі туралы білмей, басқарушылық
есептің экономикалық мазмұнын, мақсаты мен мiндеттерiн ашу мүмкін емес,
оларды шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады.
Көптеген уақыт бойы бухгалтерлік есеп шаруашылық операцияларды екі
қайтара жазу тәсілімен тіркеу және бухгалтерлік есепті құру құралы ғана
болып келді. Бухгалтерлік есептің бөлігі ретінде шығындарды есепке алу
(өндірістік есеп), шығынды, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін
жинақтауды ғана қамтамасыз етіп келді. Сонда да, ХХ ғасырдың басында
дәстүрлі есеп, бәсекелестіктің күшеюі, өндіріс технологиясының күрделенуi,
жағдайында, басқарудың қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыра алмайтыны
белгілі болды. Осынының салдарынан жұмысты (қызметтi) нормалау тәсілінің
өңделуі негізінде (Ф.Тейлор жүйесі) есептің бақылау қызметі, стандартты
шығындарды калькуляциялау жүйесі мен ауытқулардың жедел талдауын пайдалану
жолымен күшейтілді. Бұл жағдайлар басқарушылық есептiң дамуының бiрiншi
кезеңiне жатады.
Екінші кезең 30 жылдардың ортасынан басталды және ол ең алдымен
ауыспалы шығындарды ( директ-костинг деген атау алған) калькуляциялау
жүйесін жасау және жауапкершілік орталықтары бойынша есепке алумен
байланысты. Осы жүйелерді енгізу нәтижесінде, ресми есепті құруда тек қана
ақшалай өлшемдерді пайдаланып қана қоймай өнімді калькуляциялау
қажеттілігіне емес, ағымды басқарушылық шешімдерді қабылдауға бағытталған,
бухгалтерлік есептің жеке тармағы қалыптасты.
Басқарушылық есеп құрамдас бөлік ретінде XX ғасырдың 50-ші жылдарында
құралды. Осы уақыттан бастап ол АҚШ-тың, соңынан әлемнің басқа елдерінің
университеттерінде менеджерлер үшін міндетті оқу курсына айналды.
Басқарушылық есептің дамуының үшінші кезеңi 70-ші жылдардың ортасында
технологиялар мен басқару жүйелеріндегі ірі өзгерістер жағдайындағы
стратегиялық басқару ролінің күшеюінің әсерінен басталды.
Есепті-аналитикалық шетел әдебиеттерінде басқарушылық есепті
ұйымдастыру теориясы мен тәжірибесіне жеткілікті көңіл бөлінген. Соңғы
жылдары Қазақстанда орыс және қазақ тілдерінде біршама монографиялар,
оқулықтар мен статьялар, сонымен қатар басқарушылық есеп бойынша әйгілі
еңбектердің аударма басылымдары шықты.
Басқа ғалымдармен біріге отырып Бухгалтерский учет от истоков до наших
дней оқу құралын шығарған, бухгалтерлік есептің белгілі тарихшысы Я.В.
Соколов Ф. Шмидтің, Э. Шмаленбахтың, ДЖ.Чербонидің,
У. Патонның, Э.С. Хендриксеннің, Ж.Б. Дюмаршенің, И. Иваттың және
басқа да ғұлама есепшілердің еңбектерін білмей, қазіргі заманғы есепші болу
мүмкін емес деп дұрыс атаған [3, 4 б], сонымен қатар осы есепші ұлы орыс
ғалымдары Ф.В. Езерскийдің, А.П.Рудановскийдің, А.М. Галаганның,
Н.А.Блатовтың, И.Р.Николаевтың және тағы басқалардың атын айта да алмайды
деген пікір де бар [3, 3 б].
В.Б. Ивашкевичтің пікірі бойынша шетелдік ғалымдар арасында ең
атақтылары Х.Блектің, А.Дайленің, К. Друридің, В. Кильгердің, И. Клооктің,
Х. Плауттың, П.Рибельдің, П. Хорваттың, Ч. Хорнгреннің, Б. Штайтмайердің
еңбектері [4, 15 б].
Біздің пікіріміз бойынша Ресей мамандарының ішінен А. Д. Шереметтің,
М.А.Вахрушинаның, Т.П.Карпованың, О.Е.Николаеваның, С. А. Николаеваның, В.
И. Ткачтің, Т. В. Шишкованың, В. Керимованың, В. Б. Ивашкевичтің және т.б.
оқулықтары мен монографияларын атауға болады. К. Друри, В. Палий және Р.
Вандер Вильдің, Ч. Хорнгрен, Дж. Фостер, Б. Нидлздің және тағы басқа шетел
ғалымдарының аударма басылым кітаптары кеңінен қолданылады.
Басқару немесе басқару терминіне байланысты басқарушылық есептің
экономикалық мазмұны мен мақсатына бірнеше анықтама берейік.
Ч.Т.Хорнгрен мен ДЖ. Фостер басқарушылық есеп терминінің
экономикалық мазмұнын өндірістік есеппен салыстыра отырып ашады:
Басқарушылық есеп - бұл қайсібір объектілерді басқаруға қажеттi
ақпараттарды анықтау, өлшеу, жинау, жүйелеу, талдау, интерпретациялау мен
беру. Оның синонимі ішкі есеп (internal). Өндірістік есептің басты мақсаты
(cost acconting) - өнім мен қызметтің өзіндік құнын калькуляциялау, оның
мәліметтері запастарды бағалау, пайданы есептеу үшін пайдаланылады және
ішкі және сыртқы пайдаланушыларға түседі. Осы ұстанымда қарастыратын
болсақ, онда өндірістік есеп - бұл басқарушылық есеп қосу қаржы есебінің
кіші бөлігі [5, 8 б]. Осыдан түйiндегенiміз, авторлар есептің
көрсетілген түрлерінің арасындағы ерекшеліктерді ескере отырып, Қазіргі
заманғы өндірістік есепті көбінесе басқарушылық деп атайды (management
accounting) деп теңдестiредi [5, 7 б].
В.П.Палий мен Рэй Вандер Вилдың пікірі бойынша, Басқарушылық есептің
мәні кәсіпкерлік қызметті басқару процесінде менеджерлерге қажет немесе
керек болуы мүмкін ақпаратты ұсынуда [6, 89 б]. Мұнда, байқағанымыздай
терминнің мазмұны нақтыланады, яғни Ч. Т. Хорнгрен мен ДЖ. Фостер бойынша
қайсібір объектіні басқару сөзі кәсіпкерлік қызметті басқару сөзімен
алмастырылған.
В.Б. Ивашкевич басқарушылық есептің экономикалық мазмұнын ашуға жүйелі
тәсіл көзқарасында, анықтамаға жүйе терминін қоса отырып ұмтылады:
Қазіргі түсінік бойынша басқарушылық есеп, кәсіпорында басқару жүйесінің
қызметіне қажет ақпаратты алу мен жеткізуді қамтамасыз ететін жүйе болып
табылады [4, 25 б]. Бірақ осымен қатар ол өндірістік және басқарушылық
есептің функцияларын шектейді: Басқарушылық есеп екі компоненттен тұрады:
өнімді өндіру мен өткізуді кәсiпорын iшiнде басқару үшін қажет өндірістік
есеп және тікелей қаржы қызметін басқаруға арналған қаржы есебінің бөлігі
[4, 25 б].
Принципы бухгалтерского учета аударма басылымының авторлары Б. Нидлз,
Х. Андерсон мен Д. Колдуэллдің пікірлері де қызығушылық тудырады, оларға
басқарушылық есептің экономикалық мазмұнын ашу мақсатында, бухгалтерлік
есеп мамандарының барлығы дерлік сілтеме жасайды: Басқарушылық есеп тілі
мен шығындар талдауы (managerial acconting) кәсіпорын ішіндегі
коммуникацияның негізгі жүйесін көрсетеді. Басқарушылық есеп қаржы есебін
кеңейтеді және ең алдымен фирманың ішкі операцияларында пайдаланылады. Оның
мақсаты - нақты өндірістік көрсеткіштерге жетуге жауапты менеджерлерді
ақпаратпен қамтамасыз ету [7, 424 б].
Т. Скоунның кітабының алғы сөзінде басқарушылық есептің мақсаттарын
анықтауға ең қысқа анықтама беріледі: басшыға дұрыс шешім қабылдауға
көмектесу [8, 5 б], ал терминнің экономикалық мәні басқару қызметтерімен
байланыста ашылған: Басқарушылық есепті менеджерлерге басты сфераларда
көмек беру мақсатында, қаржылық мәліметтерді ұсыну арқылы анықтауға
болады:
• Жоспарлау
• Бақылау
• Шешім қабылдау [8, 9 б].
В. И. Ткач, М. В. Ткач басқарушылық бухгалтерия терминін пайдалана
отырып, оның басты тағайындалуын кәсіпорынның қатаң нарықтық бәсекелестік
жағдайында өмір сүруі бойынша оптималды шешімдер іздеу мен қабылдауға
мәліметтер ұсынудан көреді [9, 124 б].
Басқарушылық есептің экономикалық мазмұны оған тән мінездемелер арқылы
ашылады, олар: икемділік; соңғы нәтижеге нақты бағыттылық; өзіндік құнның
әр түрлі категориясымен қызмет; шарттылық, автономдық [9, 120 б]. Біздің
пiкiрiмiзше, бұл мінездемелер кәсіпорында басқарушылық есепті ұйымдастыру
қағидаларын анықтауда ғылыми мәнге ие болады.
Белгілі қазақстандық ғалымдардың бірі, академик С. С. Сатубалдин
басқарушылық есептің экономикалық мәніне, оны өндіріс шығындарын басқарумен
тікелей байланыстыра отырып, ерекше анықтама береді; басқарушылық есеп –
менеджерді, ағымды және стратегиялық жоспарлау, ресурстарды тиімді
пайдалану және компания мен оның бөлімшелерінің қызметін бағалау мақсатында
шешімдер қабылдауға қажет ақпаратпен қамтамасыз ететін, компанияның
өнімінің шығындарын басқару тармағы [2, 26 б].
Сонымен қатар С. С. Сатубалдин В. Николаевамен берген анықтамасымен,
Компаниядағы басқарушылық есеп - фирманың басқару аппаратын тиімді
басқаруды қамтамасыз ету мақсатында, шешім қабылдауға қажетті мәліметтермен
қамтамасыз ететін жүйе [2, 26 б]. Бұл басқарудың жеке жүйесі емес,
шығындарды басқарудың тармағы деген түзету енгізе отырып келіседі.
Қазақ тіліндегі әдебиеттерге келетін болсақ, ең бірінші болып 2002 жылы
Т.Тасмағанбетовтың Басқарушы есеп, стратегиялық жоспарлау және талдау деп
аталатын кітабы жарық көрді. Ол басқарушы, басқарушылық шешім
терминдеріне сүйене отырып басқарушы есебі терминін енгізді. Ал
Қазақстанның жоғарғы оқу орындарының оқу бағдарламаларында Управленческий
учет пәні Басқару есебі деген атаумен оқылады, біз егер оларды синоним
терминдер деп есптеуге болатын болса, Басқарушылық есеп терминін
басшылыққа аламыз.
Т.Тасмағанбетов өзінің монографиясының мақсатын төмендегiдей анықтайды:
... бұл еңбекте басқарушы есепті жас экономикалық ғылым (оқу құралы)
ретінде жаңаша тұрғысынан көрсетуге талпыныстар жасалып отыр [10, 4 б].
Осы жерде басқарушылық есептің экономикалық мазмұны мен мақсатын анықтайды:
бір жағынан, басқарушы есеп - бұл шаруашылық субъектінің ақпараттық
жүйесінің бір бөлігі, басқа жағынан,-қызметтерді (жұмыстарды) жоспарлау мен
шешім қабылдау үшін басшыны қажет ақпараттармен қамтамасыз ету, жедел түрде
басқару мен бақылауға көмек беру, белгіленген бағдарламаны орындау
барысында шаруашылық субъектінің қызметкерлерін ынталандыру, ұйым ішіндегі
басқару аппаратының, жеке қызметкерлердің, бөлімшелердің қызметтерін
(жұмыстарын) бағалау мақсатындағы жасалатын іс әрекет. Осыдан келіп,
басқарушы есептің мақсаты болып, өткен құбылыстарды талдау негізінде
болашаққа ұсыныстар жасау болып табылады. Міне, сондықтан басқарушы есепті
кей кезде болашаққа талдау жасау деп те айтады [10, 4 б]. Соңғы сөйлемде
осы орайда В.Палий мен Р.Вандер Вил айтқан келесі ой пікір қайталанатын
сияқты: Басқарушылық есептен міндетті түрде болашаққа және істің барысына
әсер ету үшін не істеу керек екендігіне көңіл аудару талап етіледі. Өткенді
өзгертуге болмайды, бірақ оны болашақта басшылыққа алу мақсатында зерттеуге
болады [6, 89 б].
Т. Тасмағанбетовтың әдебиеттерде жиі кездесетін басқарушылық есептің:
экономикалық мазмұнына байланысты: Сондықтан, авторлардың көпшілігінiң
жорамалы бойынша, ең қарапайым түрде баяндап жазғанда басқарушы есебі
жүйесінің мәні әр түрлі деңгейдегі кәсіпорын басқарушыларының басқару
шешімдерді қабылдауы үшін, қажет көлемде сезімталдық тұрғысынан жинақталған
ақпараттардан тұрады делінген. Егер бұл тап осындай мазмұнда болса, онда ол
бірден-бір зерттеушілердің пікір таласын туғызбайды [10, 12 б] деген
пiкiрiмен келіспеуге болмайды.
Басқарушылық есептің мәніне қатысты әр-түрлі көзқарастарға талдау
жасай отырып, Т.Тасмағанбетов ... осы күнге дейін нарықтық жағдайда, жарық
көрген әдебиеттерде басқарушы есептің тұжырымдалған ұғымы жоқ деген
пiкiрге тоқталады және терминнің экономикалық мазмұнын былайша ашуды
ұсынады: Біздің пікірімізше, басқарушы есебі - бұл экономикалық
интегралданған есептеулердің және жиынтық ақпараттық мәліметтерінің
негізінде (базасында) кәсіпорындардың қызметтерін белгілі бір бағытқа
бағыттау үшін қабылданатын басқарушылық шешімдердің жүйесін жасау [10, 13
б].
Қазақстандық есепті-аналитикалық әдебиеттерге талдауды жалғастыра
отырып В.В.Радостовецті атамауға болмайды, ол бухгалтерлік есептің отандық
мектептерінің негізін қалаушылардың бірі, оның оқулықтары қазіргі кезде
кәсіпорында бухгалтерлік есепті жүргізудің теориясы мен тәжірибесінiң
классикасы болып отыр. Оның басшылығымен авторлар ұжымы өндірістік есеп
пен басқарушылық есеп терминдерін теңдестіреді: Орта және ірі
кәсіпорындарда бухгалтерия құрамында өндірістегі шығындарды есепке алу және
өзіндік құнды калькуляциялау үшін екі бухгалтерия құралады: қаржылық және
өндірістік (басқарушылық). Өндірістік (басқарушылық) бухгалтерия ... .
өндіріс шығындары туралы мәліметтерді жинақтайды, өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялайды, шығындар нормасы мен нормативтерін жасайды және олардың
жүзеге асуын бақылайды, ішкі өндірістік есептеулерді құрайды, өндіріспен
байланысты басқа да есепті, нормативті, жоспарлы және аналитикалық
жұмыстардың (қызметтердiң) басқа көлемін анықтайды [11,
356 б].
К. Друриден кейін басқарушылық есеп терминінің экономикалық мазмұнын
кәсіпорынның бухгалтерлік ақпараттарын пайдаланушыларды жіктеумен
байланыстырған Ф.С.Сейдахметованың еңбегі де елеуге тұрарлықтай: Қаржы
ақпараттарын пайданушылардың әр-түрлі топтарының болуы әлемдік тәжірибеде
бухгалтерлік есептің біріңғай жүйе түрінде екі бөлікке бөлінуіне алып
келді:
• Ішкі және сыртқы пайдалушылар пайдаланатын ақпараттарды қамтитын
қаржылық есеп;
• Ішкі пайдалушылардың (менеджерлердің, маркетологтардың және т.б)
қажеттіліктерін қанағаттандыратын басқарушылық (өндірістік)
есеп [12, 41 б]
Одан әрі Ф.Сейдахметованың пікірі бойынша басқарушылық есеп жүйесі
басшыға компанияның қызметін жоспарлау, шешім қабылдау және бақылау үшін
ақпараттарды жинақтайды, жіктейді және ұсынады [12, 41 б].
Қазақстандық ғалымдардың пікірлерін талдауды жалғастырсақ К. Т.
Тайгашинованың мына бір сөздерімен келіспеге болмайды ... кәсіпорындарда
нарықтық экономика талаптарына сәйкес, ішкі жедел басқаруға мәліметтердің
қабылдау жүйесінің жоқтығы негізгі кемшіліктердің бірі. Оның себебі
басқарушылық есептің әдістемелік негізінің болмауы [13, 7 б].
Сондай-ақ, басқарушылық есептің қажеттілігін қуаттап ғалымдар
Назарова В.Л., Фурсов Д. А., Фурсова С.Д. Нарықтық экономика жағдайында
толық шаруашылық және қаржылық дербестік берілген кәсіпорынды басқару
процесі әдеуір қиындады. Әкімшілік жүйенің бухгалтерлік жүйесі бүгінде
қазіргі заманғы ақпараттық кәсіпорынның талаптарын қанағатандыра алмаушы
еді. Сондықтан дербес сала басқару есебінің болуы сөзсіз деген пікір
айтады [14, 12б].
Бухгалтерлік есептің тармаққа бөлінуінің қызықты концепциясын
Бухгалтерский учет в зарубежных странах кітабының авторлары береді.
Олардың пікірлері бойынша, алғашқы ақпараттың тағайындалуының өзі есептің
түрлерге бөлiнуiне негіз болады. Есептің алғашқы өнімі болып есеп
жүйесінің ішкі құрылымында табылатын, ақпараттардың мазмұнынына байланысты
дәстүрлі түрде қаржылық, басқарушылық және салықтық есеп бөлiнедi, олар
есептің жалпы жүйесінің тармағы ретінде немесе жеке жүйе ретінде
қарастырылуы мүмкін [3, 24 б].
Сонымен қатар кәсіпорында бухгалтерлік есеп тармағын құру процесі
суреттелген сызба 1-суретте берілді.
Ақпаратқа тапсырыс
1 сурет – Ақпаратты пайдаланушылар үшін есеп өнімі ретінде [3, 25 б].
Суреттен көргеніміздей, мәлiмет шығуында құрылған ақпарат басшылар
тарапынан сүзгіге (фильтрация) ұшырайды, әр бірі тек бір ғана
пайдаланушының, жеке басшылардың қолдануына рұхсат етілген және бір мезетте
бір бірінен оқшауланатын, ақпараттардың жеке кесіндісінің пайда болуын
шарттайды.
Осы сызбаға сүйене отырып, авторлар басқарушылық есептің экономикалық
мазмұнын жүйелі тәсіл көзқарасында ашады: Шешім қабылдау үшін, басқару
аппараты қолданатын, бухгалтерлік ақпараттың бөлігі, басқарушылық есеп деп
аталатын, бухгалтерлік есептің шартталған жүйесі арқылы жасалады [3, 24
б].
Бірақ, қаржылық есеп, ішкі шаруашылық басқару үшiн есеп және
есептеулердің ұлттық стандарттары немесе Халықаралық қаржылық есептілік
стандарттарының (ХҚЕС) талаптары шеңберінде құралатын ақпараттардан өзге
мәлiметтердi деп айтуға болмайды. Қаржылық есеп, ішкі басқару үшін
ақпараттарды құрайтын басқарушылық есептің болуынан, кәсіпорынның қаржылық
қызметін басқару мақсатында қызмет атқармайды деген тұжырым қате. Есеп
әрқашан, оның барлық формалары мен түрлерінде басқару үшін ақпараттарды
ұсынады, басқару жүйесінде талдаумен қатар кері байланыс контурын бірге
құрады. Бірақ қаржылық есеп өзіне қатысты процесстерді басқарумен
шектеледі. Егер басқарушылық есептің мақсаты атқаратын қызметтері,
жауапкершілік орталықтары бойынша шығындарды есепке алу және жұмыстар мен
қызметтердің өзіндік құнын калькуляциялау болса, онда қаржы есебі
кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайы мен тиімділігі туралы мәлімет беруге
арналған.
Бухгалтерлік есептің біріңғай жүйесінің құрамдас бөлігі болып қала
отырып, қаржы және басқарушылық есеп бірдей белгілерге ие, өйткені
кәсіпорын қызметінің нәтижелерін анықтауға арналған және кірістермен,
шығындар, активтермен, міндеттемелер және ақшалай қаражаттардың
қозғалысымен байланысты, біріңғай бастапқы құжаттарды пайдаланады және
шешім қабылдауға арналған. Бірақ, келесі жағынан есептің осы екі түрі әр-
түрлі. Біріншіден, олар мәліметтерді әр-түрлі пайдаланушылар үшін құрады.
Екіншіден, қаржы есебінде шығындар жалпы сомада қарастырылады, ал
басқарушылық есеп шығындар әрекеті (шығындардың қызметтің көлеміне
байланысты өзгеруін) мен қабылданатын шешімдерге байланысты шығындардың
өзгеру тенденциясын бақылайды, шығындарды арнайы бағдарлама бойынша
бақылауды жүзеге асырады. Қаржылық есепте синтетикалық (жиынтық)
көрсеткіштер құрылады, басқарушылық есепте аналитикалық мәліметтер
бөлшектеудің әр-түрлі дәрежесінде анықталады. Қаржы есебі өткен құбылыстар
туралы мәліметтерді қамтиды, ал басқарушылық есеп болашақта (осындай
болжау өткен мәліметтерге негізделсе де) болуы мүмкін жағдайларды негізге
алады. Басқарушылық есептің мiндеттерi қызметі және шекарасы кәсіпорын
типіне, қызмет түрі мен басқару мақсатына тәуелді болады.
Басқарушылық есебінің экономикалық мазмұны мен мақсаттарына қатысты
шетелдік және отандық әдебиеттерді талдау нәтижелерін 1 және 2 кестелеріне
біріктіруге болады. Кестеден көріп отырғандай Ч. Хорнгрен, ДЖ. Фостер, В.
Б. Ивашкевич, С. С. Сатубалдин пікірлерімен бөлшекті келісуге болады,
өйткені басқарушылық есебінің экономикалық мазмұнына байланысты айтылған
пікірлердің қайсы бірі біздің пікірімізбен сәйкес келеді, Ал Т.
Тасмаганбетовтың пікірімен келіспеуге болады. Өйткені, біздің пiкiрiмiз
бойынша басқарушылық есептің экономикалық мазмұны төмендегідей:
Басқарушылық есеп – бұл басқару қызметін тиімді атқаруға, атап айтқанда,
шешім қабылдау, жоспарлау, талдау, бағалау, бақылау мен реттеуге қажеттi
ақпаратпен қамтамасыз ететін, басқарудың жалпы жүйесіне жекеленген және
интеграцияланған бухгалтерлік есептің бөлігі. Бұл процесс фирма ішінде
өздерінің қызметін атқару үшін басқарушылық аппаратқа қажетті мәліметтерді
теңдестіруді, өлшеуді, жинауды, жүйелеуді, талдауды, дайындауды,
интерпретациялауды, беру мен қабылдауды қамтиды. Бұл анықтама
мүмкіндігінше 1 кестедегі біз толығымен және бөлшектеп келіскен немесе
келіспеген нұсқаларды есепке алады.
1 кесте - Басқарушылық есептің экономикалық мазмұнын анықтаудағы әр түрлі
тәсілдердің салыстырмалы мінездемесі
2 кесте – Басқарушылық есептің мақсаттарын анықтаудағы әр түрлі
тәсілдердің салыстырмалы мінездемесі
Басқарушылық есептің экономикалық мазмұнын анықтау нұсқалары
Біздің пiкiрiмiзше басқарушылық есептің мақсаты фирманың ішкі
пайдаланушыларына, жедел және ағымды, сонымен қатар кәсіпорынның болашақ
дамуы сипатында оптималды шешімдерді қабылдау үшін, ақпаратты дайындау және
уақытылы беру болып табылады.
Басқарушылық есептің мiндеттерiн анықтаудың әр – түрлі тәсілдерін
салыстырмалы талдауға келсек, онда барлық авторлар үшін уақыт өткен сайын
басқарушылық есеп мiндеттерi шеңберінің кеңейгені дау туғызбайды.
Бірқатар елдерде шығындар есебі түсінігі, мысалы ТМД елдерінің есепті-
аналитикалық әдебиеттері мен тәжірибесіне қарағанда, кең көлемде
қарастырылады және осыған орай олар шешетін тапсырмалар шеңбері де кең. Бұл
түсінік тек құжаттауды, шоттарда нақты жұмсалған шығындарды сипаттау және
өнімнің калькуляциясын жасау түсініктерін ғана емес, сонымен қатар ішкі
басқару бойынша стратегия мен тактиканы мәліметпен қамтамасыз етуді де
қамтиды. Кей кезде мұндай есеп өндірістік есеп ретінде болады.
Біздің пiкiрiмiзше, басқарушылық есептің алдында тұрған мiндеттердi
шартты түрде екі топқа бөлуге болады, бұл бухгалтерлік есептің осы
тармағының қалыптасу және даму ерекшеліктеріне байланысты.
Мiндеттердiң бірінші тобы әлемнің экономикалық дамыған елдерінде
бухгалтерлік есептің қалыптасуы калькуляциялық (өндірістік) есеп базасында
жүргізілді, сондықтан оның негізгі мазмұнын өндірістегі шығындардың есебі
мен өзіндік құнды калькуляциялау құрайды.
Академик С. Сатубалдин былай дейді: әлемдік тәжірибеге сүйенсек,
кәсіпорынды тиімді басқарудың мәні артқан сайын, өндіріс шығындарының есебі
мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау (өндірістік есеп) басқарушылық
есепке өзгереді [2, 25 б]. Және Чарльз Хорнгреннің көзқарасы бойынша
басқарушылық есеп өндірістік есептің көптеген кемшіліктерін жойды, осы
есеп әсер ете алатын, шешімдерді пайдаланудың потенциалды мүмкіндіктері
анықталады [5, 24 б].
Сондықтан да басқарушылық есептің алдында тұрған мiндеттердiң
бірінші тобына, өндірістік есептің құрамына енетін, келесі мiндеттердi
енгізуді ұсынамыз:
• Шығындарды, олардың пайда болған орны бойынша есепке алу;
• Нормаларды, нормативтерді, стандарттарды жасау және олардың
орындалуын бақылау;
• өнімнің (жұмыс, қызмет) нақты өзіндік құнын анықтау, белгіленген
нормалардың нормативтерден, стандарттардан ауытқуын анықтау және
талдау;
• аяқталмаған өндірісті бағалау;
• өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құнын және оларды өткізу
нәтижелерін калькуляциялау;
• ішкі өндірістік есеп беру жасау.
Мiндеттердiң екінші тобы, басқарушылық есептің, басқару процесі мен
есеп процесін байланыстыратынымен шартталған, кәсіпорынды басқару қызметін
тиімді атқаруды қамтамасыз етеді. Осы жағдайларды есепке ала отырып, бұл
топ, біздің пiкiрiмiзше келесі мiндеттердi қамтуы керек:
• жауапкершілік орталықтары, құрылымдық бөлімшелер, қызмет сегменттері
және т.б. бойынша шығындарды теңдестіру, өлшеу, тіркеу, жинау,
жүйелеу, бағалау және талдау.
• кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің, сегменттердің, жауапкершілік
орталықтарының және т.б. шығындары, өндіріс көлемдеріжәне өнімді
өткізуі, тұтынылған ресурстар мен тиімді жұмыстары туралы смета мен
ішкі есеп берудi жасау;
• пайдаланушылардың әр-түрлі топтарының сұрауы бойынша мәліметтерді
жинақтау, жіктеу негізінде және есеп түрлері (қаржы, басқарушылық,
салық) бойынша есеп берулердi ұсыну;
• шығындар, сату көлемі мен кәсіпорынның пайдасы арасындағы қатынасты
талдау;
• бағыттар, бөлімшелер, сегменттер, жауапкершілік орталықтары және т.б.
бойынша қызмет (жұмыс) нәтижелерiмен кiрiстi жоспарлау, есепке алу
және талдау;
• есеп әдістемесi, екі қайтара жазу қағидасы мен бухгалтерлік
шоттарды пайдалану негізінде фирма ішінде бухгалтерлік
жоспарлау.Осындай жоспарлаудың нәтижесі кәсіпорын болашақ дамуының
параметрлерін есептеу болып табылады, олар бухгалтерлік баланста,
қаржы нәтижелерінің есебінде, ақшалай қаражаттардың қозғалысының
есебінде болжау көрсеткіштері түріне жинақталады және т.б.
Осылайша, қоғам қызметі күрделенген сайын есеп те күрделенеді,
қоғамның әрбір даму кезеңіне тән есептің өз жүйесі қалыптасады, оның жаңа
тармақтары пайда болады. Дәстүрлі түрде, есептің ішкі тармақтарға
бөлінуi, қалыптасу процесінде қаржы және басқарушылық есеп қалыптасуына
әкелдi, ол ең алдымен, осы есептің түрі жасайтын мәліметтерді сатып
алушылармен шартталған. Салық есебіне келсе, ол заң органдарының қалауы
бойынша, салық жүйесінің өнімі ретінде жасанды бөлінді, оның болашағы –
ғылыми негіздемеде.
Бұрынғы Кеңес Одағында басқарушылық есеп жеке есеп түрi ретінде
қарастырылмады, ол бiрыңғай бухгалтерлік есептің құрамдас бөлігі ретінде
болды – шығындар есебі және жедел-техникалық есеп. Қазіргі кезде, нарықтық
жағдайда басқарушылық есепті енгізуге кедергі жоқ. Осындай пән жоғарғы оқу
орындарының, оның ішінде Қазақстанның да, оқу жоспарларына енгізілген.
Барлық елдерде қаржы есебін жүргізу арнайы жалпыға бірдей қабылданған
принциптермен, жағдайлар тәртіптер мен стандарттармен реттеледi, оларды
сақтау есепті мәліметтерді қалыптасыру кезінде міндетті болады.
Қаржылық есеппен салыстырғанда, басқарушылық есепті жүргізу заңмен
немесе басқалай жағдайлармен реттелiнбейдi. Сондықтан да ол ресми емес
бухгалтерия сияқты көрінеді: кейбір экономистер оны биязы түрде
бухгалтерияның асханасы деп те атайды [2, 27 б].
Басқарушылық есеп ұйымын, әдістері мен принциптерін енгізу қиын,
күрделі және қымбат іс. Бұл қазақстанда біріңғай нормативті-құқықтық
базаның және басқарушылық есептің даму концепциясының болмауынан
байланысты. ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңында
бухгалтерлік есепті қаржылық және басқарушылық деп бөлу қарастырылмаған.
Қазіргі кезде басқарушылық есепті енгізу қиын болып отырса да, Қазақстанда
жұмыс істеп жатқан мұнай газ компаниялары мен басқа да шетелдік
компанияларда ол кеңінен қолдануда.
ТМД елдерінің тәжірибелі экономистері компанияның өндірісіне
басқарушылық есепті енгiзудiң әр түрлі нұсқаларын жасаған. Бірақ
Қазақстанда қазіргі таңда мақта тазалау өнеркәсібінің кәсіпорындарында
басқарушылық есепті ұымдастырудың қандай да бір жобалары жоқ. Осы орайда
Өзбекстанның Жуманазиев К., Масхудов Б., Джуманов А. және т.б. сияқты
экономистерінің жұмыстары қызығушылық туғызып отыр.
Кәсіпорында басқарушылық есепті ұйымдастыру оның қағидаларын анықтап
алудан бастады.
Сондықтан, келесі бөлімдерде басқарушылық есептің қағидаларын анықтап,
мақта тазалау кәсіпорындарының ерекшеліктерінің басқарушылық есепке әсері
қарастырылады.
1.2 Мақта тазалау кәсіпорындарында басқарушылық есепті
ұйымдастырудың жалпы қағидалары
Басқарушылық есебінің мәні – шығындар мен кірістерді, мөлшерлеуді,
жоспарлауды, бақылауды және кәсіпорынның болашақ даму мәселелерін үйлестіру
мен шұғыл басқару шешімдері үшін ақпаратты жүйелендіретін талдауға есеп
жүйесін біріктіріп кірістіру (интеграциялау) болып табылады.
Басқарушылық есебінің объектілері ұйым мен оның бөлімшелерінің
шаруашылық қызметінің қорытындылары мен шығындары, баға белгілеу, бюджеттеу
және ішкі есеп беру болып табылады. Құнды қағаздармен қаржылық операциялар,
мүлікті сату мен сатып алу, жол және лизинг операциялары, еншілес және
тәуелді қоғамдарға инвестициялар және т.с.с. басқарушылық есебінің
шеңберінен шығады.
Басқарушылық есебінің өрісі – есеп беру орталықтарының өндірістік іс-
әрекеті, сондықтан басқару есебін кейде жауапкершілік орталықтары жөніндегі
есеп немесе сегментік есеп деп те атайды.
Сегменттік есеп – ұйымның жеке құрылымдық бөлімшелерінің қызметі туралы
ақпаратты жинау, көрсету және жинақты қорыту жүйесі.
Сегменттік есептің ақпараты ұйым ішінде басқаруда, сегментгік есепті
құрастыруда, басқарудың әр түрлі деңгейіндегі шығындар мен нәтижелері
басқарушылық бақылау жүйесін құру, сондай-ақ қабылданған шешімдерді
орындауды бақылау үшін қолданылады.
Басқарушылық бақылау жеке құрылымдық бөлімшелер бойынша кірістер мен
шығыстарды реттеу мен бақылау үшін менеджерлер қолданатын ережелер мен
олардың бірқатарын өзіне алады. Сегменттік есептің нақты мэліметтері мен
жоспарды экономикалық талдау негізінде олар жауапкершілік орталықтарының
қызмет нәтижелерін өлшейді және жоспарланған керсеткіштерге мәліметтері
сәйкес келетіндігі анықтайды.
Ұйымды жауапкершілік орталықтарына бөлу мен оларды маңызына қарай
іріктеуді кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымы деп атайды. Менеджерлерге
жүктелген жауапкершілік дәрежесіне байланысты кәсіпорының ұйымдастырушылық
құрылымы орталықтандырылған немесе орталықтандырылмаған болып сипатталуы
мүмкін.
Орталықтанған ұйымдар функционалді принциптер бойынша (әкімшілік,
қаржы, жабдықтау, өндіріс, маркетинг және т.с.с.) құрылған және олардың
басқарушылық есебі жүйесі шығындар орталығына негізделген. Басқарудың
мұндай жүйесі шын мәнісінде консервативті болып табылады, ең көп шамада
мәжбүрлікті көздейді және өз қызметкерлеріне іс-қимыл бостандығын бермейді.
Орталықтандырылмаған құрылым пайда мен инвестиция орталықтары бар
болуымен сипатталады. Шығын орталықтарының менеджерлерімен салыстырғанда
олардың басшыларының мол қүқықтары мен міндеттері бар, кәсіпорын
әкімшілігінің алдын-ала келісуінсіз шешімдердің едәуір бөлігін қабылдай
алады.
Дегенмен орталықтандырылмаған жүйенің табысты жұмыс істеуі тым
болмағанда, екі шартты сақтағанда болуы мүмкін:
- жоғары мамандандырылған басқару құрамының бар болуы;
- тұтастай ұйымның және оның жеке құрылымдық бөлімшелерінің мақсаттары
мен мүдделерінің үндесуі;
Таңдалған ұйымдастырулық құрылым түріне қарамастан, тұтастай
компанияны қаржыландыру үшін жауапкершілік, әдетте, жоғары басшылықта
болады.
Біздің пікіріміз бойынша, басқарушылық есепті ұйымдастыру деп ұйым
басшыларының, басқару функцияларын тиімді атқарулары үшін, ішкі
пайдаланушыларды ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында, басқарушылық
(өндірістік) есеп жүйесін үнемі реттеу мен жетілдіруге арналған мақсатты
бағытты қызметі түсініледі.
Басқарушылық есепті ұйымдастыру, ұлттық қажеттілікке сәйкес және мақта
тазалау өнеркәсібінің кәсіпорындарының салалық ерекшеліктерін есепке алатын
ғылыми қағидаларға негізделуі керек.
Есепті-аналитикалық әдебиеттерде жүйелі түрде басқарушылық есепті
ұйымдастыру қағидаларына, оның мәні, мақсаттары мен мiндеттерi сияқты көп
көңіл бөлінбеген.
Э.ғ.д., профессор К. Т. Тайгашинова басқарушылық есебінің қағидалары
туралы ол қажеттіліктен туындайтын жеке таңдау, өйткені, басқарушылық
есептің қағидалары басқарудың табиғаты мен мақсатына қарай өзгеріп
отырады,-дейді [15, 34 б].
Ал, э.ғ.к., доцент В. Л. Назарова басқарушылық есебінің қағидаларын
былайша топтайды басқарушылық есебінің қағидалары мыналар: ұйым іс
әрекетінің үздіксіздігі; жоспарлау мен есептеуде бірдей өлшем бірліктерін
пайдалану; құрылымдық бөлімшелер мен тұтастай ұйым қызметінің шығындары мен
нәтижелерін бағалау мен жалдау; жинау, өндеу мен беру барысында бастапқы
және аралық мәліметтердің жалғасты сабақтастығы мен көп мәрте
қолданылатындығы; ұйым ішіндегі қатыныс жүйесін ұйымдастыру; ұйымның
өндірістік және коммерциялык циклдарын көрсететін мерзімділік; шығындар мен
нәтижелерді сметалық басқару [14, 31 б].
Сондай-ақ, басқарушылық есебінің қағидаларына отандық және жақын шет ел
ғалымдары: В. Е Ластовецкий [16], С. А Николаева [17], М. С Бобижанов [18],
А. А.Сатмурзаевтардың [19],[20] ғылыми еңбектерінде кеңінен талдау
жасалынған.
Біздің пiкiрiмiзше, басқарушылық есепті ұйымдастыру қағидалары,
біріншіден, тұтасымен басқарушылық және есеп-қисаптық есептің өзара
байланысын қамтамасыз етуі, екіншіден, осы есепке тән ерекше әдістерді,
тәсілдерді сипаттауы қажет.
Есепті – аналитикалық әдебиеттердің сынақ талдауы мақта тазалау
кәсіпорындарында басқарушылық есепті ұйымдастырудың негізгі қағидаларын
қалыптасыруға мүмкіндік берді.
3 кесте – Басқарушылық есепті ұйымдастырудың ұсынылатын қағидалары
Ұйымдастыру Қағида мазмұны
қағидалары
1 2
Тәуелсіздік Қаржылық есеп қатынасында басқарушылық
(өндірістік) есеп толық ұйымдастырушылық
тәуелсіздігін сипаттайды.
Көрсеткіштердің Қаржы мен басқарушылық есеп шығындар мен
салыстырмалылығы нәтижелерді өлшеу мен бағалаудың біріңғай тәсілін
талап етеді, ол есептің екі жүйесінде де
көрсеткіштер арасындағы логикалық және есепті
байланысты қамтамасыз етеді.
Жүйелілік Мақта тазалау кәсіпорындары белгілі жағдайда
өзара және сыртқы ортамен байланысты, бірқатар
құрылымдық бөлімшелерден (элементтерден) тұратын
күрделі динамикалық ұйымдастыру жүйесі ретінде
қарастырылады. Басқарушылық есепті ұйымдастыруда
бұл элемент – қаражаттарды жұмсаудың
жауапкершілік орталықтары. Бұл қағида мақта
тазалау кәсіпорындарын, жауапкершілік
орталықтарының барлық ішкі және сыртқы
байланыстарын, оның жекелеген элементтерінің
өзара тәуелделігі мен өзара бағынуын есепке ала
отырып зерттеуді қарастырады.
3-кестенің жалғасы
2 3
Бухгалтерлік есептің Мәліметтерді бастапқы және жинақ құжаттарында
бас-тапқы мәлметтерінің немесе өндірістік есептерде бір рет тіркеуге
сеп-тестігі және көп және оларды, басқарушылық қызметтің барлық
пайдала-нылуы түрінде, қайта тіркеусіз немесе есептеусіз көп
рет пайдалануға негізделеді.
Бұл қағиданы жүзеге асыру, мәліметтердің
минималды санынан басқарушылық шешімдерге
қажетті мәліметтердің максималды санын алуды
көрсетеді. Осы қағида кәсіпорында, оның
көлеміне, мөлшері мен өндірістік қызметтің
сипатына сәйкес есепке алудың ұтымды ұйымдастыру
жүйесін құруға мүмкіндік береді
Бюджеттеуге (жоспарлылық)Ұйымдастыру құрылымының бюджеті (сметалар)
бағыттылық кәсіпорын қызметін және оның құрылымдық
бөлімшелерінің, жауапкершілік орталықтарының
қызметтерін жоспарлау-дың, бақылаудың және
реттеудің құралы ретінде құру қабілетін
көрсетеді
Жеделділік Кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің
қызметінің нәтижелерін бағалау- басқарушылық
есеп жүйесін құрудың негізін қалайтын
қағидалардың бірі. Бұл қағида басқарушылық
есептің бөлімшелерді, олардың жұмыстарының
(қызметтерiнiң) тиімділігін бағалау негізінде
жедел басқару қажеттіліктеріне икемді болуы
керек екендігін көрсетеді. Соңында, бұл
өндірістен өнімді өткізуге дейін, кәсіпорын
пайдасын құруда әрбір бөлімшенің тенденциясы мен
болашағын анықтауға мүмкіндік береді
Іскерлік Өндіріс барысына және оның нәтижесіне кері
байланыс контуры арқылы дер кезінде және
белсенді әсер ету мүмкіндігін анықтайды. Бұл
қағида өндіріс көлеміне, жоспар мен сметаны
(бюджеттер) орындаудағы әрбір бөлімшенің
меншікті шығындар мен пайдасына бақылауды
ұйымдастыруды қарастырады. Бақылаудың ішкі
жүйесінің төрт негізгі қызметі - өлшеу,
коммуникация, бағалау мен мотивация - бөлімше өз
мүддесі үшiн, кәсіпорынның ұйымдастырылуы мен
құрылымының ерекшеліктерін есепке алуы керек
3-кестенің жалғасы
1 2
Тиімділік Бұл қағидада мақта тазалау кәсіпорындарының барлық
құрылымдық
бөлімшелері, жауапкершілік орталықтары, сфералары мен
сегменттері бойынша шығындарын, өнім шығаруын және
нәтижелерін (пайдасы) үнемі өлшеу жүргізілетін есепті
ұйымдастыру сипатталады
және осылайша олардың тиімділігі анықталады.
Коммуникативтілік Басқарушылық есеп бастапқы есеп мәліметтері бойынша,
және демократия-лық ішкі есептің көрсеткіштерін, барлық басқарушылық
қызметтерді орындауда басқарудың барлық деңгейлері
арасындағы коммуникациялық байланыстардың негізі
болатындай етіп құруға қабілетті болуы керек. Бұдан
тағы да бір принцип шығады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 657. 22 : 677. 03
Қолжазба құқығында
ТУРЕБАЕВА ЖАНАТ КАМАЛОВНА
Мақта тазалау кәсіпорындарының басқарушылық есебін және
ішкі аудитін ұйымдастыруды жетілдіру
( Шардара - мақта ЖШС - нің зауыттарының мысалында )
08.00.12 - Бухгалтерлік есеп, аудит, статистика
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
э. ғ. к., доцент, C.Т. Міржақыпова
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007 ж.
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИ-КАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ
1. Басқарушылық есептiң экономикалық мазмұны, мақсаты мен мiндеттерi ...7
1.2 Мақта тазалау кәсіпорындарында басқарушылық есепті ұйымдастырудың
жалпы қағидалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 19
1.3 Мақта шаруашылықтары мен мақта тазалау кәсіпорындарының салалық,
өндірістік және технологиялық ерекшеліктері және олардың басқарушылық
есебін ұйымдастыруға әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 30
2 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Мақта тазалау кәсіпорыны қызметінің сферасында басқарушылық есепті
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.2 Басқарушылық есепте бастапқы құжат айналымының тәртібі
... ... ... ... .. 58
2.3 Мақта өнімінің өзіндік құнын есептеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
3 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Мақта тазалау кәсіпорындарында басқарушылық есебін
жетілдіру ... ... ... 84
3.2 Мақта өнімінің өндірістік шығындарының ішкі аудит қызметін ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 96
3.3 MS EXCEL негізінде басқару есебін автоматтандыру
... ... ... ... ... ... ... ... 121
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 133
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 136
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 141
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентi Н.
Ә. Назарбаевтың жыл сайын дәстүрлi түрде өткiзiлетiн ауыл шаруашылығы
мәселелерiне арналған кезектi республикалық кеңесте сөйлеген сөзiнде,
Үкiмет пен барлық деңгейлердегi әкiмдер алдына үстiмiздегi және одан
кейiнгi 2006-2007 жылдарға мiндеттер қоя отырып, мемлекет басшысы, ауыл
шаруашылығы өнiмдерiн өндiруде және өңдеуде кластерлiк жүйенi белсендi
пайдалану қажет, Қазақстанда дамыту үшiн перспективалы саналатын жетi
салалық кластерлердiң ауыл шаруашылығына тiкелей байланыстылары тамақ және
тоқыма өнеркәсiбi кластерлерi. Тоқыма өнеркәсiбiн дамытудың көкейкестiлiгiн
оңтүстiктегi мақта шаруашылығын жоғары әлеуметiмен түсiндiруге болады. Бұл
бағыттағы жұмыстар қазiр де жүргiзiлiп жатыр, - деп атап көрсеттi [1, 6 б].
Ел экономикасын дамытудың бизнес белсендi қатыса алатын келесi бiр
келешегi мол бағыты ретiнде Президент кластерлер қалыптастыруды атады.
Республиканың оңтүстiгi мақта-текстиль кластерiн құрудың үлкен
мүмкiндiктерiне ие. Жыл сайын мұнда төрт жүз тоннадан астам мақта шикiзаты
өндiрiледi, оның жетi пайызы ғана сол жерде өңделедi. Бұл факт бiздiң
экономиканың шикiзаттық бағыттылығын анық көрсетедi. Қалыптасқан жағдайды
шикiзат негiзiнде өнiмдi, жоғары қосылған құнмен шығаруды жолға қою арқылы
өзгертуге болады. Мiне, осы мақсатқа Оңтүстiк Қазақстан облысында
Оңтүстiк еркiн экономикалық аймағын құру идеясы бағытталған.
Республиканың Оңтүстiк аймағының алдында шикiзат – талшық – мата – дайын
өнiм, жалпы кластерлiк тiзбектегi мақта шаруашылығы мен тоқыма және тiгiн
өнеркәсiбiнiң кәсiпорындары арасында байланыстырушы тiзбек болатын, мақта
шикiзатын өңдеудiң қазiргi заманғы кәсiпорындарын ашу мен дамыту
тапсырмалары тұр. Бұл тапсырманы жүзеге асыру, мақта тазалау кәсiпорындарын
басқару жүйесiн жетiлдiрудi, есеп, бақылау және экономикалық талдау сияқты
қызметтерiн жақсартуды талап етедi.
1997 жылдан бастап Қазақстан есепке алу мен есептiң ұлттық стандартын
халықаралық стандарт талаптарына сәйкес жүргiзудi маңызды қадам жасай
бастады. Бұған есеп пен қаржылық есептеулердi реттейтiн қазiргi
заңдылықтарға өзгерiстер мен қосымшалар, сонымен қатар бухгалтерлiк есептiң
шоттарының жаңа Типтiк жоспарын iске асыру ықпал еттi.
С. С. Сатубалдин, әлемдiк тәжiрибе кәсiпорынды тиiмдi басқарудың мәнi
артқан сайын, өндiрiстiк шығындарды есепке алу және өзiндiк құнды
калькуляциялау (өндiрiстiк есеп) басқарушылық есепке өзгердi, деп атап
көрсетедi [2, 25 б]. Бұл Қазақстанның нарықтық қатынасқа өтуiмен және
экономиканың барлық сферасында, өндiрiс құрал жабдықтарына меншiк
институтының құралуына байланысты. Бiрақ қазiргi таңда, басқарушылық есеп
Қазақстанда жұмыс iстейтiн мұнай газ және басқа да iрi шетелдiк Қаржы
компанияларда ғана кеңiнен таралған. Бұған, Қазақстан
Республикасының
Министрлiгiнiң бухгалтерлiк есеп және аудит әдiстемелiк Департаментiнiң,
басқарушылық есептiң даму концепциясын әлi де анықтамағанын қосу керек.
Сонымен қатар кәсiпорында әр түрлi деңгейдегi менеджерлерге нарықта
күшейген бәсекелестiк жағдайда, басқарушылық шешiмдi қабылдауға мүмкiндiк
беретiн, iшкi есеп және есептеулер жүйесiн жасаудың объективтi қажеттiлiгi
де бар. Есеп, ең алдымен, кәсiпорын оның құрылымдық бөлiмшелерiн басқару
мақсаты үшiн қажет мәлiметтердi беруi керек. Осы талаптарға басқарушылық
есеп жауап бередi. Сондықтан ақпаратты iшкi пайдаланушылардың, олардың
басқарушылық есептiң әдiстемелiк және ұйымдастырушылық негiзiн жасау
сұрақтары ерекше өзектi және маңызды болады. Мәселенiң өзектiлiгi,
Қазақстанның жеке меншiк иелiгiндегi және өз қызметiнiң ерекше салалық,
өндiрiстiк және технологиялық ерекшелiктерiне ие, мақта тазалау
өнеркәсiбiнiң кәсiпорындары үшiн оның жеткiлiксiз жасалуымен күшейедi.
Аталған жағдайлар диссертациялық зерттеу тақырыбы ретiнде басқарушылық
есептi мақта тазалау кәсiпорындарында ұйымдастыру, оның өзектi мәселелерiн
таңдауды анықтады.
Зерттеудің мақсаты мен мiндеттерi. Диссертациялық жұмыстың мақсаты
аймақты дамытудың мақта-кластер моделiне интеграциялау жағдайында
басқарушылық есеп және аудит теориясы мен тәжірибесін зерттеу негізінде,
мақта тазалау кәсiпорынында басқарушылық есеп және ішкі аудитті одан әрі
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау болып табылады.
Аталған мақсатқа сәйкес диссертациялық жұмыста келесi мiндеттер алға
қойылды:
- мақта тазалау шаруашылығының салалық, өндiрiстiк және технологиялық
ерекшелiктерiнің басқарушылық есептi ұйымдастыруға және оның
қағидаларының қалыптасуына тигізетін әсерін анықтау;
- мақта тазалау кәсiпорындарында жауапкершілік орталықтары бойынша
есеп жүргізу әдістемесін ұсыну;
- басқарушылық есеп қызметi жағдайында мақта өнiмiнiң өзiндiк құнын
калькуляциялау жүйесiн жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау;
- мақта тазалау ұйымдарында ішкі аудит қызметін ұйымдастыру бойынша
ұсыныстар беру;
- басқарушылық есепте инновациялық технологияларды енгізу мақса-тында,
құжат айналымын одан әрі жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Диссертациялық жұмыстың орындалуы
барысында автор мақта шаруашылығын дамыту мәселесі бойынша және
басқарушылық есеп пен ішкі аудит сұрақтарының теориялық және әдістемелік
мәселелері бойынша жарық көрген шетелдік және отандық ғалымдардың
еңбектеріне сүйенді. Олардың ішінде алыс және жақын шетелдерден келесі
ғалымдарды атап өтуге болады: А. Д. Шереметтің, М. А. Вахрушинаның, Т. П.
Карпованың, О. Е. Николаеваның, С. А. Николаеваның, В. И. Ткачтің, Т.
В.Шишкованың, В. Керимованың, В. Б. Ивашкевичтің және Н. Ю. Джураев,
К.Жуманазиев, Б. Махсудов, А. М. Джуманов және басқалары. Қазақстан
Республикасында да басқарушылық есеп пен ішкі аудит қызметін дамытуға өз
үлесін қосқан ғалымдар: В. К. Радостовец, В. В. Радостовец, С. С.
Сатубалдин, К. Ш. Дюсембаев, С. Д. Тәжібаев, М. С. Ержанов, Т.
Тасмаганбетов, Ф. С. Сейдахметова, К. Т. Тайгашинова, В. Л. Назарова, С.
Ж. Жақыпбеков, А. А. Сәтмырзаев және тағы басқалар. Сондай-ақ, шетел
ғалымдары Ф. Шмидтің, Э. Шмаленбахтың, ДЖ. Чербонидің, У. Патонның, Э. С.
Хендриксеннің, Ж. Б. Дюмаршенің, И. Иваттың Х. Блектің, А. Дайленің, К.
Друридің, В. Кильгердің, И. Клооктің, Х. Плауттың, П. Рибельдің, П.
Хорваттың, Ч. Хорнгреннің, Б. Штайтмайердің , ДЖ. Фостер, В. П. Палий мен
Рэй Вандер Вилдың, Б. Нидлз, Х. Андерсон мен Д. Колдуэллдің, Т. Скоунның
еңбектерінде басқарушылық есеп, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және
жалпы аудит жөнінде кеңінен зерттелінген.
Жоғарыда аталған ғалым-зерттеушілердің басқарушылық есепті ұйымдастыру,
жүргізу, тексеру, бақылау жұмыстарынының тиімділігін арттыру мәселелеріне
қосқан үлестері аз емес, олардың әрқайсысы өздерінің жете, тиянақты
тәжірибелерімен ерекшеленеді. Дегенмен, отандық және шетелдік ғалым-
зерттеушілердің еңбектерінде басқарушылық есепті ұйымдастыруда мақта
шаруашылығы ғылыми тұрғыдан зерттеу нысаны ретінде қарастырылмаған.
Сондықтан, аталған жағдайлар диссертациялық зерттеу тақырыбы ретiнде
басқарушылық есептi мақта тазалау кәсіпорындарында ұйымдастыру, оның өзектi
мәселелерiн таңдауды анықтады.
Зерттеу жұмыстарының пәні мен объектілері ретінде Қазақстан
Республикасының Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта тазалау
кәсiпорындарында есеп және есеп берудiң қазiргi жүйесi, оның ішінде
“Шардара-мақта” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің (ЖШС) мақта
зауыттары алынды. Зерттеу пәні болып, мақта тазалау кәсiпорындарында есепке
алу және есептiк мәлiметтер, мақта шикiзатын өңдеу кәсiпорындарында есеп,
бақылау және экономикалық талдаудың қолданылып отырған әдiсi мен
ұйымдастырылуы есептелiнедi.
Танымның диалектикалық тәсiлi, жүйелi талдау, экономикалық талдау
теориясы, экономика-математикалық әдiстер және т.б. диссертациялық жұмыстың
теориялық және әдiстемелiк негiзi болды. Жұмысты жазу процесiнде
бухгалтерлiк есептiң стандарттары, өнеркәсiп кәсiпорынында есепке алу мен
есеп берудi ұйымдастырудың нормативтi құжаттары, сонымен қатар,
бухгалтерлiк есеп және талдау облысындағы шетелдiк және отандық ғалымдар
мен мамандардың ғылыми еңбектерiнiң нәтижелерi пайдаланылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Нарық жағдайында мақта тазалау
кәсіпорындарының салалық, өндірістік және технологиялық ерекшеліктерін
есепке ала отырып, ұйым iшiнде басқарушылық есеп және ішкі аудит қызметін
ұйымдастыру мен жетілдіру мәселелері бойынша ұсыныстар жасау болып
табылады.
Зерттеу барысында қорғауға ұсынылған келесi маңызды нәтижелер алынды:
- мақта тазалау кәсіпорындары үшін басқарушылық есеп қағидалары
нақтыланып, мақта тазалау қызметінің салалық, өндiрiстiк және технологиялық
ерекшеліктерінің басқарушылық есебін ұйымдастыруға тигізетін әсері
анықталды;
- басқарушылық есебін ұйымдастыруды жетілдіру бағыттарының бірі
-жауапкершілік орталықтары бойынша есеп жүргізу әдістемесі көрсетілді;
- мақта өнімдері мен оның түйiндес өнiмiн дайындаудың, тасымалдаудың
және өңдеудiң өндiрiстiк-технологиялық ерекшелiктерiн есепке алатын
калькуляциялаудың моделi ұсынылды;
- саладағы өндірістік шығындарға ішкі аудит жүргізу әдістемесі
жасалынды;
- MS EXCEL бағдарламасының көмегімен басқарушылық есепте инновациялық
технологияларды енгізу мүмкіншіліктері айқындалып, ұсыныстар жасалынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжiрибелiк маңыздылығы. Диссертацияда
берілген ұсыныстар мен қорытындылар бухгалтерлiк қызметтi қайта құруға
оның негiзiнде мақта тазалау кәсiпорынында басқару жүйесiн ұйымдастыру
мен жетiлдiруге ықпалын тигiзедi. Зерттеу тиiмдi шешiм қабылдауға, ұйым
iшiндегi басқару жүйесiнде жедел құжат нәтижелерiн әр түрлi деңгейдегi
басшылар мен менеджерлерге, өндiрiстiк процесстердi басқару мен
кәсiпорынның болашақ дамуын болжау, оның бақылау функциясын жетiлдiру
негiзiнде ақпараттық iс-қимылын көтеруге, мақта өнiмiнiң өзiндiк құнын
төмендету және тиiмдiлiгiн көтеруге негіз болады, сондай-ақ, есеп және
аудит мамандарын дайындайтын жоғары оқу орындарында пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерiнің мақұлдануы. Диссертацияда қамтылған ғылыми
зерттеудiң нәтижелері мен ұсыныстары Оңтүстік Қазақстан облысында
орналасқан Шардара мақта ЖШС-нің мақта тазалау кәсiпорындарында басқару
және дамыту жоспарларын дайындауда пайдаланылды және Шымкент қаласындағы
Мирас университетінде Басқару есебі және Аудит пәндерін оқыту
үрдісіне ендірілді.
Жұмыс нәтижелері мен қорытындылары халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференциялар мен республикалық кезеңдік басылымдарда баяндалып жарық
көрді. Қазақстан Республикасындағы білім концепциясын жүзеге асырудың
қазіргі кезеңдегі жағдайы (Оңтүстік Қазақстан Ашық университеті, Шымкент,
2005), Қаржы-қаражат – Финансы Казахстана , Алматы - 2005, № 6, Аль
Пари , Алматы, 2005 - № 4 (44), Наука и техника в ХХІ веке, актуальные
проблемы повышения качества подготовки специалистов (Университет Мирас,
Шымкент, 2006), Қ. А. Яссауи атындағы ХҚТУ- нің 15-жылдығына арналған
Бәсекелі экономиканы қалыптастыру және дамыту мәселелері (ХҚТУ, Шымкент,
2006), Қаз ЭУ хабаршысы , Алматы, 2007 - № 1.
Зерттеу бойынша жариаланған еңбектер. Диссертациялық зерттеу жұмысы
бойынша жалпы көлемі 3,6 баспа табақ болатын 9 ғылыми мақала ресми
басылымдарда жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың көлемi мен құрылымы. Диссертация құрылымы
кiрiспеден, үш бөлiмнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен
және қосымшалардан тұрады. Диссертация көлемі 140 бетті, 18 кесте, 28
суретті қамтиды.
1 БАСҚАРУШЫЛЫҚ ЕСЕПТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ЖАЛПЫ
ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Басқарушылық есептің экономикалық мазмұны, мақсаты мен
мiндеттерi
Кез келген ғылыми жұмыс зерттеу пәнінің қалыптасу және даму тарихын
зерттеуден, тапсырманы қою мен оны шешудің әр-түрлі пікірлері мен тәсілдері
келтірілген әдебиетпен танысудан басталады. Тарихты, басқарушылық есептің
құрылуы мен дамуын, оның институциализмі туралы білмей, басқарушылық
есептің экономикалық мазмұнын, мақсаты мен мiндеттерiн ашу мүмкін емес,
оларды шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады.
Көптеген уақыт бойы бухгалтерлік есеп шаруашылық операцияларды екі
қайтара жазу тәсілімен тіркеу және бухгалтерлік есепті құру құралы ғана
болып келді. Бухгалтерлік есептің бөлігі ретінде шығындарды есепке алу
(өндірістік есеп), шығынды, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін
жинақтауды ғана қамтамасыз етіп келді. Сонда да, ХХ ғасырдың басында
дәстүрлі есеп, бәсекелестіктің күшеюі, өндіріс технологиясының күрделенуi,
жағдайында, басқарудың қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыра алмайтыны
белгілі болды. Осынының салдарынан жұмысты (қызметтi) нормалау тәсілінің
өңделуі негізінде (Ф.Тейлор жүйесі) есептің бақылау қызметі, стандартты
шығындарды калькуляциялау жүйесі мен ауытқулардың жедел талдауын пайдалану
жолымен күшейтілді. Бұл жағдайлар басқарушылық есептiң дамуының бiрiншi
кезеңiне жатады.
Екінші кезең 30 жылдардың ортасынан басталды және ол ең алдымен
ауыспалы шығындарды ( директ-костинг деген атау алған) калькуляциялау
жүйесін жасау және жауапкершілік орталықтары бойынша есепке алумен
байланысты. Осы жүйелерді енгізу нәтижесінде, ресми есепті құруда тек қана
ақшалай өлшемдерді пайдаланып қана қоймай өнімді калькуляциялау
қажеттілігіне емес, ағымды басқарушылық шешімдерді қабылдауға бағытталған,
бухгалтерлік есептің жеке тармағы қалыптасты.
Басқарушылық есеп құрамдас бөлік ретінде XX ғасырдың 50-ші жылдарында
құралды. Осы уақыттан бастап ол АҚШ-тың, соңынан әлемнің басқа елдерінің
университеттерінде менеджерлер үшін міндетті оқу курсына айналды.
Басқарушылық есептің дамуының үшінші кезеңi 70-ші жылдардың ортасында
технологиялар мен басқару жүйелеріндегі ірі өзгерістер жағдайындағы
стратегиялық басқару ролінің күшеюінің әсерінен басталды.
Есепті-аналитикалық шетел әдебиеттерінде басқарушылық есепті
ұйымдастыру теориясы мен тәжірибесіне жеткілікті көңіл бөлінген. Соңғы
жылдары Қазақстанда орыс және қазақ тілдерінде біршама монографиялар,
оқулықтар мен статьялар, сонымен қатар басқарушылық есеп бойынша әйгілі
еңбектердің аударма басылымдары шықты.
Басқа ғалымдармен біріге отырып Бухгалтерский учет от истоков до наших
дней оқу құралын шығарған, бухгалтерлік есептің белгілі тарихшысы Я.В.
Соколов Ф. Шмидтің, Э. Шмаленбахтың, ДЖ.Чербонидің,
У. Патонның, Э.С. Хендриксеннің, Ж.Б. Дюмаршенің, И. Иваттың және
басқа да ғұлама есепшілердің еңбектерін білмей, қазіргі заманғы есепші болу
мүмкін емес деп дұрыс атаған [3, 4 б], сонымен қатар осы есепші ұлы орыс
ғалымдары Ф.В. Езерскийдің, А.П.Рудановскийдің, А.М. Галаганның,
Н.А.Блатовтың, И.Р.Николаевтың және тағы басқалардың атын айта да алмайды
деген пікір де бар [3, 3 б].
В.Б. Ивашкевичтің пікірі бойынша шетелдік ғалымдар арасында ең
атақтылары Х.Блектің, А.Дайленің, К. Друридің, В. Кильгердің, И. Клооктің,
Х. Плауттың, П.Рибельдің, П. Хорваттың, Ч. Хорнгреннің, Б. Штайтмайердің
еңбектері [4, 15 б].
Біздің пікіріміз бойынша Ресей мамандарының ішінен А. Д. Шереметтің,
М.А.Вахрушинаның, Т.П.Карпованың, О.Е.Николаеваның, С. А. Николаеваның, В.
И. Ткачтің, Т. В. Шишкованың, В. Керимованың, В. Б. Ивашкевичтің және т.б.
оқулықтары мен монографияларын атауға болады. К. Друри, В. Палий және Р.
Вандер Вильдің, Ч. Хорнгрен, Дж. Фостер, Б. Нидлздің және тағы басқа шетел
ғалымдарының аударма басылым кітаптары кеңінен қолданылады.
Басқару немесе басқару терминіне байланысты басқарушылық есептің
экономикалық мазмұны мен мақсатына бірнеше анықтама берейік.
Ч.Т.Хорнгрен мен ДЖ. Фостер басқарушылық есеп терминінің
экономикалық мазмұнын өндірістік есеппен салыстыра отырып ашады:
Басқарушылық есеп - бұл қайсібір объектілерді басқаруға қажеттi
ақпараттарды анықтау, өлшеу, жинау, жүйелеу, талдау, интерпретациялау мен
беру. Оның синонимі ішкі есеп (internal). Өндірістік есептің басты мақсаты
(cost acconting) - өнім мен қызметтің өзіндік құнын калькуляциялау, оның
мәліметтері запастарды бағалау, пайданы есептеу үшін пайдаланылады және
ішкі және сыртқы пайдаланушыларға түседі. Осы ұстанымда қарастыратын
болсақ, онда өндірістік есеп - бұл басқарушылық есеп қосу қаржы есебінің
кіші бөлігі [5, 8 б]. Осыдан түйiндегенiміз, авторлар есептің
көрсетілген түрлерінің арасындағы ерекшеліктерді ескере отырып, Қазіргі
заманғы өндірістік есепті көбінесе басқарушылық деп атайды (management
accounting) деп теңдестiредi [5, 7 б].
В.П.Палий мен Рэй Вандер Вилдың пікірі бойынша, Басқарушылық есептің
мәні кәсіпкерлік қызметті басқару процесінде менеджерлерге қажет немесе
керек болуы мүмкін ақпаратты ұсынуда [6, 89 б]. Мұнда, байқағанымыздай
терминнің мазмұны нақтыланады, яғни Ч. Т. Хорнгрен мен ДЖ. Фостер бойынша
қайсібір объектіні басқару сөзі кәсіпкерлік қызметті басқару сөзімен
алмастырылған.
В.Б. Ивашкевич басқарушылық есептің экономикалық мазмұнын ашуға жүйелі
тәсіл көзқарасында, анықтамаға жүйе терминін қоса отырып ұмтылады:
Қазіргі түсінік бойынша басқарушылық есеп, кәсіпорында басқару жүйесінің
қызметіне қажет ақпаратты алу мен жеткізуді қамтамасыз ететін жүйе болып
табылады [4, 25 б]. Бірақ осымен қатар ол өндірістік және басқарушылық
есептің функцияларын шектейді: Басқарушылық есеп екі компоненттен тұрады:
өнімді өндіру мен өткізуді кәсiпорын iшiнде басқару үшін қажет өндірістік
есеп және тікелей қаржы қызметін басқаруға арналған қаржы есебінің бөлігі
[4, 25 б].
Принципы бухгалтерского учета аударма басылымының авторлары Б. Нидлз,
Х. Андерсон мен Д. Колдуэллдің пікірлері де қызығушылық тудырады, оларға
басқарушылық есептің экономикалық мазмұнын ашу мақсатында, бухгалтерлік
есеп мамандарының барлығы дерлік сілтеме жасайды: Басқарушылық есеп тілі
мен шығындар талдауы (managerial acconting) кәсіпорын ішіндегі
коммуникацияның негізгі жүйесін көрсетеді. Басқарушылық есеп қаржы есебін
кеңейтеді және ең алдымен фирманың ішкі операцияларында пайдаланылады. Оның
мақсаты - нақты өндірістік көрсеткіштерге жетуге жауапты менеджерлерді
ақпаратпен қамтамасыз ету [7, 424 б].
Т. Скоунның кітабының алғы сөзінде басқарушылық есептің мақсаттарын
анықтауға ең қысқа анықтама беріледі: басшыға дұрыс шешім қабылдауға
көмектесу [8, 5 б], ал терминнің экономикалық мәні басқару қызметтерімен
байланыста ашылған: Басқарушылық есепті менеджерлерге басты сфераларда
көмек беру мақсатында, қаржылық мәліметтерді ұсыну арқылы анықтауға
болады:
• Жоспарлау
• Бақылау
• Шешім қабылдау [8, 9 б].
В. И. Ткач, М. В. Ткач басқарушылық бухгалтерия терминін пайдалана
отырып, оның басты тағайындалуын кәсіпорынның қатаң нарықтық бәсекелестік
жағдайында өмір сүруі бойынша оптималды шешімдер іздеу мен қабылдауға
мәліметтер ұсынудан көреді [9, 124 б].
Басқарушылық есептің экономикалық мазмұны оған тән мінездемелер арқылы
ашылады, олар: икемділік; соңғы нәтижеге нақты бағыттылық; өзіндік құнның
әр түрлі категориясымен қызмет; шарттылық, автономдық [9, 120 б]. Біздің
пiкiрiмiзше, бұл мінездемелер кәсіпорында басқарушылық есепті ұйымдастыру
қағидаларын анықтауда ғылыми мәнге ие болады.
Белгілі қазақстандық ғалымдардың бірі, академик С. С. Сатубалдин
басқарушылық есептің экономикалық мәніне, оны өндіріс шығындарын басқарумен
тікелей байланыстыра отырып, ерекше анықтама береді; басқарушылық есеп –
менеджерді, ағымды және стратегиялық жоспарлау, ресурстарды тиімді
пайдалану және компания мен оның бөлімшелерінің қызметін бағалау мақсатында
шешімдер қабылдауға қажет ақпаратпен қамтамасыз ететін, компанияның
өнімінің шығындарын басқару тармағы [2, 26 б].
Сонымен қатар С. С. Сатубалдин В. Николаевамен берген анықтамасымен,
Компаниядағы басқарушылық есеп - фирманың басқару аппаратын тиімді
басқаруды қамтамасыз ету мақсатында, шешім қабылдауға қажетті мәліметтермен
қамтамасыз ететін жүйе [2, 26 б]. Бұл басқарудың жеке жүйесі емес,
шығындарды басқарудың тармағы деген түзету енгізе отырып келіседі.
Қазақ тіліндегі әдебиеттерге келетін болсақ, ең бірінші болып 2002 жылы
Т.Тасмағанбетовтың Басқарушы есеп, стратегиялық жоспарлау және талдау деп
аталатын кітабы жарық көрді. Ол басқарушы, басқарушылық шешім
терминдеріне сүйене отырып басқарушы есебі терминін енгізді. Ал
Қазақстанның жоғарғы оқу орындарының оқу бағдарламаларында Управленческий
учет пәні Басқару есебі деген атаумен оқылады, біз егер оларды синоним
терминдер деп есптеуге болатын болса, Басқарушылық есеп терминін
басшылыққа аламыз.
Т.Тасмағанбетов өзінің монографиясының мақсатын төмендегiдей анықтайды:
... бұл еңбекте басқарушы есепті жас экономикалық ғылым (оқу құралы)
ретінде жаңаша тұрғысынан көрсетуге талпыныстар жасалып отыр [10, 4 б].
Осы жерде басқарушылық есептің экономикалық мазмұны мен мақсатын анықтайды:
бір жағынан, басқарушы есеп - бұл шаруашылық субъектінің ақпараттық
жүйесінің бір бөлігі, басқа жағынан,-қызметтерді (жұмыстарды) жоспарлау мен
шешім қабылдау үшін басшыны қажет ақпараттармен қамтамасыз ету, жедел түрде
басқару мен бақылауға көмек беру, белгіленген бағдарламаны орындау
барысында шаруашылық субъектінің қызметкерлерін ынталандыру, ұйым ішіндегі
басқару аппаратының, жеке қызметкерлердің, бөлімшелердің қызметтерін
(жұмыстарын) бағалау мақсатындағы жасалатын іс әрекет. Осыдан келіп,
басқарушы есептің мақсаты болып, өткен құбылыстарды талдау негізінде
болашаққа ұсыныстар жасау болып табылады. Міне, сондықтан басқарушы есепті
кей кезде болашаққа талдау жасау деп те айтады [10, 4 б]. Соңғы сөйлемде
осы орайда В.Палий мен Р.Вандер Вил айтқан келесі ой пікір қайталанатын
сияқты: Басқарушылық есептен міндетті түрде болашаққа және істің барысына
әсер ету үшін не істеу керек екендігіне көңіл аудару талап етіледі. Өткенді
өзгертуге болмайды, бірақ оны болашақта басшылыққа алу мақсатында зерттеуге
болады [6, 89 б].
Т. Тасмағанбетовтың әдебиеттерде жиі кездесетін басқарушылық есептің:
экономикалық мазмұнына байланысты: Сондықтан, авторлардың көпшілігінiң
жорамалы бойынша, ең қарапайым түрде баяндап жазғанда басқарушы есебі
жүйесінің мәні әр түрлі деңгейдегі кәсіпорын басқарушыларының басқару
шешімдерді қабылдауы үшін, қажет көлемде сезімталдық тұрғысынан жинақталған
ақпараттардан тұрады делінген. Егер бұл тап осындай мазмұнда болса, онда ол
бірден-бір зерттеушілердің пікір таласын туғызбайды [10, 12 б] деген
пiкiрiмен келіспеуге болмайды.
Басқарушылық есептің мәніне қатысты әр-түрлі көзқарастарға талдау
жасай отырып, Т.Тасмағанбетов ... осы күнге дейін нарықтық жағдайда, жарық
көрген әдебиеттерде басқарушы есептің тұжырымдалған ұғымы жоқ деген
пiкiрге тоқталады және терминнің экономикалық мазмұнын былайша ашуды
ұсынады: Біздің пікірімізше, басқарушы есебі - бұл экономикалық
интегралданған есептеулердің және жиынтық ақпараттық мәліметтерінің
негізінде (базасында) кәсіпорындардың қызметтерін белгілі бір бағытқа
бағыттау үшін қабылданатын басқарушылық шешімдердің жүйесін жасау [10, 13
б].
Қазақстандық есепті-аналитикалық әдебиеттерге талдауды жалғастыра
отырып В.В.Радостовецті атамауға болмайды, ол бухгалтерлік есептің отандық
мектептерінің негізін қалаушылардың бірі, оның оқулықтары қазіргі кезде
кәсіпорында бухгалтерлік есепті жүргізудің теориясы мен тәжірибесінiң
классикасы болып отыр. Оның басшылығымен авторлар ұжымы өндірістік есеп
пен басқарушылық есеп терминдерін теңдестіреді: Орта және ірі
кәсіпорындарда бухгалтерия құрамында өндірістегі шығындарды есепке алу және
өзіндік құнды калькуляциялау үшін екі бухгалтерия құралады: қаржылық және
өндірістік (басқарушылық). Өндірістік (басқарушылық) бухгалтерия ... .
өндіріс шығындары туралы мәліметтерді жинақтайды, өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялайды, шығындар нормасы мен нормативтерін жасайды және олардың
жүзеге асуын бақылайды, ішкі өндірістік есептеулерді құрайды, өндіріспен
байланысты басқа да есепті, нормативті, жоспарлы және аналитикалық
жұмыстардың (қызметтердiң) басқа көлемін анықтайды [11,
356 б].
К. Друриден кейін басқарушылық есеп терминінің экономикалық мазмұнын
кәсіпорынның бухгалтерлік ақпараттарын пайдаланушыларды жіктеумен
байланыстырған Ф.С.Сейдахметованың еңбегі де елеуге тұрарлықтай: Қаржы
ақпараттарын пайданушылардың әр-түрлі топтарының болуы әлемдік тәжірибеде
бухгалтерлік есептің біріңғай жүйе түрінде екі бөлікке бөлінуіне алып
келді:
• Ішкі және сыртқы пайдалушылар пайдаланатын ақпараттарды қамтитын
қаржылық есеп;
• Ішкі пайдалушылардың (менеджерлердің, маркетологтардың және т.б)
қажеттіліктерін қанағаттандыратын басқарушылық (өндірістік)
есеп [12, 41 б]
Одан әрі Ф.Сейдахметованың пікірі бойынша басқарушылық есеп жүйесі
басшыға компанияның қызметін жоспарлау, шешім қабылдау және бақылау үшін
ақпараттарды жинақтайды, жіктейді және ұсынады [12, 41 б].
Қазақстандық ғалымдардың пікірлерін талдауды жалғастырсақ К. Т.
Тайгашинованың мына бір сөздерімен келіспеге болмайды ... кәсіпорындарда
нарықтық экономика талаптарына сәйкес, ішкі жедел басқаруға мәліметтердің
қабылдау жүйесінің жоқтығы негізгі кемшіліктердің бірі. Оның себебі
басқарушылық есептің әдістемелік негізінің болмауы [13, 7 б].
Сондай-ақ, басқарушылық есептің қажеттілігін қуаттап ғалымдар
Назарова В.Л., Фурсов Д. А., Фурсова С.Д. Нарықтық экономика жағдайында
толық шаруашылық және қаржылық дербестік берілген кәсіпорынды басқару
процесі әдеуір қиындады. Әкімшілік жүйенің бухгалтерлік жүйесі бүгінде
қазіргі заманғы ақпараттық кәсіпорынның талаптарын қанағатандыра алмаушы
еді. Сондықтан дербес сала басқару есебінің болуы сөзсіз деген пікір
айтады [14, 12б].
Бухгалтерлік есептің тармаққа бөлінуінің қызықты концепциясын
Бухгалтерский учет в зарубежных странах кітабының авторлары береді.
Олардың пікірлері бойынша, алғашқы ақпараттың тағайындалуының өзі есептің
түрлерге бөлiнуiне негіз болады. Есептің алғашқы өнімі болып есеп
жүйесінің ішкі құрылымында табылатын, ақпараттардың мазмұнынына байланысты
дәстүрлі түрде қаржылық, басқарушылық және салықтық есеп бөлiнедi, олар
есептің жалпы жүйесінің тармағы ретінде немесе жеке жүйе ретінде
қарастырылуы мүмкін [3, 24 б].
Сонымен қатар кәсіпорында бухгалтерлік есеп тармағын құру процесі
суреттелген сызба 1-суретте берілді.
Ақпаратқа тапсырыс
1 сурет – Ақпаратты пайдаланушылар үшін есеп өнімі ретінде [3, 25 б].
Суреттен көргеніміздей, мәлiмет шығуында құрылған ақпарат басшылар
тарапынан сүзгіге (фильтрация) ұшырайды, әр бірі тек бір ғана
пайдаланушының, жеке басшылардың қолдануына рұхсат етілген және бір мезетте
бір бірінен оқшауланатын, ақпараттардың жеке кесіндісінің пайда болуын
шарттайды.
Осы сызбаға сүйене отырып, авторлар басқарушылық есептің экономикалық
мазмұнын жүйелі тәсіл көзқарасында ашады: Шешім қабылдау үшін, басқару
аппараты қолданатын, бухгалтерлік ақпараттың бөлігі, басқарушылық есеп деп
аталатын, бухгалтерлік есептің шартталған жүйесі арқылы жасалады [3, 24
б].
Бірақ, қаржылық есеп, ішкі шаруашылық басқару үшiн есеп және
есептеулердің ұлттық стандарттары немесе Халықаралық қаржылық есептілік
стандарттарының (ХҚЕС) талаптары шеңберінде құралатын ақпараттардан өзге
мәлiметтердi деп айтуға болмайды. Қаржылық есеп, ішкі басқару үшін
ақпараттарды құрайтын басқарушылық есептің болуынан, кәсіпорынның қаржылық
қызметін басқару мақсатында қызмет атқармайды деген тұжырым қате. Есеп
әрқашан, оның барлық формалары мен түрлерінде басқару үшін ақпараттарды
ұсынады, басқару жүйесінде талдаумен қатар кері байланыс контурын бірге
құрады. Бірақ қаржылық есеп өзіне қатысты процесстерді басқарумен
шектеледі. Егер басқарушылық есептің мақсаты атқаратын қызметтері,
жауапкершілік орталықтары бойынша шығындарды есепке алу және жұмыстар мен
қызметтердің өзіндік құнын калькуляциялау болса, онда қаржы есебі
кәсіпорынның жалпы қаржылық жағдайы мен тиімділігі туралы мәлімет беруге
арналған.
Бухгалтерлік есептің біріңғай жүйесінің құрамдас бөлігі болып қала
отырып, қаржы және басқарушылық есеп бірдей белгілерге ие, өйткені
кәсіпорын қызметінің нәтижелерін анықтауға арналған және кірістермен,
шығындар, активтермен, міндеттемелер және ақшалай қаражаттардың
қозғалысымен байланысты, біріңғай бастапқы құжаттарды пайдаланады және
шешім қабылдауға арналған. Бірақ, келесі жағынан есептің осы екі түрі әр-
түрлі. Біріншіден, олар мәліметтерді әр-түрлі пайдаланушылар үшін құрады.
Екіншіден, қаржы есебінде шығындар жалпы сомада қарастырылады, ал
басқарушылық есеп шығындар әрекеті (шығындардың қызметтің көлеміне
байланысты өзгеруін) мен қабылданатын шешімдерге байланысты шығындардың
өзгеру тенденциясын бақылайды, шығындарды арнайы бағдарлама бойынша
бақылауды жүзеге асырады. Қаржылық есепте синтетикалық (жиынтық)
көрсеткіштер құрылады, басқарушылық есепте аналитикалық мәліметтер
бөлшектеудің әр-түрлі дәрежесінде анықталады. Қаржы есебі өткен құбылыстар
туралы мәліметтерді қамтиды, ал басқарушылық есеп болашақта (осындай
болжау өткен мәліметтерге негізделсе де) болуы мүмкін жағдайларды негізге
алады. Басқарушылық есептің мiндеттерi қызметі және шекарасы кәсіпорын
типіне, қызмет түрі мен басқару мақсатына тәуелді болады.
Басқарушылық есебінің экономикалық мазмұны мен мақсаттарына қатысты
шетелдік және отандық әдебиеттерді талдау нәтижелерін 1 және 2 кестелеріне
біріктіруге болады. Кестеден көріп отырғандай Ч. Хорнгрен, ДЖ. Фостер, В.
Б. Ивашкевич, С. С. Сатубалдин пікірлерімен бөлшекті келісуге болады,
өйткені басқарушылық есебінің экономикалық мазмұнына байланысты айтылған
пікірлердің қайсы бірі біздің пікірімізбен сәйкес келеді, Ал Т.
Тасмаганбетовтың пікірімен келіспеуге болады. Өйткені, біздің пiкiрiмiз
бойынша басқарушылық есептің экономикалық мазмұны төмендегідей:
Басқарушылық есеп – бұл басқару қызметін тиімді атқаруға, атап айтқанда,
шешім қабылдау, жоспарлау, талдау, бағалау, бақылау мен реттеуге қажеттi
ақпаратпен қамтамасыз ететін, басқарудың жалпы жүйесіне жекеленген және
интеграцияланған бухгалтерлік есептің бөлігі. Бұл процесс фирма ішінде
өздерінің қызметін атқару үшін басқарушылық аппаратқа қажетті мәліметтерді
теңдестіруді, өлшеуді, жинауды, жүйелеуді, талдауды, дайындауды,
интерпретациялауды, беру мен қабылдауды қамтиды. Бұл анықтама
мүмкіндігінше 1 кестедегі біз толығымен және бөлшектеп келіскен немесе
келіспеген нұсқаларды есепке алады.
1 кесте - Басқарушылық есептің экономикалық мазмұнын анықтаудағы әр түрлі
тәсілдердің салыстырмалы мінездемесі
2 кесте – Басқарушылық есептің мақсаттарын анықтаудағы әр түрлі
тәсілдердің салыстырмалы мінездемесі
Басқарушылық есептің экономикалық мазмұнын анықтау нұсқалары
Біздің пiкiрiмiзше басқарушылық есептің мақсаты фирманың ішкі
пайдаланушыларына, жедел және ағымды, сонымен қатар кәсіпорынның болашақ
дамуы сипатында оптималды шешімдерді қабылдау үшін, ақпаратты дайындау және
уақытылы беру болып табылады.
Басқарушылық есептің мiндеттерiн анықтаудың әр – түрлі тәсілдерін
салыстырмалы талдауға келсек, онда барлық авторлар үшін уақыт өткен сайын
басқарушылық есеп мiндеттерi шеңберінің кеңейгені дау туғызбайды.
Бірқатар елдерде шығындар есебі түсінігі, мысалы ТМД елдерінің есепті-
аналитикалық әдебиеттері мен тәжірибесіне қарағанда, кең көлемде
қарастырылады және осыған орай олар шешетін тапсырмалар шеңбері де кең. Бұл
түсінік тек құжаттауды, шоттарда нақты жұмсалған шығындарды сипаттау және
өнімнің калькуляциясын жасау түсініктерін ғана емес, сонымен қатар ішкі
басқару бойынша стратегия мен тактиканы мәліметпен қамтамасыз етуді де
қамтиды. Кей кезде мұндай есеп өндірістік есеп ретінде болады.
Біздің пiкiрiмiзше, басқарушылық есептің алдында тұрған мiндеттердi
шартты түрде екі топқа бөлуге болады, бұл бухгалтерлік есептің осы
тармағының қалыптасу және даму ерекшеліктеріне байланысты.
Мiндеттердiң бірінші тобы әлемнің экономикалық дамыған елдерінде
бухгалтерлік есептің қалыптасуы калькуляциялық (өндірістік) есеп базасында
жүргізілді, сондықтан оның негізгі мазмұнын өндірістегі шығындардың есебі
мен өзіндік құнды калькуляциялау құрайды.
Академик С. Сатубалдин былай дейді: әлемдік тәжірибеге сүйенсек,
кәсіпорынды тиімді басқарудың мәні артқан сайын, өндіріс шығындарының есебі
мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау (өндірістік есеп) басқарушылық
есепке өзгереді [2, 25 б]. Және Чарльз Хорнгреннің көзқарасы бойынша
басқарушылық есеп өндірістік есептің көптеген кемшіліктерін жойды, осы
есеп әсер ете алатын, шешімдерді пайдаланудың потенциалды мүмкіндіктері
анықталады [5, 24 б].
Сондықтан да басқарушылық есептің алдында тұрған мiндеттердiң
бірінші тобына, өндірістік есептің құрамына енетін, келесі мiндеттердi
енгізуді ұсынамыз:
• Шығындарды, олардың пайда болған орны бойынша есепке алу;
• Нормаларды, нормативтерді, стандарттарды жасау және олардың
орындалуын бақылау;
• өнімнің (жұмыс, қызмет) нақты өзіндік құнын анықтау, белгіленген
нормалардың нормативтерден, стандарттардан ауытқуын анықтау және
талдау;
• аяқталмаған өндірісті бағалау;
• өнімнің жекелеген түрлерінің өзіндік құнын және оларды өткізу
нәтижелерін калькуляциялау;
• ішкі өндірістік есеп беру жасау.
Мiндеттердiң екінші тобы, басқарушылық есептің, басқару процесі мен
есеп процесін байланыстыратынымен шартталған, кәсіпорынды басқару қызметін
тиімді атқаруды қамтамасыз етеді. Осы жағдайларды есепке ала отырып, бұл
топ, біздің пiкiрiмiзше келесі мiндеттердi қамтуы керек:
• жауапкершілік орталықтары, құрылымдық бөлімшелер, қызмет сегменттері
және т.б. бойынша шығындарды теңдестіру, өлшеу, тіркеу, жинау,
жүйелеу, бағалау және талдау.
• кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің, сегменттердің, жауапкершілік
орталықтарының және т.б. шығындары, өндіріс көлемдеріжәне өнімді
өткізуі, тұтынылған ресурстар мен тиімді жұмыстары туралы смета мен
ішкі есеп берудi жасау;
• пайдаланушылардың әр-түрлі топтарының сұрауы бойынша мәліметтерді
жинақтау, жіктеу негізінде және есеп түрлері (қаржы, басқарушылық,
салық) бойынша есеп берулердi ұсыну;
• шығындар, сату көлемі мен кәсіпорынның пайдасы арасындағы қатынасты
талдау;
• бағыттар, бөлімшелер, сегменттер, жауапкершілік орталықтары және т.б.
бойынша қызмет (жұмыс) нәтижелерiмен кiрiстi жоспарлау, есепке алу
және талдау;
• есеп әдістемесi, екі қайтара жазу қағидасы мен бухгалтерлік
шоттарды пайдалану негізінде фирма ішінде бухгалтерлік
жоспарлау.Осындай жоспарлаудың нәтижесі кәсіпорын болашақ дамуының
параметрлерін есептеу болып табылады, олар бухгалтерлік баланста,
қаржы нәтижелерінің есебінде, ақшалай қаражаттардың қозғалысының
есебінде болжау көрсеткіштері түріне жинақталады және т.б.
Осылайша, қоғам қызметі күрделенген сайын есеп те күрделенеді,
қоғамның әрбір даму кезеңіне тән есептің өз жүйесі қалыптасады, оның жаңа
тармақтары пайда болады. Дәстүрлі түрде, есептің ішкі тармақтарға
бөлінуi, қалыптасу процесінде қаржы және басқарушылық есеп қалыптасуына
әкелдi, ол ең алдымен, осы есептің түрі жасайтын мәліметтерді сатып
алушылармен шартталған. Салық есебіне келсе, ол заң органдарының қалауы
бойынша, салық жүйесінің өнімі ретінде жасанды бөлінді, оның болашағы –
ғылыми негіздемеде.
Бұрынғы Кеңес Одағында басқарушылық есеп жеке есеп түрi ретінде
қарастырылмады, ол бiрыңғай бухгалтерлік есептің құрамдас бөлігі ретінде
болды – шығындар есебі және жедел-техникалық есеп. Қазіргі кезде, нарықтық
жағдайда басқарушылық есепті енгізуге кедергі жоқ. Осындай пән жоғарғы оқу
орындарының, оның ішінде Қазақстанның да, оқу жоспарларына енгізілген.
Барлық елдерде қаржы есебін жүргізу арнайы жалпыға бірдей қабылданған
принциптермен, жағдайлар тәртіптер мен стандарттармен реттеледi, оларды
сақтау есепті мәліметтерді қалыптасыру кезінде міндетті болады.
Қаржылық есеппен салыстырғанда, басқарушылық есепті жүргізу заңмен
немесе басқалай жағдайлармен реттелiнбейдi. Сондықтан да ол ресми емес
бухгалтерия сияқты көрінеді: кейбір экономистер оны биязы түрде
бухгалтерияның асханасы деп те атайды [2, 27 б].
Басқарушылық есеп ұйымын, әдістері мен принциптерін енгізу қиын,
күрделі және қымбат іс. Бұл қазақстанда біріңғай нормативті-құқықтық
базаның және басқарушылық есептің даму концепциясының болмауынан
байланысты. ҚР Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңында
бухгалтерлік есепті қаржылық және басқарушылық деп бөлу қарастырылмаған.
Қазіргі кезде басқарушылық есепті енгізу қиын болып отырса да, Қазақстанда
жұмыс істеп жатқан мұнай газ компаниялары мен басқа да шетелдік
компанияларда ол кеңінен қолдануда.
ТМД елдерінің тәжірибелі экономистері компанияның өндірісіне
басқарушылық есепті енгiзудiң әр түрлі нұсқаларын жасаған. Бірақ
Қазақстанда қазіргі таңда мақта тазалау өнеркәсібінің кәсіпорындарында
басқарушылық есепті ұымдастырудың қандай да бір жобалары жоқ. Осы орайда
Өзбекстанның Жуманазиев К., Масхудов Б., Джуманов А. және т.б. сияқты
экономистерінің жұмыстары қызығушылық туғызып отыр.
Кәсіпорында басқарушылық есепті ұйымдастыру оның қағидаларын анықтап
алудан бастады.
Сондықтан, келесі бөлімдерде басқарушылық есептің қағидаларын анықтап,
мақта тазалау кәсіпорындарының ерекшеліктерінің басқарушылық есепке әсері
қарастырылады.
1.2 Мақта тазалау кәсіпорындарында басқарушылық есепті
ұйымдастырудың жалпы қағидалары
Басқарушылық есебінің мәні – шығындар мен кірістерді, мөлшерлеуді,
жоспарлауды, бақылауды және кәсіпорынның болашақ даму мәселелерін үйлестіру
мен шұғыл басқару шешімдері үшін ақпаратты жүйелендіретін талдауға есеп
жүйесін біріктіріп кірістіру (интеграциялау) болып табылады.
Басқарушылық есебінің объектілері ұйым мен оның бөлімшелерінің
шаруашылық қызметінің қорытындылары мен шығындары, баға белгілеу, бюджеттеу
және ішкі есеп беру болып табылады. Құнды қағаздармен қаржылық операциялар,
мүлікті сату мен сатып алу, жол және лизинг операциялары, еншілес және
тәуелді қоғамдарға инвестициялар және т.с.с. басқарушылық есебінің
шеңберінен шығады.
Басқарушылық есебінің өрісі – есеп беру орталықтарының өндірістік іс-
әрекеті, сондықтан басқару есебін кейде жауапкершілік орталықтары жөніндегі
есеп немесе сегментік есеп деп те атайды.
Сегменттік есеп – ұйымның жеке құрылымдық бөлімшелерінің қызметі туралы
ақпаратты жинау, көрсету және жинақты қорыту жүйесі.
Сегменттік есептің ақпараты ұйым ішінде басқаруда, сегментгік есепті
құрастыруда, басқарудың әр түрлі деңгейіндегі шығындар мен нәтижелері
басқарушылық бақылау жүйесін құру, сондай-ақ қабылданған шешімдерді
орындауды бақылау үшін қолданылады.
Басқарушылық бақылау жеке құрылымдық бөлімшелер бойынша кірістер мен
шығыстарды реттеу мен бақылау үшін менеджерлер қолданатын ережелер мен
олардың бірқатарын өзіне алады. Сегменттік есептің нақты мэліметтері мен
жоспарды экономикалық талдау негізінде олар жауапкершілік орталықтарының
қызмет нәтижелерін өлшейді және жоспарланған керсеткіштерге мәліметтері
сәйкес келетіндігі анықтайды.
Ұйымды жауапкершілік орталықтарына бөлу мен оларды маңызына қарай
іріктеуді кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымы деп атайды. Менеджерлерге
жүктелген жауапкершілік дәрежесіне байланысты кәсіпорының ұйымдастырушылық
құрылымы орталықтандырылған немесе орталықтандырылмаған болып сипатталуы
мүмкін.
Орталықтанған ұйымдар функционалді принциптер бойынша (әкімшілік,
қаржы, жабдықтау, өндіріс, маркетинг және т.с.с.) құрылған және олардың
басқарушылық есебі жүйесі шығындар орталығына негізделген. Басқарудың
мұндай жүйесі шын мәнісінде консервативті болып табылады, ең көп шамада
мәжбүрлікті көздейді және өз қызметкерлеріне іс-қимыл бостандығын бермейді.
Орталықтандырылмаған құрылым пайда мен инвестиция орталықтары бар
болуымен сипатталады. Шығын орталықтарының менеджерлерімен салыстырғанда
олардың басшыларының мол қүқықтары мен міндеттері бар, кәсіпорын
әкімшілігінің алдын-ала келісуінсіз шешімдердің едәуір бөлігін қабылдай
алады.
Дегенмен орталықтандырылмаған жүйенің табысты жұмыс істеуі тым
болмағанда, екі шартты сақтағанда болуы мүмкін:
- жоғары мамандандырылған басқару құрамының бар болуы;
- тұтастай ұйымның және оның жеке құрылымдық бөлімшелерінің мақсаттары
мен мүдделерінің үндесуі;
Таңдалған ұйымдастырулық құрылым түріне қарамастан, тұтастай
компанияны қаржыландыру үшін жауапкершілік, әдетте, жоғары басшылықта
болады.
Біздің пікіріміз бойынша, басқарушылық есепті ұйымдастыру деп ұйым
басшыларының, басқару функцияларын тиімді атқарулары үшін, ішкі
пайдаланушыларды ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында, басқарушылық
(өндірістік) есеп жүйесін үнемі реттеу мен жетілдіруге арналған мақсатты
бағытты қызметі түсініледі.
Басқарушылық есепті ұйымдастыру, ұлттық қажеттілікке сәйкес және мақта
тазалау өнеркәсібінің кәсіпорындарының салалық ерекшеліктерін есепке алатын
ғылыми қағидаларға негізделуі керек.
Есепті-аналитикалық әдебиеттерде жүйелі түрде басқарушылық есепті
ұйымдастыру қағидаларына, оның мәні, мақсаттары мен мiндеттерi сияқты көп
көңіл бөлінбеген.
Э.ғ.д., профессор К. Т. Тайгашинова басқарушылық есебінің қағидалары
туралы ол қажеттіліктен туындайтын жеке таңдау, өйткені, басқарушылық
есептің қағидалары басқарудың табиғаты мен мақсатына қарай өзгеріп
отырады,-дейді [15, 34 б].
Ал, э.ғ.к., доцент В. Л. Назарова басқарушылық есебінің қағидаларын
былайша топтайды басқарушылық есебінің қағидалары мыналар: ұйым іс
әрекетінің үздіксіздігі; жоспарлау мен есептеуде бірдей өлшем бірліктерін
пайдалану; құрылымдық бөлімшелер мен тұтастай ұйым қызметінің шығындары мен
нәтижелерін бағалау мен жалдау; жинау, өндеу мен беру барысында бастапқы
және аралық мәліметтердің жалғасты сабақтастығы мен көп мәрте
қолданылатындығы; ұйым ішіндегі қатыныс жүйесін ұйымдастыру; ұйымның
өндірістік және коммерциялык циклдарын көрсететін мерзімділік; шығындар мен
нәтижелерді сметалық басқару [14, 31 б].
Сондай-ақ, басқарушылық есебінің қағидаларына отандық және жақын шет ел
ғалымдары: В. Е Ластовецкий [16], С. А Николаева [17], М. С Бобижанов [18],
А. А.Сатмурзаевтардың [19],[20] ғылыми еңбектерінде кеңінен талдау
жасалынған.
Біздің пiкiрiмiзше, басқарушылық есепті ұйымдастыру қағидалары,
біріншіден, тұтасымен басқарушылық және есеп-қисаптық есептің өзара
байланысын қамтамасыз етуі, екіншіден, осы есепке тән ерекше әдістерді,
тәсілдерді сипаттауы қажет.
Есепті – аналитикалық әдебиеттердің сынақ талдауы мақта тазалау
кәсіпорындарында басқарушылық есепті ұйымдастырудың негізгі қағидаларын
қалыптасыруға мүмкіндік берді.
3 кесте – Басқарушылық есепті ұйымдастырудың ұсынылатын қағидалары
Ұйымдастыру Қағида мазмұны
қағидалары
1 2
Тәуелсіздік Қаржылық есеп қатынасында басқарушылық
(өндірістік) есеп толық ұйымдастырушылық
тәуелсіздігін сипаттайды.
Көрсеткіштердің Қаржы мен басқарушылық есеп шығындар мен
салыстырмалылығы нәтижелерді өлшеу мен бағалаудың біріңғай тәсілін
талап етеді, ол есептің екі жүйесінде де
көрсеткіштер арасындағы логикалық және есепті
байланысты қамтамасыз етеді.
Жүйелілік Мақта тазалау кәсіпорындары белгілі жағдайда
өзара және сыртқы ортамен байланысты, бірқатар
құрылымдық бөлімшелерден (элементтерден) тұратын
күрделі динамикалық ұйымдастыру жүйесі ретінде
қарастырылады. Басқарушылық есепті ұйымдастыруда
бұл элемент – қаражаттарды жұмсаудың
жауапкершілік орталықтары. Бұл қағида мақта
тазалау кәсіпорындарын, жауапкершілік
орталықтарының барлық ішкі және сыртқы
байланыстарын, оның жекелеген элементтерінің
өзара тәуелделігі мен өзара бағынуын есепке ала
отырып зерттеуді қарастырады.
3-кестенің жалғасы
2 3
Бухгалтерлік есептің Мәліметтерді бастапқы және жинақ құжаттарында
бас-тапқы мәлметтерінің немесе өндірістік есептерде бір рет тіркеуге
сеп-тестігі және көп және оларды, басқарушылық қызметтің барлық
пайдала-нылуы түрінде, қайта тіркеусіз немесе есептеусіз көп
рет пайдалануға негізделеді.
Бұл қағиданы жүзеге асыру, мәліметтердің
минималды санынан басқарушылық шешімдерге
қажетті мәліметтердің максималды санын алуды
көрсетеді. Осы қағида кәсіпорында, оның
көлеміне, мөлшері мен өндірістік қызметтің
сипатына сәйкес есепке алудың ұтымды ұйымдастыру
жүйесін құруға мүмкіндік береді
Бюджеттеуге (жоспарлылық)Ұйымдастыру құрылымының бюджеті (сметалар)
бағыттылық кәсіпорын қызметін және оның құрылымдық
бөлімшелерінің, жауапкершілік орталықтарының
қызметтерін жоспарлау-дың, бақылаудың және
реттеудің құралы ретінде құру қабілетін
көрсетеді
Жеделділік Кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінің
қызметінің нәтижелерін бағалау- басқарушылық
есеп жүйесін құрудың негізін қалайтын
қағидалардың бірі. Бұл қағида басқарушылық
есептің бөлімшелерді, олардың жұмыстарының
(қызметтерiнiң) тиімділігін бағалау негізінде
жедел басқару қажеттіліктеріне икемді болуы
керек екендігін көрсетеді. Соңында, бұл
өндірістен өнімді өткізуге дейін, кәсіпорын
пайдасын құруда әрбір бөлімшенің тенденциясы мен
болашағын анықтауға мүмкіндік береді
Іскерлік Өндіріс барысына және оның нәтижесіне кері
байланыс контуры арқылы дер кезінде және
белсенді әсер ету мүмкіндігін анықтайды. Бұл
қағида өндіріс көлеміне, жоспар мен сметаны
(бюджеттер) орындаудағы әрбір бөлімшенің
меншікті шығындар мен пайдасына бақылауды
ұйымдастыруды қарастырады. Бақылаудың ішкі
жүйесінің төрт негізгі қызметі - өлшеу,
коммуникация, бағалау мен мотивация - бөлімше өз
мүддесі үшiн, кәсіпорынның ұйымдастырылуы мен
құрылымының ерекшеліктерін есепке алуы керек
3-кестенің жалғасы
1 2
Тиімділік Бұл қағидада мақта тазалау кәсіпорындарының барлық
құрылымдық
бөлімшелері, жауапкершілік орталықтары, сфералары мен
сегменттері бойынша шығындарын, өнім шығаруын және
нәтижелерін (пайдасы) үнемі өлшеу жүргізілетін есепті
ұйымдастыру сипатталады
және осылайша олардың тиімділігі анықталады.
Коммуникативтілік Басқарушылық есеп бастапқы есеп мәліметтері бойынша,
және демократия-лық ішкі есептің көрсеткіштерін, барлық басқарушылық
қызметтерді орындауда басқарудың барлық деңгейлері
арасындағы коммуникациялық байланыстардың негізі
болатындай етіп құруға қабілетті болуы керек. Бұдан
тағы да бір принцип шығады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz