Қазақстан Республикасында мүлікке салық салу: құрылу негіздері және жетілдіру жолдары
Кіріспе
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер тізімі
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастардың қазіргі даму жағдайы, өнеркәсіп орындарының көбеюі, халықтың әл ауқатының жақсаруы, қаржы жүйесінің нығайып дамуы, мемлекетаралық экономикалық қатынастардың ұлғаюы елімізде салық жүйесін негізді түрде дамытудың қажеттілігін көрсетіп отыр.
Себебі ғылыми негізделген, шынайы өзгерістерді бейнелейтін әрі жүйелі түрде реттейтін салық жүйесі экономикалық процестерге оң ықпал етіп, жағымсыз жағдайлардың орын алуына жол бермей, қоғамда өркениетті құқықтық қатынастарды нығайта түседі.
Әйтсе де, қазіргі қолданыстағы салық жүйесінде салық ауыртпалығы негізінен заңды және жеке тұлғалардың табыстарына көбірек түсуде. Бұған табыс салықтарынан түсетін түсімдердің мүлік салықтарынан түскен түсім мөлшерінен бірнеше есе жоғары болуы дәлел. Мұндай айқын құрылымдық үйлеспеушілік өндірісті дамытуға қажетті алғы шарттарды жасауға кедергі келтіріп, дәулетті мүлік иелерін фискалды ауыртпалықтан босатуға негіз болып отыр.
Сол себепті бүгінгі күні бюджеттің кіріс көзінің басым бөлігін құрап отырған, экономика салаларының табысына салынатын шектен тыс салық ауыртпалығының бір бөлігін осы уақытқа дейін салық жүйесімен мүлде ескерілмей келген мүліктен түсетін кіріс түрлеріне аударған жөн.
Мүліктің басқа объектілерге (табыс және қосылған құнмен) қарағандағы ерекшелігі, ол салық салудың барынша тұрақты объектілерінің бірі болып табылады. Сонымен бірге мүлікке салық салу осы мүлікті барынша тиімді пайдалануға ынталандырады әрі мүлікті салық салудан жасыру тіптен мүмкін емес.
Сондай-ақ мүліктік салықтарды жергілікті деңгейде қолдану салықтың негізгі функциялары – фискалдық, реттеушілік және бақылау қызметтерін айтарлықтай дәрежеде көтеруге мүмкіндік береді. Мүлікке салық салу өткен кезеңдерде жасалған капитализацияланған табысқа салық салу объектілерін қоса, табысқа салық салуға толықтауыш қызметін атқарады.
Мүлікке салынатын салықтар әлемнің көптеген елдерінде салық жүйесінің құрамдас бөлігі бола отырып, жалпы мемлекеттік кірістердің құрамында айтарлықтай жоғары орын алады және көптеген мемлекеттердің жергілікті бюджеттерінің негізі болып табылады. Олар жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қаржы көздерін жақсартудың ең негізгі құралы болуымен қатар, өндірістің ұлғайып дамуына да оң ықпалын тигізеді.
Дегенмен, қазақстандық тәжірибеде мүліктік салықтардың реттеушілік және фискалдық қызметтерінің рөлі мен маңызы әлі күнге өз дәрежесінде бағаланбай келеді. Бұл негізінен аталмыш салықтардың мемлекеттік және жергілікті бюджеттердегі үлесінің салыстырмалы түрде төмен болуымен, сондай-ақ табысқа салынатын салықтар, қосылған құн салығы сияқты салықтармен салыстырғанда, азаматтар мен ұйымдардың салық ауыртпалығына ықпалының барынша аз болуымен түсіндіріледі.
Себебі ғылыми негізделген, шынайы өзгерістерді бейнелейтін әрі жүйелі түрде реттейтін салық жүйесі экономикалық процестерге оң ықпал етіп, жағымсыз жағдайлардың орын алуына жол бермей, қоғамда өркениетті құқықтық қатынастарды нығайта түседі.
Әйтсе де, қазіргі қолданыстағы салық жүйесінде салық ауыртпалығы негізінен заңды және жеке тұлғалардың табыстарына көбірек түсуде. Бұған табыс салықтарынан түсетін түсімдердің мүлік салықтарынан түскен түсім мөлшерінен бірнеше есе жоғары болуы дәлел. Мұндай айқын құрылымдық үйлеспеушілік өндірісті дамытуға қажетті алғы шарттарды жасауға кедергі келтіріп, дәулетті мүлік иелерін фискалды ауыртпалықтан босатуға негіз болып отыр.
Сол себепті бүгінгі күні бюджеттің кіріс көзінің басым бөлігін құрап отырған, экономика салаларының табысына салынатын шектен тыс салық ауыртпалығының бір бөлігін осы уақытқа дейін салық жүйесімен мүлде ескерілмей келген мүліктен түсетін кіріс түрлеріне аударған жөн.
Мүліктің басқа объектілерге (табыс және қосылған құнмен) қарағандағы ерекшелігі, ол салық салудың барынша тұрақты объектілерінің бірі болып табылады. Сонымен бірге мүлікке салық салу осы мүлікті барынша тиімді пайдалануға ынталандырады әрі мүлікті салық салудан жасыру тіптен мүмкін емес.
Сондай-ақ мүліктік салықтарды жергілікті деңгейде қолдану салықтың негізгі функциялары – фискалдық, реттеушілік және бақылау қызметтерін айтарлықтай дәрежеде көтеруге мүмкіндік береді. Мүлікке салық салу өткен кезеңдерде жасалған капитализацияланған табысқа салық салу объектілерін қоса, табысқа салық салуға толықтауыш қызметін атқарады.
Мүлікке салынатын салықтар әлемнің көптеген елдерінде салық жүйесінің құрамдас бөлігі бола отырып, жалпы мемлекеттік кірістердің құрамында айтарлықтай жоғары орын алады және көптеген мемлекеттердің жергілікті бюджеттерінің негізі болып табылады. Олар жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қаржы көздерін жақсартудың ең негізгі құралы болуымен қатар, өндірістің ұлғайып дамуына да оң ықпалын тигізеді.
Дегенмен, қазақстандық тәжірибеде мүліктік салықтардың реттеушілік және фискалдық қызметтерінің рөлі мен маңызы әлі күнге өз дәрежесінде бағаланбай келеді. Бұл негізінен аталмыш салықтардың мемлекеттік және жергілікті бюджеттердегі үлесінің салыстырмалы түрде төмен болуымен, сондай-ақ табысқа салынатын салықтар, қосылған құн салығы сияқты салықтармен салыстырғанда, азаматтар мен ұйымдардың салық ауыртпалығына ықпалының барынша аз болуымен түсіндіріледі.
1 Экономикасы дамыған елдерде мүлікке салық салудың тәжірибесі // Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы, «Қазақстанның БСҰ-ға кіруі: жүйелік жағдайларын талдау, оң бағыты мен теріс салдары», (Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, Алматы, 11-14 мамыр 2004 ж.) - 0,75 б.т.
2 Жергілікті бюджеттің кірісін қалыптастыру көзі ретіндегі мүлік салығының маңызы мен орны // Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы, «Ұлттық экономиканың экономикалық өсуінің қазіргі мәселелері. Жаһандану және модернизациялау жағдайындағы мемлекеттік, аймақтық және салалық аспектілер», (Қазтұтынуодағының Қарағанды экономикалық университеті, Қарағанды, 2004ж.) -0,75 б.т.
3 Қазақстанда мүлікке салық салудың ерекшеліктері // Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы, «Жедел жаңару жолындағы экономикалық бағдарлар», (Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, Алматы, 18-20 мамыр, 2005) - 0,5 б.т.
4 Салық салу мақсатында мүлікті бағалау мәселелері //ҚазЭУ хабаршысы, - 2006, -№1. -0,5 б.т.
5 Қазақстанда мүлікке салық салу жүйесін жетілдіру жолдары // Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы, «Бұқаралық коммуникациялар теориясы және қазіргі заманғы технологиялар», (әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, Алматы, 6-7 желтоқсан, 2006) – 0,25 б.т.
6 Қазақстанда жылжымайтын мүлікке салынатын салықты енгізудің алғышарттары //ҚазЭУ хабаршысы, -2007, -№1. -0,5 б.т.
7 Жылжымайтын мүлікке салық салу жүйесінің ақпараттық негізі. //Хабаршы, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, -2007, - №3. - 0,44 б.т.
2 Жергілікті бюджеттің кірісін қалыптастыру көзі ретіндегі мүлік салығының маңызы мен орны // Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы, «Ұлттық экономиканың экономикалық өсуінің қазіргі мәселелері. Жаһандану және модернизациялау жағдайындағы мемлекеттік, аймақтық және салалық аспектілер», (Қазтұтынуодағының Қарағанды экономикалық университеті, Қарағанды, 2004ж.) -0,75 б.т.
3 Қазақстанда мүлікке салық салудың ерекшеліктері // Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы, «Жедел жаңару жолындағы экономикалық бағдарлар», (Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, Алматы, 18-20 мамыр, 2005) - 0,5 б.т.
4 Салық салу мақсатында мүлікті бағалау мәселелері //ҚазЭУ хабаршысы, - 2006, -№1. -0,5 б.т.
5 Қазақстанда мүлікке салық салу жүйесін жетілдіру жолдары // Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы, «Бұқаралық коммуникациялар теориясы және қазіргі заманғы технологиялар», (әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, Алматы, 6-7 желтоқсан, 2006) – 0,25 б.т.
6 Қазақстанда жылжымайтын мүлікке салынатын салықты енгізудің алғышарттары //ҚазЭУ хабаршысы, -2007, -№1. -0,5 б.т.
7 Жылжымайтын мүлікке салық салу жүйесінің ақпараттық негізі. //Хабаршы, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, -2007, - №3. - 0,44 б.т.
ӘОЖ 336.226.2 (574. 54)
Қолжазба құқында
МАКЕНОВА АЙГУЛЬ АКИМЖАНОВНА
Қазақстан Республикасында мүлікке салық салу: құрылу
негіздері және жетілдіру жолдары
(Қызылорда облысы мәліметтері негізінде)
08.00.10 – Қаржы, ақша айналымы және несие
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Диссертациялық жұмыс Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік
университетінде орындалған.
Ғылыми жетекшісі экономика ғылымдарының
докторы А.А. Нұрымов
Ресми оппоненттер экономика ғылымдарының
докторы С.Ш. Әуелбаев
экономика ғылымдарының
кандидаты Б.Ж.Ермекбаева
Жетекші ұйым Тұран университеті
Қорғау 2008 жылдың 22 мамырында сағат 14.30 Халықаралық бизнес
университетіндегі экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесіне іздену
бойынша Д 20.01.07 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде өтеді.
Мекен жайы: 050010, Алматы қ., Абай даңғылы, 8А, 208-бөлме.
Диссертациямен Халықаралық бизнес университетінің кітапханасында
танысуға болады.
Автореферат 21 сәуір 2008 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы, э.ғ.д.,
профессор:
М.Х. Түсеева
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастардың қазіргі даму
жағдайы, өнеркәсіп орындарының көбеюі, халықтың әл ауқатының жақсаруы,
қаржы жүйесінің нығайып дамуы, мемлекетаралық экономикалық қатынастардың
ұлғаюы елімізде салық жүйесін негізді түрде дамытудың қажеттілігін көрсетіп
отыр.
Себебі ғылыми негізделген, шынайы өзгерістерді бейнелейтін әрі жүйелі
түрде реттейтін салық жүйесі экономикалық процестерге оң ықпал етіп,
жағымсыз жағдайлардың орын алуына жол бермей, қоғамда өркениетті құқықтық
қатынастарды нығайта түседі.
Әйтсе де, қазіргі қолданыстағы салық жүйесінде салық ауыртпалығы
негізінен заңды және жеке тұлғалардың табыстарына көбірек түсуде. Бұған
табыс салықтарынан түсетін түсімдердің мүлік салықтарынан түскен түсім
мөлшерінен бірнеше есе жоғары болуы дәлел. Мұндай айқын құрылымдық
үйлеспеушілік өндірісті дамытуға қажетті алғы шарттарды жасауға кедергі
келтіріп, дәулетті мүлік иелерін фискалды ауыртпалықтан босатуға негіз
болып отыр.
Сол себепті бүгінгі күні бюджеттің кіріс көзінің басым бөлігін құрап
отырған, экономика салаларының табысына салынатын шектен тыс салық
ауыртпалығының бір бөлігін осы уақытқа дейін салық жүйесімен мүлде
ескерілмей келген мүліктен түсетін кіріс түрлеріне аударған жөн.
Мүліктің басқа объектілерге (табыс және қосылған құнмен) қарағандағы
ерекшелігі, ол салық салудың барынша тұрақты объектілерінің бірі болып
табылады. Сонымен бірге мүлікке салық салу осы мүлікті барынша тиімді
пайдалануға ынталандырады әрі мүлікті салық салудан жасыру тіптен мүмкін
емес.
Сондай-ақ мүліктік салықтарды жергілікті деңгейде қолдану салықтың
негізгі функциялары – фискалдық, реттеушілік және бақылау қызметтерін
айтарлықтай дәрежеде көтеруге мүмкіндік береді. Мүлікке салық салу өткен
кезеңдерде жасалған капитализацияланған табысқа салық салу объектілерін
қоса, табысқа салық салуға толықтауыш қызметін атқарады.
Мүлікке салынатын салықтар әлемнің көптеген елдерінде салық жүйесінің
құрамдас бөлігі бола отырып, жалпы мемлекеттік кірістердің құрамында
айтарлықтай жоғары орын алады және көптеген мемлекеттердің жергілікті
бюджеттерінің негізі болып табылады. Олар жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының қаржы көздерін жақсартудың ең негізгі құралы болуымен қатар,
өндірістің ұлғайып дамуына да оң ықпалын тигізеді.
Дегенмен, қазақстандық тәжірибеде мүліктік салықтардың реттеушілік және
фискалдық қызметтерінің рөлі мен маңызы әлі күнге өз дәрежесінде бағаланбай
келеді. Бұл негізінен аталмыш салықтардың мемлекеттік және жергілікті
бюджеттердегі үлесінің салыстырмалы түрде төмен болуымен, сондай-ақ табысқа
салынатын салықтар, қосылған құн салығы сияқты салықтармен салыстырғанда,
азаматтар мен ұйымдардың салық ауыртпалығына ықпалының барынша аз болуымен
түсіндіріледі.
Мүлікке салық салудың жаңа әдістерін дайындау мәселесі және оның
өндірісті дамытуға инвестициялық-ынталандырушылық тұрғыдан ықпалы ҚР ғалым-
экономистері тарапынан дербес зерттеу объектісі ретінде ғылыми тұрғыдан
жеткілікті зерттелмеген. Дегенмен, мүлік пен жерді қоса бағалау және оған
салық салу жүйесін жетілдірудегі мәселелерге қалам тартып жүрген
Қазақстандық ғалым-экономистердің еңбектері кезеңдік басылымдарда жарық
көріп жүргенімен, экономикалық әдебиеттерде жеткілікті көңіл бөлінбеген.
Соған байланысты мүлікке салық салу мәселесін жетілдіру ғылыми және
тәжірибелік тұрғыдан толық зерттеуді қажет ететін күрделі міндеттердің бірі
болып табылатына еш күмән жоқ. Демек, осы аталған мәселелердің өзектілігі,
ғылыми зерттеу дәрежесінің толық ашылмауы және мүлікке салық салуды
жетілдіру мәселесінің басыңқылық деңгейінің жоғарылығы осы бағытта терең
ғылыми зерттеу жүргізудің объективті қажеттілігін айқындап отыр.
Осылайша мүлікке салық салу жүйесін жетілдірудің теориялық және
тәжірибелік негіздерін зерттеу, мүлікке салынатын салықтардың қалыптасу
және есептеу тәртібін анықтау, бақылау қызметін ұйымдастыру, жылжымайтын
мүлікті бағалау әдістемесін қарастыру, мүлікке салық салу жүйесін одан әрі
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасаудың қажеттілігі мен маңыздылығы
диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға, оның мақсаты мен міндеттерін,
ғылыми зерттеудің өзектілігін алдын-ала айқындауға мүмкіндік берді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Мүлікке салық салудың теориялық
және тәжірибелік негіздерін қарастыруға А. Смит пен Д Рикардоның, П.П.
Гензельдің, Ф. Ниттидің, Дж. Мильдің, Д. Локтың, В. Твердохлебовтың
еңбектерінде көп көңіл бөлінген. Олар байлық пен мүлікке салық салудың
заңға сәйкестілігі және мұндай салық салуды жалпы теориялық талқылау
мәселесіне көп көңіл бөлді.
Қазіргі уақытта мүлік және онымен байланысты операцияларға салық салу
мәселесі, сондай-ақ салық салумен тікелей өзара байланысты үдерісі ретінде
оны бағалау мәселелері шетелдік ғалымдар Г.С. Харрисон, Дж.К. Эккерт, сол
сияқты ТМД елдері мен Қазақстанның көрнекі ғалымдары Е.П.Ушаков,
Д.Г. Черник, В.И. Гуреев, А.Г. Грязнова, В.П. Федорова, М.М. Соловьев, И.Т.
Балабанов, В.М. Пушкарева, С.В. Барулин, Н.И. Химичев, И.Г. Русакова, Т.Ф.
Кашин, С.Г. Пепеляев, Э.К. Ыдрысова, Ф.С. Сейдахметова, Г.А. Лесбеков,
Қ.Қ. Ілиясов, М.Т.Оспанов, С. Құлпыбаев, А.Б. Зейнелғабдин, А.А. Нұрымов
және тағы басқа ғалымдардың монографиялық-ғылыми еңбектерінде кеңінен
зерттелген.
Аталған авторлардың еңбектерінде қолданыстағы мүліктік салықтардың
есептеу мен төлеуді талдау және мүлікті бағалау мәселелерінің теориясы мен
тәжірибесінің кейбір тұстары қарастырылған. Әрине, бұл авторлардың
еңбектері мүлікке салық салу жүйесін дамытуда маңызды орын алады. Дегенмен,
бұл еңбектердің бірқатары нарықтық экономиканың және халықаралық-сауда,
экономикалық байланыстардың тұрақты орын алуына дейін жарық көргендіктен,
қазіргі экономикалық өзгерістер мен жаңа талаптар мүлікке салынатын салық
жүйесін жетілдіруді қажет етіп отыр.
Мәселен, экономикалық әдебиеттерде қандай да бір объектінің мүлікке
жататындығын білдіретін біртұтас пікір жоқтың қасы, мүліктің қандай түрлері
мүлікке салық салу объектілеріне жатуға тиіс екендігін анықтауға негіз
болатын айқын критерийлер жоқ, сондай-ақ мүлікке салық салуға жатқызылатын
төлемдер құрамы бүгінге дейін толық анықталмаған. Соңғы уақытта салық
жүйесінің жедел қарқынмен дамуына қарамастан, ондағы мүлікке салық салу
жүйесін жетілдіру мәселелеріне арнап жазылған ғылыми-зерттеу жұмыстары
жоқтың қасы.
Сондықтан, мүліктің бағасы мен одан алынатын салықтардан бюджетке
түсетін түсімдер арасындағы алшақтық сияқты мәселелер мүлікке салық салу
жүйесін оңтайландыру қажеттігін білдіреді.
Аталған мәселелердің маңыздылығы мен тақырыптың осы күнге дейін
толыққанды зерттелмегендігі диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға,
оның мақсаты мен міндеттерін айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
мақсаты Қазақстан Республикасында мүлікке салық салу жүйесінің теориялық
және тәжірибелік негіздерін әлемдік тәжірибемен салыстыра отырып, мүлік
салығын одан әрі жетілдіру жөнінде ұсыныстар беру болып табылады.
Осы аталған мақсатқа қол жеткізу үшін зерттеу барысында төмендегідей
міндеттер алға қойылды:
- мүлікке салық салудың теориялық және әдістемелік негіздерін талдай
отырып, жалпы салық жүйесінде мүлікке салынатын салықтардың рөлі мен
маңызын анықтау;
- әлемнің дамыған елдеріндегі мүлікке салық салу жүйесінің құрылуы мен
даму заңдылықтарын зерттеудің нәтижесінде оларда жинақталған тәжірибені
республикадағы мүлікке салық салуды жетілдіруде қолдану үшін негізгі
мүмкіндіктерін бағалау;
- қолданыстағы заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын
салықтарының жергілікті бюджетті қалыптастырудағы ықпалын анықтау;
- Қазақстан Республикасында жылжымайтын мүлікке салынатын салықты
енгізудің негізгі алғышарттарын айқындау;
- ҚР мүлікке салық салу жүйесін жетілдіру бойынша негізделген
тәжірибелік ұсыныстар беру;
Зерттеу жұмысының пәні мен объектілері. Зерттеу жұмысының пәні нарықтық
жағдайда мүлікке салық салу жүйесіндегі мемлекет пен меншік иелері арасында
салық қатынастарын зерттеу болып табылады.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы мүлікке салық салу
жүйесі саналады.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде
әлемдік экономикалық ғылыми ой өкілдерінің еңбектері, отандық және шетелдік
ғалымдар мен тәжірибешілердің монографиялары мен мақалалары, салықтық және
қаржылық-бюджеттік қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-
құқықтық құжаттар алынды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі Агенттігінің, Қаржы
министрлігі Салық комитетінің материалдары, Қызылорда облысы Салық
комитетінің мәліметтері, халықаралық және республикалық конференциялардың
материалдары пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Экономикалық дамудың қазіргі
талаптарына сай қолданыстағы мүліктік салықтарын бірыңғай жылжымайтын
мүлікке салынатын салықпен алмастырудың қажеттігін негіздеу, осы салықты
енгізудің ұйымның қаржы-шаруашылық қызметіне, бюджет кірісін қалыптастыруға
және азаматтардың әл-ауқаты деңгейіне әсерін зерттеу және жетілдіру
бойынша ғылыми негізделген ұсыныстар жасау болып табылады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды
нәтижелері болып мыналар саналады:
- автордың жеке зерттеуінің нәтижесінде Қазақстан Республикасындағы
мүлік салығының экономикада алатын орны анықталып, жылжымайтын мүлік
анықтамасына ғылыми негізделген тұжырым берілді;
- мүлікке салық салудың әлемдік тәжірибесін сараптай отырып,
жылжымайтын мүлікке салынатын салықтың жетістіктері мен артықшылықтарының
негізінде, оны ҚР-на енгізу қажеттілігінің негізгі және дәлелді белгілері
анықталды;
- нарықтық қатынастарға өту кезеңінен бастап еліміздегі экономикалық
байланыстардың қарқынды даму тұсындағы мүлік салығының жағдайы анықталып,
оның жергілікті бюджетті қалыптастырудың көзі ретінде басымды ерекшеліктері
айқындалды;
- мүлік салығы бойынша салықтық ауыртпалықты салық төлеушілер арасында
тең бөлудің ұстамдарына және нарықтық бағаға негізделген жылжымайтын
мүлікке салынатын салықты енгізудің негізгі алғышарттары мен қажеттілігі
ғылыми тұрғыдан негізделінді;
- Републикадағы мүлік салығын төлеушілерді жылжымайтын мүлік салығына
біртіндеп көшірудің сатылары белгіленіп, одан алынатын нақты нәтижелердің
сипаттамасы анықталды.
Қорғауға шығарылған негізгі ұсыныстар:
1. Мүлікке салық салудың теориялық және әдістемелік негізін зерттеудің
нәтижесінде мүлік, жылжымайтын мүлік ұғымдарына авторлық анықтама
берілген және мемлекеттің салық жүйесінде мүлікке салынатын салықтардың
рөлі мен маңызына талдау жүргізіліп, мүлік салығының объективті қажеттілігі
теориялық тұрғыдан негізделді;
2. Әлемнің кейбір елдеріндегі мүлікке салық салу жүйесінің тәжірибесіне
талдау жүргізіліп, оның тиімді жақтарын Қазақстанның қазіргі жағдайында
пайдалану мүмкіндіктері дәлелденді;
3. Қазіргі уақыттағы заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салық салу
жүйесін талдау арқылы мүлікке салық салудың механизмі мен заңдық
базасындағы кемшіліктері анықталды;
4. Қазақстан Республикасында жылжымайтын мүлікке салынатын салықты
енгізудің негізгі белгілері мен алғышарттары анықталды;
5. Нарықтық қатынастар жағдайында республикадағы мүлікке салық салудың
қолданыстағы жүйесін жылжымайтын мүлікке салынатын салыққа ауыстырудың
артықшылықтары мен тиімділігі анықталды.
Зерттеу жұмысының ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Диссертацияда
берілген ұсыныстар мен қорытындылар мүлікке салық салу жүйесін жетілдіру
бойынша тәжірибелік міндеттерді шешуге бағытталған.
Зерттеу нәтижелерiн салық комитеттері мүлікке салық салу жүйесін
жетілдіруде пайдалана алады, сондай-ақ қаржы және несие мамандарын
дайындайтын жоғары оқу орындарында пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы. Диссертациялық зерттеудің жекелеген
негізгі теориялық тұжырымдары мен практикалық түйіндері халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциялар мен республикалық мерзімдік басылым беттерінде
баяндалып жарық көрді: Қазақстанның БСҰ-ға кіруі: жүйелік жағдайларын
талдау, оң бағыты мен теріс салдары (Т. Рысқұлов атындағы Қазақ
экономикалық университеті, 11-14 мамыр, Алматы, 2004); Ұлттық экономиканың
экономикалық өсуінің қазіргі мәселелері. Жаһандану және модернизациялау
жағдайындағы мемлекеттік, аймақтық және салалық аспектілер
(Қазтұтынуодағының Қарағанды экономикалық университеті, Қарағанды, 2004);
Жедел жаңару жолындағы экономикалық бағдарлар (Т. Рысқұлов атындағы Қазақ
экономикалық университеті, 18-20 мамыр, Алматы, 2005); Бұқаралық
коммуникациялар теориясы және қазіргі заманғы технологиялар (әл-Фараби
атындағы Қазақ Ұлттық университеті, 6-7 желтоқсан, Алматы, 2006);
Зерттеу бойынша жарияланған еңбектер. Диссертациялық зерттеу жұмысы
бойынша жалпы көлемі 3,3 баспа табақ 7 ғылыми мақала ресми басылымдарда
жарияланды.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш
негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазіргі қаржы-экономикалық қатынастардың қарқынды дамуымен бірге
мүлікке салық салудың рөлі мен маңызы өзекті мәселеге айналып отыр. Өйткені
меншік қатынастары экономикалық жүйелер қызметінің әлеуметтік-экономикалық
негізі екені баршамызға аян.
Ұлттық экономиканың өркендеуімен бірге, соңғы уақытта жер, мүлік, көлік
және басқадай мүлік түрлері заңды және жеке тұлғалардың мүлкі ғана болып
қана қоймай, сонымен қатар олар кепіл, мұра, сый және салық салу нысанына
айналуда.
Біздің ойымызша, алдыменен мүлік ұғымын экономикалық категория
тұрғысынан, сол сияқты оны салық салу объектісі ретінде анықтап алу қажет.
Мүлікке берілген түрлі анықтамаларға талдау жасай келе, мүлік
экономикалық категория тұрғысынан құндық бағасы бар және иелену, пайдалану
немесе бір немесе бірнеше субъектінің, оның ішінде мемлекеттің де, билік
ету құқығындағы әрі қарай тұтыну үшін адам еңбегімен жасалған материалдық
құндылықтар. Оның материалдық құндылықтардың жиынтығынан құралатындығы, не
болмаса біртұтас материалдық құндылық екендігі маңызды емес.
Мүлік салықтарының салық салу объектісі ретіндегі мүлікке бір мезгілде
мынадай сипаттамаларды қанағаттандыра алатын материалдық құндылықтар
жатады, яғни олардың құндық бағасы болуы керек, адамдардың игілігі үшін
тұтынылып, бір немесе бірнеше субъектінің иелену, пайдалану немесе билік
ету құқығында болуы керек және ұзақ уақыт бойы оны пайдалану табыс әкелетін
немесе әкелу ықтималдылығы болуы керек.
Экономикалық категория ретіндегі мүліктен мүлік салықтарының салық
салу объектісі ретіндегі мүліктің ерекшелігі сол, табыс алу үшін тек қана
мүліктің өзі ғана емес (яғни оны сатудан – айырбастаудан), сол сияқты оны
иелену мен пайдаланудан тікелей табыс алудың көзі ретінде пайдаланылуы
мүмкін. Сондай-ақ мүлікті тауар деп те тануға болады, яғни ол (экономикалық
мағынада) сатуға арналуы мүмкін.
Сонымен, мүлік салық салу объектісі ретінде екіге бөлінеді: ұзақ уақыт
кезеңінде табыс алудың әлеуетті құралы ретіндегі мүлік (тар мағынада) және
өткізілетін тауар ретіндегі мүлік.
Бірінші жағдайда мүлікті сатудың нәтижесі табыс салығының салық салу
объектісі, ал екінші жағдайда ол мүлікке салынатын салықтың салық салу
объектісі болып табылады.
Жалпы, мүліктің жылжитын және жылжымайтын болып бөлінуі өзінің бастауын
римдік құқықтан алады және барлық құқықтық жүйелерде мақұлданған.
Біздің пікірімізше, жылжымайтын мүлік ұғымы үш элементтің жиынтығымен
сипатталады деп тұжырым жасауға болады:
- жылжымайтын мүлік – жер учаскесінен бөлінбейтін адам қолымен жасалған
ғимараттар, құрылыстар, көпжылдық екпелер түріндегі толықтыру-лар;
- жер учаскесі – табиғи объектілер орналасқан шектеулі жер беті;
- жылжымайтын мүлікті иелену, пайдалану, билік етумен байланысты заңдық
құқықтар жиынтығы.
Біздің ойымызша, ҚР Азаматтық кодексінің 117-бабындағы жылжымайтын
заттар ұғымына қатысты анықтаманы сақтап, ал жылжымайтын мүлікті оларды
иелену, пайдалану және билік етуге қатысты заңды және жеке тұлғалар, сондай-
ақ мемлекет арасындағы қатынастардың объектілері болып табылатын
жылжымайтын дүние-мүлік ретінде анықтауды ұсынамыз. Аталған анықтама,
біздіңше жылжымайтын мүліктің экономикалық мәнін толық ашады деген ойдамыз.
Әйтсе де, салық салу мақсатында, біздің ойымызша, құқықтық және
экономикалық көзқарас тұрғысынан жылжымайтын мүлік объектісі ұғымын
пайдаланған жөн болар еді.
Мүлікке салынатын салықтар көптеген мемлекеттерге кеңінен танымал
ескіден келе жатқан дәстүрлі әрі консервативті салықтар қатарына жатады.
Тарихи тұрғыдан алып қарасақ, мүлікке салынатын салықтар (ең алдымен
жер меншігіне қатысты) табыс салықтарының негізін қалады, және өздерінің
бастапқы нысанында табыс салықтары жай ғана капиталға салық салудың жаңа
тәсілі (қаржы капиталынан түскен табысқа салынатын салық, көпестерге
капиталдың декларацияланған сомасы мөлшерінде салық салу) ретінде көрініс
тапты. Алайда, табысқа салық салу неғұрлым қарқынды дамыған сайын,
керісінше, мүлікке салынатын салықтардың мәні төмендеп, табыс салығының
көлеңкесінде қалды. Дегенмен, біздің ойымызша, мүлік салықтарының салық
жүйесіндегі рөлі төмендегеніне қарамастан, жергілікті бюджеттің кіріс көзі
ретінде олардан бас тартуға болмайды.
Қазіргі салық заңдылығында кең қолданылатын мүліктік салықтар ұғымы
мәні жағынан кешенді болып табылады. Жалпы ұғым астарында әртүрлі мүлік
түрлеріне қатысты салықтар мен алымдардың бүтін бір тобы жинақталған.
Оларды біріктіретін барынша ортақ белгі болып, біріншіден, олардың барлығы
да тікелей салықтар қатарына жатады. Екіншіден, олардың төлеушілері болып
мүлікті иеленуші тұлға табылады. Үшіншіден, бұл жерде мүлік табыс көзі
ретінде емес, салық салу объектісі ретінде қаралады.
Мүлікке салынатын салықтардың басқа да тікелей салықтар секілді,
кемшіліктері мен артықшылықтары бар.
Қазіргі салық жүйесі мүліктік салықтардың артықшылықтарын былайша
дәлелдейді. Бұл салықтар мемлекетке табыс немесе пайданы тұтынуға салық
салуға қарағанда, біршама нақты әрі болжамды табыс әкеледі, сәйкесінше,
мемлекет үшін тұрақты және алдын ала болжауға болатын түсім көзі бола
алады. Заңды және жеке тұлғалардың мүлкін бағалай және салық сомасын
анықтай отырып, мемлекет аталған соманы салық төлеушілер арасында, тиісінше
олардың төлем қабілеттілігіне сәйкес бөледі және болжанған табысты алуды
көздейді, өйткені салық оны көтере алатын мөлшерде төлей алатын адамдарға
салынады.
Егер тұтынуға, табысқа, пайдаға салынатын салықтарды алу өнімді өндіру,
оны сату немесе қозғалысы кезінде, яғни әр түрлі уақытта және елдің әр
түрлі жерінде болатын сәттерде топтастырылса, оларды есептеу мен бақылау
қиын әрі тиісті аппараттың болуын талап етсе, ал мүліктік салықтарды жинау
мұндай шығынды талап етпейді.
Әйтсе де, тағы бір ескеретін нәрсе, тікелей салық салу кезінде
айтарлықтай шығын салық салу объектілерінің өзін есепке алуға кетеді.
Мысалы, мүліктік салықтар үшін құрастырылуы айтарлықтай шығынды жұмсалуын
қажет ететін алдын ала кадастрды талап етеді. Сондай-ақ есепке алуға
кететін шығындар мұнымен шектелмейді. Салық төлеушілердің төлем
қабілеттілігінің барынша әділетті есебі мен бюджетке барынша жеткілікті
қаржы алу үшін айтарлықтай жиі түзетулер мен толықтырулар жүргізілуі керек.
Мүлікке салық салу жүйесінің тиімділігі тек фискалдық маңызында ғана
емес, әйтсе де айта кету керек, көптеген елдерде (экономикалық дамығандары
да) мүліктік салықтар бюджет кірістерінің ең тұрақты, басқарылатын көздері,
жалпы салықтық түсімдердің 9-12 пайызға дейінгісін қамтамасыз етеді.
1 кесте - Қызылорда облысы бойынша жергілікті бюджетке мүлік салығынан
түскен түсімдер динамикасы
Көрсеткіштер
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің мүлікке (жылжымайтын мүлікке)
салық салу жүйесіне талдау жүргізу көрсеткендей, бұл елдердің басым
көпшілігінде жер мен басқадай жылжымайтын мүлікке салық салу мемлекет
саясатының әрекетті құралы болып табылады. Сонымен қатар, әлемнің көптеген
елдерінде қолданылатын жылжымайтын мүлікке салынатын салық фискалдық,
ынталандырушылық және әлеуметтік функцияларды орындау тұрғысынан оң
нәтижелерге қол жеткізген.
Қызылорда облысы бойынша жергілікті бюджетке түскен салық төлемдерінің
динамикасы көрсеткендей, бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастыруда мүлік
салықтарының алатын үлес салмағын жыл сайын жоғарылап отырғанын байқаймыз
және оның нәтижесі жоғарыдағы 1-кесте арқылы беріліп отыр.
Соңғы жылдарда болжамдық мәліметтердің артық орындалуы, салық
төлеушілердің салық мәдениетінің өсуімен, екіншіден, болжамдаудың
қателіктерінен (асыра сілтеу). Біздіңше ойымызша, кейде түсім экономиканың
даму ерекшеліктері мен есеп факторларын ескермей болжамдалады, бұл өз
кезегінде көтеріңкі, не болмаса төмендетілген болжамға әкеледі.
Қазақстандағы мүлік салығының құрылу механизмін жоғарыдағы 1-сурет
арқылы көрсетіп отырмыз.
Бүгінде мүлік салығын белгілеу мен өндіріп алу тәртібі ҚР Салық
кодексімен анықталады. Оған сәйкес мүлік салығының мөлшері меншік иелерінің
қаржы-шаруашылық қызметіне байланыссыз.
Мүлік салығын енгізген уақыттан, яғни 1995 жылдан бастап Қазақстан
Республикасының мемлекеттік бюджетін қалыптастырудағы мүлік салығының
деңгейін 2-суреттен және 2-кесте мәліметтерінен анық байқауға болады.
Ескерту – сызба ҚР статистика агенттігінің 2006 жылғы анықтамалық
жинағы негізінде жасалған
2 сурет - ҚР мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы сомасындағы мүлік
салығының үлесі, %
2 кестеден байқағанымыздай, 2006 жылы Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бюджетінің 34,9 пайызын корпорациялық табыс салығы құрап отыр.
Содан кейін мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қосылған құн салығы мен
әлеуметтік салық құрап отырғанын, ал мүлік салықтары жалпы салықтық
түсімдерде болмашы үлесті құрайтындығын байқауға болады.
Бүкіл өндіріс сатысы бойында мүлікке салынатын салықтар өндіріске үлкен
ықпал етпейді. Өндіріс шығындарына пропорционалды әсер ететін жанама
салықтардан бұл салықтың ерекшелігі сол, оны шартты-тұрақты деп қарастыруға
болады. Оның бұл ерекшелігі өндірістің қарқынды дамуы кезінде өнім құнының
автоматты түрде өсуін болдырмайды, бұл өз кезегінде бағаның өсуіне кедергі
келтіреді. Бұл жағдай әсіресе, шығындар инфляциясын болдырмайды.
Қазіргі бюджеттік мәселелерді шешу және деңгейаралық бюджеттік қаржылық
ағындарды оңтайландыру үшін бюджеттік жүйенің барлық деңгейлеріне
салықтардан бөлулер немесе салықтарды бекіту жүйесін жетілдіру қажет. Осы
мәселені шешуге мүмкіндік жасайтын, салықтар тізімі белгілі және шектеулі.
Басты мақсат – оларды бюджеттік жүйе деңгейлері арасында орынды бөлу.
2 кесте - Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджеттің жалпы кірісіндегі
салықтық және салықтық емес түсімдердің үлес салмағы
Көрсеткіштер 2002 ж 2003 ж 2004 ж 2005 ж 2006 ж
Түсімдер – барлығы, о.і., 100 100 100 100 100
пайыз (%)
Салықтық түсімдер, о.і: 93,2 94,3 92,2 95,2 91,5
Корпорациялық табыс салығы 27,8 28,8 32,3 41,7 34,9
Жеке табыс салығы 10,3 9,8 8,3 6,1 11,8
Қосылған құн салығы 23,4 24,4 20,5 17,2 15,9
Акциздер 3,4 2,8 2,5 1,7 2,5
Әлеуметтік салық 17,8 16,6 14,2 9,9 12,5
Жер салығы 0,7 0,6 0,5 0,3 0,1
Мүлік салығы 3,2 2,9 2,7 1,9 1,8
Өзге де табыстар 8,3 8,4 11,2 16,4 13,5
Салықтық емес түсімдер 5,6 4,5 6,3 3,1 4,3
Капиталмен жасалынған 1,2 1,2 1,5 1,7 4,2
операциялардан түскен
табыстар
Ресми алынған трансферттер 0,1 0,0 - - -
Негізгі борышты өтеу 1,6 1,7 1,4 - -
Ескерту – кесте ҚР статистика агенттігінің 2006 жылғы анықтамалық жинағы
негізінде жасалған
Мүлік салығы бойынша түскен түсімдер бойынша жоспардың орындалғанына
қарамастан, бюджетке түскен салықтардың жалпы сомасында үлесі болмашы ғана
және мемлекеттік бюджетте небәрі 3,6 пайызды ғана (2006 ж) құрайды және
зерттелген жылдар аралығында үлес салмағы 1996-1998 жылдар аралығында 3,3-
тен 6,8 пайызға дейін жоғарылағанмен, одан кейінгі жылдарда төмендеу
үдересі байқалады. Әсіресе, 2005 жылы бұл салықтың бюджеттегі үлесі мүлдем
құлдырап, 1,9 пайызға жеткен. Бұл сол жылы Салық кодексіне енгізілген
өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын
салық ставкаларының 0,1-ден 1 пайыз аралығындағы шкаласы 0,05-тен 0,5
пайызға төмендеуімен түсіндіріледі.
Зерттеу жұмысы жүргізілген Қызылорда облысы бойынша жергілікті бюджетті
қалыптастыруда мүлік салығының соңғы бес жылдағы динамикасын төменде
берілген 3-сурет арқылы анықтауға болады.
Ескерту – сызба ҚР статистика агенттігінің 2006 жылғы анықтамалық
жинағы негізінде жасалған
3 сурет - 2002-2006 жылдардағы Қызылорда облысы жергілікті бюджет
кірістерінің жалпы сомасындағы мүлік салығының үлесі, %
Ал, енді Қызылорда облысы бойынша жергілікті бюджеттің кіріс көзін
құрайтын салықтар мен басқа міндетті төлемдердің құрылымын төменде берілген
3-кестенің мәліметтері негізінде талдауға болады.
3-кестеден көріп отырғанымыздай, Қызылорда облысы бюджетінде 2000-2001
жылдары салықтық түсімдер жалпы кірістердің 97,6 пайызын құраған болса,
2002 жылдан бастап оның жергілікті бюджеттегі үлес салмағы жылдан-жылға
төмендеу үдерісі байқалады. Оның төмендеуіне республикадағы бюджет жүйесіне
енгізілген өзгерістер себеп болды.
Қызылорда облысы бюджетінде негізгі үлес салмақты әлеуметтік салық алып
отыр. Мемлекеттік және жергілікті бюджеттің кіріс бөліміндегі мүлік салығы
жалпы салықтық түсімдерде болмашы үлесті құрайды, сондықтан еліміздің, сол
сияқты облыстың да қаржы кірістерінде мүлде рөл атқармайды десе де болады.
Ал, әлемнің алдыңғы қатарлы дамыған елдерінде мүлік салығы жергілікті
бюджеттің кіріс бөлігінің 40 және одан да жоғары үлесін құрайды.
3 кесте - Қызылорда облысы бюджетіндегі салықтар мен басқа да міндетті
төлемдер құрылымы, пайызбен
Көрсеткіштер 2002 ж 2003 ж 2004 ж 2005 ж 2006 ж
Түсімдер – барлығы 100 100 100 100 100
Салықтық түсімдер, 51,2 43,2 34,5 36,1 36,9
оның ішінде:
Корпорациялық табыс - - - - -
салығы
Жеке табыс салығы 13,4 12,8 8,8 6,4 8,6
Акциздер 0,5 0,3 0,2 0,1 0,2
Әлеуметтік салық 31,3 23,8 19,9 14,5 19,0
Жер салығы 0,6 0,5 0,5 0,5 0,4
Мүлік салығы 1,9 2,8 2,9 2,2 3,0
Көлік құралдарына 0,7 0,6 0,5 0,5 0,6
салынатын салық
Өзге де салықтар 2,3 2,3 1,7 11,9 5,1
Салықтық емес түсімдер0,4 0,4 7,2 11,3 0,8
Капиталмен жасалынған 0,5 0,9 0,5 0,5 2,5
операциялардан түскен
табыстар
Ресми алынған 47,8 55,5 57,6 52,2 59,7
трансферттер
Ескерту – кесте Қызылорда облысы Салық комитеті мәліметтері негізінде
жасалған
Салық салудың ерекшеліктерінің есебінің негізгі нысандарының бірі,
көпшілікке белгілі, салық жеңілдіктері болып табылады. Салық заңдылығына
сәйкес салықтық жеңілдіктерді пайдалану нәтижесінде түспей қалған мүлік
салығының сомасы 2006 жылы 71,4 млн теңге, бұл есептелген салық сомасының
6,7 пайызы.
Бұл жағдай соңғы жылдары мүлікке салынатын салықтардың ставкаларының
екі есе азайтылуымен түсіндіріледі.
Сондықтан бұл салықтар әзірге мүліктік қатынастардың ұтымды реттеушісі
ролін атқара алмайды және мүлікті пайдалануды арттырудың пәрменді
ынталандыру құралы болып табылмай отыр.
Бірқатар қазақстандық ғалым-экономистердің пікірі бойынша, Қазақстанда
мүлікке салық салудың қазіргі жүйесін жетілдіру үшін жер мен онда
орналасқан құрылыстар мен ғимараттарды бағалаудың дамыған елдердегідей
бірыңғай жүйесі болуы керек. Сондай–ақ жер учаскесі мен онда орналасқан
құрылыстар мен ғимараттар бір–бірімен тығыз байланысты болғандықтан, салық
салу мақсатында бұл екі категорияларды біріктіре отырып, салық салу
объектісі ретінде жинақталған ұғым – жылжымайтын мүлікті алу керек. Ол
бәрінен бұрын, осы саладағы қолданыстағы салықтарды (заңды және жеке
тұлғалардан алынатын мүлік салығы және жер салығы) бір салықпен
(жылжымайтын мүлікке салынатын салық) ауыстырып, салық салу жүйесін
жеңілдетуге мүмкіндік береді. Бұл салықтың болашағының зор екендігін
әлемдік тәжірибе де растайды, өйткені ...мүліктік қатынастардың дамуымен
өндірістік қызметке салық салудан мүлікке, жылжымайтын меншікке салық
салуға көшу үшін алғышарттар шынында да пайда болды. Мұндай ауыстыру
жылжымайтын мүлікке салық салудың бірыңғай тәсілінің негізін қалауға, салық
салу мақсатында нақты нарықтық құн негізінде мүлікті бағалаудың әрекетті
жүйесін құруға мүмкіндік береді.
Біз Қазақстан аумағында заңды тұлғаға да, сол сияқты жеке тұлғаға да
бірыңғай жылжымайтын мүлікке салынатын салықты енгізудің қажеттілігі
жөніндегі маман-ғалымдардың пікірлерімен келісеміз.
Жылжымайтын мүлікке салынатын салықты Қазақстанда енгізудің
алғышарттары бүгіннің өзінде байқалуда. Олардың негізгілерінің бірі
республика аумағындағы барлық заңды және жеке тұлғалардың иелегіндегі заңды
түрде тіркелмеген мүліктерді салық салу мақсатында заңдастыру.
Мүлікті жария етудің мақсаты – біріншіден, тиісті тәртіппен
рәсімделмеген, екіншіден, жасырын айналымда жүрген жылжитын және
жылжымайтын мүліктерді заңды есеп жүйесі мен жаңа экономикалық қатынасқа
енгізу. Сонымен қатар жария етушілерді жекелеген бір жақты құқық бұзушылық
жасағаны үшін жауапкершіліктен босату көзделді. Олар осыған байланысты
өздерінің құқықтарын тиісті дәрежеде рәсімдейді. Екінші жағынан, бұл
экономиканың тіркелген секторының дамуына оң әсерін тигізері сөзсіз.
2006 жылдың наурыз айындағы ҚР халқына кезекті Жолдауында Н.Ә.Назарбаев
заңды жария айналымнан шығарылған мүлік пен капиталға рақымшылық жасау
мәселесіне шын мәнінде жауапты әрі салмақтылықпен қарайтын уақыт келді.
Ашық түрде жүргізілген капитал мен мүлікке рақымшылық жасау Қазақстанның
ашық экономикасының маңызды элементтерінің бірі болуы мүмкін. Адамдар бұл
процестен қорықпаулары керек. Заңмен қарастырылған барлық кепілдіктер
сақталады, - деп ерекше атап өтті.
Қазақстандағы мүлікті жария етуден алдын ала есептеулер бойынша
мемлекет бюджеті шамамен 3,8 млрд. теңге алуды жоспарлаған болатын. Ал
жарияланған мүліктің алдын ала бағалау құны 100 млрд. теңгені құрауы қажет
еді. Ал бұл іс-шараның нақты нәтижесі күтілген көрсеткіштерден әлдеқайда
асып түсті. Жария етілген мүліктен салық түрінде мемлекет қазынасына 59
млрд. теңгеден астам қаражат түсті.
Біздің ойымызша, мүлікті жария етуге рақымшылық жасауды жүзеге асырудың
нәтижесінде республика бойынша осы уақытқа дейін заңдастырылмай келген
жылжымайтын мүліктер аумақтардағы Жылжымайтын мүлікті тіркеу
орталықтарынан тіркеуден өтіп, заңды айналымға шықты. Бұл республика
бойынша мүлік салығы бойынша салық салу объектілерінің саны айтарлықтай
өсетінін, сәйкесінше бюджетке түсетін салық мөлшері де көбейетінін
білдіреді.
Қызылорда облысы бойынша жүргізілген рақымшылық акциясының нәтижесін 4-
кестеден көруге болады.
4 кесте – Қызылорда облысында жүргізілген мүлікті жария етуге рақымшылық
акциясының нәтижелері
Қала және Түскен Рақымш. Рақымшылық Бюджетке түскен
аудан арыздар жасалған жасалған мүліктүсім сомасы
атауы саны мүлік саны құны (мың тг) (мың тг)
Арал 4175 3975 1048100 283,9
Қазалы 3984 3547 995092 953,0
Қармақшы 3540 3365 1742714 184
Жалағаш 2967 2917 1269325 56,5
Сырдария 2095 1808 713702 143,5
Шиелі 6165 5920 4095005 51,5
Жаңақорған 7012 6601 2834860 236,2
Қызылорда қ. 14315 9003 1811545 14458
Облыс бойынша:44253 37136 14510343 16366,6
Ескерту – кесте Қызылорда облысы Қаржы басқармасы мәліметтері
негізінде жасалған.
Сондай-ақ жылжымайтын мүлікке салық салу жүйесін Қазақстанда енгізудің
алғышарттарының келесісі ҚР Әділет Министрлігі жанынан Халыққа қызмет
көрсету орталықтарының (ЦОН) ашылуы. Бұл орталықтардың мақсаты халыққа
уәкілетті органдармен көрсетілетін қызметтерді бір терезе принципі
бойынша жүзеге асыру болып табылады. Бүгінгі күні жылжымайтын мүлікке
қатысты ақпараттар түрлі уәкілетті органдардан алынатындықтан, оларды бір
терезеге жинақтау жылжымайтын мүлікке салынатын салықты енгізуді процесін
жеделдетуге мүмкіндік береді.
Сонымен, қолданыстағы мүлік салықтарын жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқында
МАКЕНОВА АЙГУЛЬ АКИМЖАНОВНА
Қазақстан Республикасында мүлікке салық салу: құрылу
негіздері және жетілдіру жолдары
(Қызылорда облысы мәліметтері негізінде)
08.00.10 – Қаржы, ақша айналымы және несие
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Диссертациялық жұмыс Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік
университетінде орындалған.
Ғылыми жетекшісі экономика ғылымдарының
докторы А.А. Нұрымов
Ресми оппоненттер экономика ғылымдарының
докторы С.Ш. Әуелбаев
экономика ғылымдарының
кандидаты Б.Ж.Ермекбаева
Жетекші ұйым Тұран университеті
Қорғау 2008 жылдың 22 мамырында сағат 14.30 Халықаралық бизнес
университетіндегі экономика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесіне іздену
бойынша Д 20.01.07 диссертациялық кеңесінің мәжілісінде өтеді.
Мекен жайы: 050010, Алматы қ., Абай даңғылы, 8А, 208-бөлме.
Диссертациямен Халықаралық бизнес университетінің кітапханасында
танысуға болады.
Автореферат 21 сәуір 2008 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы, э.ғ.д.,
профессор:
М.Х. Түсеева
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастардың қазіргі даму
жағдайы, өнеркәсіп орындарының көбеюі, халықтың әл ауқатының жақсаруы,
қаржы жүйесінің нығайып дамуы, мемлекетаралық экономикалық қатынастардың
ұлғаюы елімізде салық жүйесін негізді түрде дамытудың қажеттілігін көрсетіп
отыр.
Себебі ғылыми негізделген, шынайы өзгерістерді бейнелейтін әрі жүйелі
түрде реттейтін салық жүйесі экономикалық процестерге оң ықпал етіп,
жағымсыз жағдайлардың орын алуына жол бермей, қоғамда өркениетті құқықтық
қатынастарды нығайта түседі.
Әйтсе де, қазіргі қолданыстағы салық жүйесінде салық ауыртпалығы
негізінен заңды және жеке тұлғалардың табыстарына көбірек түсуде. Бұған
табыс салықтарынан түсетін түсімдердің мүлік салықтарынан түскен түсім
мөлшерінен бірнеше есе жоғары болуы дәлел. Мұндай айқын құрылымдық
үйлеспеушілік өндірісті дамытуға қажетті алғы шарттарды жасауға кедергі
келтіріп, дәулетті мүлік иелерін фискалды ауыртпалықтан босатуға негіз
болып отыр.
Сол себепті бүгінгі күні бюджеттің кіріс көзінің басым бөлігін құрап
отырған, экономика салаларының табысына салынатын шектен тыс салық
ауыртпалығының бір бөлігін осы уақытқа дейін салық жүйесімен мүлде
ескерілмей келген мүліктен түсетін кіріс түрлеріне аударған жөн.
Мүліктің басқа объектілерге (табыс және қосылған құнмен) қарағандағы
ерекшелігі, ол салық салудың барынша тұрақты объектілерінің бірі болып
табылады. Сонымен бірге мүлікке салық салу осы мүлікті барынша тиімді
пайдалануға ынталандырады әрі мүлікті салық салудан жасыру тіптен мүмкін
емес.
Сондай-ақ мүліктік салықтарды жергілікті деңгейде қолдану салықтың
негізгі функциялары – фискалдық, реттеушілік және бақылау қызметтерін
айтарлықтай дәрежеде көтеруге мүмкіндік береді. Мүлікке салық салу өткен
кезеңдерде жасалған капитализацияланған табысқа салық салу объектілерін
қоса, табысқа салық салуға толықтауыш қызметін атқарады.
Мүлікке салынатын салықтар әлемнің көптеген елдерінде салық жүйесінің
құрамдас бөлігі бола отырып, жалпы мемлекеттік кірістердің құрамында
айтарлықтай жоғары орын алады және көптеген мемлекеттердің жергілікті
бюджеттерінің негізі болып табылады. Олар жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының қаржы көздерін жақсартудың ең негізгі құралы болуымен қатар,
өндірістің ұлғайып дамуына да оң ықпалын тигізеді.
Дегенмен, қазақстандық тәжірибеде мүліктік салықтардың реттеушілік және
фискалдық қызметтерінің рөлі мен маңызы әлі күнге өз дәрежесінде бағаланбай
келеді. Бұл негізінен аталмыш салықтардың мемлекеттік және жергілікті
бюджеттердегі үлесінің салыстырмалы түрде төмен болуымен, сондай-ақ табысқа
салынатын салықтар, қосылған құн салығы сияқты салықтармен салыстырғанда,
азаматтар мен ұйымдардың салық ауыртпалығына ықпалының барынша аз болуымен
түсіндіріледі.
Мүлікке салық салудың жаңа әдістерін дайындау мәселесі және оның
өндірісті дамытуға инвестициялық-ынталандырушылық тұрғыдан ықпалы ҚР ғалым-
экономистері тарапынан дербес зерттеу объектісі ретінде ғылыми тұрғыдан
жеткілікті зерттелмеген. Дегенмен, мүлік пен жерді қоса бағалау және оған
салық салу жүйесін жетілдірудегі мәселелерге қалам тартып жүрген
Қазақстандық ғалым-экономистердің еңбектері кезеңдік басылымдарда жарық
көріп жүргенімен, экономикалық әдебиеттерде жеткілікті көңіл бөлінбеген.
Соған байланысты мүлікке салық салу мәселесін жетілдіру ғылыми және
тәжірибелік тұрғыдан толық зерттеуді қажет ететін күрделі міндеттердің бірі
болып табылатына еш күмән жоқ. Демек, осы аталған мәселелердің өзектілігі,
ғылыми зерттеу дәрежесінің толық ашылмауы және мүлікке салық салуды
жетілдіру мәселесінің басыңқылық деңгейінің жоғарылығы осы бағытта терең
ғылыми зерттеу жүргізудің объективті қажеттілігін айқындап отыр.
Осылайша мүлікке салық салу жүйесін жетілдірудің теориялық және
тәжірибелік негіздерін зерттеу, мүлікке салынатын салықтардың қалыптасу
және есептеу тәртібін анықтау, бақылау қызметін ұйымдастыру, жылжымайтын
мүлікті бағалау әдістемесін қарастыру, мүлікке салық салу жүйесін одан әрі
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасаудың қажеттілігі мен маңыздылығы
диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға, оның мақсаты мен міндеттерін,
ғылыми зерттеудің өзектілігін алдын-ала айқындауға мүмкіндік берді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Мүлікке салық салудың теориялық
және тәжірибелік негіздерін қарастыруға А. Смит пен Д Рикардоның, П.П.
Гензельдің, Ф. Ниттидің, Дж. Мильдің, Д. Локтың, В. Твердохлебовтың
еңбектерінде көп көңіл бөлінген. Олар байлық пен мүлікке салық салудың
заңға сәйкестілігі және мұндай салық салуды жалпы теориялық талқылау
мәселесіне көп көңіл бөлді.
Қазіргі уақытта мүлік және онымен байланысты операцияларға салық салу
мәселесі, сондай-ақ салық салумен тікелей өзара байланысты үдерісі ретінде
оны бағалау мәселелері шетелдік ғалымдар Г.С. Харрисон, Дж.К. Эккерт, сол
сияқты ТМД елдері мен Қазақстанның көрнекі ғалымдары Е.П.Ушаков,
Д.Г. Черник, В.И. Гуреев, А.Г. Грязнова, В.П. Федорова, М.М. Соловьев, И.Т.
Балабанов, В.М. Пушкарева, С.В. Барулин, Н.И. Химичев, И.Г. Русакова, Т.Ф.
Кашин, С.Г. Пепеляев, Э.К. Ыдрысова, Ф.С. Сейдахметова, Г.А. Лесбеков,
Қ.Қ. Ілиясов, М.Т.Оспанов, С. Құлпыбаев, А.Б. Зейнелғабдин, А.А. Нұрымов
және тағы басқа ғалымдардың монографиялық-ғылыми еңбектерінде кеңінен
зерттелген.
Аталған авторлардың еңбектерінде қолданыстағы мүліктік салықтардың
есептеу мен төлеуді талдау және мүлікті бағалау мәселелерінің теориясы мен
тәжірибесінің кейбір тұстары қарастырылған. Әрине, бұл авторлардың
еңбектері мүлікке салық салу жүйесін дамытуда маңызды орын алады. Дегенмен,
бұл еңбектердің бірқатары нарықтық экономиканың және халықаралық-сауда,
экономикалық байланыстардың тұрақты орын алуына дейін жарық көргендіктен,
қазіргі экономикалық өзгерістер мен жаңа талаптар мүлікке салынатын салық
жүйесін жетілдіруді қажет етіп отыр.
Мәселен, экономикалық әдебиеттерде қандай да бір объектінің мүлікке
жататындығын білдіретін біртұтас пікір жоқтың қасы, мүліктің қандай түрлері
мүлікке салық салу объектілеріне жатуға тиіс екендігін анықтауға негіз
болатын айқын критерийлер жоқ, сондай-ақ мүлікке салық салуға жатқызылатын
төлемдер құрамы бүгінге дейін толық анықталмаған. Соңғы уақытта салық
жүйесінің жедел қарқынмен дамуына қарамастан, ондағы мүлікке салық салу
жүйесін жетілдіру мәселелеріне арнап жазылған ғылыми-зерттеу жұмыстары
жоқтың қасы.
Сондықтан, мүліктің бағасы мен одан алынатын салықтардан бюджетке
түсетін түсімдер арасындағы алшақтық сияқты мәселелер мүлікке салық салу
жүйесін оңтайландыру қажеттігін білдіреді.
Аталған мәселелердің маңыздылығы мен тақырыптың осы күнге дейін
толыққанды зерттелмегендігі диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға,
оның мақсаты мен міндеттерін айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
мақсаты Қазақстан Республикасында мүлікке салық салу жүйесінің теориялық
және тәжірибелік негіздерін әлемдік тәжірибемен салыстыра отырып, мүлік
салығын одан әрі жетілдіру жөнінде ұсыныстар беру болып табылады.
Осы аталған мақсатқа қол жеткізу үшін зерттеу барысында төмендегідей
міндеттер алға қойылды:
- мүлікке салық салудың теориялық және әдістемелік негіздерін талдай
отырып, жалпы салық жүйесінде мүлікке салынатын салықтардың рөлі мен
маңызын анықтау;
- әлемнің дамыған елдеріндегі мүлікке салық салу жүйесінің құрылуы мен
даму заңдылықтарын зерттеудің нәтижесінде оларда жинақталған тәжірибені
республикадағы мүлікке салық салуды жетілдіруде қолдану үшін негізгі
мүмкіндіктерін бағалау;
- қолданыстағы заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын
салықтарының жергілікті бюджетті қалыптастырудағы ықпалын анықтау;
- Қазақстан Республикасында жылжымайтын мүлікке салынатын салықты
енгізудің негізгі алғышарттарын айқындау;
- ҚР мүлікке салық салу жүйесін жетілдіру бойынша негізделген
тәжірибелік ұсыныстар беру;
Зерттеу жұмысының пәні мен объектілері. Зерттеу жұмысының пәні нарықтық
жағдайда мүлікке салық салу жүйесіндегі мемлекет пен меншік иелері арасында
салық қатынастарын зерттеу болып табылады.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы мүлікке салық салу
жүйесі саналады.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде
әлемдік экономикалық ғылыми ой өкілдерінің еңбектері, отандық және шетелдік
ғалымдар мен тәжірибешілердің монографиялары мен мақалалары, салықтық және
қаржылық-бюджеттік қатынастарды реттейтін заңнамалық және нормативтік-
құқықтық құжаттар алынды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі Агенттігінің, Қаржы
министрлігі Салық комитетінің материалдары, Қызылорда облысы Салық
комитетінің мәліметтері, халықаралық және республикалық конференциялардың
материалдары пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Экономикалық дамудың қазіргі
талаптарына сай қолданыстағы мүліктік салықтарын бірыңғай жылжымайтын
мүлікке салынатын салықпен алмастырудың қажеттігін негіздеу, осы салықты
енгізудің ұйымның қаржы-шаруашылық қызметіне, бюджет кірісін қалыптастыруға
және азаматтардың әл-ауқаты деңгейіне әсерін зерттеу және жетілдіру
бойынша ғылыми негізделген ұсыныстар жасау болып табылады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды
нәтижелері болып мыналар саналады:
- автордың жеке зерттеуінің нәтижесінде Қазақстан Республикасындағы
мүлік салығының экономикада алатын орны анықталып, жылжымайтын мүлік
анықтамасына ғылыми негізделген тұжырым берілді;
- мүлікке салық салудың әлемдік тәжірибесін сараптай отырып,
жылжымайтын мүлікке салынатын салықтың жетістіктері мен артықшылықтарының
негізінде, оны ҚР-на енгізу қажеттілігінің негізгі және дәлелді белгілері
анықталды;
- нарықтық қатынастарға өту кезеңінен бастап еліміздегі экономикалық
байланыстардың қарқынды даму тұсындағы мүлік салығының жағдайы анықталып,
оның жергілікті бюджетті қалыптастырудың көзі ретінде басымды ерекшеліктері
айқындалды;
- мүлік салығы бойынша салықтық ауыртпалықты салық төлеушілер арасында
тең бөлудің ұстамдарына және нарықтық бағаға негізделген жылжымайтын
мүлікке салынатын салықты енгізудің негізгі алғышарттары мен қажеттілігі
ғылыми тұрғыдан негізделінді;
- Републикадағы мүлік салығын төлеушілерді жылжымайтын мүлік салығына
біртіндеп көшірудің сатылары белгіленіп, одан алынатын нақты нәтижелердің
сипаттамасы анықталды.
Қорғауға шығарылған негізгі ұсыныстар:
1. Мүлікке салық салудың теориялық және әдістемелік негізін зерттеудің
нәтижесінде мүлік, жылжымайтын мүлік ұғымдарына авторлық анықтама
берілген және мемлекеттің салық жүйесінде мүлікке салынатын салықтардың
рөлі мен маңызына талдау жүргізіліп, мүлік салығының объективті қажеттілігі
теориялық тұрғыдан негізделді;
2. Әлемнің кейбір елдеріндегі мүлікке салық салу жүйесінің тәжірибесіне
талдау жүргізіліп, оның тиімді жақтарын Қазақстанның қазіргі жағдайында
пайдалану мүмкіндіктері дәлелденді;
3. Қазіргі уақыттағы заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салық салу
жүйесін талдау арқылы мүлікке салық салудың механизмі мен заңдық
базасындағы кемшіліктері анықталды;
4. Қазақстан Республикасында жылжымайтын мүлікке салынатын салықты
енгізудің негізгі белгілері мен алғышарттары анықталды;
5. Нарықтық қатынастар жағдайында республикадағы мүлікке салық салудың
қолданыстағы жүйесін жылжымайтын мүлікке салынатын салыққа ауыстырудың
артықшылықтары мен тиімділігі анықталды.
Зерттеу жұмысының ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Диссертацияда
берілген ұсыныстар мен қорытындылар мүлікке салық салу жүйесін жетілдіру
бойынша тәжірибелік міндеттерді шешуге бағытталған.
Зерттеу нәтижелерiн салық комитеттері мүлікке салық салу жүйесін
жетілдіруде пайдалана алады, сондай-ақ қаржы және несие мамандарын
дайындайтын жоғары оқу орындарында пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы. Диссертациялық зерттеудің жекелеген
негізгі теориялық тұжырымдары мен практикалық түйіндері халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференциялар мен республикалық мерзімдік басылым беттерінде
баяндалып жарық көрді: Қазақстанның БСҰ-ға кіруі: жүйелік жағдайларын
талдау, оң бағыты мен теріс салдары (Т. Рысқұлов атындағы Қазақ
экономикалық университеті, 11-14 мамыр, Алматы, 2004); Ұлттық экономиканың
экономикалық өсуінің қазіргі мәселелері. Жаһандану және модернизациялау
жағдайындағы мемлекеттік, аймақтық және салалық аспектілер
(Қазтұтынуодағының Қарағанды экономикалық университеті, Қарағанды, 2004);
Жедел жаңару жолындағы экономикалық бағдарлар (Т. Рысқұлов атындағы Қазақ
экономикалық университеті, 18-20 мамыр, Алматы, 2005); Бұқаралық
коммуникациялар теориясы және қазіргі заманғы технологиялар (әл-Фараби
атындағы Қазақ Ұлттық университеті, 6-7 желтоқсан, Алматы, 2006);
Зерттеу бойынша жарияланған еңбектер. Диссертациялық зерттеу жұмысы
бойынша жалпы көлемі 3,3 баспа табақ 7 ғылыми мақала ресми басылымдарда
жарияланды.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш
негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Қазіргі қаржы-экономикалық қатынастардың қарқынды дамуымен бірге
мүлікке салық салудың рөлі мен маңызы өзекті мәселеге айналып отыр. Өйткені
меншік қатынастары экономикалық жүйелер қызметінің әлеуметтік-экономикалық
негізі екені баршамызға аян.
Ұлттық экономиканың өркендеуімен бірге, соңғы уақытта жер, мүлік, көлік
және басқадай мүлік түрлері заңды және жеке тұлғалардың мүлкі ғана болып
қана қоймай, сонымен қатар олар кепіл, мұра, сый және салық салу нысанына
айналуда.
Біздің ойымызша, алдыменен мүлік ұғымын экономикалық категория
тұрғысынан, сол сияқты оны салық салу объектісі ретінде анықтап алу қажет.
Мүлікке берілген түрлі анықтамаларға талдау жасай келе, мүлік
экономикалық категория тұрғысынан құндық бағасы бар және иелену, пайдалану
немесе бір немесе бірнеше субъектінің, оның ішінде мемлекеттің де, билік
ету құқығындағы әрі қарай тұтыну үшін адам еңбегімен жасалған материалдық
құндылықтар. Оның материалдық құндылықтардың жиынтығынан құралатындығы, не
болмаса біртұтас материалдық құндылық екендігі маңызды емес.
Мүлік салықтарының салық салу объектісі ретіндегі мүлікке бір мезгілде
мынадай сипаттамаларды қанағаттандыра алатын материалдық құндылықтар
жатады, яғни олардың құндық бағасы болуы керек, адамдардың игілігі үшін
тұтынылып, бір немесе бірнеше субъектінің иелену, пайдалану немесе билік
ету құқығында болуы керек және ұзақ уақыт бойы оны пайдалану табыс әкелетін
немесе әкелу ықтималдылығы болуы керек.
Экономикалық категория ретіндегі мүліктен мүлік салықтарының салық
салу объектісі ретіндегі мүліктің ерекшелігі сол, табыс алу үшін тек қана
мүліктің өзі ғана емес (яғни оны сатудан – айырбастаудан), сол сияқты оны
иелену мен пайдаланудан тікелей табыс алудың көзі ретінде пайдаланылуы
мүмкін. Сондай-ақ мүлікті тауар деп те тануға болады, яғни ол (экономикалық
мағынада) сатуға арналуы мүмкін.
Сонымен, мүлік салық салу объектісі ретінде екіге бөлінеді: ұзақ уақыт
кезеңінде табыс алудың әлеуетті құралы ретіндегі мүлік (тар мағынада) және
өткізілетін тауар ретіндегі мүлік.
Бірінші жағдайда мүлікті сатудың нәтижесі табыс салығының салық салу
объектісі, ал екінші жағдайда ол мүлікке салынатын салықтың салық салу
объектісі болып табылады.
Жалпы, мүліктің жылжитын және жылжымайтын болып бөлінуі өзінің бастауын
римдік құқықтан алады және барлық құқықтық жүйелерде мақұлданған.
Біздің пікірімізше, жылжымайтын мүлік ұғымы үш элементтің жиынтығымен
сипатталады деп тұжырым жасауға болады:
- жылжымайтын мүлік – жер учаскесінен бөлінбейтін адам қолымен жасалған
ғимараттар, құрылыстар, көпжылдық екпелер түріндегі толықтыру-лар;
- жер учаскесі – табиғи объектілер орналасқан шектеулі жер беті;
- жылжымайтын мүлікті иелену, пайдалану, билік етумен байланысты заңдық
құқықтар жиынтығы.
Біздің ойымызша, ҚР Азаматтық кодексінің 117-бабындағы жылжымайтын
заттар ұғымына қатысты анықтаманы сақтап, ал жылжымайтын мүлікті оларды
иелену, пайдалану және билік етуге қатысты заңды және жеке тұлғалар, сондай-
ақ мемлекет арасындағы қатынастардың объектілері болып табылатын
жылжымайтын дүние-мүлік ретінде анықтауды ұсынамыз. Аталған анықтама,
біздіңше жылжымайтын мүліктің экономикалық мәнін толық ашады деген ойдамыз.
Әйтсе де, салық салу мақсатында, біздің ойымызша, құқықтық және
экономикалық көзқарас тұрғысынан жылжымайтын мүлік объектісі ұғымын
пайдаланған жөн болар еді.
Мүлікке салынатын салықтар көптеген мемлекеттерге кеңінен танымал
ескіден келе жатқан дәстүрлі әрі консервативті салықтар қатарына жатады.
Тарихи тұрғыдан алып қарасақ, мүлікке салынатын салықтар (ең алдымен
жер меншігіне қатысты) табыс салықтарының негізін қалады, және өздерінің
бастапқы нысанында табыс салықтары жай ғана капиталға салық салудың жаңа
тәсілі (қаржы капиталынан түскен табысқа салынатын салық, көпестерге
капиталдың декларацияланған сомасы мөлшерінде салық салу) ретінде көрініс
тапты. Алайда, табысқа салық салу неғұрлым қарқынды дамыған сайын,
керісінше, мүлікке салынатын салықтардың мәні төмендеп, табыс салығының
көлеңкесінде қалды. Дегенмен, біздің ойымызша, мүлік салықтарының салық
жүйесіндегі рөлі төмендегеніне қарамастан, жергілікті бюджеттің кіріс көзі
ретінде олардан бас тартуға болмайды.
Қазіргі салық заңдылығында кең қолданылатын мүліктік салықтар ұғымы
мәні жағынан кешенді болып табылады. Жалпы ұғым астарында әртүрлі мүлік
түрлеріне қатысты салықтар мен алымдардың бүтін бір тобы жинақталған.
Оларды біріктіретін барынша ортақ белгі болып, біріншіден, олардың барлығы
да тікелей салықтар қатарына жатады. Екіншіден, олардың төлеушілері болып
мүлікті иеленуші тұлға табылады. Үшіншіден, бұл жерде мүлік табыс көзі
ретінде емес, салық салу объектісі ретінде қаралады.
Мүлікке салынатын салықтардың басқа да тікелей салықтар секілді,
кемшіліктері мен артықшылықтары бар.
Қазіргі салық жүйесі мүліктік салықтардың артықшылықтарын былайша
дәлелдейді. Бұл салықтар мемлекетке табыс немесе пайданы тұтынуға салық
салуға қарағанда, біршама нақты әрі болжамды табыс әкеледі, сәйкесінше,
мемлекет үшін тұрақты және алдын ала болжауға болатын түсім көзі бола
алады. Заңды және жеке тұлғалардың мүлкін бағалай және салық сомасын
анықтай отырып, мемлекет аталған соманы салық төлеушілер арасында, тиісінше
олардың төлем қабілеттілігіне сәйкес бөледі және болжанған табысты алуды
көздейді, өйткені салық оны көтере алатын мөлшерде төлей алатын адамдарға
салынады.
Егер тұтынуға, табысқа, пайдаға салынатын салықтарды алу өнімді өндіру,
оны сату немесе қозғалысы кезінде, яғни әр түрлі уақытта және елдің әр
түрлі жерінде болатын сәттерде топтастырылса, оларды есептеу мен бақылау
қиын әрі тиісті аппараттың болуын талап етсе, ал мүліктік салықтарды жинау
мұндай шығынды талап етпейді.
Әйтсе де, тағы бір ескеретін нәрсе, тікелей салық салу кезінде
айтарлықтай шығын салық салу объектілерінің өзін есепке алуға кетеді.
Мысалы, мүліктік салықтар үшін құрастырылуы айтарлықтай шығынды жұмсалуын
қажет ететін алдын ала кадастрды талап етеді. Сондай-ақ есепке алуға
кететін шығындар мұнымен шектелмейді. Салық төлеушілердің төлем
қабілеттілігінің барынша әділетті есебі мен бюджетке барынша жеткілікті
қаржы алу үшін айтарлықтай жиі түзетулер мен толықтырулар жүргізілуі керек.
Мүлікке салық салу жүйесінің тиімділігі тек фискалдық маңызында ғана
емес, әйтсе де айта кету керек, көптеген елдерде (экономикалық дамығандары
да) мүліктік салықтар бюджет кірістерінің ең тұрақты, басқарылатын көздері,
жалпы салықтық түсімдердің 9-12 пайызға дейінгісін қамтамасыз етеді.
1 кесте - Қызылорда облысы бойынша жергілікті бюджетке мүлік салығынан
түскен түсімдер динамикасы
Көрсеткіштер
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің мүлікке (жылжымайтын мүлікке)
салық салу жүйесіне талдау жүргізу көрсеткендей, бұл елдердің басым
көпшілігінде жер мен басқадай жылжымайтын мүлікке салық салу мемлекет
саясатының әрекетті құралы болып табылады. Сонымен қатар, әлемнің көптеген
елдерінде қолданылатын жылжымайтын мүлікке салынатын салық фискалдық,
ынталандырушылық және әлеуметтік функцияларды орындау тұрғысынан оң
нәтижелерге қол жеткізген.
Қызылорда облысы бойынша жергілікті бюджетке түскен салық төлемдерінің
динамикасы көрсеткендей, бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастыруда мүлік
салықтарының алатын үлес салмағын жыл сайын жоғарылап отырғанын байқаймыз
және оның нәтижесі жоғарыдағы 1-кесте арқылы беріліп отыр.
Соңғы жылдарда болжамдық мәліметтердің артық орындалуы, салық
төлеушілердің салық мәдениетінің өсуімен, екіншіден, болжамдаудың
қателіктерінен (асыра сілтеу). Біздіңше ойымызша, кейде түсім экономиканың
даму ерекшеліктері мен есеп факторларын ескермей болжамдалады, бұл өз
кезегінде көтеріңкі, не болмаса төмендетілген болжамға әкеледі.
Қазақстандағы мүлік салығының құрылу механизмін жоғарыдағы 1-сурет
арқылы көрсетіп отырмыз.
Бүгінде мүлік салығын белгілеу мен өндіріп алу тәртібі ҚР Салық
кодексімен анықталады. Оған сәйкес мүлік салығының мөлшері меншік иелерінің
қаржы-шаруашылық қызметіне байланыссыз.
Мүлік салығын енгізген уақыттан, яғни 1995 жылдан бастап Қазақстан
Республикасының мемлекеттік бюджетін қалыптастырудағы мүлік салығының
деңгейін 2-суреттен және 2-кесте мәліметтерінен анық байқауға болады.
Ескерту – сызба ҚР статистика агенттігінің 2006 жылғы анықтамалық
жинағы негізінде жасалған
2 сурет - ҚР мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы сомасындағы мүлік
салығының үлесі, %
2 кестеден байқағанымыздай, 2006 жылы Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бюджетінің 34,9 пайызын корпорациялық табыс салығы құрап отыр.
Содан кейін мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қосылған құн салығы мен
әлеуметтік салық құрап отырғанын, ал мүлік салықтары жалпы салықтық
түсімдерде болмашы үлесті құрайтындығын байқауға болады.
Бүкіл өндіріс сатысы бойында мүлікке салынатын салықтар өндіріске үлкен
ықпал етпейді. Өндіріс шығындарына пропорционалды әсер ететін жанама
салықтардан бұл салықтың ерекшелігі сол, оны шартты-тұрақты деп қарастыруға
болады. Оның бұл ерекшелігі өндірістің қарқынды дамуы кезінде өнім құнының
автоматты түрде өсуін болдырмайды, бұл өз кезегінде бағаның өсуіне кедергі
келтіреді. Бұл жағдай әсіресе, шығындар инфляциясын болдырмайды.
Қазіргі бюджеттік мәселелерді шешу және деңгейаралық бюджеттік қаржылық
ағындарды оңтайландыру үшін бюджеттік жүйенің барлық деңгейлеріне
салықтардан бөлулер немесе салықтарды бекіту жүйесін жетілдіру қажет. Осы
мәселені шешуге мүмкіндік жасайтын, салықтар тізімі белгілі және шектеулі.
Басты мақсат – оларды бюджеттік жүйе деңгейлері арасында орынды бөлу.
2 кесте - Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджеттің жалпы кірісіндегі
салықтық және салықтық емес түсімдердің үлес салмағы
Көрсеткіштер 2002 ж 2003 ж 2004 ж 2005 ж 2006 ж
Түсімдер – барлығы, о.і., 100 100 100 100 100
пайыз (%)
Салықтық түсімдер, о.і: 93,2 94,3 92,2 95,2 91,5
Корпорациялық табыс салығы 27,8 28,8 32,3 41,7 34,9
Жеке табыс салығы 10,3 9,8 8,3 6,1 11,8
Қосылған құн салығы 23,4 24,4 20,5 17,2 15,9
Акциздер 3,4 2,8 2,5 1,7 2,5
Әлеуметтік салық 17,8 16,6 14,2 9,9 12,5
Жер салығы 0,7 0,6 0,5 0,3 0,1
Мүлік салығы 3,2 2,9 2,7 1,9 1,8
Өзге де табыстар 8,3 8,4 11,2 16,4 13,5
Салықтық емес түсімдер 5,6 4,5 6,3 3,1 4,3
Капиталмен жасалынған 1,2 1,2 1,5 1,7 4,2
операциялардан түскен
табыстар
Ресми алынған трансферттер 0,1 0,0 - - -
Негізгі борышты өтеу 1,6 1,7 1,4 - -
Ескерту – кесте ҚР статистика агенттігінің 2006 жылғы анықтамалық жинағы
негізінде жасалған
Мүлік салығы бойынша түскен түсімдер бойынша жоспардың орындалғанына
қарамастан, бюджетке түскен салықтардың жалпы сомасында үлесі болмашы ғана
және мемлекеттік бюджетте небәрі 3,6 пайызды ғана (2006 ж) құрайды және
зерттелген жылдар аралығында үлес салмағы 1996-1998 жылдар аралығында 3,3-
тен 6,8 пайызға дейін жоғарылағанмен, одан кейінгі жылдарда төмендеу
үдересі байқалады. Әсіресе, 2005 жылы бұл салықтың бюджеттегі үлесі мүлдем
құлдырап, 1,9 пайызға жеткен. Бұл сол жылы Салық кодексіне енгізілген
өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын
салық ставкаларының 0,1-ден 1 пайыз аралығындағы шкаласы 0,05-тен 0,5
пайызға төмендеуімен түсіндіріледі.
Зерттеу жұмысы жүргізілген Қызылорда облысы бойынша жергілікті бюджетті
қалыптастыруда мүлік салығының соңғы бес жылдағы динамикасын төменде
берілген 3-сурет арқылы анықтауға болады.
Ескерту – сызба ҚР статистика агенттігінің 2006 жылғы анықтамалық
жинағы негізінде жасалған
3 сурет - 2002-2006 жылдардағы Қызылорда облысы жергілікті бюджет
кірістерінің жалпы сомасындағы мүлік салығының үлесі, %
Ал, енді Қызылорда облысы бойынша жергілікті бюджеттің кіріс көзін
құрайтын салықтар мен басқа міндетті төлемдердің құрылымын төменде берілген
3-кестенің мәліметтері негізінде талдауға болады.
3-кестеден көріп отырғанымыздай, Қызылорда облысы бюджетінде 2000-2001
жылдары салықтық түсімдер жалпы кірістердің 97,6 пайызын құраған болса,
2002 жылдан бастап оның жергілікті бюджеттегі үлес салмағы жылдан-жылға
төмендеу үдерісі байқалады. Оның төмендеуіне республикадағы бюджет жүйесіне
енгізілген өзгерістер себеп болды.
Қызылорда облысы бюджетінде негізгі үлес салмақты әлеуметтік салық алып
отыр. Мемлекеттік және жергілікті бюджеттің кіріс бөліміндегі мүлік салығы
жалпы салықтық түсімдерде болмашы үлесті құрайды, сондықтан еліміздің, сол
сияқты облыстың да қаржы кірістерінде мүлде рөл атқармайды десе де болады.
Ал, әлемнің алдыңғы қатарлы дамыған елдерінде мүлік салығы жергілікті
бюджеттің кіріс бөлігінің 40 және одан да жоғары үлесін құрайды.
3 кесте - Қызылорда облысы бюджетіндегі салықтар мен басқа да міндетті
төлемдер құрылымы, пайызбен
Көрсеткіштер 2002 ж 2003 ж 2004 ж 2005 ж 2006 ж
Түсімдер – барлығы 100 100 100 100 100
Салықтық түсімдер, 51,2 43,2 34,5 36,1 36,9
оның ішінде:
Корпорациялық табыс - - - - -
салығы
Жеке табыс салығы 13,4 12,8 8,8 6,4 8,6
Акциздер 0,5 0,3 0,2 0,1 0,2
Әлеуметтік салық 31,3 23,8 19,9 14,5 19,0
Жер салығы 0,6 0,5 0,5 0,5 0,4
Мүлік салығы 1,9 2,8 2,9 2,2 3,0
Көлік құралдарына 0,7 0,6 0,5 0,5 0,6
салынатын салық
Өзге де салықтар 2,3 2,3 1,7 11,9 5,1
Салықтық емес түсімдер0,4 0,4 7,2 11,3 0,8
Капиталмен жасалынған 0,5 0,9 0,5 0,5 2,5
операциялардан түскен
табыстар
Ресми алынған 47,8 55,5 57,6 52,2 59,7
трансферттер
Ескерту – кесте Қызылорда облысы Салық комитеті мәліметтері негізінде
жасалған
Салық салудың ерекшеліктерінің есебінің негізгі нысандарының бірі,
көпшілікке белгілі, салық жеңілдіктері болып табылады. Салық заңдылығына
сәйкес салықтық жеңілдіктерді пайдалану нәтижесінде түспей қалған мүлік
салығының сомасы 2006 жылы 71,4 млн теңге, бұл есептелген салық сомасының
6,7 пайызы.
Бұл жағдай соңғы жылдары мүлікке салынатын салықтардың ставкаларының
екі есе азайтылуымен түсіндіріледі.
Сондықтан бұл салықтар әзірге мүліктік қатынастардың ұтымды реттеушісі
ролін атқара алмайды және мүлікті пайдалануды арттырудың пәрменді
ынталандыру құралы болып табылмай отыр.
Бірқатар қазақстандық ғалым-экономистердің пікірі бойынша, Қазақстанда
мүлікке салық салудың қазіргі жүйесін жетілдіру үшін жер мен онда
орналасқан құрылыстар мен ғимараттарды бағалаудың дамыған елдердегідей
бірыңғай жүйесі болуы керек. Сондай–ақ жер учаскесі мен онда орналасқан
құрылыстар мен ғимараттар бір–бірімен тығыз байланысты болғандықтан, салық
салу мақсатында бұл екі категорияларды біріктіре отырып, салық салу
объектісі ретінде жинақталған ұғым – жылжымайтын мүлікті алу керек. Ол
бәрінен бұрын, осы саладағы қолданыстағы салықтарды (заңды және жеке
тұлғалардан алынатын мүлік салығы және жер салығы) бір салықпен
(жылжымайтын мүлікке салынатын салық) ауыстырып, салық салу жүйесін
жеңілдетуге мүмкіндік береді. Бұл салықтың болашағының зор екендігін
әлемдік тәжірибе де растайды, өйткені ...мүліктік қатынастардың дамуымен
өндірістік қызметке салық салудан мүлікке, жылжымайтын меншікке салық
салуға көшу үшін алғышарттар шынында да пайда болды. Мұндай ауыстыру
жылжымайтын мүлікке салық салудың бірыңғай тәсілінің негізін қалауға, салық
салу мақсатында нақты нарықтық құн негізінде мүлікті бағалаудың әрекетті
жүйесін құруға мүмкіндік береді.
Біз Қазақстан аумағында заңды тұлғаға да, сол сияқты жеке тұлғаға да
бірыңғай жылжымайтын мүлікке салынатын салықты енгізудің қажеттілігі
жөніндегі маман-ғалымдардың пікірлерімен келісеміз.
Жылжымайтын мүлікке салынатын салықты Қазақстанда енгізудің
алғышарттары бүгіннің өзінде байқалуда. Олардың негізгілерінің бірі
республика аумағындағы барлық заңды және жеке тұлғалардың иелегіндегі заңды
түрде тіркелмеген мүліктерді салық салу мақсатында заңдастыру.
Мүлікті жария етудің мақсаты – біріншіден, тиісті тәртіппен
рәсімделмеген, екіншіден, жасырын айналымда жүрген жылжитын және
жылжымайтын мүліктерді заңды есеп жүйесі мен жаңа экономикалық қатынасқа
енгізу. Сонымен қатар жария етушілерді жекелеген бір жақты құқық бұзушылық
жасағаны үшін жауапкершіліктен босату көзделді. Олар осыған байланысты
өздерінің құқықтарын тиісті дәрежеде рәсімдейді. Екінші жағынан, бұл
экономиканың тіркелген секторының дамуына оң әсерін тигізері сөзсіз.
2006 жылдың наурыз айындағы ҚР халқына кезекті Жолдауында Н.Ә.Назарбаев
заңды жария айналымнан шығарылған мүлік пен капиталға рақымшылық жасау
мәселесіне шын мәнінде жауапты әрі салмақтылықпен қарайтын уақыт келді.
Ашық түрде жүргізілген капитал мен мүлікке рақымшылық жасау Қазақстанның
ашық экономикасының маңызды элементтерінің бірі болуы мүмкін. Адамдар бұл
процестен қорықпаулары керек. Заңмен қарастырылған барлық кепілдіктер
сақталады, - деп ерекше атап өтті.
Қазақстандағы мүлікті жария етуден алдын ала есептеулер бойынша
мемлекет бюджеті шамамен 3,8 млрд. теңге алуды жоспарлаған болатын. Ал
жарияланған мүліктің алдын ала бағалау құны 100 млрд. теңгені құрауы қажет
еді. Ал бұл іс-шараның нақты нәтижесі күтілген көрсеткіштерден әлдеқайда
асып түсті. Жария етілген мүліктен салық түрінде мемлекет қазынасына 59
млрд. теңгеден астам қаражат түсті.
Біздің ойымызша, мүлікті жария етуге рақымшылық жасауды жүзеге асырудың
нәтижесінде республика бойынша осы уақытқа дейін заңдастырылмай келген
жылжымайтын мүліктер аумақтардағы Жылжымайтын мүлікті тіркеу
орталықтарынан тіркеуден өтіп, заңды айналымға шықты. Бұл республика
бойынша мүлік салығы бойынша салық салу объектілерінің саны айтарлықтай
өсетінін, сәйкесінше бюджетке түсетін салық мөлшері де көбейетінін
білдіреді.
Қызылорда облысы бойынша жүргізілген рақымшылық акциясының нәтижесін 4-
кестеден көруге болады.
4 кесте – Қызылорда облысында жүргізілген мүлікті жария етуге рақымшылық
акциясының нәтижелері
Қала және Түскен Рақымш. Рақымшылық Бюджетке түскен
аудан арыздар жасалған жасалған мүліктүсім сомасы
атауы саны мүлік саны құны (мың тг) (мың тг)
Арал 4175 3975 1048100 283,9
Қазалы 3984 3547 995092 953,0
Қармақшы 3540 3365 1742714 184
Жалағаш 2967 2917 1269325 56,5
Сырдария 2095 1808 713702 143,5
Шиелі 6165 5920 4095005 51,5
Жаңақорған 7012 6601 2834860 236,2
Қызылорда қ. 14315 9003 1811545 14458
Облыс бойынша:44253 37136 14510343 16366,6
Ескерту – кесте Қызылорда облысы Қаржы басқармасы мәліметтері
негізінде жасалған.
Сондай-ақ жылжымайтын мүлікке салық салу жүйесін Қазақстанда енгізудің
алғышарттарының келесісі ҚР Әділет Министрлігі жанынан Халыққа қызмет
көрсету орталықтарының (ЦОН) ашылуы. Бұл орталықтардың мақсаты халыққа
уәкілетті органдармен көрсетілетін қызметтерді бір терезе принципі
бойынша жүзеге асыру болып табылады. Бүгінгі күні жылжымайтын мүлікке
қатысты ақпараттар түрлі уәкілетті органдардан алынатындықтан, оларды бір
терезеге жинақтау жылжымайтын мүлікке салынатын салықты енгізуді процесін
жеделдетуге мүмкіндік береді.
Сонымен, қолданыстағы мүлік салықтарын жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz