Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстану ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4 ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТЫҢ МӘДЕНИЕТ ТҰРҒЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Қарым.қатынастың психологиялық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Студенттердің қарым.қатынасының этно.мәдени негіздері ... ... ... ... ... ... ...40
1.3 Педагогикалық қарым.қатынастың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
1.4 Жантанушы студентердің қарым.қатынас мәдениетін ұстану көрсеткіштері мен өлшемдері, үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
2 ЖАНТАНУШЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҰСТАНУЫ ЖӘНЕ ИГЕРУІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... .58
2.1 Жантанушы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін ұстануы және игеруін эксперименталды зерттеу процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
2.2 Жантанушы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін ұстануы және игеруін анықтаушы эксперименталды зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
2.3 Жантанушы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін ұстануы және игеруін дамытушы эксперименталды зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
2.4 Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
ТІРКЕМЕ А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
ТІРКЕМЕ Ә ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
ТІРКЕМЕ Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
ТІРКЕМЕ В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
1.1 Қарым.қатынастың психологиялық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Студенттердің қарым.қатынасының этно.мәдени негіздері ... ... ... ... ... ... ...40
1.3 Педагогикалық қарым.қатынастың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
1.4 Жантанушы студентердің қарым.қатынас мәдениетін ұстану көрсеткіштері мен өлшемдері, үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
2 ЖАНТАНУШЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҰСТАНУЫ ЖӘНЕ ИГЕРУІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... .58
2.1 Жантанушы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін ұстануы және игеруін эксперименталды зерттеу процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
2.2 Жантанушы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін ұстануы және игеруін анықтаушы эксперименталды зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
2.3 Жантанушы студенттердің қарым.қатынас мәдениетін ұстануы және игеруін дамытушы эксперименталды зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
2.4 Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
ТІРКЕМЕ А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
ТІРКЕМЕ Ә ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
ТІРКЕМЕ Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
ТІРКЕМЕ В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазіргі кездегі елдегі экономикалық әлеуметтік жағдайлар рухани қажеттіліктің өзектілігі жастардың қарым-қатынас жасау мәдениетін игеруін алға қойып отыр. Студент жастардың болашағы, білімі, мәдениеті кәсіби білім беру жүйесіндегі іс әрекеттерге тікелей байланысты. Сондықтан жоғарғы оқу орны болашақ мамандарды мәдениетті, жан-жақты етіп жетілдіруге міндетті. Қазіргі кезде бұл мәселе әлемдік деңгейде қаралуда. Оған Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңы» (1999), Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы (2004) сияқты құжаттар дәлел бола алады. 2004 жылы ақпан айында Үкіметпен қолдау тапқан Білім тұжырымдамасы болашақ мамандарды оқыту-тәрбиелеу мәселесін жоспарлы түрде шешіп, оларға педагогикалық, психологиялық көмек беруді мақсат етті. Ал студенттердің қарым-қатынас жасау мәдениетінің неғұрлым жоғары болуы олардың қоғам алдында өзін-өзі дамытуға жауапкершілігін арттырады. Студенттердің қарым-қатынас жасау мәдениетін игеруі сондықтан да қазіргі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі болып табылуда.
Қазақ халқының қарым-қатынас мәдениетіне деген көзқарастың өзіндік ерекшеліктері бар. Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән беріп, балаларды ата-баба дәстүрінде тәрбиелеуді мақсат тұтқан қазақ отбасылары баласын мәдениеттілікке, зерделілікке баулып, халқының рухани құндылықтары мен әдет-ғұрыптарын тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстанған. Бұл ретте қазақ ауылындағы отбасы тәрбиесі туралы алғаш еңбек жазған Н. Құлжанова болды. Қ.Т. Шериязданова мен оның шәкірттері қарым-қатынасты болашақ педагогтерді кәсіби дайындау негізі ретінде қарастырған. Алайда қазіргі кезде қазақ студенттерінің қарым-қатынас мәдениетін игеруін, оның өзіндік ерекшеліктерін қарастырған еңбек жоқтың қасы екені анықталды. Сонымен, жоғарғы оқу орындарында қарым-қатынас мәдениетін игеру, оны студенттердің оқу тәрбие үрдісіне енгізу деңгейінің төмендігі мен жастардың қарым-қатынас
Қазақ халқының қарым-қатынас мәдениетіне деген көзқарастың өзіндік ерекшеліктері бар. Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән беріп, балаларды ата-баба дәстүрінде тәрбиелеуді мақсат тұтқан қазақ отбасылары баласын мәдениеттілікке, зерделілікке баулып, халқының рухани құндылықтары мен әдет-ғұрыптарын тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстанған. Бұл ретте қазақ ауылындағы отбасы тәрбиесі туралы алғаш еңбек жазған Н. Құлжанова болды. Қ.Т. Шериязданова мен оның шәкірттері қарым-қатынасты болашақ педагогтерді кәсіби дайындау негізі ретінде қарастырған. Алайда қазіргі кезде қазақ студенттерінің қарым-қатынас мәдениетін игеруін, оның өзіндік ерекшеліктерін қарастырған еңбек жоқтың қасы екені анықталды. Сонымен, жоғарғы оқу орындарында қарым-қатынас мәдениетін игеру, оны студенттердің оқу тәрбие үрдісіне енгізу деңгейінің төмендігі мен жастардың қарым-қатынас
1. Габитов Т, Муталіпов Ж., Құлсариева А. Мәдениеттану негіздері / Т. Габитов, Ж.Муталіпов, А.Құлсариева, оқулық – Алматы.: Дәнекер, 2002.
2. Библер В. Культура. Диалог культуры // Вопросы психологий, 1989. №6,38 с.
3. Бахтин М. Эстетика словесного творчества. //М.Бахтин, М.:1983г.
4. Нұржанов Б. Мир как игра языка в концепций Deppuga Exlibris //Б. Нұржанов, Алматы.: 1996 г.
5. Назарбаев Н. Тарих толқынында //Н.Назарбаев, Алматы.: Атамұра, 1999,– 296 б.
6. Разумный В.А. Клуб и культура общения: Пособие для клубных работников //В.А. Разумный М.:1989 -92с.
7. Абалкина М.А., Агеев В.С. Анатомия взаимопонимания // М.А. Абалкина, В.С. Агеев, М.:1990 – 64с.
8. Колмогорова Л.С. Диагностика психологической культуры школьников // Л.С. Колмогорова, М.:1990 – 234с.
9. Зимняя И.А. Педагогикалық психология // И.А. Зимняя, М.:Логос, Алматы.: 2005 – 168с.
10. Әбеуова И.Ә. Әлеуметтік психология //И.Ә. Әбеуова, Алматы.:2004-62б.
11. Выготский Л.С. История развития высших психических функции собр. В 6т. – М., 1983 г. Т3. – С.5-328
12. Зопорожец А.В., Мысина М.А. Развития общения у дошкольников М., Педагогика, 1974 г. 161 с.
13. Эльконин Д.Б. Психические развития в детских возрастах М., 1997 г. с. 55-60
14. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения: опыт теоретического и экспериментального психологического исследования М., 1986 г. с. 236
15. Леонтьев А.Н. Деятельность и общения// вопросы философии – 1979 г. 1 с.121-132
16. Бодалев А.А. Общение и развития псих. М., 1986 г. с.221
17. Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом общении М., 1989 г. с.326
18. Парыгин Б.Д. Анатомия общения. Учебное пособие СПБ издательство Михайлова В.А., 1999 г. с.301
19. Наурыз. Жаңғырған салт-дәстүрлер, Алматы, 1997 г. с.97
20. Бромлей Ю.Н. Этнос и этнограф М., 1973 г. с.241
21. Шариязданова Х. Әңгімелесудің сыр сипаты// Бастауыш мектеп 1986 г.2с.63
22. Жантекеева З.Д. Семья қарым-қатынас этикасы Алматы; білім 1985 г. с.67
23. Агеев В.С. Межгрупповое взаимодействия и внутригрупповые социально-психологические процессы М., 1987 г. с.236
24. Бехтерев
25. Выготский Л.С. Собрание сочинения 6-т. Т.1 Вопросы теории и истории психики 1982 г. с.487
2. Библер В. Культура. Диалог культуры // Вопросы психологий, 1989. №6,38 с.
3. Бахтин М. Эстетика словесного творчества. //М.Бахтин, М.:1983г.
4. Нұржанов Б. Мир как игра языка в концепций Deppuga Exlibris //Б. Нұржанов, Алматы.: 1996 г.
5. Назарбаев Н. Тарих толқынында //Н.Назарбаев, Алматы.: Атамұра, 1999,– 296 б.
6. Разумный В.А. Клуб и культура общения: Пособие для клубных работников //В.А. Разумный М.:1989 -92с.
7. Абалкина М.А., Агеев В.С. Анатомия взаимопонимания // М.А. Абалкина, В.С. Агеев, М.:1990 – 64с.
8. Колмогорова Л.С. Диагностика психологической культуры школьников // Л.С. Колмогорова, М.:1990 – 234с.
9. Зимняя И.А. Педагогикалық психология // И.А. Зимняя, М.:Логос, Алматы.: 2005 – 168с.
10. Әбеуова И.Ә. Әлеуметтік психология //И.Ә. Әбеуова, Алматы.:2004-62б.
11. Выготский Л.С. История развития высших психических функции собр. В 6т. – М., 1983 г. Т3. – С.5-328
12. Зопорожец А.В., Мысина М.А. Развития общения у дошкольников М., Педагогика, 1974 г. 161 с.
13. Эльконин Д.Б. Психические развития в детских возрастах М., 1997 г. с. 55-60
14. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения: опыт теоретического и экспериментального психологического исследования М., 1986 г. с. 236
15. Леонтьев А.Н. Деятельность и общения// вопросы философии – 1979 г. 1 с.121-132
16. Бодалев А.А. Общение и развития псих. М., 1986 г. с.221
17. Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом общении М., 1989 г. с.326
18. Парыгин Б.Д. Анатомия общения. Учебное пособие СПБ издательство Михайлова В.А., 1999 г. с.301
19. Наурыз. Жаңғырған салт-дәстүрлер, Алматы, 1997 г. с.97
20. Бромлей Ю.Н. Этнос и этнограф М., 1973 г. с.241
21. Шариязданова Х. Әңгімелесудің сыр сипаты// Бастауыш мектеп 1986 г.2с.63
22. Жантекеева З.Д. Семья қарым-қатынас этикасы Алматы; білім 1985 г. с.67
23. Агеев В.С. Межгрупповое взаимодействия и внутригрупповые социально-психологические процессы М., 1987 г. с.236
24. Бехтерев
25. Выготский Л.С. Собрание сочинения 6-т. Т.1 Вопросы теории и истории психики 1982 г. с.487
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Педагогика кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстану ерекшеліктері
Өскемен, 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ МӘДЕНИЕТ
ТҰРҒЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Қарым-қатынастың психологиялық
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..10
1.2 Студенттердің қарым-қатынасының этно-мәдени
негіздері ... ... ... ... ... ... .. .40
1.3 Педагогикалық қарым-қатынастың сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
1.4 Жантанушы студентердің қарым-қатынас мәдениетін ұстану көрсеткіштері
мен өлшемдері,
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..54
2 ЖАНТАНУШЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҰСТАНУЫ ЖӘНЕ ИГЕРУІН
ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... .58
2.1 Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануы және игеруін
эксперименталды зерттеу
процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
2.2 Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануы және игеруін
анықтаушы эксперименталды зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..61
2.3 Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануы және игеруін
дамытушы эксперименталды зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 65
2.4
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..79
ТІРКЕМЕ
А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
ТІРКЕМЕ
Ә ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
ТІРКЕМЕ
Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
ТІРКЕМЕ В
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
РЕФЕРАТ
Білім тұжырымдамасы болашақ мамандарды оқыту-тәрбиелеу мәселесін
жоспарлы түрде шешіп, оларға педагогикалық, психологиялық көмек беруді
мақсат етті. Ал студенттердің қарым-қатынас жасау мәдениетінің неғұрлым
жоғары болуы олардың қоғам алдында өзін-өзі дамытуға жауапкершілігін
арттырады. Студенттердің қарым-қатынас жасау мәдениетін игеруі сондықтан да
қазіргі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі болып табылуда.
Зерттеу мақсаты: жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
ұстану ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу объектісі: жантанушы студенттердің оқу кәсіби іс-әрекеті.
Тірек сөздер: қарым-қатынас, мәдениет, қарым-қатынас бағдары,
Зерттеу әдістері: қазақ студенттерінің қарым – қатынасындағы бағдар
ерекшеліктерін анықтау мақсатында студент жастарға: Қарым - қатынас
қажеттілік; М.Снайдердің қарым-қатынастағы өзіндік бақылауды бағалау;
В.Т. Ряховскийдің Қарым-қатынас денгейін анықтау әдістемесі және сіз
қарым-қатынас мәдениетін қалай түсінесіз анкетасы жүргізілді.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Қарым-қатынас мәдениеті, жеке
тұлғаның сөйлеу мәдениеті ұғымдарының мәні нақтыланып, олардың құрылымы
мен қызметі анықталды. Алғаш рет жантанушы студенттердің қарым-қатынас
мәдениетін игеру ерекшеліктері ғылыми тұрғыдан қарастырылды. Жантанушы
студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстанудың үлгісі жасалды.
Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстанудың жүйесі мен
әдістемесі тәжірибелік эксперименттен өткізіліп дәлелденді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: жантанушы студенттердің қарым-
қатынас мәдениетін игеруі теориялық тұрғыда негізделіп, әдістемелік
нұсқаулар ұсынылды. Зерттеу жұмысының нәтижелерін жоғары және арнайы оқу
орындарының, мектептің және бала-бақшаның оқу тәрбие үрдісінде пайдалануға
болады.
Зерттеу жұмысы реферат, кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен (90) және қосымшалардан тұрады.
Сондай-ақ зерттеу жұмысы 3 кесте және 11 суреттен тұрады. Зерттеу
жұмысының көлемі 86 бет.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазіргі кездегі елдегі экономикалық
әлеуметтік жағдайлар рухани қажеттіліктің өзектілігі жастардың қарым-
қатынас жасау мәдениетін игеруін алға қойып отыр. Студент жастардың
болашағы, білімі, мәдениеті кәсіби білім беру жүйесіндегі іс әрекеттерге
тікелей байланысты. Сондықтан жоғарғы оқу орны болашақ мамандарды
мәдениетті, жан-жақты етіп жетілдіруге міндетті. Қазіргі кезде бұл мәселе
әлемдік деңгейде қаралуда. Оған Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңы (1999), Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасы (2004) сияқты құжаттар дәлел бола алады. 2004 жылы
ақпан айында Үкіметпен қолдау тапқан Білім тұжырымдамасы болашақ мамандарды
оқыту-тәрбиелеу мәселесін жоспарлы түрде шешіп, оларға педагогикалық,
психологиялық көмек беруді мақсат етті. Ал студенттердің қарым-қатынас
жасау мәдениетінің неғұрлым жоғары болуы олардың қоғам алдында өзін-өзі
дамытуға жауапкершілігін арттырады. Студенттердің қарым-қатынас жасау
мәдениетін игеруі сондықтан да қазіргі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі
болып табылуда.
Қазақ халқының қарым-қатынас мәдениетіне деген көзқарастың өзіндік
ерекшеліктері бар. Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән беріп, балаларды ата-
баба дәстүрінде тәрбиелеуді мақсат тұтқан қазақ отбасылары баласын
мәдениеттілікке, зерделілікке баулып, халқының рухани құндылықтары мен әдет-
ғұрыптарын тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстанған. Бұл ретте қазақ
ауылындағы отбасы тәрбиесі туралы алғаш еңбек жазған Н. Құлжанова болды.
Қ.Т. Шериязданова мен оның шәкірттері қарым-қатынасты болашақ педагогтерді
кәсіби дайындау негізі ретінде қарастырған. Алайда қазіргі кезде қазақ
студенттерінің қарым-қатынас мәдениетін игеруін, оның өзіндік
ерекшеліктерін қарастырған еңбек жоқтың қасы екені анықталды. Сонымен,
жоғарғы оқу орындарында қарым-қатынас мәдениетін игеру, оны студенттердің
оқу тәрбие үрдісіне енгізу деңгейінің төмендігі мен жастардың қарым-қатынас
мәдениетін бүгінгі өмір талабына сай, ұлттық сипатта игеруін жүзеге асыру
қажеттігі мен оны ұйымдастырудың ғылыми-әдістемелік бағыттарының
жеткіліксіздігі аралығында қарама-қайшылықтар туып отырғандығы анықталды.
Біз жантанушы студенттердің қарым-қатынас ерекшеліктерін қарастыру
барысында зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Жантанушы студенттердің қарым-
қатынас мәдениетін ұстану ерекшеліктері деп белгіледік.
Зерттеу объектісі – жантанушы студенттердің оқу кәсіби іс-әрекеті.
Зерттеу пәні – жантанушы студенттердің оқу кәсіби іс-әрекетте қарым-
қатынас мәдениетін ұстануы.
Зерттеу мақсаты – жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
ұстану ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы – егер қарым-қатынас мәдениетін игеру іс
шаралары жүзеге асырылса, онда жантанушы студенттердің оны игеруі түрлі
деңгейде ұстануымен ерекшеленеді.
Зерттеу міндеттері:
1. Қарым-қатынас мәдениеті мәселесінің психологиялық педагогикалық
негіздерін теориялық тұрғыдан талдау.
2. Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануының үлгісін
жасау.
3. Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін игеруімен олардың оқу
кәсіби іс-әрекетінің нәтижесі арасындағы байланысты ашу.
4. Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануға арналған
әдістемелік нұсқауларды әзірлеу.
Жетекші идея – жантанушы студенттердің ұлттық құндылықтарды
ұстануымен және болашақ мамандықтарына деген қатынасы қарым-қатынас
мәдениетін игеру деңгейін анықтайды.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері мен деректі көздері.
Жеке тұлға дамуындағы іс әрекет пен өзара қарым-қатынас теориялары, этно-
мәдениет және оның оқу тәрбие үрдісіндегі тәрбие рөлі жайлы ілімдер,
Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми материалдары мен құжаттары
(Конституция, білім беруге арналған тұжырымдамалар мен бағдарламалар).
Психологиялық мәдениеттің теориялық және әдіснамалық негіздерін О.С.
Газман, П.С. Гурьевич, В.С. Библер, Е.А. Климов, О.И. Мотков, Н.Н. Обозов,
А.А. Бодалев қарастырды.
Зерттеудің көздері: Психологиялық қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру және дамыту саласындағы ғылыми еңбектер, білім беру
саласындағы заңды және нормативті құжаттар, оқу әдістемелік және
бағдарламалық құжаттар, педагогтардңы және психологтардың мәдениет
танушылардың, философтардың зерттеулері мен монографиялық еңбектері,
мерзімді басылым ақпараттары және білім беру мекемелерінің іс-тәжірибе
жұмыстары.
Зерттеу әдістері: әлеуметтік, философиялық, тіл білімі, мәдени
психологиялық, педагогикалық әдебиеттердің теориялық талдауы, бақылау,
әңгімелесу, сұрақ-сауалнамалар, эксперимент әдістері. Зерттеу жұмысында
қарым-қатынас мәдениетін игеруге бағытталған арнайы ойын жаттығулар
көрсетіледі.
Қазақ студенттерінің қарым – қатынасындағы бағдар ерекшеліктерін
анықтау мақсатында студент жастарға
1. Қарым - қатынас қажеттілік әдістемесі.
2. М.Снайдердің қарым-қатынастағы өзіндік бақылауды бағалау әдістемесі
3. В.Т. Ряховскийдің Қарым-қатынас денгейін анықтау әдістемесі
жүргіздік.
4. Анкета сіз қарым-қатынас мәдениетін қалай түсінесіз
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
1. Қарым-қатынас мәдениеті, жеке тұлғаның сөйлеу мәдениеті ұғымдарының
мәні нақтыланып, олардың құрылымы мен қызметі анықталды.
2. Алғаш рет жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін игеру
ерекшеліктері ғылыми тұрғыдан қарастырылды.
3. Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстанудың үлгісі
жасалды.
4. Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстанудың жүйесі мен
әдістемесі тәжірибелік эксперименттен өткізіліп дәлелденді.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәнділігі: Қазіргі жағдайдағы
қазақ жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін игеруі теориялық
тұрғыда негізделіп, әдістемелік нұсқаулар ұсынылды. Зерттеу жұмысының
нәтижелерін жоғары және арнайы оқу орындарының, мектептің және бала-
бақшаның оқу тәрбие үрдісінде пайдалануға болады.
Зерттеудің атқару тәртібі мен кезеңдері: Зерттеу жұмысы 3 кезеңде
жүргізілген. Бірінші кезеңде 2005 жылы зерттеу тақырыбы алынып, оның
мақсаты, пәні және міндеттері айқындалды. Осы мәселе бойынша психологиялық,
педагогикалық, философиялық мәдениеттану әдебиеттеріндегі оқу-
ағартушылардың еңбектеріне шолу жасалды. Психологиялық қарым-қатынас
мәдениет ұғымының ғылыми-теориялық негіздері зерттелінді. Екінші кезеңде
(2005 жыл) жиналған материалдар, дерек көздері педагогикалық психологиялық
ғылымның теориялық негіздері тұрғысынан талдауға алынып жүйеленді.
Тақырыптарға байланысты мақалалар жарық көрді. Үшінші кезеңде 2005-2006 жыл
эксперименттік зерттеу бағдарламасы құрылып, диагностикалық әдістемелер
таңдалынып алынды. Зерттеу барысында алынған нәтижелерді сараптап
нәтижелігі тексерілді. Ғылыми болжам дәлелденіп, әдістемелік ұсыныстар
жасалынды.
Зерттеу базасы:
Эксперименттік жұмыс Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінде
жантанушы студенттерімен жүргізілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. Қазақ топтарындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануы жеке
тұлғалық дамуының алғы шарты болады.
2. Қарым-қатынас мәдениеті, қарым-қатынас ұғымының психологиялық-
педагогикалық сипаттамасы.
3. Қарым-қатынас мәдениетінің ұстану үлгісі.
4. Қазақ топтарындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстанудың
жүйелі талданған өлшемдері мен көрсеткіштері.
5. Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануларының тәжірибелік
эксперименттік дәлелденген жүйесі мен әдістемесі.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: Зерттеу қағидаларының
психология ғылымының жетістігіне сүйенумен алынған қорытындылары мен,
қазіргі “Қазақстан Республикасының білім беру мекемелеріндегі тәрбиелі
кешенді” бағдарламаға сәйкестілігі мен және олардың теориялық, әдіснамалық
тұрғыдан негізделу мен зерттеу әдістерін тиімді пайдалану мен жүргізілген
эксперименттің нәтижелері мен қамтамасыз етілген. “С. Аманжолов оқулары”
(2005 жыл) ғылыми-практикалық конференциясында “Қазақ халқының қарым-
қатынас жасау шарттары, Қарым-қатынас арқылы тәрбиелеу”, “Халықаралық
келісім: тәжірибе, мәселелер және олардың шешу жолдары” халықаралық ғылыми
практикалық конференциясында “Қарым-қатынастағы мәдениет мәселесі”,
“Баланың және жеке тұлғаның әлеуметтенуіне құрдастары мен қарым-қатынас пен
этностың әсері”, Студенттерді қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу
мақалалары ұсынылып, жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу кіріспеден, екі тараудан, тараулар
тараушалардан, қорытындыдан қолданылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
Кірсіпеде зерттеу тақырыбының көкейтестілігі, ғылыми апараты: мақсаты,
міндеттері, нысанасы, пәні, болжамы, жетекші идеясы, теориялық және
әдіснамалық негіздері, деректі көздері, базасы, нәтижелерінің дәлелділігі
мен практикалық енгізілуі баяндалады.
Бірінші бөлім қарым-қатынастың және мәдениеттің психологиялық тұрғылары
деп аталып қарым-қатынас мәдениетінің ұғымының педагогикалық психологиялық
ғылымдардағы мәні мен маңызы қарастырылады. Ғалымдардың ой пікірлері
талданып қарым-қатынас мәдениетінің құрылымы мен механизмдері сипатталады.
Екінші бөлім “Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануы
және игерілуі деп аталып қарым-қатынас мәдениетін ұстанудың тәжірибелік
әрекет ретінде қарастырдық. Қарым-қатынас мәдениетін талдау оқытушы мен
студент арасындағы қарым-қатынас үлгісін ұстанудың негізгі бағыттары
қарастырылды. Тесттер өткізу арқылы қарым-қатынас мәдениетінің бағдар
ерекшеліктерін, қарым-қатынас түрлерінің қай түрі басым болатыны зерттелді.
Қорытындыда қазақ топтарындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
ұстануларының мазмұна жүйеленіп зерттеу міндеттерінің ашылу аясы мен ғылыми
болжамы расталуы баяндалады.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 90 бірліктен тұрады. Онда отандық ғылыми
зерттеулер, ғылыми мақалалар, мерзімдік басылымдар, оқу құралдары, үкімет
құжаттары шетелдік ғалымдар зерттеулері қарастырылды. Қосымшада диссертация
мазмұнын ашу барысында қолданылған көрнекі құралдар, зерттеу нәтижесінің
саналуы тіркелінген.
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеніне байланысты Елбасының 2030
жылғы жолдауындағы мақсаттар мен мұраттар мүлтіксіз жүзеге асырылса, ұрпақ
тәрбиесіндегі істерде де үлкен бетбұрыстар болары сөзсіз. Ұрпақ қамы
ертеңгі ел қамы. Ертеңгі күні XXI ғасырда өмір сүріп, еңбек ететін жастарды
тәрбиелеуде қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтап, уақыт талабынан өткен
бай қазынасын қарым-қатынас мәдениеті ретінде қарау – кезек күттірмейтін
мәселе екені даусыз. Қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық өзгерістер
жағдайында қалалық жер мен ауылдық жердегі отбасында бірсыпыра өзгерістер
байқалады. Егер ауылдық отбасының құрамында қоғамдық өзгерістерге
байланысты үйде жұмыссыз отырған отбасылар басым болса, қалалық отбасылар
ішінен көп уақыттарын отбасынан тыс жерлерде қызмет бабында өткізетіндердің
саны көбірек болып отыр.
Ертеректе туыстық, отбасылық қатынастар адамда бала кезден
қалыптастырылған болатын. Қазақ отбасында ойын, ойнау, көркем өнермен
шұғылдану, еңбекке қатыстыру арқылы ересек адам мен баланың қарым-қатынасы
нығайған. Туыстарға қамқор бола білу, тосын жағдайда оларға қол ұшын беру
күнделікті өмір .салты қарым-қатынас орнатуда ата мен әже, әке мен ана
мектепте, жоғары оқу орындарында (оқытушы мен студент) өз рөлдерін дұрыс
түсіне білуі керек.
Айталық, ата бауырында өсіп, қарым-қатынаста болған бала ерте ер
жетіп, тиянақты саналы болып өссе, әкесінен тәрбие алған бала бауырмал,
сезімтал, үлкенді сыйлағыш келеді. Әке тәрбиесіне келсек, бүгінгі әкелеп
түрлі себептерге байланысты өзінің отбасындағы патриархал, күшін жойған.
Бұл құбылысты көбінесе қалалық жердегі отбасыларынан байқауға болады. Ал
ана ең алдымен баласын түсіне білуі керек. Егер нәрестелік, сәбилік
шақтарда ана бала үшін әрі қорғаушы, әрі жұбатушы болса, тектепте, жоғары
оқу орнында ақылшы тәлімгер болады.
Үлкендердің үнемі ұрсып сөйлеуі бала мінезіне теріс ықпалын
тигізеді. Бұл тәрбие баланы қатал, дөрекі өтеді. Өсіп келе жатқан жастар
үшін отбасының, оқу орындарынан ықпалы қаншалықты екендігін Қ.Г.
Шариязданова, С.М. Елеусізова сияқты отандық-психологтардың зерттеулерімен
көруге болады.
Жастардың тұлғалық сапаларының қалыптасуы жүзеге асатын әлеуметтік
институт – жоғарғы оқу орны. Осы жерде бала жақын жолдастарымен қарым-
қатынасқа түсу барысында жақсы мен жаманды, ақ пен қараны ажыратуды
үйреніп, өз халқының мәдениетін, сөз өнерін меңгереді. Әрине бұл
айтылғандардың барлығы отбасындағы мұғалімдер мен студент арасында
ұйымдастырылған екі жақты байланыс.
Студент оқытушылардың қамқорлығынсыз және тұлға болып қалыптасуда
түрлі кедергілерге тап болуы мүмкін.
Студент жастарды – қайратты, қайырымды, ақылды, өнерлі, әділ адам
етіп тәрбиелеу - әр уақытта жоғарғы оқу орнының басты мәселесі болған.
Бұрын бәрімізге белгілі халқымыздың аса күшті қасиеті – балажандылығы
саналған.
Ал қазір қазақ әйелдері арасында балаға деген сүйіспеншілік күрт
бәсеңдеп кеткен тәрізді. Отандық ғалым Қ. Жарықбаев өзінің Ұлттық
психологияны оқыту – ұлтшылдық емес атты мақаланың Қазақстанда тастанды
балалардың 90% қазақ балалары екендігін айтады. Осылардың бірден-бір
себебін қазіргі шаңырақ көтерген жастардың бала тәрбиесіне толық даяр
еместігі салдарынан түсіндіруге болады.
Соңғы көздері 1996 семья ұғымы отбасы деп ресми түрде
қабылданды. Соңғы кездері тіршілікке керек білімге баланы жастан даярлау
керек деген пікір күшейді. Отбасы тәрбиесінің адам өміріндегі маңызын бізге
дейінгі, көптеген ұлы ағартушылар, ғалымдар зерттеп, осы туралы құнды пікір
айтқан. (Әбу Насыр Әл-Фараби, М. Жұмабаев, А. Құнанбаев, М. Әуезов т.б.)
Студент жастардың көңіл күйлері сезімтал келеді. Отбасындағы,
топтағы ұсақ түйек жайсыз қылықтардан олардың ыңғайсыз мінездері
қалыптасады.
Студент жастардың қарым-қатынас мәдениеті мәселесі өзін-өзі тану
бағдарламасына жан-жақты қаралады. Бойында ұлттық қасиет пен сана
қалыптасқан, халқыныңтілін білетін рухани байлығы мол, жан-жақты ...
тәрбиелеп өсіру – бүкілхалықтың міндеттердің ең жауаптыларының бірі.
Студент топтарында қоршаған адамдармен, жолдастармен қарым-қатынаста
әдептілік, мәдениеттілік өнегелерін күнделікті жұмыста орынды қолдану
шаралары қаралған.
Бұл орайда оқытушы халық ауыз әдебиеті үлгілерін, тиым сөздер,
тренингтерді пайдалануға болады.
Республикада этнопсихология, этнопедагогика бойынша зерттеулер
жүргізген ғалымдардың еңбектеріне қазақ халқының тәлімдік ой-пікірлердің
дамуы, халық педагогикасы мен психологиясының ауыз әдебиетіндегі көрінісі,
отбасында халықтық тәрбиені қолдану сияқты мәселелер көтеріліп, олардың
негізінде диссертациялар мен монографиялар, әдістемелік нұсқаулар мен
бағдарламалар оқу құралдары жарық көруде.
Тарихта қандай қиын жағдайларды бастан кешірген қазақ халқының жалпы
мәдениеті, психологиясы ежелгі заманнан бергі өмір сүріп, қазақ халқын
құраған ұлыстар, тайпалардың материалды және рухани мәдениетінің заңды
жалғасы болып табылады.
Қазіргі қазақ жастарында ұлттық салт-дәстүрлерді жете түсінбеушілік,
ата-тегін білмеу, бөгде тілде қарым-қатынас жүргізу жайлары көптеп
байқалады. Жастар арасындағы қарым-қатынас бүгінгі таңда ең өзекті
мәселенің бірі болып отыр.
1 ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ МӘДЕНИЕТ ТҰРҒЫСЫ
1.1 Қарым-қатынастың психологиялық сипаттамасы
Адамдар қарым-қатынасы көп қырлы. Қарым-қатынас кезінде информациялар
мен эмоциялар ауысуы болады. [7, б.4]
Коммуникациялық дарындылық дәрежесі жоғары жүйке жүйесінің әрекетіне,
отбасы мен мектептегі тәрбиеге, адамның тұлғалық ерекшелігіне, әлеуметтік
мәдени себептерге байланысты болады.
Тұлғаның сәйкестік, эмпатия, әлеуметтік психологиялық рефлексия,
децентрация, атрибуция, физиогномикалық редукция, стерео топтаурын, топтық
идентификация қарым-қатынас механизмдері болып табылады.
Адамды түсіну үшін әртүрлі сапалы әдістер қолданылады. Физиогномикалық
редукция – адамды түсінудің қарапайым таралған түрі. Адамның түр сипатына
өзін ұстауына, бет әлпетіне, тұрпатына, дене құрылымына жүрісіне қарап
ішкі, психологиялық қорытынды жасау.
Барлық ұлттық мәдениетте көптеген физиогномикалық пайымдаулар мен
ырымдар көп. Адамның маңдайына, ерініне, көзіне, қолына қарай ол адам
туралы алғашқы пайымдаулар болады. Австрия пасторы Лафатер және оның досы
корреспондент Карамзин адамдардың мінездерін, қабілеттерін, тіпті
тағдырларын анық анықтаған. Физиогномикалық редукция механизмі пайдалы егер
оның абсолютті дәлдігіне және сенімділігіне талап қойылмаса. [7, б.6]
Физиогномикалық редукция механизмі жақсы ма әлде жаман ба?
Бір жағынан өте ыңғайлы адамдарды түсіну құралы, ал екінші жағынан
көптеген қателіктер көзі. Ол түсінікті жағынан, түсініксіз жағына қарай тең
ауысады. Енді тұлғааралық және топаралық адамдарды түсіну механизмін
қарастырайық.
Бірінші механизм үйреншікті жағдайда, жақсы танитын адамдардың
әсерлесуінен болады, ал екінші механизм үйреншікті емес жағдайда таныс емес
адамдар арасында болады. Физиогномикалық редукция топаралық механизмдер
класына жатады. [7, б.7]
Мұның негізінде түсінудің күрделі, нәзік механизмдері пайда болады.
Мысалы: сәйкестік, рефлексия, эмпатия.
Оларға мынадай буындар жатады:
1) Әлеуметтік категоризация
2) Топтық идентификация
3) Әлеуметтік салыстыру
4) Топаралық дискриминация
5) Стереотаптаурын
Әлеуметтік категоризация – бұл қоршаған ортаның оқиғалары мен адамдарды
категориларға қарай бөлу. Олардың кейбірі тұрақты, кейбіреуі ситуативті.
Біз адамдарды әйелдер-еркектер, жас-кәрі деп, өз елінің адамы – шетел
адамы деп оңай бөлеміз. Ал интелегентті (зиялы) және интелегентті емес, бай-
кедей деп бөлу күрделірек. Адамдар кейбіреулері ақ-қара әлемінде,
кейбіреулері түстердің бай әлемінде өмір сүреді.
Бізді қоршап жүрген адамдар қандай категорияға жатады, біз білмейміз.
Ең бастысы біз өзімізді қай категорияға жатқызатындығымызда. Бұл процесс
топтық сәйкестік деп аталады. Топтық идентификация индивидтің Менінен
Бізге өту. Әрбіз Біз, Оларсыз өмір сүре алмайды.
Әлеуметтік салыстыру механизміне келдік. Бұл жерде адамдар
салыстырылмайды. Топтар салыстырылады Біз, Олар Біз бен Оларды
салыстырғанда қандай нәтиже шығады? Әрине ол, Біз-дің пайдасына шешіледі.
Топаралық дискриминация – егер Біз бен Олар ды салыстырсақ Олардың
дискриминациясын көреміз. Біз аздап болса одан жақсырақпыз.
Батыстағы авторлардың ойынша, позитивті әлеуметтік сәйкестікке ұмтылу,
адамның фундаменталды қажеттіліктеріне жатады. Егер топтағы мүшелік басқа
адамдардан жоғары тұруға мүмкіндігін бермесе, ол Біз ді өзгерте алады.
Егер мұнда да солай болса, өзін-өзі бағалауы төмендейді, невроздар
пайда болады. Осылай, осы механизмдер іске кіріскенде біздің басқа
адамдарды түсінуіміз бұрмаланып, дәл көрінбейді. Ол интоптық фаворитизм деп
аталады. Адамдардың бағалауынша Өзіміз және Бөтен деп бөлінеді.
Психологиялық қиындықты төмен статустағы топтар шегеді. [7, б.13]
Стереотаптаурын – бұл терминді американ журналисі және жазушысы
Липпмани қолданады. Оның қысқа анықтамасы Олар бәрі осындай дейді. Мысалы
шведтер – үндемейтін, әйелдер – тұрақсыз, еркектер – алдампаз. Бірақ бәрі
біледі, олар әртүрлі болады. Сондықтан стереотип адамдар түсіністігі
арасындағы кедергі.
Атрибуция және децентрализация.
Атрибуция – топаралық тип механизмі. Ақпараттық жетіспеушілігі, мінез-
құлық себептерін түсінбеушілік топаралық өзара әсерде пайда болады.
Анықталмаушылықты шешіп, өз орнына қою атрибуция механизмінің жұмысы.
Ақпараттың 3 түрі бар.
1. Мінез-құлқын түсіндіретін адам туралы ақпарат
2. Жалпы контекст, жағдай, ситуация туралы ақпарат.
3. Біздің әлем туралы, әлеуметті жанасулар, әлеуметтік мінез-құлық
туралы біліміміз.
Әрбір нақты жағдайда ақпараттың үш кезі әртүрлі.
Бір жағдайда адамды біз жақсы білеміз.
Екінші ақпараттан ол адам туралы ештеңе ала алмаймыз. Бірінші
жағдайда түсіндіру себептері анық және ұғынықты болады. Ал екінші жағдайда
сенімсіз ақпараттар көп болады. Осылай басқа адамдық мінез-құлқын түсіндіру
қиыншылық тудырмайды. Басқаның мінез құлқын түсіндіру үшін біз өзіміздің
фантазиямызды қолданамыз. [7, б.16]
Атрибуция механизмінің функциясы – анықсыздықтан арылу, өткен
тәжірибеге жаңа мазмұн қою.
Децентрация - өз тәжірибесіндегі салмақты тастаудағы психологиялық
қабілет. Өзінің Менімен кетіп, басқа біреудің Меніне жақындау.
Децентрация – мен атрибуция механизімнің қатынасы бір-біріне қарама-
қарсы.
Атрибуция механизмі – басқаны өз Меніне тарту.
Децентрация – өз эгоцентрикалық позициясына қарсы болып, басқаға
жақындау.
Децентрация механизмінде бұзылыстар болса, эгоцентриктер деп атайды.
Эго – латын тілінде Мен деген сөз.
Рефлексия механизмі – басқа адамды ақыл-ой негізінде түсіну. Ойсыз,
сөзсіз сезімге, эмоцияға ғана бағдарланып түсіну эмпатия деп аталады.
Эмпатия – басқа адамды оның ішкі әлеміне иіру арқылы түсіну.
Төмен эмпатиялы адам – қатал, сезімсіз адам. Эмпатия механизм жұмыс
істемейтін адам басқа адамның сезіміне жауап беріп, біреудің қайғысына
ортақтаспайды, қуанышына бірге қуана алмайды.
Эмпатия механизмі дұрыс істейтін адамда қосымша көру мен есту
органдары жұмыс істейтін тәрізді.
Тұлғалық сәйкестік механизмі – децентрация механизмінің нәтижесі.
Сәйкестік жемісті болуы үшін эмпатия мен рефлексия керек. Идентификация
механизмі өте ерте жұмыс істейді.
З. Фрейдтің айтуынша ұл баланың әкесімен, қыз баланың шешесімен
сәйкестіксы психосексуалды дамуда маңызды сәті. Фрейдің теориясына сәйкес
әкесімен сәйкестік басында қайшы келеді, әкесін жақсы көреді, соған ұқсауға
ұмтылады, бірақ бақталасады, оның орнына өзін қойып, ауыстырғысы келеді.
Мұны Фрейд Эдип комплексы деп атады.
Тұлғалық сәйкестік адамның психикалық дамуының барлық кезеңдерінде
маңызды. [7, б.24]
Енді, қарым-қатынасты мәдениетпен байланыстыра қарастырайық.
Мәдениет дегеніміз не? – деген сұраққа жауап беру үшін бұл сөздің
этимологиясына яғни осы бір күрделі ұғымды білдіретін сөздің шығу тегіне
тоқталуды жөн көрдік.
Қазақ тіліне бұл термин арабтың Маданият қала, қалалық деген
сөзінен енген.
Қазіргі заманғы сөздіктергі мәдениетке төмендегідей анықтамалар
берілген.
а) мәдениет – белгілі бір халықтың қол жеткен табыстары мен
шығармашылығының жиынтығы.
ә) мәдениет – адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі қызметі мен
өзіндік ерекшеліктері
б) мәдениет – адамдық әрекеттің белгілі бір санасының жетілу деңгейі
в) агромәдениет [1, б.6]
Мәдениет шынайы адамдық құбылыс, адам барда мәдениет бар. Адам о баста
өз-өзімен ғана шектеле алмайды, қашанда өзінің нақты болмысынан тысқарыға
ұмтылады. Бұл тәсілдемелік қағида мәдениет құбылысының мәнін ашуға
көмектеседі. Ал мәдениеттің мәні оның болмыстық сұқбаттылығында,
әмбебаптылығында. Басқа үшін болу адамның да мәдениеттің де мағынасының
анықтамасы. Жалпы болу дегеніміз – қарым-қатынаста болу деген сөз.
Адамның болмысы – қарым-қатынас тұңғиығы. Мәдениет жеке адам ретінде
тұлғаландырылғанда, ал мәдениеттер қарым-қатынасы жеке тұлғалар қарым-
қатынасы ретінде қарастырылғанда ғана мәдениет шынайы мәдениет болып
есептеледі. [2, б.38]
Бұл жағдайда мәдениеттер сұғбаттық тікелей Мен және Басқа диалогы
негізінде қарастыруымызға болады.
Диалог үшін ең бастысы – басқаның өзіндік санасын модельдеу, құру.
Өйткені диалог үшін біртұтас көзқарас қажет. Ал біртұтас көзқарас дегеніміз
сырт адамның көзқарасы, немесе И. Бахтин терминологиясын қолданатын
болсақ, тысқарлық көзқарасы. Бахтиндік қарым-қатынастың антропологиялық
теориясында Мен 3 кезеңнен өтеді.
1. Басқаға ену
2. Өзіне қайта оралу
Тәмәмдау [1, б.47]
Мұндай мүмкіншіліктер маған менің негізгі қасиетім – сыртқарылық
көзқарасым және одан туындайтын артық көру мүмкіншілігіме байланысты
беріледі. Басқаға ену түгел дерлік Басқаның әлеміне ену, соның демімен
тыныстау деген сөз. Бірақ Мен ешқашан өзімнің орныма қайтып оралуды
ұмытпаймын, онсыз ешбір басқаны тану мүмкін емес. Басқа санаға енгеннен
кейінгі баспалдақ – өзіне қайта оралу - онсыз. Басқаның санасына ену
нәтижесіз, жеміссіз. Онсыз басқа сана саған сырын ашпайды, басқа жанардан
ешнәрсе көре алмайсыз. Осылайша біреу үшін менге айналғанда өзімнің
менім өзім- үшін - менге айналып, басқаның мен – үшін – басқасын
өзімен қоса ала келуі керек. Диалог, сұхбаттылық механизмдері адам
ойлауының терең түкпірлерінде, болмыс пен тіршіліктің негізінде орналасқан.
Адам үшін болу және тіршілік ету дегеніміз басқамен және басқа үшін
болу дегенді білдірсе керек. Ақыл ойдың сұхбаттың ішкі құрылымы адам
болмысының мәнін басқалармен бірге болуда деп, ал адам тіршілігінің мәнін
басқалармен бірлесе тіршілік етуде деп танытады.
Сонымен өмірдің болмыстық сипаттамасы оның сұхбаттылығында болса, сол
сұхбаттылық тек Мен және Басқаны ажырата білгенде және тек солар
арасында құндылықтың қарым-қатынас мүмкін деп түсінгенде жүзеге асады.
Адам саласы оның әлеуметтік болмысының жеміс ретінде адамның бір-
бірімен қарым-қатынас жасауының нәтижесінде қалыптасты.
Адамдық қарым-қатынас оны басқа қоршаған табиғи ортадан бөліп-жарты
өзгешелік алады. Тіпті физиологиялық тұрғыдан осы мәселеге көз тастайтын
болсақ, онда сананың сұхбаттық табиғатта куә боламыз.
Адам миының жемісі болып табылатын сана – мидың қос жартышарларының
диалогының нәтижесі. Ал мидың қос жартышарларының ақпарат қабылдаудың,
сараптаудың қос тәсілінен қос әдісінен тұратыны белгілі. Яғни біртұтас
мидың өзінің саналы тудыруы үшін екі қарама қарсы бөлікке бөлінуі қажет
болған сол өзгешілікке негізделген қос бөліктің қарым-қатынасынан
туындайтын сананың өзі де о бастан (іштей туа) сұхбатты. Сұхбат
адамдардың бір-бірімен пікір алысуымен шектелмейді, ол дегеніміз –
адамдардың қатынасы. Тіпті бір ауыз сөз айтылмаса да сұхбаттың болу
мүмкіншілігі бар, өйткені сұхбат – ішкі көрер-көрінбес әрекеттің бір-біріне
бағынышталғандығы.
Адамдар қарым-қатынастың әмбебап құралы ретінде белгі түгелдей дерлік
қоғаммен, әлеуметпен қатынасты әлеуметтік болмыс. Ол қашанда адамдар
сұхбатына, адамдар қарым-қатынасына бағытталған. Жалпы ұғыну мәселесіне
XX ғасырда Ф. Шлейермахер, В. Дильтей, М. Хайдаггер, Х.Г. Гадамер көп көңіл
бөліп, біраз тер төкті. [1, б.53]
Мәдениет және оның өзіндік ерекшеліктері әрқашан философиялық
ізденістер мен зерттеулердің негізгі жәйт болып келеді. Сондықтан мәдени
даму барысын онда қалыптасқан ойлау тәсілі, дүниетаным түрі арқылы
түсіндіруге тырысқан көптеген философиялық үндістерді байқауға болады.
Мысалы, мәдениетті рәміздік ойлау түрі арқылы анықтаған. Э. Кассирердің,
мәдениетті психофизиологияны негізде қарастырған З. Фрейдтің және т.б.
концепциялары соның куәсі XX ғасырдың ойшыл дарынның арасында мәдениетті
тілмен теңдестіре қарау әдісі кең етек жайып, олардың барлығы дерлік тілді
адам тіршілігінің негізгі, маңызды анықтауышы деп бірауыздан қолдап отыр
[4, б.36]
Бүгінде тіл негізгі коммуникативтік құрал ғана емес адамның бүкіл
болмысын, адамның мәдениетін аңғаратын әмбебап ұғым. Фрейдизм, феномология
экзистенциализм, аналитикалық философия, герменевтика, структурализм,
семиология т.с.с. бір ауыздан мәдениетті тілдік қарым-қатынас саласы
ретінде анықтайды. [1, б.60]
Қарым-қатынасты биологиялық жағынан қарастырамыз.
Адам қарым-қатынасының биологиялық концепциясы. Ерте заманнан біздің
кезімізге дейін адамның табиғатпен бүтіндей бірлікте екенін атап көрсетіп,
адам өзінің негізін табиғаттан алатындығын зерттеуде.
Осы көзқарасты қайта өрлеу дәуірінің ойшылы Николай Кузанский
дамытты. [6, б.10]
Охота за мудростью деген трактатында махаббат туралы былай жазады:
Махаббат бірлік пен тұрмыстың байланысы, бастауын табиғаттан алады. Ол өз
байланыстарымен таныспайды, қосылуды аңсайды, әлемнің барлық бөліктері оның
рухымен сақталады. Бұл рух жан мен тәнді байланыстырады. Жан ұшып кеткенде,
дененің жандануы тоқтайды.
Адам қарым-қатынасты биологиялы концепциялары XX ғасырда факторлар
мен эксперименттер арқылы байытылды.
Жаңа ғылымдар – этология, жануарлардың мінез-құлқы туралы ғылым,
экология табиғат құрылымдарының келісім заңдылықтары туралы, генетика –
тұқым қуалаушылықтар заңдылығы туралы, дәстүрлі ғылымдар биология,
физиология, медицинамен тең тұр.
Этология анализ арқылы жануарлардың мінез құлқы мен қарым-қатынасын
табиғатқа негізделетінін түсінуге көмектеседі. Бұл жағдайда этологияның
негізін салушы Р. Хайнның Поведение животных еңбегін оқуға болады.
Этологияны оқу жануарларды жақсы түсінуге олармен қарым-қатынас жасауда
адам өз мінез-құлқына коррекция жасай салатындығын көрсетеді.
Физиология – жыныстар арасындағы қарым-қатынасты қарастырады.
Экология – қоршаған ортаның ластануын, адам төнетін қауіп қатер адамдардың
бірігуін талап етеді. Осының бәрі адам қарым-қатынасының жаңа формаларын
қалыптастырады.
Қарым-қатынастың биоәлеуметтік концепциялары әлемдегі ғылыми
әдебиеттерде кең тарады. Бұл тақырыпқа қызығушылық XIX ғ. аяғында Л.
Морган, Г. Спенсер, М. Вебердің еңбектерінен кейін пайда болды. А.
Печчейдің Человеческое качество кітабының әлемдік қоғамға адамгершілік
әсері бар. П. Куссидің көзқарасында кейбір фрагменттері: оның трактовкасы
бойынша өмірдің барлық формалары 4 функциядан тұрады. [6, б.12]
1. Энергияны алу (тамақтану)
2. Өзін-өзі қорғау
3. Информациялық даму
4. Өзі сияқтыларды басып озу
П. Кусси энергиялық есептеулерін сенімді түрде ұсынады. Ол негізді
түрде қарым-қатынастық мәдени формасы биік болса, адамның биологиялық
табиғатына ешқандай кедергі болмайды деп тұжырымдайды.
Жер 2050 жылдарда 8 млд. адамды асырай алады. Бірақ бұл үшін деп атап
көрсетеді Г. Кусси, Біз мінез-құлқымызды адамгершілік құндылықтарына
бағыттауымыз керек. Қысқаша айтқанда адамдарды жаппай құруды, соғысты
ұйымдастыруды тоқтату керек. Адамдардың ұрпақтары жалғасуы үшін қарым-
қатынас информация көзі болу керек. Жазуға дейінгі кезеңде ата-ана, ата,
әже информация жеткізуші болып табылады. Олардың жиғандары жаңа ұрпаққа
берілген құндылықтар деп есептелінеді.
Информациялардың берілуі мінез-құлық мәдениет стратегияларын
қалыптастырады.
Адам қарым-қатынасының маңызын, құрылымын, типологиясын қарым-
қатынастың әлеуметтік концепциясы қарастырады. [6, б.13]
Ерте заманнан бұл концепцияға талдау жүргізіле бастады. Адам өзінің
саны жағынан үлкен күш болғанымен қатар, табиғатқа әсер етіп, екінші
табиғатты – мәдениетті қалыптастырды. Ол адамның өмір тәжірибесінің жемісі
ғана емес, оның өзгеруінің факторы.
Итальян ғалымы және саяхатшысы Яцек Палькевич Выживание в городе
деген кітабында Тропикалық джунглиде өмір сүргеннен қалада өмір сүріп
қарым-қатынаста болу әлдеқайда қауіптірек. XX ғасыр жетістігі адам қарым-
қатынасына көп өзгерістер енгізеді.
Бұл жерде ұлтаралық, өндірістік, семья қарым-қатынас туындайды. Оның
өзі адам өмір сүруінің факторы болады. Қазіргі күнде адам қарым-қатынасына
әлеуметтік психология көңіл бөлуде. Әлеуметтік психология адам қарым-
қатынасының индивидтің әлеуметтенуіне фундаменталды маңызы бар екендігін
көрсетті.
Бұл жерде Л. Выготскийдің еңбектеріне сүйенеміз: Л. Выготский өз
еңбегінде жоғары функциялардың олардың қатынасының артында шынайы адамдар
қарым-қатынасы, әлеуметтік қарым-қатынас тұрады - дейді.
Адам қарым-қатынасы – тек қана биологиялық, әлеуметтік биологиялық,
әлеуметтік құбылыс емес. Адам қарым-қатынасында адам дамуының тарихи
тәжірибесі, оның биологиялық қалыптасуындағы терең көздері, социумның
қозғалыстары, әлеуметтік байланыстардың алуан түрлілігі синтезделген. Қарым-
қатынастың саналық белгілеріне қарап, шынайы қарым-қатынас және иллюзорлық
қарым-қатынас деп бөледі.
Шынайы қарым-қатынас адамның адаммен қарым-қатынаста негізделеді. Бұл
қарым-қатынасқа біздің күнделікті өміріміз жатады. Мұндай қарым-қатынас жоқ
болса өмірде жоқ. Бұған жанұядағы, ұжымдағы, константтық қарым-қатынасы
жатады.
Иллюзорлық қарым-қатынас – адамның өткен, қазіргі өркениетпен өзара
қарым-қатынасы. [6, б.33]
Иллиаданы, Тристан мен Изольда туралы аңызды оқыған кезде біз
қиялымызда сол заманды елестетеміз, қарым-қатынас эмоционалды жағдайын
басымыздан кешіреміз.
Иллюзорлық қарым-қатынас - өткенмен байланыс ғана емес, тұрмыстан
шынайы көрінісі қарым-қатынас белсенді және енжар болып бөлінеді. Бұларды
аэропорттық және аудиторлық деп те айтуға болады. Аэропортта сіз басқа
адамдармен күрделі байланысқа түсесіз. Жолаушылармен, стюардессамен қарым-
қатынасқа түсіп, жерге самолет қонған соң оларды ұмытып кетесіз. Бұл қарым-
қатынас тез ұмытылады. Аудиторлық қарым-қатынас бір адамның бір адамға
белсенді әсері, оған өзі білімін, өз тәжірибесін беру. Бұл қарым-қатынас
адам өміріне терең із қалдырады.
Аэропорттың қарым-қатынаста да сіздің бүкіл өміріңізге із қалдыратын
әсерлер болуы мүмкін. Аудиторлық қарым-қатынас та нәтижесіз болуы мүмкін.
Әлеуметтік концепцияны дамытатын әлеуметтік еңбектердің ядросы тарихи
материализм теориясы. Карл Маркстың индивидттің дамуының заңдылықтары
әлеуметтік ортаға байланысты деген жаңалығы күнделікті өмірімізде
дәлелденіп отыр.
Адам туралы және адам қарым-қатынас ғылымдардың жемісі әлеуметтік
психология мен әлеуметтік педагогикадан да көрінеді. Әлеуметтік психология
адамдар қарым-қатынасының индивидтің әлеуметтенуінің фундаменталды маңызын
көрсетті. Бұл жерде Л. Выготскийдің еңбектеріне сүйенсек Жоғарғы
функциялардан кейін, олардың генетикалық қатынасынан кейін әлеуметтік қарым-
қатынас адамдардың шынайы қарым-қатынасы тұрады дейді.
Қарым-қатынастың ғылыми концепциясы – оқыту процесі кезінде бізге осы
мәдениет жетпейтінін В.И. Вернадский ашып көрсетті: Ғылым тарихын және
оның өткенін келер ұрпақ сын көзімен қарамау керек, білім қоры өзгереді
жаңа құжаттар пайда болады.
Өткенді қайтадан қалыптастыру үшін жаңа әдістер табылады. Жоқ! Ғылым
тарихын қайта қайта зерттеу, қайтадан өткенге оралу, қазіргі білімнің
дамуына қарай өткендердің біреуі маңызды болады да біреулері маңызын
жоғалтады. Әрбір ұрпақтың ғылыми зерттеулері ғылым тарихында өз заманының
ағыстарының бейнесін табады. Ғылым алға қарай жылжи отыра жаңаны табады
және өткенді бағалайды. [6, б.35]
Қарым-қатынасты теориялар арқылы қарастырамыз.
Кез келген адам дүниеге келісімен екінші бір адаммен қарым-қатынасқа
түсуді қажетсінеді. Мәселен, нәрестенің анасымен тілдесуі қажеттілігін
қанағаттандырмау – біртіндеп оның қасаң сезімді, мейірімді болуына,
кішкентайынан айналасына деген сезімнің азаюына әкеліп соқтыратыны байқалып
жүр.
Сөйтіп басқалармен қарым-қатынасқа түсу – қай жастағыларға болмасын,
оған киім-кешек, баспана, ұйқы, демалу қандай қажет болса, айналадағы
жұртпен араласып, дұрыс қарым-қатынас жасай білу де сондай қажет. Мәселен,
адамды қамап, басқалармен араластырмай ұстау – жазаның ең ауыр түрі
екендігіне шүбә келтіруге болмайды, өзгелермен қарым-қатынас жасау – бұл
тіршілікке аса маңызды ақпарат (хабар) алмасу деген сөз.
Адам қарым-қатынас арқылы айналасындағы дүние жайлы мәлімет алады,
еңбек пен тұрмыс жағдайларына маншықтанады, адамзат жасап шығарған түрлі
құндылықтарды меңгереді.
Әрине, қарым-қатынас ақпарат алумен ғана шектелмейді, оның шеңбері
аса кең және бұл көп қырлы ұғым. Спектакль көрсек те, лекция тындасақ та,
дос жараңдармен сөйлесек те – осының бәрі – қарым-қатынастың сан алуан
қырлары. Өмірдегі сан алуан тыныс-тіршілікте адамдар бір-бірімен тікелей,
жүзбе-жүз не болмаса жанама (хат жүзінде, радио, теледидар арқылы) не біреу
арқылы қарым-қатынасқа түседі.
Осындай қарым-қатынастың мән-мағынасы, олардың түрлі көріністері жеке
адам және топтық ұйымдардың тіршілігінен байқалады.
Қарым-қатынас дегеніміз – тіл арқылы пікір алысу. Лингвистер тілді
қарым-қатынас құралы, қоғам жасаған білімдерді таратушы ретінде ертеден
зерттеп келеді. Кибернетика мен информатика теориясы жасалғаннан бері ойды
машиналық өңдеуге лайықтап, символдармен белгілеу міндеті туады. Осылайша
машина тілі пайда болды. Оның көмегімен адам электрондық-есептеу
машинасының қызметін басқарады, оны информациямен қамтамасыз етеді.
Жануарлар арасындағы сигнал алмасу да тереңірек зерттеліне бастады. Түрлі
жансыз және жанды жүйелер арасында информация араласу жайлы да едәуір білім
жинақталды. Адамның қарым-қатынасы информация алмасудың жеке дара жағдайына
айналды. Осы ұқсас құбылыстарды талдап қорыту қажеті туды. Олардың бәрін де
коммуникацияның жеке-дара жағдайы деп қарауға болады.
Қарым-қатынас жасаудың адам өміріндегі қоғамдық, әлеуметтік және
психологиялық негізі, ең алдымен, адамның күнделікті тіршілік
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатымен байланысты.
С. Елеусізова бойынша қарым-қатынас – орнатудың екі бөлшектен тұратын
ажыратып көрсеткен еді. Оның ьірі – адамның ішкі дүниесінің қатысты
қасиеттері, ойлауы мен саналы әрекеті. Ал, келесі бөлшегі – адамның жүріс-
тұрысы мен өзгелермен тілдесіп, бірлесіп әрекет істейтін қатынас сипаттарын
білдіреді.
Сонымен қарым-қатынас – ғылым әрі өнер болып табылады. Бұл
шығармашылық үрдісі.
Қатынас жасау, өзгелермен тіл табысу - әрбір адамның өмір
тәжірибесіне, біліміне, тапқырлығы мен ақыл-ойына байланысты жүзеге асып
тіршілік мұқтаждығы.
В.В Богословский бойынша, қарым-қатынас дегеніміз – бұл тіл арқылы
пікір алысу.
М.И. Лисина пікірінше, қарым-қатынас – бұл екі немесе одан да көп
адамның қатынастарын жасап, реттеуі мен ортақ нәтиже алуды мақсат етіп,
келісім мен бірлестікке бағытталған өзара әрекеттерін атап көрсетті.
Сонымен қарым-қатынас – бұл белгілі мәні бар, айтылатын ой-пікірді,
сезім күйді, эмоцияны басқа адамға беру тәсілі болып табылады.
Қарым-қатынас нәтижесінде адам басқаларға ғана емес, сондай-ақ өзін
де танып біледі, әлеуметтік өмірдің тәжірибесін жинақтайды.
Адамдармен қарым-қатынас жасау жеке адамды интеллектуалдық және
эмоция жағынан байыта түседі және қарым-қатынас үрдісінде адамдар бір-
біріне ықпалына тигізеді.
Қарым-қатынас түрлері және оның атқаратын функциясы
Қарым-қатынасқа түсушілердің әсерлесуі сөйлеу барысында сөз ғана емес
әрекет, қылық алмасу жүреді. Сонымен қарым-қатынас адамдардың санасына
қатысты диалогтық және монологтық деп екіге бөлінеді. [10, б.20]
Диалогтық – екі немесе бірнеше адамның әңгімелесуі.
Монологтық – дара адамның сөйлесуі. Мұнда айтылуға тиісті ой пікір
толық сипатталып, ұзағынан айтылады. Сондай-ақ қарым-қатынас үш жаққа
бөлінеді:
1. Коммуникативті құраушы.
2. Интерактивті құраушы.
3. Перцептивті құраушы.
Коммуникативті қарым-қатынас мәлімет беру мен алмасу мәселесімен
анықталады.
Интерактивті қарым-қатынас жасаушы жұптасушылардың өзара
әрекеттесуінде болады, яғни өзара әсерлесу, адамдардың бірлескен іс-
әрекетінде әсерлерін көрсететін қарым-қатынас компоненттері. Оның жеке
тұлғалық жағынан анықталуы:
1. Мақсаты бойынша.
2. Түрткі бойынша.
3. Қажеттіліктеріне байланысты.
Перцептивті қарым-қатынас адамдардың бірін-бірі қабылдауы, өзара
түсінушіліктері. Басқа адамдар жайлы ой, елестер, өзіндік сана-сезім
деңгейіне байланысты.
Ғылым былай жіктеп бөлудің шарты ғана екендігін қарым-қатынас
үрдісінде үш жағы да көрінетінін дәлелдеді.
Қарым-қатынас белгілі бір формасына қарай ауызша, жазбаша, іштей,
сырттай деп бөлінеді.
Ауызша – сөйлеудің негізгі түрі болғандықтан, оның қалған түрлері де
осының төңірегінде құрылады.
Жазбаша – бұл монологтық сөйлеудің бір түрі деуге болады. Бұл
ауызшадан қарағанда ой-пікірді кеңінен жүйелі, ерікті түрде жеткізеді.
Іштей – бұл адамның практикалық іс-әрекеті мен теориялық пікірі
жоспарланып, белгілі жүйеге салынуы.
Сырттай – дауыстап, естіртіп сөйлеу болып табылады.
Қарым-қатынасты қолданатын құралдар бойынша вербалды және вербалды
емес деп бөледі. Ал, қажеттілігіне байланысты биологиялық, әлеуметтік;
қарым-қатынастың мақсатына қарай – бағдарлы, іскерлік, бәсеке басты,
құралдық қарым-қатынастың мазмұнына байланысты – материалдық, когнетивтік,
кондициондық, мотивациялық іс-әрекеттік деп бөлінеді.
Кондициондық – адамның психологиялық жағдайының физиологиялық
жағдайына өзгеруі.
Когнетивтік – адамдар арасындағы білім арқылы қарым-қатынас жасау.
Мотивациялық – адамдардың ниеттерін ояту.
Сонымен қарым-қатынас түрлері мен формалары әр түрлі болып келеді.
Тікелей емес қарым-қатынас – жазбаша немесе құралдар арқылы толық
емес қарым-қатынас.
Адамзат тәжірибесін игеруге жазудың, кітаптың және басқа да әр түрлі
техникалық құралдардың пайда болуы тікелей емес қарым-қатынас жасаудың
түрін күрделендіреді. Қарым-қатынас әрі қарай жеке адам аралық және
көпшіліктік қарым-қатынас деп бөлінеді.
Жеке адам аралық қарым-қатынас – топтарда, жұптарда, жеке дара
ерекшелігін білу, қайғы-қуанышына ортақтасу, түсіну, бірігіп іс-әрекет ету
негізінде қалыптасатын түрі.
Көпшілік қарым-қатынас – көпше түрінде таныс емес адамдардың және
көпшілік мәлімет құралдары арқылы қарым-қатынас жасау. Мұндай түріне: өнер,
эстетикалық қарым-қатынас жатады.
Қарым-қатынастық топтар арасында қарастырсақ, ондай топтар біркелкі
емес, олар неше түрлі себепке негізделіп жіктелуі мүмкін: қалыптаса
бастаған өзара қатынастардың ықтиярлығы мен тереңдігіне, құралу принципі
мен жолдарына, жеке адамның топтық нормаларына, көзқарасына негізделеді.
Қалыптаса бастаған өзара қатынастар ырықтылығы мен тереңдігіне байланысты
шағын топтар айқындалады. [10, б.62]
Біршама тұрақты, құрамы жағынан көп емес, мүшелері бір-бірімен
тікелей қатынас жасай отырып, ортақ мақсатқа ұмтылған адамдардың бірлестігі
шағын топ деп атайды. Мысалы, жанұя, мектеп сыныбы, өндірістік бригада т.б.
бірлестіктер. Бұл топтағылардың өзара қарым-қатынасына шек қойылмайды.
Әркім топтағы кез келген адаммен өз қалауы бойынша және қажетінше қатынас
жасайды. Ал, іс жүзінде топ мүшелері топтың бір мүшесіне қарағанда,
екіншісін жақын тұтады. Біреулер өзара жиі қатынасып, олардың қарым-
қатынасы жақындықпен сипатталынады (көңіл қалауымен немесе іс бабымен).
Адамдардың ұжымдық іс-әрекетінде байланыстырғыш рөлін атқарады. Бұл
функцияны шартты түрде прагматикалық функция деп атайды.
1. Қалыптастырғыш функция.
Бұл функция адамның психологиялық бәйгесін қалыптастырып, өзгертудің
қалыпты шарты. Эльконини пікірінше, даму барысында бала мен ересектің
сыртқы тікелей емес қарым-қатынасы баланың ішкі психологиялық процесінде
және баланың дербестік іс-әрекетіне айналады. Бала мен ересектің қарым-
қатынасы білім, іскерлік, дағдыны біреудің жай қосындысы емес, өзара
әсерлесу нәтижесінде өзара баға мен өзгерудің күрделі үрдісі. Бала өзіне
берілетін басқаның тәжірибесін белсенді түрде ой елегінен өткіщіп, өңдеп
пайдаланады.
2. Бекітемін немесе қолдаушы функциясы.
Басқаша айтқанда басқа адамдармен қарым-қатынаста адам өзін-өзі
танып, біліп, өзіне-өзі сенімге ие болады. Адам өзін-өзі бағалау үшін
басқалардың әсері тиеді. Адам өміріндегі әр түрлі дәстүрлер амандасу,
түрліше көңіл аудару рәсімдері.
3. Жеке адам аралық қатынастарды ұйымдастыру және қолдау.
Басқа адамдарға деген эмоционалдық көзқарастар (сүйкімді, сүйкімсіз,
ұнайды немесе ұнамайды т.б.) термин сөздер белгіленеді. Бұл жағдайда
адамның өз-өзімен қарым-қатынас жасауын (ішкі және сыртқы сөйлеу арқылы)
диалог типі ретінде адамның ойлауының әдісі ретінде қарастырылады.
Сонымен қарым-қатынастың осындай әлеуметтік психологияда баса назар
аударылатыны жеке адам аралық тікелей қарым-қатынас түрлері терең
зерттелгені болып табылады.
Коммуникацияның түрлі формаларын зерттеу, адамның қарым-қатынасы жайлы
біліміміхді кеңейтті. Сөйлеу құралымен қатар адам қарым-қатынасының сөзден
тыс жолдары: ым-ишара, келбет, мимика, серіктестердің бір-біріне қатыс
жағдай, байнелеуі кең зерттеліне бастады.
Соңғы кездерде психологиялық зерттеулерде қарым-қатынас жасаушылардың
аралығындағы қашықтықтың, партнерлердің отырысының коммуникативтік мәніне
көңіл аударылуда. Американдық психологтар бұл бағыттағы зерттеулерге
проксемика деп ат қойылды. Мұнда төрт түрлі арақатынасы бар: көңілдестік,
жеке бастық, әлеуметтік, көпшілдік. Алғашқы екі арақатынас жақын, достық
байланысты аңғартады. Ресми байланыстағы адамдар әлеуметтік қатынасты
ұстанады, көпшілдік арақатынас бөтен адамдармен араласу.
Адамдар арасындағы коммуникативті үрдістер техникалық қондырғылар
арасындағы алмасудан өзгеше болады. Оның мазмұны мен формасы бойынша өзіне
тән ерекше маңызды қасиеттері бар. Олардың ерекшелігі кері байланыс үрдісі
коммуникативті барьер, коммуникативті әсер және мәлімет беру (вербалды сөз
түріндегі және вербалды емес жүзінде) сияқты үрдістермен байланысты.
Кері байланыс – ең алдымен мәлімет бір жақты болмайды., екі жақты пікір
алмасу ретінде өтеді. Мәлімет беруші – коммуникатор, мәліметті қабылдап
алушы – рецепиент. Сондықтан негізгі мәліметті беруден екінші адамға беру
ғана емес, қарым-қатынас барысында қарым-қатынас ортақ пікір мәнге келу
маңызды.
Жанама кері байланыс – психологиялық мәліметті берудің астырттық түрі.
Бұл жағдайда әр түрлі сұрақтар, кекету, қандай да бір күтпеген эмоциялар
болуы мүмкін. Кері байланыс – бұл коммуникатордың әрекетіне деген
көрсететін реакция. Коммуникация үрдісінде тек мәлімет алмасу ғана емес,
оны басқалардың, таратушылардың бірдей түсінуі қажет. Яғни, талдау мәліметі
туындайды. [10, б.62]
Ең алдымен, мәлімет формасы мен маңызы коммуникатордың жеке даралық
ерекшелігі рецепиент туралы көзқарасы, ол туралы өз пікірі және қарым-
қатынас үрдісіндегі жағдайларға байланысты.
Екіншіден: оның жіберілген мәліметті рецепиенттің өзгерісіне қатысты
түседі. Ең маңыздысы – бұл коммуникативті барьердің болуы
(түсініспеушілікке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Педагогика кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстану ерекшеліктері
Өскемен, 2006
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ МӘДЕНИЕТ
ТҰРҒЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Қарым-қатынастың психологиялық
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..10
1.2 Студенттердің қарым-қатынасының этно-мәдени
негіздері ... ... ... ... ... ... .. .40
1.3 Педагогикалық қарым-қатынастың сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
1.4 Жантанушы студентердің қарым-қатынас мәдениетін ұстану көрсеткіштері
мен өлшемдері,
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..54
2 ЖАНТАНУШЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҰСТАНУЫ ЖӘНЕ ИГЕРУІН
ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... .58
2.1 Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануы және игеруін
эксперименталды зерттеу
процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
2.2 Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануы және игеруін
анықтаушы эксперименталды зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..61
2.3 Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануы және игеруін
дамытушы эксперименталды зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 65
2.4
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..79
ТІРКЕМЕ
А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
ТІРКЕМЕ
Ә ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
ТІРКЕМЕ
Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
ТІРКЕМЕ В
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
РЕФЕРАТ
Білім тұжырымдамасы болашақ мамандарды оқыту-тәрбиелеу мәселесін
жоспарлы түрде шешіп, оларға педагогикалық, психологиялық көмек беруді
мақсат етті. Ал студенттердің қарым-қатынас жасау мәдениетінің неғұрлым
жоғары болуы олардың қоғам алдында өзін-өзі дамытуға жауапкершілігін
арттырады. Студенттердің қарым-қатынас жасау мәдениетін игеруі сондықтан да
қазіргі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі болып табылуда.
Зерттеу мақсаты: жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
ұстану ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу объектісі: жантанушы студенттердің оқу кәсіби іс-әрекеті.
Тірек сөздер: қарым-қатынас, мәдениет, қарым-қатынас бағдары,
Зерттеу әдістері: қазақ студенттерінің қарым – қатынасындағы бағдар
ерекшеліктерін анықтау мақсатында студент жастарға: Қарым - қатынас
қажеттілік; М.Снайдердің қарым-қатынастағы өзіндік бақылауды бағалау;
В.Т. Ряховскийдің Қарым-қатынас денгейін анықтау әдістемесі және сіз
қарым-қатынас мәдениетін қалай түсінесіз анкетасы жүргізілді.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Қарым-қатынас мәдениеті, жеке
тұлғаның сөйлеу мәдениеті ұғымдарының мәні нақтыланып, олардың құрылымы
мен қызметі анықталды. Алғаш рет жантанушы студенттердің қарым-қатынас
мәдениетін игеру ерекшеліктері ғылыми тұрғыдан қарастырылды. Жантанушы
студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстанудың үлгісі жасалды.
Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстанудың жүйесі мен
әдістемесі тәжірибелік эксперименттен өткізіліп дәлелденді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: жантанушы студенттердің қарым-
қатынас мәдениетін игеруі теориялық тұрғыда негізделіп, әдістемелік
нұсқаулар ұсынылды. Зерттеу жұмысының нәтижелерін жоғары және арнайы оқу
орындарының, мектептің және бала-бақшаның оқу тәрбие үрдісінде пайдалануға
болады.
Зерттеу жұмысы реферат, кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен (90) және қосымшалардан тұрады.
Сондай-ақ зерттеу жұмысы 3 кесте және 11 суреттен тұрады. Зерттеу
жұмысының көлемі 86 бет.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Қазіргі кездегі елдегі экономикалық
әлеуметтік жағдайлар рухани қажеттіліктің өзектілігі жастардың қарым-
қатынас жасау мәдениетін игеруін алға қойып отыр. Студент жастардың
болашағы, білімі, мәдениеті кәсіби білім беру жүйесіндегі іс әрекеттерге
тікелей байланысты. Сондықтан жоғарғы оқу орны болашақ мамандарды
мәдениетті, жан-жақты етіп жетілдіруге міндетті. Қазіргі кезде бұл мәселе
әлемдік деңгейде қаралуда. Оған Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңы (1999), Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту тұжырымдамасы (2004) сияқты құжаттар дәлел бола алады. 2004 жылы
ақпан айында Үкіметпен қолдау тапқан Білім тұжырымдамасы болашақ мамандарды
оқыту-тәрбиелеу мәселесін жоспарлы түрде шешіп, оларға педагогикалық,
психологиялық көмек беруді мақсат етті. Ал студенттердің қарым-қатынас
жасау мәдениетінің неғұрлым жоғары болуы олардың қоғам алдында өзін-өзі
дамытуға жауапкершілігін арттырады. Студенттердің қарым-қатынас жасау
мәдениетін игеруі сондықтан да қазіргі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі
болып табылуда.
Қазақ халқының қарым-қатынас мәдениетіне деген көзқарастың өзіндік
ерекшеліктері бар. Келешек ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән беріп, балаларды ата-
баба дәстүрінде тәрбиелеуді мақсат тұтқан қазақ отбасылары баласын
мәдениеттілікке, зерделілікке баулып, халқының рухани құндылықтары мен әдет-
ғұрыптарын тәрбиенің бұлжымас құралы ретінде ұстанған. Бұл ретте қазақ
ауылындағы отбасы тәрбиесі туралы алғаш еңбек жазған Н. Құлжанова болды.
Қ.Т. Шериязданова мен оның шәкірттері қарым-қатынасты болашақ педагогтерді
кәсіби дайындау негізі ретінде қарастырған. Алайда қазіргі кезде қазақ
студенттерінің қарым-қатынас мәдениетін игеруін, оның өзіндік
ерекшеліктерін қарастырған еңбек жоқтың қасы екені анықталды. Сонымен,
жоғарғы оқу орындарында қарым-қатынас мәдениетін игеру, оны студенттердің
оқу тәрбие үрдісіне енгізу деңгейінің төмендігі мен жастардың қарым-қатынас
мәдениетін бүгінгі өмір талабына сай, ұлттық сипатта игеруін жүзеге асыру
қажеттігі мен оны ұйымдастырудың ғылыми-әдістемелік бағыттарының
жеткіліксіздігі аралығында қарама-қайшылықтар туып отырғандығы анықталды.
Біз жантанушы студенттердің қарым-қатынас ерекшеліктерін қарастыру
барысында зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Жантанушы студенттердің қарым-
қатынас мәдениетін ұстану ерекшеліктері деп белгіледік.
Зерттеу объектісі – жантанушы студенттердің оқу кәсіби іс-әрекеті.
Зерттеу пәні – жантанушы студенттердің оқу кәсіби іс-әрекетте қарым-
қатынас мәдениетін ұстануы.
Зерттеу мақсаты – жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
ұстану ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы – егер қарым-қатынас мәдениетін игеру іс
шаралары жүзеге асырылса, онда жантанушы студенттердің оны игеруі түрлі
деңгейде ұстануымен ерекшеленеді.
Зерттеу міндеттері:
1. Қарым-қатынас мәдениеті мәселесінің психологиялық педагогикалық
негіздерін теориялық тұрғыдан талдау.
2. Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануының үлгісін
жасау.
3. Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін игеруімен олардың оқу
кәсіби іс-әрекетінің нәтижесі арасындағы байланысты ашу.
4. Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануға арналған
әдістемелік нұсқауларды әзірлеу.
Жетекші идея – жантанушы студенттердің ұлттық құндылықтарды
ұстануымен және болашақ мамандықтарына деген қатынасы қарым-қатынас
мәдениетін игеру деңгейін анықтайды.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері мен деректі көздері.
Жеке тұлға дамуындағы іс әрекет пен өзара қарым-қатынас теориялары, этно-
мәдениет және оның оқу тәрбие үрдісіндегі тәрбие рөлі жайлы ілімдер,
Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми материалдары мен құжаттары
(Конституция, білім беруге арналған тұжырымдамалар мен бағдарламалар).
Психологиялық мәдениеттің теориялық және әдіснамалық негіздерін О.С.
Газман, П.С. Гурьевич, В.С. Библер, Е.А. Климов, О.И. Мотков, Н.Н. Обозов,
А.А. Бодалев қарастырды.
Зерттеудің көздері: Психологиялық қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру және дамыту саласындағы ғылыми еңбектер, білім беру
саласындағы заңды және нормативті құжаттар, оқу әдістемелік және
бағдарламалық құжаттар, педагогтардңы және психологтардың мәдениет
танушылардың, философтардың зерттеулері мен монографиялық еңбектері,
мерзімді басылым ақпараттары және білім беру мекемелерінің іс-тәжірибе
жұмыстары.
Зерттеу әдістері: әлеуметтік, философиялық, тіл білімі, мәдени
психологиялық, педагогикалық әдебиеттердің теориялық талдауы, бақылау,
әңгімелесу, сұрақ-сауалнамалар, эксперимент әдістері. Зерттеу жұмысында
қарым-қатынас мәдениетін игеруге бағытталған арнайы ойын жаттығулар
көрсетіледі.
Қазақ студенттерінің қарым – қатынасындағы бағдар ерекшеліктерін
анықтау мақсатында студент жастарға
1. Қарым - қатынас қажеттілік әдістемесі.
2. М.Снайдердің қарым-қатынастағы өзіндік бақылауды бағалау әдістемесі
3. В.Т. Ряховскийдің Қарым-қатынас денгейін анықтау әдістемесі
жүргіздік.
4. Анкета сіз қарым-қатынас мәдениетін қалай түсінесіз
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
1. Қарым-қатынас мәдениеті, жеке тұлғаның сөйлеу мәдениеті ұғымдарының
мәні нақтыланып, олардың құрылымы мен қызметі анықталды.
2. Алғаш рет жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін игеру
ерекшеліктері ғылыми тұрғыдан қарастырылды.
3. Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстанудың үлгісі
жасалды.
4. Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстанудың жүйесі мен
әдістемесі тәжірибелік эксперименттен өткізіліп дәлелденді.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәнділігі: Қазіргі жағдайдағы
қазақ жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін игеруі теориялық
тұрғыда негізделіп, әдістемелік нұсқаулар ұсынылды. Зерттеу жұмысының
нәтижелерін жоғары және арнайы оқу орындарының, мектептің және бала-
бақшаның оқу тәрбие үрдісінде пайдалануға болады.
Зерттеудің атқару тәртібі мен кезеңдері: Зерттеу жұмысы 3 кезеңде
жүргізілген. Бірінші кезеңде 2005 жылы зерттеу тақырыбы алынып, оның
мақсаты, пәні және міндеттері айқындалды. Осы мәселе бойынша психологиялық,
педагогикалық, философиялық мәдениеттану әдебиеттеріндегі оқу-
ағартушылардың еңбектеріне шолу жасалды. Психологиялық қарым-қатынас
мәдениет ұғымының ғылыми-теориялық негіздері зерттелінді. Екінші кезеңде
(2005 жыл) жиналған материалдар, дерек көздері педагогикалық психологиялық
ғылымның теориялық негіздері тұрғысынан талдауға алынып жүйеленді.
Тақырыптарға байланысты мақалалар жарық көрді. Үшінші кезеңде 2005-2006 жыл
эксперименттік зерттеу бағдарламасы құрылып, диагностикалық әдістемелер
таңдалынып алынды. Зерттеу барысында алынған нәтижелерді сараптап
нәтижелігі тексерілді. Ғылыми болжам дәлелденіп, әдістемелік ұсыныстар
жасалынды.
Зерттеу базасы:
Эксперименттік жұмыс Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінде
жантанушы студенттерімен жүргізілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. Қазақ топтарындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануы жеке
тұлғалық дамуының алғы шарты болады.
2. Қарым-қатынас мәдениеті, қарым-қатынас ұғымының психологиялық-
педагогикалық сипаттамасы.
3. Қарым-қатынас мәдениетінің ұстану үлгісі.
4. Қазақ топтарындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстанудың
жүйелі талданған өлшемдері мен көрсеткіштері.
5. Студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануларының тәжірибелік
эксперименттік дәлелденген жүйесі мен әдістемесі.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: Зерттеу қағидаларының
психология ғылымының жетістігіне сүйенумен алынған қорытындылары мен,
қазіргі “Қазақстан Республикасының білім беру мекемелеріндегі тәрбиелі
кешенді” бағдарламаға сәйкестілігі мен және олардың теориялық, әдіснамалық
тұрғыдан негізделу мен зерттеу әдістерін тиімді пайдалану мен жүргізілген
эксперименттің нәтижелері мен қамтамасыз етілген. “С. Аманжолов оқулары”
(2005 жыл) ғылыми-практикалық конференциясында “Қазақ халқының қарым-
қатынас жасау шарттары, Қарым-қатынас арқылы тәрбиелеу”, “Халықаралық
келісім: тәжірибе, мәселелер және олардың шешу жолдары” халықаралық ғылыми
практикалық конференциясында “Қарым-қатынастағы мәдениет мәселесі”,
“Баланың және жеке тұлғаның әлеуметтенуіне құрдастары мен қарым-қатынас пен
этностың әсері”, Студенттерді қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу
мақалалары ұсынылып, жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу кіріспеден, екі тараудан, тараулар
тараушалардан, қорытындыдан қолданылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
Кірсіпеде зерттеу тақырыбының көкейтестілігі, ғылыми апараты: мақсаты,
міндеттері, нысанасы, пәні, болжамы, жетекші идеясы, теориялық және
әдіснамалық негіздері, деректі көздері, базасы, нәтижелерінің дәлелділігі
мен практикалық енгізілуі баяндалады.
Бірінші бөлім қарым-қатынастың және мәдениеттің психологиялық тұрғылары
деп аталып қарым-қатынас мәдениетінің ұғымының педагогикалық психологиялық
ғылымдардағы мәні мен маңызы қарастырылады. Ғалымдардың ой пікірлері
талданып қарым-қатынас мәдениетінің құрылымы мен механизмдері сипатталады.
Екінші бөлім “Жантанушы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін ұстануы
және игерілуі деп аталып қарым-қатынас мәдениетін ұстанудың тәжірибелік
әрекет ретінде қарастырдық. Қарым-қатынас мәдениетін талдау оқытушы мен
студент арасындағы қарым-қатынас үлгісін ұстанудың негізгі бағыттары
қарастырылды. Тесттер өткізу арқылы қарым-қатынас мәдениетінің бағдар
ерекшеліктерін, қарым-қатынас түрлерінің қай түрі басым болатыны зерттелді.
Қорытындыда қазақ топтарындағы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін
ұстануларының мазмұна жүйеленіп зерттеу міндеттерінің ашылу аясы мен ғылыми
болжамы расталуы баяндалады.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 90 бірліктен тұрады. Онда отандық ғылыми
зерттеулер, ғылыми мақалалар, мерзімдік басылымдар, оқу құралдары, үкімет
құжаттары шетелдік ғалымдар зерттеулері қарастырылды. Қосымшада диссертация
мазмұнын ашу барысында қолданылған көрнекі құралдар, зерттеу нәтижесінің
саналуы тіркелінген.
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеніне байланысты Елбасының 2030
жылғы жолдауындағы мақсаттар мен мұраттар мүлтіксіз жүзеге асырылса, ұрпақ
тәрбиесіндегі істерде де үлкен бетбұрыстар болары сөзсіз. Ұрпақ қамы
ертеңгі ел қамы. Ертеңгі күні XXI ғасырда өмір сүріп, еңбек ететін жастарды
тәрбиелеуде қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтап, уақыт талабынан өткен
бай қазынасын қарым-қатынас мәдениеті ретінде қарау – кезек күттірмейтін
мәселе екені даусыз. Қазіргі кезде әлеуметтік-экономикалық өзгерістер
жағдайында қалалық жер мен ауылдық жердегі отбасында бірсыпыра өзгерістер
байқалады. Егер ауылдық отбасының құрамында қоғамдық өзгерістерге
байланысты үйде жұмыссыз отырған отбасылар басым болса, қалалық отбасылар
ішінен көп уақыттарын отбасынан тыс жерлерде қызмет бабында өткізетіндердің
саны көбірек болып отыр.
Ертеректе туыстық, отбасылық қатынастар адамда бала кезден
қалыптастырылған болатын. Қазақ отбасында ойын, ойнау, көркем өнермен
шұғылдану, еңбекке қатыстыру арқылы ересек адам мен баланың қарым-қатынасы
нығайған. Туыстарға қамқор бола білу, тосын жағдайда оларға қол ұшын беру
күнделікті өмір .салты қарым-қатынас орнатуда ата мен әже, әке мен ана
мектепте, жоғары оқу орындарында (оқытушы мен студент) өз рөлдерін дұрыс
түсіне білуі керек.
Айталық, ата бауырында өсіп, қарым-қатынаста болған бала ерте ер
жетіп, тиянақты саналы болып өссе, әкесінен тәрбие алған бала бауырмал,
сезімтал, үлкенді сыйлағыш келеді. Әке тәрбиесіне келсек, бүгінгі әкелеп
түрлі себептерге байланысты өзінің отбасындағы патриархал, күшін жойған.
Бұл құбылысты көбінесе қалалық жердегі отбасыларынан байқауға болады. Ал
ана ең алдымен баласын түсіне білуі керек. Егер нәрестелік, сәбилік
шақтарда ана бала үшін әрі қорғаушы, әрі жұбатушы болса, тектепте, жоғары
оқу орнында ақылшы тәлімгер болады.
Үлкендердің үнемі ұрсып сөйлеуі бала мінезіне теріс ықпалын
тигізеді. Бұл тәрбие баланы қатал, дөрекі өтеді. Өсіп келе жатқан жастар
үшін отбасының, оқу орындарынан ықпалы қаншалықты екендігін Қ.Г.
Шариязданова, С.М. Елеусізова сияқты отандық-психологтардың зерттеулерімен
көруге болады.
Жастардың тұлғалық сапаларының қалыптасуы жүзеге асатын әлеуметтік
институт – жоғарғы оқу орны. Осы жерде бала жақын жолдастарымен қарым-
қатынасқа түсу барысында жақсы мен жаманды, ақ пен қараны ажыратуды
үйреніп, өз халқының мәдениетін, сөз өнерін меңгереді. Әрине бұл
айтылғандардың барлығы отбасындағы мұғалімдер мен студент арасында
ұйымдастырылған екі жақты байланыс.
Студент оқытушылардың қамқорлығынсыз және тұлға болып қалыптасуда
түрлі кедергілерге тап болуы мүмкін.
Студент жастарды – қайратты, қайырымды, ақылды, өнерлі, әділ адам
етіп тәрбиелеу - әр уақытта жоғарғы оқу орнының басты мәселесі болған.
Бұрын бәрімізге белгілі халқымыздың аса күшті қасиеті – балажандылығы
саналған.
Ал қазір қазақ әйелдері арасында балаға деген сүйіспеншілік күрт
бәсеңдеп кеткен тәрізді. Отандық ғалым Қ. Жарықбаев өзінің Ұлттық
психологияны оқыту – ұлтшылдық емес атты мақаланың Қазақстанда тастанды
балалардың 90% қазақ балалары екендігін айтады. Осылардың бірден-бір
себебін қазіргі шаңырақ көтерген жастардың бала тәрбиесіне толық даяр
еместігі салдарынан түсіндіруге болады.
Соңғы көздері 1996 семья ұғымы отбасы деп ресми түрде
қабылданды. Соңғы кездері тіршілікке керек білімге баланы жастан даярлау
керек деген пікір күшейді. Отбасы тәрбиесінің адам өміріндегі маңызын бізге
дейінгі, көптеген ұлы ағартушылар, ғалымдар зерттеп, осы туралы құнды пікір
айтқан. (Әбу Насыр Әл-Фараби, М. Жұмабаев, А. Құнанбаев, М. Әуезов т.б.)
Студент жастардың көңіл күйлері сезімтал келеді. Отбасындағы,
топтағы ұсақ түйек жайсыз қылықтардан олардың ыңғайсыз мінездері
қалыптасады.
Студент жастардың қарым-қатынас мәдениеті мәселесі өзін-өзі тану
бағдарламасына жан-жақты қаралады. Бойында ұлттық қасиет пен сана
қалыптасқан, халқыныңтілін білетін рухани байлығы мол, жан-жақты ...
тәрбиелеп өсіру – бүкілхалықтың міндеттердің ең жауаптыларының бірі.
Студент топтарында қоршаған адамдармен, жолдастармен қарым-қатынаста
әдептілік, мәдениеттілік өнегелерін күнделікті жұмыста орынды қолдану
шаралары қаралған.
Бұл орайда оқытушы халық ауыз әдебиеті үлгілерін, тиым сөздер,
тренингтерді пайдалануға болады.
Республикада этнопсихология, этнопедагогика бойынша зерттеулер
жүргізген ғалымдардың еңбектеріне қазақ халқының тәлімдік ой-пікірлердің
дамуы, халық педагогикасы мен психологиясының ауыз әдебиетіндегі көрінісі,
отбасында халықтық тәрбиені қолдану сияқты мәселелер көтеріліп, олардың
негізінде диссертациялар мен монографиялар, әдістемелік нұсқаулар мен
бағдарламалар оқу құралдары жарық көруде.
Тарихта қандай қиын жағдайларды бастан кешірген қазақ халқының жалпы
мәдениеті, психологиясы ежелгі заманнан бергі өмір сүріп, қазақ халқын
құраған ұлыстар, тайпалардың материалды және рухани мәдениетінің заңды
жалғасы болып табылады.
Қазіргі қазақ жастарында ұлттық салт-дәстүрлерді жете түсінбеушілік,
ата-тегін білмеу, бөгде тілде қарым-қатынас жүргізу жайлары көптеп
байқалады. Жастар арасындағы қарым-қатынас бүгінгі таңда ең өзекті
мәселенің бірі болып отыр.
1 ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ МӘДЕНИЕТ ТҰРҒЫСЫ
1.1 Қарым-қатынастың психологиялық сипаттамасы
Адамдар қарым-қатынасы көп қырлы. Қарым-қатынас кезінде информациялар
мен эмоциялар ауысуы болады. [7, б.4]
Коммуникациялық дарындылық дәрежесі жоғары жүйке жүйесінің әрекетіне,
отбасы мен мектептегі тәрбиеге, адамның тұлғалық ерекшелігіне, әлеуметтік
мәдени себептерге байланысты болады.
Тұлғаның сәйкестік, эмпатия, әлеуметтік психологиялық рефлексия,
децентрация, атрибуция, физиогномикалық редукция, стерео топтаурын, топтық
идентификация қарым-қатынас механизмдері болып табылады.
Адамды түсіну үшін әртүрлі сапалы әдістер қолданылады. Физиогномикалық
редукция – адамды түсінудің қарапайым таралған түрі. Адамның түр сипатына
өзін ұстауына, бет әлпетіне, тұрпатына, дене құрылымына жүрісіне қарап
ішкі, психологиялық қорытынды жасау.
Барлық ұлттық мәдениетте көптеген физиогномикалық пайымдаулар мен
ырымдар көп. Адамның маңдайына, ерініне, көзіне, қолына қарай ол адам
туралы алғашқы пайымдаулар болады. Австрия пасторы Лафатер және оның досы
корреспондент Карамзин адамдардың мінездерін, қабілеттерін, тіпті
тағдырларын анық анықтаған. Физиогномикалық редукция механизмі пайдалы егер
оның абсолютті дәлдігіне және сенімділігіне талап қойылмаса. [7, б.6]
Физиогномикалық редукция механизмі жақсы ма әлде жаман ба?
Бір жағынан өте ыңғайлы адамдарды түсіну құралы, ал екінші жағынан
көптеген қателіктер көзі. Ол түсінікті жағынан, түсініксіз жағына қарай тең
ауысады. Енді тұлғааралық және топаралық адамдарды түсіну механизмін
қарастырайық.
Бірінші механизм үйреншікті жағдайда, жақсы танитын адамдардың
әсерлесуінен болады, ал екінші механизм үйреншікті емес жағдайда таныс емес
адамдар арасында болады. Физиогномикалық редукция топаралық механизмдер
класына жатады. [7, б.7]
Мұның негізінде түсінудің күрделі, нәзік механизмдері пайда болады.
Мысалы: сәйкестік, рефлексия, эмпатия.
Оларға мынадай буындар жатады:
1) Әлеуметтік категоризация
2) Топтық идентификация
3) Әлеуметтік салыстыру
4) Топаралық дискриминация
5) Стереотаптаурын
Әлеуметтік категоризация – бұл қоршаған ортаның оқиғалары мен адамдарды
категориларға қарай бөлу. Олардың кейбірі тұрақты, кейбіреуі ситуативті.
Біз адамдарды әйелдер-еркектер, жас-кәрі деп, өз елінің адамы – шетел
адамы деп оңай бөлеміз. Ал интелегентті (зиялы) және интелегентті емес, бай-
кедей деп бөлу күрделірек. Адамдар кейбіреулері ақ-қара әлемінде,
кейбіреулері түстердің бай әлемінде өмір сүреді.
Бізді қоршап жүрген адамдар қандай категорияға жатады, біз білмейміз.
Ең бастысы біз өзімізді қай категорияға жатқызатындығымызда. Бұл процесс
топтық сәйкестік деп аталады. Топтық идентификация индивидтің Менінен
Бізге өту. Әрбіз Біз, Оларсыз өмір сүре алмайды.
Әлеуметтік салыстыру механизміне келдік. Бұл жерде адамдар
салыстырылмайды. Топтар салыстырылады Біз, Олар Біз бен Оларды
салыстырғанда қандай нәтиже шығады? Әрине ол, Біз-дің пайдасына шешіледі.
Топаралық дискриминация – егер Біз бен Олар ды салыстырсақ Олардың
дискриминациясын көреміз. Біз аздап болса одан жақсырақпыз.
Батыстағы авторлардың ойынша, позитивті әлеуметтік сәйкестікке ұмтылу,
адамның фундаменталды қажеттіліктеріне жатады. Егер топтағы мүшелік басқа
адамдардан жоғары тұруға мүмкіндігін бермесе, ол Біз ді өзгерте алады.
Егер мұнда да солай болса, өзін-өзі бағалауы төмендейді, невроздар
пайда болады. Осылай, осы механизмдер іске кіріскенде біздің басқа
адамдарды түсінуіміз бұрмаланып, дәл көрінбейді. Ол интоптық фаворитизм деп
аталады. Адамдардың бағалауынша Өзіміз және Бөтен деп бөлінеді.
Психологиялық қиындықты төмен статустағы топтар шегеді. [7, б.13]
Стереотаптаурын – бұл терминді американ журналисі және жазушысы
Липпмани қолданады. Оның қысқа анықтамасы Олар бәрі осындай дейді. Мысалы
шведтер – үндемейтін, әйелдер – тұрақсыз, еркектер – алдампаз. Бірақ бәрі
біледі, олар әртүрлі болады. Сондықтан стереотип адамдар түсіністігі
арасындағы кедергі.
Атрибуция және децентрализация.
Атрибуция – топаралық тип механизмі. Ақпараттық жетіспеушілігі, мінез-
құлық себептерін түсінбеушілік топаралық өзара әсерде пайда болады.
Анықталмаушылықты шешіп, өз орнына қою атрибуция механизмінің жұмысы.
Ақпараттың 3 түрі бар.
1. Мінез-құлқын түсіндіретін адам туралы ақпарат
2. Жалпы контекст, жағдай, ситуация туралы ақпарат.
3. Біздің әлем туралы, әлеуметті жанасулар, әлеуметтік мінез-құлық
туралы біліміміз.
Әрбір нақты жағдайда ақпараттың үш кезі әртүрлі.
Бір жағдайда адамды біз жақсы білеміз.
Екінші ақпараттан ол адам туралы ештеңе ала алмаймыз. Бірінші
жағдайда түсіндіру себептері анық және ұғынықты болады. Ал екінші жағдайда
сенімсіз ақпараттар көп болады. Осылай басқа адамдық мінез-құлқын түсіндіру
қиыншылық тудырмайды. Басқаның мінез құлқын түсіндіру үшін біз өзіміздің
фантазиямызды қолданамыз. [7, б.16]
Атрибуция механизмінің функциясы – анықсыздықтан арылу, өткен
тәжірибеге жаңа мазмұн қою.
Децентрация - өз тәжірибесіндегі салмақты тастаудағы психологиялық
қабілет. Өзінің Менімен кетіп, басқа біреудің Меніне жақындау.
Децентрация – мен атрибуция механизімнің қатынасы бір-біріне қарама-
қарсы.
Атрибуция механизмі – басқаны өз Меніне тарту.
Децентрация – өз эгоцентрикалық позициясына қарсы болып, басқаға
жақындау.
Децентрация механизмінде бұзылыстар болса, эгоцентриктер деп атайды.
Эго – латын тілінде Мен деген сөз.
Рефлексия механизмі – басқа адамды ақыл-ой негізінде түсіну. Ойсыз,
сөзсіз сезімге, эмоцияға ғана бағдарланып түсіну эмпатия деп аталады.
Эмпатия – басқа адамды оның ішкі әлеміне иіру арқылы түсіну.
Төмен эмпатиялы адам – қатал, сезімсіз адам. Эмпатия механизм жұмыс
істемейтін адам басқа адамның сезіміне жауап беріп, біреудің қайғысына
ортақтаспайды, қуанышына бірге қуана алмайды.
Эмпатия механизмі дұрыс істейтін адамда қосымша көру мен есту
органдары жұмыс істейтін тәрізді.
Тұлғалық сәйкестік механизмі – децентрация механизмінің нәтижесі.
Сәйкестік жемісті болуы үшін эмпатия мен рефлексия керек. Идентификация
механизмі өте ерте жұмыс істейді.
З. Фрейдтің айтуынша ұл баланың әкесімен, қыз баланың шешесімен
сәйкестіксы психосексуалды дамуда маңызды сәті. Фрейдің теориясына сәйкес
әкесімен сәйкестік басында қайшы келеді, әкесін жақсы көреді, соған ұқсауға
ұмтылады, бірақ бақталасады, оның орнына өзін қойып, ауыстырғысы келеді.
Мұны Фрейд Эдип комплексы деп атады.
Тұлғалық сәйкестік адамның психикалық дамуының барлық кезеңдерінде
маңызды. [7, б.24]
Енді, қарым-қатынасты мәдениетпен байланыстыра қарастырайық.
Мәдениет дегеніміз не? – деген сұраққа жауап беру үшін бұл сөздің
этимологиясына яғни осы бір күрделі ұғымды білдіретін сөздің шығу тегіне
тоқталуды жөн көрдік.
Қазақ тіліне бұл термин арабтың Маданият қала, қалалық деген
сөзінен енген.
Қазіргі заманғы сөздіктергі мәдениетке төмендегідей анықтамалар
берілген.
а) мәдениет – белгілі бір халықтың қол жеткен табыстары мен
шығармашылығының жиынтығы.
ә) мәдениет – адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі қызметі мен
өзіндік ерекшеліктері
б) мәдениет – адамдық әрекеттің белгілі бір санасының жетілу деңгейі
в) агромәдениет [1, б.6]
Мәдениет шынайы адамдық құбылыс, адам барда мәдениет бар. Адам о баста
өз-өзімен ғана шектеле алмайды, қашанда өзінің нақты болмысынан тысқарыға
ұмтылады. Бұл тәсілдемелік қағида мәдениет құбылысының мәнін ашуға
көмектеседі. Ал мәдениеттің мәні оның болмыстық сұқбаттылығында,
әмбебаптылығында. Басқа үшін болу адамның да мәдениеттің де мағынасының
анықтамасы. Жалпы болу дегеніміз – қарым-қатынаста болу деген сөз.
Адамның болмысы – қарым-қатынас тұңғиығы. Мәдениет жеке адам ретінде
тұлғаландырылғанда, ал мәдениеттер қарым-қатынасы жеке тұлғалар қарым-
қатынасы ретінде қарастырылғанда ғана мәдениет шынайы мәдениет болып
есептеледі. [2, б.38]
Бұл жағдайда мәдениеттер сұғбаттық тікелей Мен және Басқа диалогы
негізінде қарастыруымызға болады.
Диалог үшін ең бастысы – басқаның өзіндік санасын модельдеу, құру.
Өйткені диалог үшін біртұтас көзқарас қажет. Ал біртұтас көзқарас дегеніміз
сырт адамның көзқарасы, немесе И. Бахтин терминологиясын қолданатын
болсақ, тысқарлық көзқарасы. Бахтиндік қарым-қатынастың антропологиялық
теориясында Мен 3 кезеңнен өтеді.
1. Басқаға ену
2. Өзіне қайта оралу
Тәмәмдау [1, б.47]
Мұндай мүмкіншіліктер маған менің негізгі қасиетім – сыртқарылық
көзқарасым және одан туындайтын артық көру мүмкіншілігіме байланысты
беріледі. Басқаға ену түгел дерлік Басқаның әлеміне ену, соның демімен
тыныстау деген сөз. Бірақ Мен ешқашан өзімнің орныма қайтып оралуды
ұмытпаймын, онсыз ешбір басқаны тану мүмкін емес. Басқа санаға енгеннен
кейінгі баспалдақ – өзіне қайта оралу - онсыз. Басқаның санасына ену
нәтижесіз, жеміссіз. Онсыз басқа сана саған сырын ашпайды, басқа жанардан
ешнәрсе көре алмайсыз. Осылайша біреу үшін менге айналғанда өзімнің
менім өзім- үшін - менге айналып, басқаның мен – үшін – басқасын
өзімен қоса ала келуі керек. Диалог, сұхбаттылық механизмдері адам
ойлауының терең түкпірлерінде, болмыс пен тіршіліктің негізінде орналасқан.
Адам үшін болу және тіршілік ету дегеніміз басқамен және басқа үшін
болу дегенді білдірсе керек. Ақыл ойдың сұхбаттың ішкі құрылымы адам
болмысының мәнін басқалармен бірге болуда деп, ал адам тіршілігінің мәнін
басқалармен бірлесе тіршілік етуде деп танытады.
Сонымен өмірдің болмыстық сипаттамасы оның сұхбаттылығында болса, сол
сұхбаттылық тек Мен және Басқаны ажырата білгенде және тек солар
арасында құндылықтың қарым-қатынас мүмкін деп түсінгенде жүзеге асады.
Адам саласы оның әлеуметтік болмысының жеміс ретінде адамның бір-
бірімен қарым-қатынас жасауының нәтижесінде қалыптасты.
Адамдық қарым-қатынас оны басқа қоршаған табиғи ортадан бөліп-жарты
өзгешелік алады. Тіпті физиологиялық тұрғыдан осы мәселеге көз тастайтын
болсақ, онда сананың сұхбаттық табиғатта куә боламыз.
Адам миының жемісі болып табылатын сана – мидың қос жартышарларының
диалогының нәтижесі. Ал мидың қос жартышарларының ақпарат қабылдаудың,
сараптаудың қос тәсілінен қос әдісінен тұратыны белгілі. Яғни біртұтас
мидың өзінің саналы тудыруы үшін екі қарама қарсы бөлікке бөлінуі қажет
болған сол өзгешілікке негізделген қос бөліктің қарым-қатынасынан
туындайтын сананың өзі де о бастан (іштей туа) сұхбатты. Сұхбат
адамдардың бір-бірімен пікір алысуымен шектелмейді, ол дегеніміз –
адамдардың қатынасы. Тіпті бір ауыз сөз айтылмаса да сұхбаттың болу
мүмкіншілігі бар, өйткені сұхбат – ішкі көрер-көрінбес әрекеттің бір-біріне
бағынышталғандығы.
Адамдар қарым-қатынастың әмбебап құралы ретінде белгі түгелдей дерлік
қоғаммен, әлеуметпен қатынасты әлеуметтік болмыс. Ол қашанда адамдар
сұхбатына, адамдар қарым-қатынасына бағытталған. Жалпы ұғыну мәселесіне
XX ғасырда Ф. Шлейермахер, В. Дильтей, М. Хайдаггер, Х.Г. Гадамер көп көңіл
бөліп, біраз тер төкті. [1, б.53]
Мәдениет және оның өзіндік ерекшеліктері әрқашан философиялық
ізденістер мен зерттеулердің негізгі жәйт болып келеді. Сондықтан мәдени
даму барысын онда қалыптасқан ойлау тәсілі, дүниетаным түрі арқылы
түсіндіруге тырысқан көптеген философиялық үндістерді байқауға болады.
Мысалы, мәдениетті рәміздік ойлау түрі арқылы анықтаған. Э. Кассирердің,
мәдениетті психофизиологияны негізде қарастырған З. Фрейдтің және т.б.
концепциялары соның куәсі XX ғасырдың ойшыл дарынның арасында мәдениетті
тілмен теңдестіре қарау әдісі кең етек жайып, олардың барлығы дерлік тілді
адам тіршілігінің негізгі, маңызды анықтауышы деп бірауыздан қолдап отыр
[4, б.36]
Бүгінде тіл негізгі коммуникативтік құрал ғана емес адамның бүкіл
болмысын, адамның мәдениетін аңғаратын әмбебап ұғым. Фрейдизм, феномология
экзистенциализм, аналитикалық философия, герменевтика, структурализм,
семиология т.с.с. бір ауыздан мәдениетті тілдік қарым-қатынас саласы
ретінде анықтайды. [1, б.60]
Қарым-қатынасты биологиялық жағынан қарастырамыз.
Адам қарым-қатынасының биологиялық концепциясы. Ерте заманнан біздің
кезімізге дейін адамның табиғатпен бүтіндей бірлікте екенін атап көрсетіп,
адам өзінің негізін табиғаттан алатындығын зерттеуде.
Осы көзқарасты қайта өрлеу дәуірінің ойшылы Николай Кузанский
дамытты. [6, б.10]
Охота за мудростью деген трактатында махаббат туралы былай жазады:
Махаббат бірлік пен тұрмыстың байланысы, бастауын табиғаттан алады. Ол өз
байланыстарымен таныспайды, қосылуды аңсайды, әлемнің барлық бөліктері оның
рухымен сақталады. Бұл рух жан мен тәнді байланыстырады. Жан ұшып кеткенде,
дененің жандануы тоқтайды.
Адам қарым-қатынасты биологиялы концепциялары XX ғасырда факторлар
мен эксперименттер арқылы байытылды.
Жаңа ғылымдар – этология, жануарлардың мінез-құлқы туралы ғылым,
экология табиғат құрылымдарының келісім заңдылықтары туралы, генетика –
тұқым қуалаушылықтар заңдылығы туралы, дәстүрлі ғылымдар биология,
физиология, медицинамен тең тұр.
Этология анализ арқылы жануарлардың мінез құлқы мен қарым-қатынасын
табиғатқа негізделетінін түсінуге көмектеседі. Бұл жағдайда этологияның
негізін салушы Р. Хайнның Поведение животных еңбегін оқуға болады.
Этологияны оқу жануарларды жақсы түсінуге олармен қарым-қатынас жасауда
адам өз мінез-құлқына коррекция жасай салатындығын көрсетеді.
Физиология – жыныстар арасындағы қарым-қатынасты қарастырады.
Экология – қоршаған ортаның ластануын, адам төнетін қауіп қатер адамдардың
бірігуін талап етеді. Осының бәрі адам қарым-қатынасының жаңа формаларын
қалыптастырады.
Қарым-қатынастың биоәлеуметтік концепциялары әлемдегі ғылыми
әдебиеттерде кең тарады. Бұл тақырыпқа қызығушылық XIX ғ. аяғында Л.
Морган, Г. Спенсер, М. Вебердің еңбектерінен кейін пайда болды. А.
Печчейдің Человеческое качество кітабының әлемдік қоғамға адамгершілік
әсері бар. П. Куссидің көзқарасында кейбір фрагменттері: оның трактовкасы
бойынша өмірдің барлық формалары 4 функциядан тұрады. [6, б.12]
1. Энергияны алу (тамақтану)
2. Өзін-өзі қорғау
3. Информациялық даму
4. Өзі сияқтыларды басып озу
П. Кусси энергиялық есептеулерін сенімді түрде ұсынады. Ол негізді
түрде қарым-қатынастық мәдени формасы биік болса, адамның биологиялық
табиғатына ешқандай кедергі болмайды деп тұжырымдайды.
Жер 2050 жылдарда 8 млд. адамды асырай алады. Бірақ бұл үшін деп атап
көрсетеді Г. Кусси, Біз мінез-құлқымызды адамгершілік құндылықтарына
бағыттауымыз керек. Қысқаша айтқанда адамдарды жаппай құруды, соғысты
ұйымдастыруды тоқтату керек. Адамдардың ұрпақтары жалғасуы үшін қарым-
қатынас информация көзі болу керек. Жазуға дейінгі кезеңде ата-ана, ата,
әже информация жеткізуші болып табылады. Олардың жиғандары жаңа ұрпаққа
берілген құндылықтар деп есептелінеді.
Информациялардың берілуі мінез-құлық мәдениет стратегияларын
қалыптастырады.
Адам қарым-қатынасының маңызын, құрылымын, типологиясын қарым-
қатынастың әлеуметтік концепциясы қарастырады. [6, б.13]
Ерте заманнан бұл концепцияға талдау жүргізіле бастады. Адам өзінің
саны жағынан үлкен күш болғанымен қатар, табиғатқа әсер етіп, екінші
табиғатты – мәдениетті қалыптастырды. Ол адамның өмір тәжірибесінің жемісі
ғана емес, оның өзгеруінің факторы.
Итальян ғалымы және саяхатшысы Яцек Палькевич Выживание в городе
деген кітабында Тропикалық джунглиде өмір сүргеннен қалада өмір сүріп
қарым-қатынаста болу әлдеқайда қауіптірек. XX ғасыр жетістігі адам қарым-
қатынасына көп өзгерістер енгізеді.
Бұл жерде ұлтаралық, өндірістік, семья қарым-қатынас туындайды. Оның
өзі адам өмір сүруінің факторы болады. Қазіргі күнде адам қарым-қатынасына
әлеуметтік психология көңіл бөлуде. Әлеуметтік психология адам қарым-
қатынасының индивидтің әлеуметтенуіне фундаменталды маңызы бар екендігін
көрсетті.
Бұл жерде Л. Выготскийдің еңбектеріне сүйенеміз: Л. Выготский өз
еңбегінде жоғары функциялардың олардың қатынасының артында шынайы адамдар
қарым-қатынасы, әлеуметтік қарым-қатынас тұрады - дейді.
Адам қарым-қатынасы – тек қана биологиялық, әлеуметтік биологиялық,
әлеуметтік құбылыс емес. Адам қарым-қатынасында адам дамуының тарихи
тәжірибесі, оның биологиялық қалыптасуындағы терең көздері, социумның
қозғалыстары, әлеуметтік байланыстардың алуан түрлілігі синтезделген. Қарым-
қатынастың саналық белгілеріне қарап, шынайы қарым-қатынас және иллюзорлық
қарым-қатынас деп бөледі.
Шынайы қарым-қатынас адамның адаммен қарым-қатынаста негізделеді. Бұл
қарым-қатынасқа біздің күнделікті өміріміз жатады. Мұндай қарым-қатынас жоқ
болса өмірде жоқ. Бұған жанұядағы, ұжымдағы, константтық қарым-қатынасы
жатады.
Иллюзорлық қарым-қатынас – адамның өткен, қазіргі өркениетпен өзара
қарым-қатынасы. [6, б.33]
Иллиаданы, Тристан мен Изольда туралы аңызды оқыған кезде біз
қиялымызда сол заманды елестетеміз, қарым-қатынас эмоционалды жағдайын
басымыздан кешіреміз.
Иллюзорлық қарым-қатынас - өткенмен байланыс ғана емес, тұрмыстан
шынайы көрінісі қарым-қатынас белсенді және енжар болып бөлінеді. Бұларды
аэропорттық және аудиторлық деп те айтуға болады. Аэропортта сіз басқа
адамдармен күрделі байланысқа түсесіз. Жолаушылармен, стюардессамен қарым-
қатынасқа түсіп, жерге самолет қонған соң оларды ұмытып кетесіз. Бұл қарым-
қатынас тез ұмытылады. Аудиторлық қарым-қатынас бір адамның бір адамға
белсенді әсері, оған өзі білімін, өз тәжірибесін беру. Бұл қарым-қатынас
адам өміріне терең із қалдырады.
Аэропорттың қарым-қатынаста да сіздің бүкіл өміріңізге із қалдыратын
әсерлер болуы мүмкін. Аудиторлық қарым-қатынас та нәтижесіз болуы мүмкін.
Әлеуметтік концепцияны дамытатын әлеуметтік еңбектердің ядросы тарихи
материализм теориясы. Карл Маркстың индивидттің дамуының заңдылықтары
әлеуметтік ортаға байланысты деген жаңалығы күнделікті өмірімізде
дәлелденіп отыр.
Адам туралы және адам қарым-қатынас ғылымдардың жемісі әлеуметтік
психология мен әлеуметтік педагогикадан да көрінеді. Әлеуметтік психология
адамдар қарым-қатынасының индивидтің әлеуметтенуінің фундаменталды маңызын
көрсетті. Бұл жерде Л. Выготскийдің еңбектеріне сүйенсек Жоғарғы
функциялардан кейін, олардың генетикалық қатынасынан кейін әлеуметтік қарым-
қатынас адамдардың шынайы қарым-қатынасы тұрады дейді.
Қарым-қатынастың ғылыми концепциясы – оқыту процесі кезінде бізге осы
мәдениет жетпейтінін В.И. Вернадский ашып көрсетті: Ғылым тарихын және
оның өткенін келер ұрпақ сын көзімен қарамау керек, білім қоры өзгереді
жаңа құжаттар пайда болады.
Өткенді қайтадан қалыптастыру үшін жаңа әдістер табылады. Жоқ! Ғылым
тарихын қайта қайта зерттеу, қайтадан өткенге оралу, қазіргі білімнің
дамуына қарай өткендердің біреуі маңызды болады да біреулері маңызын
жоғалтады. Әрбір ұрпақтың ғылыми зерттеулері ғылым тарихында өз заманының
ағыстарының бейнесін табады. Ғылым алға қарай жылжи отыра жаңаны табады
және өткенді бағалайды. [6, б.35]
Қарым-қатынасты теориялар арқылы қарастырамыз.
Кез келген адам дүниеге келісімен екінші бір адаммен қарым-қатынасқа
түсуді қажетсінеді. Мәселен, нәрестенің анасымен тілдесуі қажеттілігін
қанағаттандырмау – біртіндеп оның қасаң сезімді, мейірімді болуына,
кішкентайынан айналасына деген сезімнің азаюына әкеліп соқтыратыны байқалып
жүр.
Сөйтіп басқалармен қарым-қатынасқа түсу – қай жастағыларға болмасын,
оған киім-кешек, баспана, ұйқы, демалу қандай қажет болса, айналадағы
жұртпен араласып, дұрыс қарым-қатынас жасай білу де сондай қажет. Мәселен,
адамды қамап, басқалармен араластырмай ұстау – жазаның ең ауыр түрі
екендігіне шүбә келтіруге болмайды, өзгелермен қарым-қатынас жасау – бұл
тіршілікке аса маңызды ақпарат (хабар) алмасу деген сөз.
Адам қарым-қатынас арқылы айналасындағы дүние жайлы мәлімет алады,
еңбек пен тұрмыс жағдайларына маншықтанады, адамзат жасап шығарған түрлі
құндылықтарды меңгереді.
Әрине, қарым-қатынас ақпарат алумен ғана шектелмейді, оның шеңбері
аса кең және бұл көп қырлы ұғым. Спектакль көрсек те, лекция тындасақ та,
дос жараңдармен сөйлесек те – осының бәрі – қарым-қатынастың сан алуан
қырлары. Өмірдегі сан алуан тыныс-тіршілікте адамдар бір-бірімен тікелей,
жүзбе-жүз не болмаса жанама (хат жүзінде, радио, теледидар арқылы) не біреу
арқылы қарым-қатынасқа түседі.
Осындай қарым-қатынастың мән-мағынасы, олардың түрлі көріністері жеке
адам және топтық ұйымдардың тіршілігінен байқалады.
Қарым-қатынас дегеніміз – тіл арқылы пікір алысу. Лингвистер тілді
қарым-қатынас құралы, қоғам жасаған білімдерді таратушы ретінде ертеден
зерттеп келеді. Кибернетика мен информатика теориясы жасалғаннан бері ойды
машиналық өңдеуге лайықтап, символдармен белгілеу міндеті туады. Осылайша
машина тілі пайда болды. Оның көмегімен адам электрондық-есептеу
машинасының қызметін басқарады, оны информациямен қамтамасыз етеді.
Жануарлар арасындағы сигнал алмасу да тереңірек зерттеліне бастады. Түрлі
жансыз және жанды жүйелер арасында информация араласу жайлы да едәуір білім
жинақталды. Адамның қарым-қатынасы информация алмасудың жеке дара жағдайына
айналды. Осы ұқсас құбылыстарды талдап қорыту қажеті туды. Олардың бәрін де
коммуникацияның жеке-дара жағдайы деп қарауға болады.
Қарым-қатынас жасаудың адам өміріндегі қоғамдық, әлеуметтік және
психологиялық негізі, ең алдымен, адамның күнделікті тіршілік
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатымен байланысты.
С. Елеусізова бойынша қарым-қатынас – орнатудың екі бөлшектен тұратын
ажыратып көрсеткен еді. Оның ьірі – адамның ішкі дүниесінің қатысты
қасиеттері, ойлауы мен саналы әрекеті. Ал, келесі бөлшегі – адамның жүріс-
тұрысы мен өзгелермен тілдесіп, бірлесіп әрекет істейтін қатынас сипаттарын
білдіреді.
Сонымен қарым-қатынас – ғылым әрі өнер болып табылады. Бұл
шығармашылық үрдісі.
Қатынас жасау, өзгелермен тіл табысу - әрбір адамның өмір
тәжірибесіне, біліміне, тапқырлығы мен ақыл-ойына байланысты жүзеге асып
тіршілік мұқтаждығы.
В.В Богословский бойынша, қарым-қатынас дегеніміз – бұл тіл арқылы
пікір алысу.
М.И. Лисина пікірінше, қарым-қатынас – бұл екі немесе одан да көп
адамның қатынастарын жасап, реттеуі мен ортақ нәтиже алуды мақсат етіп,
келісім мен бірлестікке бағытталған өзара әрекеттерін атап көрсетті.
Сонымен қарым-қатынас – бұл белгілі мәні бар, айтылатын ой-пікірді,
сезім күйді, эмоцияны басқа адамға беру тәсілі болып табылады.
Қарым-қатынас нәтижесінде адам басқаларға ғана емес, сондай-ақ өзін
де танып біледі, әлеуметтік өмірдің тәжірибесін жинақтайды.
Адамдармен қарым-қатынас жасау жеке адамды интеллектуалдық және
эмоция жағынан байыта түседі және қарым-қатынас үрдісінде адамдар бір-
біріне ықпалына тигізеді.
Қарым-қатынас түрлері және оның атқаратын функциясы
Қарым-қатынасқа түсушілердің әсерлесуі сөйлеу барысында сөз ғана емес
әрекет, қылық алмасу жүреді. Сонымен қарым-қатынас адамдардың санасына
қатысты диалогтық және монологтық деп екіге бөлінеді. [10, б.20]
Диалогтық – екі немесе бірнеше адамның әңгімелесуі.
Монологтық – дара адамның сөйлесуі. Мұнда айтылуға тиісті ой пікір
толық сипатталып, ұзағынан айтылады. Сондай-ақ қарым-қатынас үш жаққа
бөлінеді:
1. Коммуникативті құраушы.
2. Интерактивті құраушы.
3. Перцептивті құраушы.
Коммуникативті қарым-қатынас мәлімет беру мен алмасу мәселесімен
анықталады.
Интерактивті қарым-қатынас жасаушы жұптасушылардың өзара
әрекеттесуінде болады, яғни өзара әсерлесу, адамдардың бірлескен іс-
әрекетінде әсерлерін көрсететін қарым-қатынас компоненттері. Оның жеке
тұлғалық жағынан анықталуы:
1. Мақсаты бойынша.
2. Түрткі бойынша.
3. Қажеттіліктеріне байланысты.
Перцептивті қарым-қатынас адамдардың бірін-бірі қабылдауы, өзара
түсінушіліктері. Басқа адамдар жайлы ой, елестер, өзіндік сана-сезім
деңгейіне байланысты.
Ғылым былай жіктеп бөлудің шарты ғана екендігін қарым-қатынас
үрдісінде үш жағы да көрінетінін дәлелдеді.
Қарым-қатынас белгілі бір формасына қарай ауызша, жазбаша, іштей,
сырттай деп бөлінеді.
Ауызша – сөйлеудің негізгі түрі болғандықтан, оның қалған түрлері де
осының төңірегінде құрылады.
Жазбаша – бұл монологтық сөйлеудің бір түрі деуге болады. Бұл
ауызшадан қарағанда ой-пікірді кеңінен жүйелі, ерікті түрде жеткізеді.
Іштей – бұл адамның практикалық іс-әрекеті мен теориялық пікірі
жоспарланып, белгілі жүйеге салынуы.
Сырттай – дауыстап, естіртіп сөйлеу болып табылады.
Қарым-қатынасты қолданатын құралдар бойынша вербалды және вербалды
емес деп бөледі. Ал, қажеттілігіне байланысты биологиялық, әлеуметтік;
қарым-қатынастың мақсатына қарай – бағдарлы, іскерлік, бәсеке басты,
құралдық қарым-қатынастың мазмұнына байланысты – материалдық, когнетивтік,
кондициондық, мотивациялық іс-әрекеттік деп бөлінеді.
Кондициондық – адамның психологиялық жағдайының физиологиялық
жағдайына өзгеруі.
Когнетивтік – адамдар арасындағы білім арқылы қарым-қатынас жасау.
Мотивациялық – адамдардың ниеттерін ояту.
Сонымен қарым-қатынас түрлері мен формалары әр түрлі болып келеді.
Тікелей емес қарым-қатынас – жазбаша немесе құралдар арқылы толық
емес қарым-қатынас.
Адамзат тәжірибесін игеруге жазудың, кітаптың және басқа да әр түрлі
техникалық құралдардың пайда болуы тікелей емес қарым-қатынас жасаудың
түрін күрделендіреді. Қарым-қатынас әрі қарай жеке адам аралық және
көпшіліктік қарым-қатынас деп бөлінеді.
Жеке адам аралық қарым-қатынас – топтарда, жұптарда, жеке дара
ерекшелігін білу, қайғы-қуанышына ортақтасу, түсіну, бірігіп іс-әрекет ету
негізінде қалыптасатын түрі.
Көпшілік қарым-қатынас – көпше түрінде таныс емес адамдардың және
көпшілік мәлімет құралдары арқылы қарым-қатынас жасау. Мұндай түріне: өнер,
эстетикалық қарым-қатынас жатады.
Қарым-қатынастық топтар арасында қарастырсақ, ондай топтар біркелкі
емес, олар неше түрлі себепке негізделіп жіктелуі мүмкін: қалыптаса
бастаған өзара қатынастардың ықтиярлығы мен тереңдігіне, құралу принципі
мен жолдарына, жеке адамның топтық нормаларына, көзқарасына негізделеді.
Қалыптаса бастаған өзара қатынастар ырықтылығы мен тереңдігіне байланысты
шағын топтар айқындалады. [10, б.62]
Біршама тұрақты, құрамы жағынан көп емес, мүшелері бір-бірімен
тікелей қатынас жасай отырып, ортақ мақсатқа ұмтылған адамдардың бірлестігі
шағын топ деп атайды. Мысалы, жанұя, мектеп сыныбы, өндірістік бригада т.б.
бірлестіктер. Бұл топтағылардың өзара қарым-қатынасына шек қойылмайды.
Әркім топтағы кез келген адаммен өз қалауы бойынша және қажетінше қатынас
жасайды. Ал, іс жүзінде топ мүшелері топтың бір мүшесіне қарағанда,
екіншісін жақын тұтады. Біреулер өзара жиі қатынасып, олардың қарым-
қатынасы жақындықпен сипатталынады (көңіл қалауымен немесе іс бабымен).
Адамдардың ұжымдық іс-әрекетінде байланыстырғыш рөлін атқарады. Бұл
функцияны шартты түрде прагматикалық функция деп атайды.
1. Қалыптастырғыш функция.
Бұл функция адамның психологиялық бәйгесін қалыптастырып, өзгертудің
қалыпты шарты. Эльконини пікірінше, даму барысында бала мен ересектің
сыртқы тікелей емес қарым-қатынасы баланың ішкі психологиялық процесінде
және баланың дербестік іс-әрекетіне айналады. Бала мен ересектің қарым-
қатынасы білім, іскерлік, дағдыны біреудің жай қосындысы емес, өзара
әсерлесу нәтижесінде өзара баға мен өзгерудің күрделі үрдісі. Бала өзіне
берілетін басқаның тәжірибесін белсенді түрде ой елегінен өткіщіп, өңдеп
пайдаланады.
2. Бекітемін немесе қолдаушы функциясы.
Басқаша айтқанда басқа адамдармен қарым-қатынаста адам өзін-өзі
танып, біліп, өзіне-өзі сенімге ие болады. Адам өзін-өзі бағалау үшін
басқалардың әсері тиеді. Адам өміріндегі әр түрлі дәстүрлер амандасу,
түрліше көңіл аудару рәсімдері.
3. Жеке адам аралық қатынастарды ұйымдастыру және қолдау.
Басқа адамдарға деген эмоционалдық көзқарастар (сүйкімді, сүйкімсіз,
ұнайды немесе ұнамайды т.б.) термин сөздер белгіленеді. Бұл жағдайда
адамның өз-өзімен қарым-қатынас жасауын (ішкі және сыртқы сөйлеу арқылы)
диалог типі ретінде адамның ойлауының әдісі ретінде қарастырылады.
Сонымен қарым-қатынастың осындай әлеуметтік психологияда баса назар
аударылатыны жеке адам аралық тікелей қарым-қатынас түрлері терең
зерттелгені болып табылады.
Коммуникацияның түрлі формаларын зерттеу, адамның қарым-қатынасы жайлы
біліміміхді кеңейтті. Сөйлеу құралымен қатар адам қарым-қатынасының сөзден
тыс жолдары: ым-ишара, келбет, мимика, серіктестердің бір-біріне қатыс
жағдай, байнелеуі кең зерттеліне бастады.
Соңғы кездерде психологиялық зерттеулерде қарым-қатынас жасаушылардың
аралығындағы қашықтықтың, партнерлердің отырысының коммуникативтік мәніне
көңіл аударылуда. Американдық психологтар бұл бағыттағы зерттеулерге
проксемика деп ат қойылды. Мұнда төрт түрлі арақатынасы бар: көңілдестік,
жеке бастық, әлеуметтік, көпшілдік. Алғашқы екі арақатынас жақын, достық
байланысты аңғартады. Ресми байланыстағы адамдар әлеуметтік қатынасты
ұстанады, көпшілдік арақатынас бөтен адамдармен араласу.
Адамдар арасындағы коммуникативті үрдістер техникалық қондырғылар
арасындағы алмасудан өзгеше болады. Оның мазмұны мен формасы бойынша өзіне
тән ерекше маңызды қасиеттері бар. Олардың ерекшелігі кері байланыс үрдісі
коммуникативті барьер, коммуникативті әсер және мәлімет беру (вербалды сөз
түріндегі және вербалды емес жүзінде) сияқты үрдістермен байланысты.
Кері байланыс – ең алдымен мәлімет бір жақты болмайды., екі жақты пікір
алмасу ретінде өтеді. Мәлімет беруші – коммуникатор, мәліметті қабылдап
алушы – рецепиент. Сондықтан негізгі мәліметті беруден екінші адамға беру
ғана емес, қарым-қатынас барысында қарым-қатынас ортақ пікір мәнге келу
маңызды.
Жанама кері байланыс – психологиялық мәліметті берудің астырттық түрі.
Бұл жағдайда әр түрлі сұрақтар, кекету, қандай да бір күтпеген эмоциялар
болуы мүмкін. Кері байланыс – бұл коммуникатордың әрекетіне деген
көрсететін реакция. Коммуникация үрдісінде тек мәлімет алмасу ғана емес,
оны басқалардың, таратушылардың бірдей түсінуі қажет. Яғни, талдау мәліметі
туындайды. [10, б.62]
Ең алдымен, мәлімет формасы мен маңызы коммуникатордың жеке даралық
ерекшелігі рецепиент туралы көзқарасы, ол туралы өз пікірі және қарым-
қатынас үрдісіндегі жағдайларға байланысты.
Екіншіден: оның жіберілген мәліметті рецепиенттің өзгерісіне қатысты
түседі. Ең маңыздысы – бұл коммуникативті барьердің болуы
(түсініспеушілікке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz