Мұнай-газ саласы

Кіріспе

Қазақстанның мұнай-газ саласындағы ұйымдық өзгерістердің негізінде тәуелсіз мемлекетіміздің экономикалық өсуін қамтамасыз ету және оның қалыптасу тетіктерін осы жұмысымыздың өзекті тақырыбы ретінде қарастыруымыздың мәні мен маңызы жайдан-жай емес. Өйткені, нарықтық экономикаға және демократиялық даму жолына түскен тәуелсіз Қазақстанның әл-ауқатын көтерудің бірден-бір жолы - мұнай-газ саласындағы ұйымдық өзгерістер мен осы бағыттағы жұмыстарды заман талабына, уақыт ағымына сайма-сай ұйымдастырудың үлкен маңызы бар. Себебі, Қазақстан халқының әлеуметтік-тұрмыстық хал-ахуалының жақсаруы мен мемлекеттің бюджетінің толығуы осы саладағы нақты жағдай мен мүмкіндікке тікелей байланысты. Сондықтан да, республикамыз егемендік алған алғашқы күннен бастап мұнай-газ секторын дамытуға, осы салаға шетелдік инвестиция мен компанияларды тартуға, олардың арасында шын мәніндегі нарықтық бәсеке болуына ерекше назар аударылған болатын. Бірақ, барлығы да, Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізген бастап ойдағыдай шешілді десек, астамшылық болар. Өйткені, 1991-1995 жылдар аралығында ел экономикасын көтеру мақсатында жан-жақты бағдарламалар қабылданып, оң талпыныс болғанымен, оның барлығы бірдей күткендегідей нәтиже берген жоқ. Экономика құлдырап, инфляция өсе берді. Бұл Қазақстанның мұнай-газ өнеркәсібімен де тікелей байланысты. Кәсіпорындар тоқтай бастады. Төлемеушілік дағдарысы ушықты. Өзара есептеудің негізі айырбас болды.

Елбасы тілге тиек еткен екінші кезең «Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған Ұлттық бағдарламасы» негізінде жүргізілді. Бұл кезеңнің аса маңызды қадамы мемлекеттік меншікті басқару мен жекешелендірудің біртұтас жүйесі болды. Сол кезде шағын және орта бизнесті дамытуға мән беріле бастады.

Осы кезеңде бірінші кезекке мемлекеттік мүлікті басқаруды жетілдіру мәселелері шықты. Сондықтан да мемлекеттік меншікті басқару және онымен айналысу мәселелері бойынша мемлекеттік органдар арасындағы өкілеттіліктерді бөлуге байланысты жаңа көзқарас қалыптаса бастады.

Республикалық мемлекеттік кәсіпорындарды оңтайландыру ең басты назарда болды. Елдің экономикалық қауіпсіздігін анықтайтын экономиканың стратегиялық маңызды секторларына мемлекеттің ықпалы мен ондағы үлесі ұлттық компаниялар арқылы сақталады. Бұл - мұнай-газ секторында «ҚазМұнайГаз», энергетикада - «КЕГОК», телекоммуникацияда - «Қазақтелеком», теміржолда - «Қазақстан теміржолы» еді.

Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев «Қазақстан - 2030» стратегиялық бағдарламасында Үкіметке сегіз нақты тапсырма берген еді. Соның ішіндегі ең бастысы экономика саласына байланысты болатын. «Біздің алдымыздағы не инфляция, не экономикалық өрлеу деген таңдау қойылған жоқ және қойылмайды да. Түпкілікті мақсат экономикалық өрлеу екенін және макротұрақтандыру осы мақсатқа жетудің құралы ғана екенін біз назарда ұстауға тиіспіз. Әрине, басқа процестерге қарағанда, қаржылық тұрақтанудың көптеген әлеуметтік топтардың жағдайын қиындатқаны белгілі. Бірақ, жүйелі және құрылымдық қайта құру жағдайында басқаша болуы мүмкін де емес еді.

Бұл құжаттың негізгі идеясы - Отандық тауар өндірушілерге қолдау көрсету, осы мақсатқа шетелдік инвестиция тарту. Ең бастысы мемлекеттің экономикалық дамуын жақсартуға сеп болатын мұнай-газ саласына уақыт үрдісіне сай өзгерістер жасаудың қажет екендігі анық еді. Бұл тұрғыда ең назар аударатын мәселе - Қазақстан үшін табыс табудың мол көзі болып табылатын мұнай-газ секторына монополистік көзқарасты мүлдем жойып, жаңаша жұмыс істеуге мүмкіндігі бар, қаржысы мол компанияларды көптеп тартудың маңызы ерекше болатын. Ол үшін осы бағыттағы құрылымдық өзгерістерді жасау өз алдына, сонымен бірге заңдылық, нормативтік базаны қалыптастыру да қажет еді.

Мұнай-газ саласы облыстың экономикасының басқа салаларының да қарыштап дамуына мүмкіндік бере бастады. Мұнай мен газ өндіру және өңдеу, тасымалдау көлемінің артуына байланысты көлік қатынасы, энергетика, телекоммуникация, жол қатынасы дамыды. Рас, мұнай-газ секторы өзінің алғашқы қалыптасу кезеңінде өтпелі кезеңнің және нарықтық реформалардың қиыншылықтарын бастан өткерді. Бұл салада түбегейлі құрылымдық өзгерістер жүзеге асып, басқару құрылымында заман талабына сай реформалар жүргізілді.

Қазақстан геологтарының бағалауы бойынша, біздің республикадағы мұнай көлемі 700 млрд. тоннаға жуық деп бағалануда. Көмірсутегі қоры алдағы уақытта өсуі мүмкін деп саналатын аймақтардың қатарында Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстары да бар. Бұрынғы Жезқазған облысы және Қызылорда облысы да бұл жағынан қалыса қоймайды. Сондықтан да ғылыми еңбегіміздің барысында аталған облыстардағы мұнай-газ саласына, ондағы құрылымдық өзгерістерге толығырақ тоқталсақ, орынды шығар деп ойлаймыз.

Тағы бір ерекше тоқталуды қажет ететін мәселе - Каспий теңізінің Қазақстандық бөлігіндегі мұнай көздерін игеру үшін мемлекет тарапынан жасалған қадамға орай ел мүддесін қорғайтын, Каспий теңізіне территориялық жағынан қатысы бар мемлекеттермен бірлесе отырып, басқаруды жақсарту жүйесін қалыптастыру. Бұл ретте ерекше ескеретін мәселе - жас мемлекетіміздің экономикасын әртараптандыру қажеттігі туындаған болатын. Іс жүзінде барлық мұнай экспорттайтын елдердің бәрі дерлік осындай қадамға барды. Дүниежүзінде осы бағытта біраз тәжірибе жинақталған. Мұнай және мұнай өнімдеріне конъюктура өзгерістерінің әсерін төмендету мақсатында аса ірі мұнай экспорттаушы елдер соңғы 10 жылдықта мұнай экспорттаудан алынатын табысты қайта бөлу есебінен экономиканың өндірістік құрылымын жетілдіру жөніндегі шараларды іске асыруда. Осымен бір мезгілде дамыған елдер экономикасынан кіріс алу мақсатында басқа елдерге капитал экспорттау жұмыс жүргізілуде. Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібіне жылдан жылға көбейіп келе жатқан инвестициялар көлемі экономика құрылымын әртараптандыруға қолайлы орта болып табылады.

Осыған байланысты, Каспий теңізінің Қазақстандық секторын кешенді әрі тиімді игеру Отанымыздың экономикасын дамытудың негізгі қозғаушы күші болып табылады. Каспий теңізі айлағында алдын-ала жасалған болжамға қарағанда 8 миллиард тоннаға жуық көмірсутегі қоры бар. Мамандардың болжамына сүйенсек, ондағы кен орындарынан мұнай өндіру жылына 150-200 миллион тоннаға жетіп, 25-30 жыл бойы осы деңгейде тұруы әбден мүмкін. Сондықтан да Каспий теңізінің қазақстандық секторын ойдағыдай игеруге байланысты басқару мен құрылымдық өзгерістерге осы ғылыми жұмысымызда кеңірек тоқталуды, жан-жақты қарастыруды қажет деп таптық.

Қазақстанның ғана емес, шетелдік инвесторлардың да еліміздің мұнай-газ саласын өркендетуге қаржы құюына байланысты басқару құрылымдарында бірқатар өзгерістер болды. Бұл да өнім өндіру көлемін арттыруға, экономикалық өсуге жол ашқаны анық. Инвесторлардың келуі арқасында экономикамыздың мұнай секторында «Тенгизшевройл» (Атырау облысы), «Арман», «Теңге» (Маңғыстау облысы), «Степной леопард» (Батыс Қазақстан және Атырау облыстары) секілді бірлескен кәсіпорындар пайда болды. Керек десеңіз, бұл да басқарудың жаңа құрылымы.

Тіпті мұнай өндіру саласына көбірек инвестиция келуінің нәтижесінде аграрлық аймақ саналатын Қызылорда облысы индустриалды өлкеге айналып шыға келді. Тек Қызылорда облысы ғана емес, Қазақстанның басқа да мұнайлы өлкелерінің экономикалық, әлеуметтік хал-ахуалы жаңа деңгейге көтерілетін күн алыс емес деген үлкен үміт бар. Өйткені, мұнай өндіру көлемі жылдан жылға артып келе жатқандықтан. табыс та мол. Оның көп бөлігі жергілікті халықтың әлеуметтік, тұрмыстық ахуалын жақсартуға жұмсала бастады.

Жалпы, Қазақстанның мұнай-газ секторындағы құрылымдық өзгерістердің нәтижесінде экономикалық дамудың болғаны рас, оны осы ғылыми еңбегімде талдауға, нақты цифрлармен дәлелдеуге тырыстым.

Сонымен, зерттеу еңбегіміздің негізгі желісі былай: Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуіне байланысты мұнай-газ саласындағы ұйымдық өзгерістердің жүзеге асуы және осыған орай мемлекетіміздің экономикалық өсуінің қамтамасыз етілуі мен нәтижелері.

1. 1. Қазақстанның мұнай газ саласының дамуы

Мұнай − біздің елдің басты бағдары, асыраушысы, мақтанышы, сонымен бірге түрлі дау-жанжал мен пәленің бастау көзі де. Биыл Қазақстанда көптеген мерейтойларды атап өтуге себеп бар: Доссор кенішінің ашылғанына 100 жыл, Маңғыстау мұнайына 50 жыл және Құмкөл кенішіне 25 жыл толды. Осы күзде жарыққа шығатын "Қазақстан мұнайы. Суреттер сыр шертеді" атты кітапта біздің республикамыздың мұнай-газ саласының дамуы туралы баяндайтын сирек кездесетін суреттер жинақталған.

1899 жылы қарашада Қарашұңғыл шатқалында 40 метр тереңдіктен құбыр арқылы алғаш рет мұнай шықты, Қазақстан мұнайының тарихы осы кезден бастау алады. 1911 жылы сәуірде ашылған Доссор кенішінен шыққан жоғары сапалы мұнай әлемдік деңгейде назарға ілінді. Екі жылдан соң Гурьев облысында Мақат кеніш орны ашылды. 1914 жылы Мақат пен Доссор екеуінен 200 мың тоннада астам мұнай өндіріледі.

1922 жылы "Ембімұнай" тресті ашлып, Орал-Ембі ауданындағы мұнай кәсіпорындарының басқармасы құрылды. 1926 жылдан бастап Ембіде мұнай барлау ісінде айналдыра бұрғылау және геофизика әдістері қолданыла бастады. Гурьев-Доссор темір жолы іске қосылып, онымен Доссор мұнайы тасымалдана бастады.

1930 жылдары Гурьев облысы дәуірлеп дами бастады. Зертханалар пайда болып, мұнай техникумы ашылды, «Ембімұнайжоба» кеңсесі құрылды. 1932 жылдың маусымында Гурьев ‒ Ембі ‒ Орск мұнай құбырының құрылысы басталды. Байшонас, Қосшағыл, Шұбарқұдық және Құлсары сияқты жаңа кеніштер ашылды.

1935 жылы қазақстандық мұнайшылар арасында стахановшылар қозғалысы өріс алды.

Соғыс жылдары, Майкоп пен Грозный аудандарында мұнай өндірісі уақытша тоқтап қалғандықтан, оның орнын толтыру үшін Қазақстанда мұнай өндіруді еселей ұлғайту міндеті қойылды. Орал-Ембі ауданының мұнайшылары бүкіл соғыс жылдары демалыссыз тәулігіне 12-13 сағаттан жұмыс істеп мыңдаған тонна мұнай өндіріп, Совет армиясын жанармаймен қамтамасыз етті. Фашизмді талқандап жеңіске жетуде Ембі мұнайы өлшеусіз үлес қосты.

Соғыс қиыншылығы, сапалы отынға сұраныстың үнемі артуы тұтастай алғанда мұндай өндіру және мұнайды қайта өңдеу салаларының қарқынды дамуына түрткі болды. Қазақстандық өндірушілер КСРО-де алғаш болып мұнайды қайталама әдіспен өндіруді меңгерді. Сағыз, Жақсымбай, Комсомольское, Қошқар, Тентексор кеніштерін игеру басталды. Мұнайлы, Бекбике, және Қаратон кеніштері іске қосылды. Трубиналық әдіспен бұрғылау меңгерілді. Гурьев мұнай өңдеу зауыты салына бастады. 1965 жылы Гурьев мұнай өңдеу зауыты маңғышлақ мұнайының алғашқы эшелонын жөнелтті. Қазақстанда жыл сайын өндірілетін мұнай көлемі 2 миллион тоннаға жетті.

Маңғышлақтың оңтүстігінде Өзен мен Жетібай сияқты ірі кеніштер ашылған соң барланған мұнай қоры 20 есеге, ал жылдық мұнай шығару 14 есеге көбейді. 1969 жылға қарай Қазақстанда жыл сайын шығатын мұнай көлемі 10 миллион тоннадан асты.

Өткен ғасырдың 70-ші жылдарын мұнайға қатысты үлкен жаңалықтар кезеңі деп батыл түрде айтуға болады. Аз ғана мерзім ішінде Қаражамбас, Солтүстік Бозашы, Қаламқас кеніштері ашылды. 1974 жылға қарай Маңғышлақта жылына 21 миллион тоннаға дейін мұнай өндіріле бастады. Осылайша, Қазақстан Совет одағында мұнай өндіруден екінші орынға шықты.

Қазақстан-америкалық «Теңізшевройл» бірлескен кәсіпорнын құру туралы «Chevron» корпорациясымен келісімге қол қойылды. 1993 жылы Алматыда алғаш рет «KIOGE» халықаралық мұнай-газ көрмесі өтті, ҚР мұнай және газ өнеркәсібі министрлігі құрылды, «Мұнай туралы» заң қабылданды, «Agip», «British Gas», «Газпром» ААҚ, «Қазақгаз» және Қазақстан Республикасы арасында Қарашығанақ кенішіндегі өнімді бөлісудің принциптері туралы келісімге қол қойылды. Жылына 60 миллион тонна мұнай тасымалдайтын құбыр желісін (КТК) салу туралы Қазақстан, Ресей, Оман және Халықаралық мұнай консорциумы арасында келісім жасалып, қол қойылды. "Қазақойл" ұлттық мұнай компаниясы құрылып, оған ірі мұнай-газ кеніштері жобаларына қатысуда Қазақстанның мүддесін таныту құқықтары берілді, сондай-ақ «ҚазТрансОйл» ұлттық компаниясы құрылды.

1998 жылы Қазақстан мен Ресей президенттері Каспий теңізі акваториясының солтүстік бөлігінің шекарасы туралы тарихи келісімге қол қойды. Ақтау портын қайта құру жұмыстары аяқталды. 1999 жылы Қазақстан отандық мұнай саласының 100-жылдығын атап өтті, ол бастауын Қарашұңғылда алғаш рет мұнай атқылаған 1899 жылдан алады.

2012-шы жылдары «ҚазТрансГаз» АҚ құрылды. Шикізат саласындағы ірі компаниялардан түскен қаражатқа болашақ ұрпақтың қажеті үшін қаржы активтерін жинақтау мақсатында Ұлттық қор құрылды.

Каспий қайраңында соңғы 30 жылда әлем бойынша өте ірі шикізат қоры анықталған Қашаған кеніші ашылды. «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясы құрылды.

Қазақстан, Ресей және Әзербайжан арасында Каспий түбіндегі үш елге тиесілі жерлердің тоқайласар нүктелерін анықтауға қатысты үшжақты келісім жасалып, қол қойылды.

2006 жылы Теңіз кенішінде алғашқы миллиард баррель мұнай өндірілді. Жыл сайын өндірілетін мұнай көлемі 2013 жылы 76 миллион тоннадан асты.

1. 2. Қазақстанның мұнай газ саласын талдау

Қазақстанның мұнай-газ саласындағы ұйымдық өзгерістердің негізінде тәуелсіз мемлекетіміздің экономикалық өсуін қамтамасыз ету және оның қалыптасу тетіктерін осы жұмысымыздың өзекті тақырыбы ретінде қарастыруымыздың мәні мен маңызы жайдан-жай емес. Өйткені, нарықтық экономикаға және демократиялық даму жолына түскен тәуелсіз Қазақстанның әл-ауқатын көтерудің бірден-бір жолы - мұнай-газ саласындағы ұйымдық өзгерістер мен осы бағыттағы жұмыстарды заман талабына, уақыт ағымына сайма-сай ұйымдастырудың үлкен маңызы бар. Қазіргі уақытта Қазақстан энергоресурстары әлемдік нарыққа ықпал ете алатын көмірсутектің бай қорына иеленуші болып табылады. Елдің табиғи-шикі потенциалын отандық және шетелдік эксперттердің бағалауы бойынша бірнеше айырмашылықтар бар. Мысалы, British Petroleum эксперттерінің мәліметтері бойынша, Қазақстанның мұнай қоры 1, 1 млрд тоннаны құрайды және ТМД елдерінің ішінде, Ресейден кейінгі екінші орында тұр.

ТМД және әлемдік масштабтағы елдердің арасынан Қазақстанның мұнай қоры бойынша алатын орны (2013 жылдың аяғы)

Қазақстан Республикасы газ саласының ерекшеліктері оның негізінен - шикізат қорының құрылымынан басталады. Каспий маңы ойпатын қосқанда Қазақстан газының жорамал ресурстары 6-8 трлн м³ бағаланады. Бекітілген және қабылданаған мемлекеттік баланс А+В+С1 категориялы газ қоры 3, 011 трлн м³ болып табылады. Каспий маңы ойпаты кен орындарының арасында бұл категорияға тек 227 млрд м³ бекітілген қоры бар Қашаған кен орны жатады. Мемлекет территориясында және жер қойнауда газ қоры әркелкі таралған. Баланс қорының 64% Қарашығанақ және Теңіз кен орындарға (300 млрд м³ -тан жоғары газ қоры бар), ал 16% (100-300 млрд м³ газ қоры бар) Қашаған, Имаш және Жаңажол кен орындарда барланған. Бұл кен орындар және басқалары Каспий ойраты маңайында таралған. Республиканың табиғи және ілеспе газдың дәлелденген қордың 90% Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарының жерінде таралған. Қазақстан Республикасының табиғи газдың қоры 1, 84 млрд. тоннаны құрайды және сәйкесінше төртінші орында тұр, яғни Ресей, Түрікменстан және Өзбекстаннан кейін:

ТМД және әлемдік масштабтағы елдердің арасынан Қазақстанның табиғи газ қоры бойынша алатын орны (2013 жылдың аяғы)

2. 1. Шетелдік мұнай-газ компаниялары

«Texaco International Petroleum CO» команиясы Қазақстан рыногына 1970 жылы келді, 20 % акцияны сатып алып «Agip Eni», «Britis Gas, Lukoil» компанияларымен бірлесе отырып Қарашығанақтағы алып кен орнын игеру бағдарламасын орындауда сенімді серік болды, ол кезде Texaco мен ҚР үкіметі арасында өнімді бөлу туралы келісімге қол қойылған болатын. Кен орынның геологиялық қоры 1, 2 млрд. газконденсат және 1, 35 млрд. м³ газ, ол Оралдан 16 км жерде орналасқан. Қазіргі таңда кен орны 100 барр. конденсатпен 450 млн. стандартты фут³ газ өндіреді.

Солтүстік Бұзашыдағы геологиялық барлау бағдарламасының операторы және серігі болды. Солтүстік Бұзачдағы кен орны Ақтау қаласынан 240 км жерде мұнай қоры - 215-285 млн. тонна. 2012 жылы компания жобаның коммерциялық мүмкіндіктерін анықтау үшін мұнай газ қорын біртіндеп анықтау бағдарламасына кірісті. Қазіргі кезде күнделікті 2-2, 5 мың. баррель мұнай шығарылады. Жұмыс істейтіндердің 70 % жергілікті халық өкілдері.

Маркетинг саласында Texaco Алматы мен Астанада бензин құю станцияларын ашып отыр, олар халықаралық стандарттарға сәйкес салынған және қоршаған ортаны қорғау талаптарын орындайды.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс