Сұланбек Қожановтың өмірі мен саяси қызметі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І ТАРАУ СҰЛТАНБЕК ҚОЖАНОВТЫҢ ӨМІР ЖОЛЫНА СИПАТТАМА
1.1 Сұлтанбек Қожановтың өскен ортасы, балалық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2 Сұлтанбек Қожановтың жергілікті халық арасында жүргізген
ағартушылық жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ ТАРАУ СҰЛТАНБЕК ҚОЖАНОВТЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК . САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
2.1. Сұлтанбек Қожановтың Түркістан Орталық Атқару Комитетіндегі
саяси қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Сұлтанбек Қожановтың Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3 Сұлтанбек Қожановтың «Ұлтшыл . ауытқушы» ретінде
айыпталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
І ТАРАУ СҰЛТАНБЕК ҚОЖАНОВТЫҢ ӨМІР ЖОЛЫНА СИПАТТАМА
1.1 Сұлтанбек Қожановтың өскен ортасы, балалық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.2 Сұлтанбек Қожановтың жергілікті халық арасында жүргізген
ағартушылық жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ ТАРАУ СҰЛТАНБЕК ҚОЖАНОВТЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК . САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
2.1. Сұлтанбек Қожановтың Түркістан Орталық Атқару Комитетіндегі
саяси қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Сұлтанбек Қожановтың Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3 Сұлтанбек Қожановтың «Ұлтшыл . ауытқушы» ретінде
айыпталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқы өзінің сан жылдар бойы аңсаған мемлекеттік егемендігіне жетіп, тәуелсіз ел ретінде қалыптаса бастады.Тәуелсіз мемлекетіміздің құрылуы – Қазақ халқының талай ғасырларға созылған ұлт-азаттық күресінің заңды нәтижесі болып табылады.Қазан революциясынан кейін халықтың мәдениетін көтеруде, әсіресе ағартушылық салада, халыққа білім берудің жаңа жүйесі қалыптасты. Бері келе тоталитаризмнің идеялық саясаты қазақ жерінің тарихын, негізгі тарихы болып келген КСРО тарихының қосымша құралы ретінде оқылып, санамыздан ата-бабаларымыздың мәдени рухани тарихын мүлдем өшіруге тырысты. Ал, ол үшін ең алдымен, халықтың бет тұтарлары болып табылатын зиялыларымызды жоюды мақсат етті. Елі үшін халқына қызмет еткен қазақ зиялыларының өзі халқының тәуелсіздігін қалай алу керектігін ойлап, сол үшін күреске түсіп, «Халық жауы» аталып, өмірден қыршын кетуі әлі толық зерттеліп болған жоқ.
Қазақ елінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаев айтқандай: «Қазіргі тарих бетін ақтарып қарасақ, қазақтар біздің ғасырдың 20-30 жылдарында да айдалада бостан –босқа қырыла бермепті, саяси жүйеге қару алып күресіпті.
Қазақтар талай жерде тұтасымен қырылып кетуге шақ қалды. Бірақ өмірге құштарлық, азаттыққа құштарлық қайтадан жығылған еңсені көтеріп, тәуекелге бел буғызды» /1/.
ХХ ғасырдың басында қазақ халқы саяси арендаға азаттық пен тәуелсіздіктің күрес жолына ағартушылыққа, елдікке, елдің мемлекет ретінде қалыптасып дамуына ат салыса күрескен ірі қоғам қайраткерлерін, зиялы азаматтарын шығарды.
Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен асқан білімділік деңгейімен, рухани парасаттылығымен суырылып шыққан Алаш азаматтары ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының тұңғыш қарлығаштары бола білді.
Қазақ елінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаев айтқандай: «Қазіргі тарих бетін ақтарып қарасақ, қазақтар біздің ғасырдың 20-30 жылдарында да айдалада бостан –босқа қырыла бермепті, саяси жүйеге қару алып күресіпті.
Қазақтар талай жерде тұтасымен қырылып кетуге шақ қалды. Бірақ өмірге құштарлық, азаттыққа құштарлық қайтадан жығылған еңсені көтеріп, тәуекелге бел буғызды» /1/.
ХХ ғасырдың басында қазақ халқы саяси арендаға азаттық пен тәуелсіздіктің күрес жолына ағартушылыққа, елдікке, елдің мемлекет ретінде қалыптасып дамуына ат салыса күрескен ірі қоғам қайраткерлерін, зиялы азаматтарын шығарды.
Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен асқан білімділік деңгейімен, рухани парасаттылығымен суырылып шыққан Алаш азаматтары ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының тұңғыш қарлығаштары бола білді.
1. Назарбаев Н. Ә. Ғасырлар тоғысында - А., 1996, 272 бет.
2. Қойгелдиев М. Отаршылдыққа қарсы күрес кезеңдері. Қазақстан тарихы, 1993, №147 т.
3. Сармұрзин А: Большевиктерден басқаны да ұмытпайық. Сары арқа самалы, 1991, №5 20 бет.
4. Айсауытов Ә. Қазақстан Коммунистік партиясының қазақ – совет әдебиетін қалыптастырудағы рөлі (1917-1932жж.).-Филология ғылымдарының кондидаттық ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дессиртация.- Қаз ПИ,1971,- бет
5. Турсунов Х. Национальная политика Коммунистической партии в Туркистане. - Т, 1971, - 26стр.
6. Қойшыбаев Б. Жазықсыз жапа шеккендер.-А., Қазақстан, 1990, 168бет
7. Әлмашұлы Ж. Сұлтанбек Қожанұлы (Түрмеде сөнген шырақ). - А, Қазақстан, 1994, 128 бет.
8. Бурабаев М.С. Общественная мысль Казахстан в 1917-1940гг.// АН КазССР Институт философии и права. - А, Ғылым,-1991.
9. Раджапова Р.Я. Имя возвращенное истории и народу (Султанбек Ходжанов). // Журнал «Общественные науки Узбекистана», №12, 1988, 17-30 стр.
10. Нұрпейісов К. Алаш Ћәм Алашорда.- А, «Ататек», 1995, 256 бет.
11. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.- А, «Санат», 1995, 368 бет.
12. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? - А, Ана тілі, 1993, 208 бет.
13. Қоңратбаев О. Тұрар Рысқұлов: Қоғамдық- саяси және мемлекеттік қызметі. Түркістан кезеңі. - А, Қазақстан, 1994, 448 бет.
14. Жұртбаев Т. Талқы,- А, Қазақстан, 1997, 368 бет.
15. Симтиков Ж. Қ. Сұлтанбек Қожановтың қоғамдық –саяси және мемлекеттік қызметі (Түркістан кезеңі. 1916-1924жж.). Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация.- А, 1997, бет.
16. Қожакеев Т. Көк сеңгірлер. - А, Қазақ Университеті, 1992, бет.
17. Шәріпов А. Сұлтанбек Қожанұлы - әдебиетші. - А, «Ердәулет», Қазақстан, 1994, 98 бет
18. Мұқанов С. Өмір мектебі. Есею жылдары. Үшінші кітап, - А, Жазушы. 1970, 475 бет.
19. Қоңыратбаев Ә. Керуен. Деректі әңгімелер мен естеліктер. -А, Жалын, 1989,153 бет.
20. Ахмедов Ғ. Қилы-қилы заман болды.// Жұлдыз, 1992, №5,143-165 бет21. Сарғожин Р. Ер тұлғасы – ел есінде // Қызылорда облыстық
«Ленин жолы» газеті, 1989, 2-қараша.
22. Шоқай М. Түркістанның қилы тағдары. - А, Жалын, 1992, 184бет.
23. Шоқай М. Туркестан под властью Советов. Туркестан под властью Советов. Переизд. Под ред. А.С. Такенова на основе русского изд-я изд-ва «Яш Туркестан», Париж, 1935, - А, 1993, 79 стр.
24. Сафаров Г. Колониальная революция. Опыт Туркестана.- А, Жалын. 1996, 272 стр.
25. Кемеңгерұлы Қ. Таңдамалы. (Тарихи тұлғалар сериясы), - А, Қазақстан, 1996, 296бет.
26. Төреқұлов Н. Шығармалар: Дипломат / Құрастырған «Нәзір қорының» шығ. Тобының мүшелері Ы.Ысмайылұлы, С.Әшірбек, Қ.Бердияр ж.б. - А, Қазақстан, 1997, 336 бет.
27. Заки Валиди Тоган / Воспоминанния. Борьба мусульман Туркестана и других Восточных тюрок за национальное существование и культуру. - М,1997, 531 стр.
28. Әлмашұлы Ж. Сұлтанбек Қожанұлы. - А. 1994, 7 бет.
29. Тілеуқұлов С., Оразымбетов Ш., Қосанбаев С., - Т, 2001, 15 бет.
30. Тілеуқұлов С., Оразымбетов Ш., Қосанбаев С. Көрсетілген еңбек. - Т, 2001, 20 бет
31. Агаревский Г.К. Киргизская интелегенция! Наша газета, 1918, №10, 7бет
2. Қойгелдиев М. Отаршылдыққа қарсы күрес кезеңдері. Қазақстан тарихы, 1993, №147 т.
3. Сармұрзин А: Большевиктерден басқаны да ұмытпайық. Сары арқа самалы, 1991, №5 20 бет.
4. Айсауытов Ә. Қазақстан Коммунистік партиясының қазақ – совет әдебиетін қалыптастырудағы рөлі (1917-1932жж.).-Филология ғылымдарының кондидаттық ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дессиртация.- Қаз ПИ,1971,- бет
5. Турсунов Х. Национальная политика Коммунистической партии в Туркистане. - Т, 1971, - 26стр.
6. Қойшыбаев Б. Жазықсыз жапа шеккендер.-А., Қазақстан, 1990, 168бет
7. Әлмашұлы Ж. Сұлтанбек Қожанұлы (Түрмеде сөнген шырақ). - А, Қазақстан, 1994, 128 бет.
8. Бурабаев М.С. Общественная мысль Казахстан в 1917-1940гг.// АН КазССР Институт философии и права. - А, Ғылым,-1991.
9. Раджапова Р.Я. Имя возвращенное истории и народу (Султанбек Ходжанов). // Журнал «Общественные науки Узбекистана», №12, 1988, 17-30 стр.
10. Нұрпейісов К. Алаш Ћәм Алашорда.- А, «Ататек», 1995, 256 бет.
11. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.- А, «Санат», 1995, 368 бет.
12. Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? - А, Ана тілі, 1993, 208 бет.
13. Қоңратбаев О. Тұрар Рысқұлов: Қоғамдық- саяси және мемлекеттік қызметі. Түркістан кезеңі. - А, Қазақстан, 1994, 448 бет.
14. Жұртбаев Т. Талқы,- А, Қазақстан, 1997, 368 бет.
15. Симтиков Ж. Қ. Сұлтанбек Қожановтың қоғамдық –саяси және мемлекеттік қызметі (Түркістан кезеңі. 1916-1924жж.). Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация.- А, 1997, бет.
16. Қожакеев Т. Көк сеңгірлер. - А, Қазақ Университеті, 1992, бет.
17. Шәріпов А. Сұлтанбек Қожанұлы - әдебиетші. - А, «Ердәулет», Қазақстан, 1994, 98 бет
18. Мұқанов С. Өмір мектебі. Есею жылдары. Үшінші кітап, - А, Жазушы. 1970, 475 бет.
19. Қоңыратбаев Ә. Керуен. Деректі әңгімелер мен естеліктер. -А, Жалын, 1989,153 бет.
20. Ахмедов Ғ. Қилы-қилы заман болды.// Жұлдыз, 1992, №5,143-165 бет21. Сарғожин Р. Ер тұлғасы – ел есінде // Қызылорда облыстық
«Ленин жолы» газеті, 1989, 2-қараша.
22. Шоқай М. Түркістанның қилы тағдары. - А, Жалын, 1992, 184бет.
23. Шоқай М. Туркестан под властью Советов. Туркестан под властью Советов. Переизд. Под ред. А.С. Такенова на основе русского изд-я изд-ва «Яш Туркестан», Париж, 1935, - А, 1993, 79 стр.
24. Сафаров Г. Колониальная революция. Опыт Туркестана.- А, Жалын. 1996, 272 стр.
25. Кемеңгерұлы Қ. Таңдамалы. (Тарихи тұлғалар сериясы), - А, Қазақстан, 1996, 296бет.
26. Төреқұлов Н. Шығармалар: Дипломат / Құрастырған «Нәзір қорының» шығ. Тобының мүшелері Ы.Ысмайылұлы, С.Әшірбек, Қ.Бердияр ж.б. - А, Қазақстан, 1997, 336 бет.
27. Заки Валиди Тоган / Воспоминанния. Борьба мусульман Туркестана и других Восточных тюрок за национальное существование и культуру. - М,1997, 531 стр.
28. Әлмашұлы Ж. Сұлтанбек Қожанұлы. - А. 1994, 7 бет.
29. Тілеуқұлов С., Оразымбетов Ш., Қосанбаев С., - Т, 2001, 15 бет.
30. Тілеуқұлов С., Оразымбетов Ш., Қосанбаев С. Көрсетілген еңбек. - Т, 2001, 20 бет
31. Агаревский Г.К. Киргизская интелегенция! Наша газета, 1918, №10, 7бет
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қазақстан Халықтар Достығы университеті
Оңтүстік Қазақстан педагогикалық институты
Тарих кафедрасы
Мамандығы: 050114 -Тарих
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Сұланбек Қожановтың өмірі мен саяси қызметі
Ғылыми жетекшісі: Орындаған:
Оразов Қ.Ю. 114-42 топ студенті
т.ғ.к., профессор __________________ Ешентаев Жанболат
______________2008 жыл.
Бақылау: Қорғауға жіберілді:
ТО меңгерушісі Кафедра меңгерушісі
___________Н.Д.Каменских т.ғ.к., доцент
Найманбаев Б.Р._________
______________2008 жыл. ______________2008 жыл.
Шымкент 2008
СҰЛТАНБЕК ҚОЖАНОВТЫҢ ӨМІРІ МЕН САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І ТАРАУ СҰЛТАНБЕК ҚОЖАНОВТЫҢ ӨМІР ЖОЛЫНА СИПАТТАМА
1.1 Сұлтанбек Қожановтың өскен ортасы, балалық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Сұлтанбек Қожановтың жергілікті халық арасында жүргізген
ағартушылық жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ ТАРАУ СҰЛТАНБЕК ҚОЖАНОВТЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК – САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
2.1. Сұлтанбек Қожановтың Түркістан Орталық Атқару Комитетіндегі
саяси қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Сұлтанбек Қожановтың Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.3 Сұлтанбек Қожановтың Ұлтшыл – ауытқушы ретінде
айыпталуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .54
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқы өзінің сан жылдар бойы аңсаған мемлекеттік егемендігіне жетіп, тәуелсіз ел ретінде қалыптаса бастады.Тәуелсіз мемлекетіміздің құрылуы – Қазақ халқының талай ғасырларға созылған ұлт-азаттық күресінің заңды нәтижесі болып табылады.Қазан революциясынан кейін халықтың мәдениетін көтеруде, әсіресе ағартушылық салада, халыққа білім берудің жаңа жүйесі қалыптасты. Бері келе тоталитаризмнің идеялық саясаты қазақ жерінің тарихын, негізгі тарихы болып келген КСРО тарихының қосымша құралы ретінде оқылып, санамыздан ата-бабаларымыздың мәдени рухани тарихын мүлдем өшіруге тырысты. Ал, ол үшін ең алдымен, халықтың бет тұтарлары болып табылатын зиялыларымызды жоюды мақсат етті. Елі үшін халқына қызмет еткен қазақ зиялыларының өзі халқының тәуелсіздігін қалай алу керектігін ойлап, сол үшін күреске түсіп, Халық жауы аталып, өмірден қыршын кетуі әлі толық зерттеліп болған жоқ.
Қазақ елінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаев айтқандай: Қазіргі тарих бетін ақтарып қарасақ, қазақтар біздің ғасырдың 20-30 жылдарында да айдалада бостан –босқа қырыла бермепті, саяси жүйеге қару алып күресіпті.
Қазақтар талай жерде тұтасымен қырылып кетуге шақ қалды. Бірақ өмірге құштарлық, азаттыққа құштарлық қайтадан жығылған еңсені көтеріп, тәуекелге бел буғызды 1.
ХХ ғасырдың басында қазақ халқы саяси арендаға азаттық пен тәуелсіздіктің күрес жолына ағартушылыққа, елдікке, елдің мемлекет ретінде қалыптасып дамуына ат салыса күрескен ірі қоғам қайраткерлерін, зиялы азаматтарын шығарды.
Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен асқан білімділік деңгейімен, рухани парасаттылығымен суырылып шыққан Алаш азаматтары ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының тұңғыш қарлығаштары бола білді.
Шәкәрім Құдайбергенұлы, Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Сұлтанбек Қожанов және т.б. бұл тізімді осылай жалғастыра беруге болады.
Шын мәнінде олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы алып адамдарды қажет еткен заманның бірі болды. Әрі осыған орай өздерінің ойлау, болжау қасиеттері ерекше, энциклопедиялық білім, талғам – танымдары жан – жақты алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман еді. Бірақ көп жылдар бойы Кеңес үкіметі жүргізген озбырлықпен қырып–жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орыны толмас жұтаңдыққа ұшырап, дамуға үлкен нұқсан келтірді. Соның тікелей кесірінен Қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған ірі тұлғаларымызды Байшыл, Кертартпа, Діншілдер деп ойдан шығарылған жалған айып тағылды.
Олардың бай мұраларын зерттеуге цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап, марксистік – лениндік идеология қазақ халқының дарынды дара перзенттерінің аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке қажетсіз санап, жетпіс жылдан астам мерзімге жоққа шығарды.
Тәуелсіздікке қол жеткізген қазақ жұртына есімдері тарихта беймәлім болып келген алаш азаматтарының қайтып оралуы халқымыздың сана-сезімін бір сілкіндіріп, рухани өмірімізге өлшеусіз серпін бергені тарихи ақиқат. Міне, сондықтан да біртуар ұрпақтарымыздың өмірі мен халық үшін атқарған қызметін жан жақты терең зерттеу, олардың әр қайсысын халық арасында насихаттау, бүгінгі күннің көкейтесті өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Тәуелсіздікке жеткізген жол бірсыдырғы болған жоқ. Ол асқар асулардан, қилы белестерден тұрады.
Бүгінгі таңдағы ұлттық санадағы терең өзгерістер, әкімшіл -әміршіл жүйе жылдарындағы орныққан кейбір қатаң танымдарға сын көзбен қарауды қалыптастыруға бағыт ұстады.
Өз өмірін өз қалауынша құру құқысынан айырған тәуелді халықтар көзімен қарауға тиісті болды. Сондықтанда қазақ тарихындағы ұлт-азаттық көтерілістерге , феодалдық – монархиялық, жалпы ұлттық қозғалыстарға Буржуазиялық - ұтшылдық, жеке немесе топтық қарсылықтарға ¦лттық ауытқушылық халықтың өз қарапайым құқықтарын қанағаттандыруын талап еткен ұсыныстарға Қазақ ұлтшылдығы сияқты өмірлік шындықтан алшақ,түптеп келгенде ұлттың өз азаттылығына деген табиғи ұмтылысын тұншықтыру мақсаттан туындаған айдарлар тағылды 2.
Тәуелсіз Қазақстан елін құру жағдайында ұлттық сананың қалыптасуы, қазақ
этносының тарихи өткенін зерделеудің мейлінше қажеттілігін танытады. Соңғы кезге дейін қазақ этносының тарихы қазақ этносының жекелеген индивидиумдар мен тарихи үрдістер субьектілері тұрғысынан қаралған жоқ. Қоғамдық саяси қайраткерлердің ұлттың зиялы қауым өкілдерінің, тіпті қазақ арасында аса танымал белгілі мемлекеттік қызметтегі адамдардың есімдері 30-шы жылдардан бастау алған тотолитарлық жүйенің арнайы жүргізген шаралары кезінде әдейі ұмыттырылды. Кеңестік дәуірдегі зерттеулерде жекелеген тұлғалардың азаттық жолындағы қасиетті де, қасіретті күрес өз ұлтына деген қызметі, өмір жолдарын зерттеу күні кешеге дейін сыңаржақты бағаланып, оған тарихи шындық тұрғысынан қарауға мүмкіндік бермеді.
Патшалық Ресейдің отарлау саясаты ХХ ғасырдың басында өзінің шарықтау шегіне жеткен еді. Отарлық езгі күшейген сайын, езілген халықтың қарсыласу қозғалысы да белсенді түрде арта түсті. Бұл жерде тарихты халық жасайды, десек те, жеке тұлғалардың халық арасынан шығып, оларды жаңа ұмтылыстарға, үрдістерге бастайтынын ұмытпағанымыз жөн. Ел басына күн туып, ұлттық тәуелділік және кемсітушілік пен ұлттық құқықсыздықтарды қазақ халқы басынан кешіріп жатқанда қазақ халқының қалыптасып үлгерген зиялы қауымының бей-жай қалуы мүмкін емес нәрсе еді.
Қазақ қоғамында ұлт –азаттық қозғалысын дамытуға еңбек сіңірген, халықтың ұлттық сана –сезімін оятуға, оның рухани жағынан өрлеуіне белсене араласқан жарқын жандар аз болған жоқ. 3.
Құт дарыған құнарлы Түркістан топырағында халқым деп қабырғасы қайысып, қазағым деп қан жұтып, ел тағдырын ойлағанда ет жүрегі езіліп, ұлтым деп ұйқысын ұмытып, бүкіл саналы ғұмырын өзі туған еліне арнаған Сұлтанбек Қожановтың өмірі мен алуан қырлы саяси-мемлекеттік қызметі соңғы уақытқа дейін зерттелінбей, тарихымыздан тиісті бағасын ала алмай келеді.
Сұлтанбек Қожанов 1916 жылдан 1937 жылдар аралығында ірі мемлекеттік істерге араласып, соның бел ортасында жүрді.
Сұлтанбек Қожанов – Қазақстан мен Орта Азия халықтарының ХХ ғасырдың 20-шы жылдарындағы тарихында өзіндік орны бар, ерекше роль атқарған саяси қайраткерлердің бірі, сондықтан да тақырыптың өзектілігі, оның бүгінгі тарихымыз үшін қажеттілігі ешқандай күмән келтірмейді. ХХ ғасырдың басындағы мемлекеттік көкейтесті мәселелерге белсене араласып, ұлттық мүддені еш ауқытта да есінін шығармаған қайраткерлеріміздің тарихы жазылатын мезгіл бүгінде туғанын ескергеніміз жөн.
Жұмыстың мақсаты мен міндетттері.
Жұмыстың басты мақсаты Сұлтанбек Қожановтың мәдени – ағартушылық қайраткер ретінде, халықты ағарту мен мәдениетін дамыту үстіндегі ролін 20-30 жылдары Республикада қалыптасқан экономикалық саяси- мәдени және әлеуметтік жағдайлармен байланыстырып, жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан зерттей отырып, бағалау болып табылады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық ауқымы.
1920-1937 жылдар аралығын суреттейді. Зерттеу жұмысымызда Сұлтанбек Қожановтың саяси-ағартушы қайраткер болып сомдалуына себепші болған жағдайларға үңіліп, ағартушылық қызметін кеңінен талдап, Түркістан Республикасының кезеңіндегі қоғамдық – саяси қызметіне тоқталып, оның Каз Крайкомдағы қызметіне баға берілген. Қайраткердің сол тұста шығатын жергілікті баспасөз беттері, яғни Бірлік туы мен Ақ жол газеттерінің тағдырындағы рөлін анықтаймыз. С.Қожановты ¦лтшыл-ауытқушы ретінде айыпталуындағы шындық негіздерге сүйеніп, қателіктерді ашамыз. Сондай-ақ, Сұлтанбек Қожановтың Қазақстан Республикасындағы қызметі мен оның өмірінің соңғы жылдарына тоқталамыз.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы. Сұлтанбек Қожановтың қоғамдық-қайраткер, әдебиетші, сыншыл-публицистік, ақындық еңбектерін арнауы қарастырып, зерттелген еңбектер барысы жөніндегі игі қадам жасағаны да белгілі.
Кеңестік- тоталитарлық жылдары зерттелген кейбір ғылыми еңбектерде Сұлтанбек Қожанов ресми түрде толық ақталғанан кейін де, тоталитарлық көзқараспен төмендегідей сыналды: ...Қазақстан париясының Совет орындарындағы жауапты қызметте отырған Сұлтанбек Қожанов, С.Садуақасовтар 1924 жылы баспадан шыққан М.Жұмабаевтың таңдамалы шығармасының жинағына кіріспе сөз жазып, ол жинақты мадақтады4. Кейбір еңбектерде Сұлтанбек Қожановтың саяси қызметіне қысқаша тоқталған5. Бірақ ол еңбектерде Сұлтанбек Қожановты ұлтшыл, пантүрікшіл деп айыптап, оның саяси қызметіне тоталитарлық көзқараспен сыншыл баға береді. Сондықтан бұл еңбектердің қазіргі демократиялық көзқарас қалыптасқан тұста бүгінгі күн талабына сай келмейді деп есептейміз.
Ең алғаш Сұлтанбек Қожановты ақтағаннан кейін, оның саяси өмірінің ақтаңдақ беттерін ашып көрсеткен, қайраткерлік саяси тұлғасын сомдап, саяси өмірінің барлық сатысына тоқталған ғалымдар Б.Қойшыбаев 6, Ж.Әлмішұлы 7, М.С.Бурабаев 8, Өзбекстан ғалымы Р.Я.Раджапова 9 болады.
Сондай-ақ, республикамыздың саяси өміріндегі Сұлтанбек Қожановтың қайраткерлік рөлін қазіргі тарихи көзқарас тұрғысында көрсеткен ғалымдар К.Нүрпейісов 10, Т.Омарбеков 11 пен М.Қойгелдиев бірлесіп жазған еңбегінде 12, О.Қоңыратбаев 13, Т.Жұртбаев 14 болып табылады.
Ал, зерттеуші Сімтіков Жомарттың Сұлтанбек Қожановтың қоғамдық-саяси мемлекеттік қызметі (Түркістан кезеңі, 1916-1924 жж.) деген тақырыпқа жазылған тарих ғылымының кондидаты дәрежесін алу үшін зерттелген еңбегі Сұлтанбек Қожановтың туған кезінен бастап Совет өкіметі орнаған кездегі Түркістандағы саяси қайраткерлік қызметіне толық мәлімет бере алады 15.
Сұлтанбек Қожановтың әдеби мұрасын зерттеуге үлкен үлес қосқан ғалымдар Т.Қожакеев пен А.Шәріпов. Т.Қожакеев өзінің еңбегінде алғаш рет қарастырып отырған қайраткеріміздің ақындық қырын аша келе, оның өз жұртының қамқоршысы екендігіне, дарынды әдебиетші екендігіне көзімізді жеткізді 16. А.Шәріпов Сұлтанбек Қожановтың әдеби-публицистикалық мұрасы деген тақырыпта зерттелген дессертациялық жұмысы Сұлтанбек Қожановтың әдеби-шығармашылық мұрасын, публицистік шығармаларын толық зерттеп, оған филологиялық сын берген 17.
Белгілі жазушы Сұлтанбек Қожановтың замандасы Сәбит Мұқановтың еңбектеріне тоқталсақ, ол ағартушы қайраткердің адамгершілік қасиеттерін көрсете келіп, заман талабына сай тоталитарлық көзқараспен сынаған18. Бірақ жазушының тоталитарлық көзқарас дегенмен ағартушылық мінез-құлқына, адамгершілігіне замандасы ретінде баға беру өте құнды дерек болып табылады. Себебі қазіргі демократиялық кезеңде өткен тарихымызға көз салатын болсақ, біз осындай сын деректерден бізге қалдырған мұрасына ғана негіздеп тарихымыздың қалтарыста қалған беттерін болашақ үшін аша аламыз.
Соңғы жылдары Сұлтанбек Қожановтың замандастары, Ә.Қоңыратбаев19, Ғ.Ахмедов20, Р.Сарғожиндердің 21 де естеліктерінде, оның өткір сөзді қаламгерлігі жайлы мәліметтер береді.
Сондай-ақ зерттеу жұмысын жазу барысында мынадай еңбектерді негізгі дерек ретінде нысанға ұстадық, олар, Сұлтанбек Қожановтың замандастары М.Шоқайдың Түркістанның қилы тағдыры 22. Туркестан под властью Советов 23 атты еңбектері, Г.Сафаровтың Колониальная революция Туркестанский период23, Қ.Кемеңгерұлының Таңдамалы24 шығармаларында, Н.Төреқұловтың Шығармалар: Дипломат 25, Заки Валиди Тоғанның Естеліктері 26 сияқты еңбектер қолданды.
Зерттеу әдістері. Бұл дипломдық жұмысты жазу барысында жинақтау, жүйелеу, салыстыру, талдау және тағы басқа зерттеу әдістері пайдаланды.
Зерттеу жұмысының құрылым.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, бес тақырыпшадан және қорытындыдан тұрады. Зерттеу жұмысының соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
І ТАРАУ СҰЛТАНБЕК ҚОЖАНОВТЫҢ ӨМІР ЖОЛЫНА СИПАТТАМА
1.1 Сұлтанбек Қожановтың өскен ортасы, балалық шағы
Атам қазақ қашан да белбеуден ат кетпеуін, ошағынан от кетпеуін, төрінен той тарамауын тілеген. Тәуелсіздік еншімізге тигелі талай арыстарымыздың атын тірілтіп, әруағын тербеттік. Әділдік бар жерде ғана елдік болады. Елдік бар жерде әділдік салтанат құрады.
Өсетін өркендейтін елдің бәрі де өткен тарихын құрметтеп, асыл перзенттерін ардақтап қадір тұтады.
Өз ұлын, өз ерлерін ескермесе, ел тегі қайдан алсын кемеңгерді деп Ілияс Жансүгіров айтқандай қиын қыстаудан елін қайтсем аман алып қаламын деп шарқ ұра еңіреген ерлер мен топ бастаған көсемдерді халық тағдыры өзі толғатып, отырған. Келелі елге лайықты ұлға халқымыз кемде болған емес 27.
Халқымыздың асыл ұлдарының бірі көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, қазақ елінің рухани таяныш - тірегі болған, елдің ел болып мемлекет болып аяқ басуына жан аямай үлес қосқан, ардақты азаматы Сұлтанбек Қожанов қасиетті Созақ ауданының топырағында, Қарт-Қаратау баурайында Ақсүмбеде туып өскен. Қарт –қаратаудың теріскей бетінде бір қиырда жатқан кіші – гірім елді мекен бір кездері әлемге аты шыққан қала болыпты. Ақбикеш атандырған осының барлығы қасиетті өлкенің тарихы тым терең Ақсүмбенің ежелгі аты – Хендохар қаласы болды. Хендохар қаласы бірте-бірте Моңғол шапқыншылығынан кейін ежелгі атынан айрыла бастады. Олар өздері сонда келгенше асқақтай қарап тұрған мұнараға Ақ соғым деген ат берді. Монғолша Ақ серге . Бұл атаулар қазақтарға кет әрі емес болатын. Қазекем де осы найзаның ұшын сүмбедеп атаған. Атақты шығыстанушы Бортольд осы Ақсүмбеге арнайы келіп, зерттеу жұмыстарын жүргізген. Оның жазған шығармасының үшінші томында мұнараның бұлай аталуы мұнда дін- мәдениеттің байланыстығынан деп атап көрсетті. Бір кездегі Хендохар атынан айырылып Ақсүмбе атағын алған мекенге Темірдің соғыс жорығы жазбасының авторы Низзам ад-дин Мами мен Шереф ад-дин Али Иезди келген кезде Ақсүмбе - Қарашық (Қаратау тауының биік жотасында сорайып тұрған мұнара қалпында тұр екен.)
Міне осы тарихы мол Ақсүмбеде Сұлтанбек Қожанов 1894 жылы 10 қыркүйекте дүниеге келді. Ақсүмбені ежелден мекен еткен халық қоңыраттар жәукімдер еді. Бұл қазіргі Созақ ауданының Қаратау ұжымдық бірлестігінің Ақсүмбе бөлімшесі болып табылады 28.
Жас кезінен алғыр, мән – жайды тез түсінетін, білімге құштар, Сұлтанбек арабша да хат танып білім алған. Кейбір деректерге қарағанда ол алдымен төрт жылдық орыс-қазақ мектебінде оқыған. Өзінің қолымен толтырылған анкетада 1913 жылы үш кластық училищені бітіргендігі жөнінде жазады. Онда өте жақсы оқып, көзге түсті, тіпті мұғалімдердің өзі Сұлтанбекке: Сенің бойыңда өзгелерге ұқсамайтын табиғи қабілет бар. Сонымен оқуыңды тежеме . Мұнан әрі жалғастыр. - деп ақыл қосты 29.
Үш кластық училищені аяқтаған соң, Ташкентке сапар шекті. Жас жігіттің бар арманы мұғалім болып ауылдағы сауатсыздықты жоюға үлес қосуды ойлаған. Ол шақта ұстаз болу, жас ұрпаққа дәріс беру – ең құрметті, ең сыйлы, қасиетті жұмыстардың бірі болып табылды. Оған қол жеткізу арман еді. Ол Ташкенттегі мұғалімдер семинариясына оқуға түседі. ¦лағатты ұстаздардан дәріс алып Карл Маркс, Фридрих Энгельс, Гегель секілді философтар мен үлкен ойшылдар туралы көптеген мағлұматтар алады. Осында жүрген кезде революция дүлейін сезінеді. Осы кезеңде қазақ азаматтарының ұлт – азаттық көтерілісінің куәсі болды. Ташкент қаласы сол кезде оқыған зиялы қауымының бас қосқан, әрқилы пікірталастардың ұясы болған кез еді. Мұндай ағымнан Сұлтанбек те шет қала алмады. Ептеп астыртын ұйымдарға да қатысып көрді. Мұғалімдердің топтасқан Кеңес деген жасырын ұйымының жұмысына қолқабыс тигізді. Мұның барлығы оның саяси көзқарасының қалыптасуына игі ықпалын тигізбей қоймады. Сұлтанбек Қожанов Мұғалімдер семинариясын 1916 жылы жақсы үлгеріммен аяқтап шығып, мақтау қағазымен бітірді.
Ташкенттегі мұғалімдер семинариясын мақтау қағазымен аяқтап келген соң, арнайы жолдамамен Әндіжан уезіндегі орыс-түзем мектебіне мұғалім болып орналасады. Бір жыл ішінде ол мұғалімдік жұмыс барысында көп нәрсені ұғынады. Халықтың тілін тауып жұмыс істеуді үлкен нәтижеге қол жеткізу деп түсінеді.
Сұлтанбек Қожанов ауыл ахуалын ондағы өз ұлтының балаларының сауатсыз қалып қалғанын көріп, жанашырлық танытып, басқа көзқараспен қарап, ауылда мектеп ашуға бірнеше маңызды істерге атсалысады.
1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс, 1917 жылғы ақпан- қазан төңкерілістері зерек жігітті қатты толғандырды. Ол халықтың жағдайын, мұң-мұқтажын оқыған, көзі ашық азаматтар қозғауы керек деген ойда болды. Қоғамдық жұмысқа Ташкент семинариясында жүрген кезден-ақ араласады. 1917 жылдан бастап Ташкентте шақырылып Бірлік туы газетін редакциялауға қатысады. 1917 жылдың соңы мен 1918 жылдарда Сұлтанбек Қожанов Жас Кеңес өкіметін нығайту ісіне, ол өкметті өз халқының мүддесі үшін пайдалануды мақсат етеді. Бұл кезеңнен бастап Сұлтанбек Қожановтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметтері басталады. Ташкентте педагогикалық оқу орнында сабақ бере жүріп, қоғамдық ұйымдастырушылық жұмыстарды қоса атқарды. Халыққа білім беруде қазақ институтын құрып, оның қабырғасында алғашқы 300 мұғалімді даярлап шығуға атсалысты. Сұлтанбек Қожановтың белсенді жұмыс атқарып, қызмет бабында тез шынығып көзге түскен және үздіксіз өсіп отырған жылдары 1919-1924 жылдар болды. Алғашқыда Түркістанға оралып, уездік оқу бөлімінде қызмет атқарды. Кеңестердің уездік съездін басқарып, уезд атқару комиссиясының төрағасы болып сайланды. 1920 жылы БКбП. қатарына өтіп, партиялық жоғары сайлау органдарына сайланады. Сырдария облыстық конференциясы оны обком (қоғамдық комитет) мүшесі етіп сайлайды. Содан соң ревком (революциялық комитет) төрағасы болады 30.
Сұлтанбек Қожановтың отбасында жұбайы Күләндә, 3 баласы болған. Қызы Зиба, ұлдары Нұрлан және Арыстан. Күләндә Қожанова АЛЖИР-дің көп қорлығын тартқан.
1.2. Сұлтанбек Қожановтың жергілікті халық арасында жүргізген ағартушылық жұмысы
Жиырмасыншы ғасырдың басында қазақ елінің қоғамдық қалпында, шаруашылығы мен рухани әлемінде бұрын – соңды болмаған елеулі серпіліс ерекше сипатта бой көрсетті. ¦шы қиырсыз Ресей империясының өміріндегі аласапыран өзгерістер, отаршылдық саясаттың ойрандары – бәрі-бәрі бұғаудағы ұзақ ұлыстардың бодандық шырмауынан бостандық шырқауына деген құлшыныс-құштарлығын оятты. ¦лттық сана сезімінің осы күрт жаңару –жаңғыру кезеңінде қилы тағдырлы қазақ халқының да тоғыз жолдың торабында тосын құбылыстардың тоғысында тұрғандығы түсінікті еді.
Ақиқатына жүгінсек жиырмасыншы жылдардағы партия, Кеңес қызметкерлерінің көбісі журналист болған, публицист болған. Уақыт оларды солай қалыптастырған. Қазақ әдебиеті мен баспасөзінің тарихында өзіне тиесілі орны бар тұлғалардың бірі Сұлтанбек Қожанов болып табылады.
Сұлтанбектің партия, Кеңес қызметтеріне белсене араласа жүріп, өз ойлары мен тұжырымдарын мерзімдік баспасөз беттерінде жиі жариялауы -негізінен алғанда 1920-1925 жылдар болып табылады 31.
Осы төрт – бес жыл ішінде Сұлтанбек Қожанов көптеген мақалалар, проблемалық материалдар, публицистикалық ой-талғамдар жариялайды. Оның жазғандары сол кезде үзбей шығып тұрған Ақ жол, Жас қайрат, Еңбекші Қазақ газеттерінде, Қызыл Қазақстан журналында жарық көріп жатты. Ақ жолда жарияланған бір қатар мақалаларының тақырыбына тоқтала кетсек: Аз күн (Ленин жөнінде) (№396), Жас буын жаңа жұрт – жаңа жолға түсіңіздер (№402), Көп сұмдықтың бірі (№480), Міндет ауырлады, шығу керек (№485), Қазақстан мен Қырғызстан ынтымақта болсын (№507), ¦лт мәселесі – іс мәселесі (№424), тағы басқа тақырыптың өзі айтып отырғандай, Сұлтанбек сол кезеңде ұлттың ерекшеліктеріне тоқтала отырып, барлық мәселелерге араласып, өз ойын білдіртіп отыруға тырысқан 32.
Қызыл Қазақстан журналының 1925 жылғы 2 нөмірінде Сұлтанбектің Жалаң ұрандардан іске өту керек деген мақаласын бастырды. Мақала өткір де ащы жазылған. Қазақ еліндегі былықшылық, ру таласы, билік таласына ашына жауап қатты. Сұлтанбек екі сөзінің бірінде жастарға сенім артты. Болашақ жастардікі екенін айтты. Ақ жол, Қызыл Қазақстан, Жас қайрат басылымдарында жастарға арналған көптеген мақалалары жарияланды. Мысалы Жас қайраттың 1925 жылғы қазанның 4-ші нөмірінде Жастар тәрбиесі еңбек жұртшылығына сүйенсек деген мақаласы басылды. Ол жастардың қоғамдағы рөлі, социализм жеңісін баянды етудегі міндеттер төңірегінде пікір білдірді 33.
1921-1922 жылдары Сұлтанбек елді сауаттандыру, мектептер ашу бағытында көптеген істер атқарды.
Сұлтанбек Қожанов 1920-1924 жылдар аралығында шығармашылық жұмыстар мен де біршама көбірек айналысты. Ол Сырдария облыстың ревкомының төрағасы қызметінде жүрген шағында В.И.Лениннің өмірбаянын қазақ тілінде шығарып, жариялады. Сондай-ақ еліміздің бірінші Конституциясында ұлттық елімізде шығарумен айналысты. Ол мұнымен қатар сол кезеңдерде Ақ жол газетінде ұйымдастырушылық қызметтерді және оған көп құрғатпай әртүрлі мәселелерді қозғайтын проблемалық мақалалар, өлеңдер, аудармалар жариялап отырды. Жалпы Сұлтанбек Қожанов ақын болайын, артымда том-том өлеңдер жинағын қалдырайын, әдебиеттің арғы бергісін зерттеп тастайын деп алдына мақсат қоймағаны айдан анық. Сұлтанбек Қожанов аудармамен де айналысып, 1924 жылы Ақ жол газетінің 2 нөмірінде Д.Бедныйдың Емен мен Сыналар Жауап деген мысалдарын аударып жариялады.
Сұлтанбек Қожанов өз жанынан өлеңде шығарып, Сол кездің әлеуметтік мәселелеріне ақын ретінде үн қоса білген. Ол сол жылдары Шынға ұқсаған пікірлер (Ақ жол 31.08.1924ж) , Қазақ мақалдарынан (Ақ жол 5.09.1924ж), Бұл кім? ( Ақ жол 28.07.1924ж), Нені айтайын? (Ақ жол 3.04.1924ж) тағыда басқа көптеген өлеңдер шығарып, баспасөз беттеріне жариялады 34.
Сұлтанбек Қожанов өзінің қысқа ғұмырында артына көлемі шағын болсада екі бірдей кітапшасын қалдырды. Оның алғашқы баспа жүзін көрген жеке кітапшасы – Есеп тану құралы (Арифметика І-бөлімі) 1924 жылы жарыққа шықса , оның өзі Советтік дәуірдегі алғашқы оқулықтардың бірі ретінде маңызды орын алды. Сұлтанбек Қожановтың 2-ші бір баспа көрген шағын кітапшасы – Кеңестік Түркістан автономиясының 10-жылдығына (1929ж.) атты еңбегі болып табылады. Ол сауаттандыру жұмыстары барысында халыққа білім беруде қазақ институтын ашып, оның қабырғасында алғашқы 300 мұғалімді даярлап шығаруға атсалысты. 1919-1924 жылдары үздіксіз өсіп, тез шынығып көзге түсіп, белсенді жұмыстар атқарды. Сұлтанбек Қожанов қашанда халықтың арасында біте қайнаса жүріп, олардың мұң-мұқтажын, сыр-қырын жетік білген азамат болды. Қай кезде болмасын айналасындағыларға қол ұшын беріп, демеп жүрген. Қазақ балаларын оқытуға, мектептер салуға, оларды мұғалім кадрларымен қамтамасыз ету мәселелерінде жан- жақты жолға қойып отырған. 1919 жылдың қараша айынан Ташкент қаласындағы педагогикалық училищеде, қысқа мерзімді педагогтық курстарға сабақ берді. Сол жылдары өлкелік партия көмитетінің басшыларына қазақ халқына білім беру институтын ашу жөнінде ұсыныс жасап отырды. Ол 1919 жылы Сырдария облысының алты уезінің орталығы болып табылатын – Түркістан қаласына уездік оқу бөліміне қызметке жіберілді. Жұмыс жүргізу барысында мектептердегі оқу процестерін жаңартуға ерекше көңіл бөлді. Білімсіз ел – тәуелсіз ел бола алмайтынын жақсы түсінген ол, халықтың өсуі мен кемелденуінің негізгі көзі - оқу, білім алу екендігін көрсетті 35.
Қазақ халқының қалыптасуына байланысты, қазақ халқына тән материалдық және рухани мәдениеттің сипатты белгілері де орнықты. Халықтың рухани байлығының негізін қалайтын саланың бірі – ағарту саласы болып табылады. Халықты ағарту ісі арқылы ғана басқа елдерге өзіміздің мәдениетімізді көрсете аламыз. Бұл қалыптасқан мәдениетте қазақ халқының ата-бабаларының мәдени қазыналарын қамтыған мәдениеті болды, және мәдениет орталықтары да болды. Сондай орталықтардың бірі - Түркістан қаласы болды.
Патша үкіметінің қазақ халқы жөніндегі саясаттың өз ерекшеліктері болды. Cондықтан Ресей патшалығы өзінің саяси мақсаттарына жету үшін өз саясатының түрін өзгертіп отырды. Патша империясының қазақ даласына өз ықпалын әрі қарай нығайту үшін, ең алдымен, патша үкіметінің қазақ жерін қарастыра отырып, Ресейдің миссионерлік бағытының кейбір беттеріне көңіл аударсақ мынадай жағдайды көреміз. Шет аймақтарда ашылған мектептердің бәрі де миссионерлік мақсатты ұстанғанын Өте құпия деген белгілі соғылған Ағарту министрліктерінің арнаулы нұсқауынан байқауға болады. Онда ... народное образование на окрайнах русской державой есть своего рода миссионерство.
... Миссионерство есть своего рода духовная война, воюющие стороны никогда не разглашают свой планы, - деп жазыпты 36.
Бұл миссионерлік саясатты патша үкіметі қазақ жерінде сол кезеңде кең тараған татар мәдениетімен оның ықпалына қарсы күресу әдістерінің бірі орыс тілін тарату, орысша сауаттандыру арқылы шешті. Ол үшін орыс-қазақ мектептерін ашуды таңдап алды, себебі халық бұхарасының идеологиясы мен мәдениетіне оқу орындары арқылы ықпал етуге болады. Сондай-ақ патша өкіметінің миссионерлері өз мақсатына жету үшін ағарту және орыстандыру саясатын қатар жүргізді.
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы орыс емес халықтарға білім беру мәселелерімен миссионер ғалым Н.И.Ильминский айналысқан. Ол халыққа білім беру мәселесінде өз жүйесін ұсынады.Бұл жүйенің мәнін ол өзінің бірқатар еңбектерінде баяндаған.
Н.И.Ильминский жүйесінің негізгі мақсаты - орыс емес халықтарды орыстандыру және оларды діні жөнінен де, тілі жөнінен де орыстармен мүлде қосып жіберу болды. Әсіресе ол орыстандыруды таратушы оның жетекші буыны деп сенді. Ғалым миссионердің пікірінше, ... Мектепті жазу мен цифр үйрететін орын деп қарамай, сонымен қатар пәрменді миссионерлік христиандық ағарту орны, деп білу керек болды
... Империялық үкімет мұнымен ғана шектелмей, 1876 жылы мұсылман мектептеріне орыс сыныптарын енгізу арқылы орыстандыру жөнінде тағы бір қадам жасады.
Отарлау кезеңінде, әсіресе, ХІХ-ХХ ғасырлар шебінде патшалық өкімет орындары сөз жөнінде мұсылман мектептерінің өміріне араласпау туралы мәлімдей отырып, іс жүзінде орыс-түземдік мектептерінің желісін кеңейтті және басқа шаралар арқылы медреселерде оқитын балалар санын азайтуға қол жеткізді. 1967 жылы реформаның өмірге енгізілуімен қатар ашыла бастаған орыс –түземдік аралас мектептердің отаршылдық мүддеден туындайтын түпкі саяси – миссионерлік мақсаты неғұрлым бұратана балалары орыс балаларымен араласып, оқыса соғұрлым орыстандыру саясаты да жылдамдайды деген тұжырымды негіздеген болатын .
Нақ осы мақсатпен патша өкіметі бірқатар шаралар жүргізуге
атап айтқанда барлық іс- қағаздарда қолданылып келген татар тілін, қазақ тілімен алмастыруға бет бұрды.
1906 жылдың аяғында Түркістанда келесі оқу орындары бар еді 37.
Түркістандағы 1906-1907 жылдардағы оқу орындары
Оқу орындарының аты
Оқу орындарының саны
Оқушылар саны
Еркектер гимназиясы
5
1949
Әйелдер гимназиясы
5
2451
Мұғалімдер семинариясы
1
87
Реалдық училищелер
1
387
Ташкент кодет корпусы
1
280
Марнинск училищесі (благотвр)
1
240
Кәсіптік училищелер
1
73
Қалалық училищелер
21
3091
Приходской училищелер
165
10728
Бастауыш және ауыл училищелері
89
10728
Орыс-түзем мектептері
82
3072
Темір жол училищелері
22
1977
Барлығы
395
29201
Осылайша, 1906 жылы өлкеде орыс орындары барлық оқу орындарынында 30 326 оқушысы бар 413-ін құрады ол соның 20 пайызы түземдік халықтың балалары еді 38.
Жоғары да айтып кеткендей, Сұлтанбек Қожанов осындай орыс оқу орындарының біріне ауылдан жіберіліп, оқыған болатын.
Осы орайда, 20-30 жылдардың қорлығын көріп, өзі де сол кезеңнің зардабын шеккен саяси-қайраткеріміз Қ.Кемеңгерұлының жасаған жорамалына тоқталсақ: Тарихи шолып өткендіктен мынадай қорытындыға еріксіз келеміз: Ресей үкіметі білім-өнерге пісіп, қатарлы ел болсын деген жоқ. Қазақты бірен-саран білімге сүйрегендік болса, оның негізі: әуелі қазақты жуасыту, одан кейін дінге аудару, ақыры келіп орыстандыру саясатынан шықты. ... 1917 жылға шейін дінге аудару, орыстандыру саясаты тайға таңба басқандай қазақ тұрмысының шаруа, рухани, мінез тарауларына үлкен із қалдырды. 39.
Кейбір мәліметтерге қарағанда, 1917 жылға қарай Қазақстанның территориясында 100 шақты шамасында жаңа әдістік мектептер жұмыс істеген40. Бұл мектептерді ұйымдастырушылар М.Сералин және Ж.Сейдалин басшылық ететін, Айқап журналының айналасында жиналған жергілікті демократиялық қайраткерлер болады 41, деген мәліметті атай келіп, -
... Осындай жаңа әдістемелік мектептер Түркістанда әлдеқайда тез дамыды, Сондықтан Түркістан генерал-губернаторы бірнеше жылдан соң, бұл мектептерді жою қиын болатынын және олардың Орта Азиядағы патшалық саясатқа зиянын тигізеді деп қорықты,-деп С.Зиманов өз еңбегінде анықтайды42.
Сұлтанбек Қожановтың қызметте жүрседе өзімен қызметтес, мұңдас адамдардан көмегін аямаған. Сол адамдардың бірі – М.Жұмабаев. 1923 жылы оның Ташкентте шыққан кітабының шығуына үлкен көмек көрсетіп, оған Мағжан өлеңдері туралы бір-екі ауыз сөз деп атаған кіріспе сөзінде: Мағжан Жұмабаевтің өлеңдері қазақ әдебиетінде үлкен орын алған деп санап басып отырмыз... Мағжан Жұмабаевтің өлеңдері әдебиет тарихындағы соңғы 10-15 жылдағы ағымдарды тексеруге жақсы құрал бола алады... Мағжан өлеңдерінің ішінде кез-келген марксизм дүниетанымына ұйқаспайтын жерлерін оқушылар көре салып үрікпей, көркемдік жағына, сыршылдық жағына, суреттеу жағына көбірек көз салуы керек, тарихи мәнісіне жете түсіну керек,- деп өзінің өлаңінің мазмұнына өз көзқарасын айта келіп, өлеңді оқыған кезде неге көңіл аудару керектігін ескертеді 43.
1929 жылы шілденің 14-інде болған тергеу протоколында М.Жұмабаев мынадай түсініктеме береді: ... 1923 жылы Ташкентке бардым, онда оқу – ағарту наркомы Қожановтың көмегімен Қазақ оқу-ағарту институтында оқытушы болып орналастым, әрі Қазақтың ғылыми комиссиясына мүше болып сайландым 44.
Сұлтанбек Қожановтың замандасы Д.Сарықұлов былай деп еске алады: 1930 жылы Қожанов Ташкенттегі САХИПИ-дің директоры болып тұрғанда қазақ жастарын оқуға көптеп тартқан еді. Сонда кейбіреулер, мәселен Орта Азия әскери округінің қолбасшысы Дыбенко, Қожановты ұлтшыл деп айыптағанды 45.
Қорыта келіп, ағартушылық салада қызмет істеген Сұлтанбек Қожановтың еңбегін жоғары бағалауға болады. Қазан төңкерілісінен кейін Түркістанның халқын ағартудағы жұмыстар халқымыздың көзін ашып, мәдениетіміздің алғашқы қадамдары болды.
ІІ ТАРАУ. СҰЛТАНБЕК ҚОЖАНОВТЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
2.1 Сұлтанбек Қожановтың Түркістан орталық Атқару Комитетіндегі саяси қызметі
Сұлтанбек Қожанов – Орта Азия мен Қазақстанның көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері. 1920 жылдан партия мүшесі. Ол Орта Азия мен Қазақстанның сол кездегі Сырдария (қазіргі Оңтүстік) мен Жетісу (қазіргі Тараз) өлкелерін біріктіретін атақты Түркістан Республикасының қайратты басшыларының бірі және Түркістан орталық атқару комитетінің төрағасының орынбасары, Түркістан Компартиясы Орталық Комитетінің бюро мүшесі, әр жылдары жер-су, оқу, ішкі істер халық комиссары болып жұмыс істеді. Сұлтанбек Қожанов 1924-1925 жылдары Қазақстан өлкелік Комитетінің екінші хатшысы болып жұмыс істеген, бірақ Қазақстанға Сталиннің қолшоқпары - Филип Исаевич Голощекин ( шын аты –жөні Шая Ицкович болған) келгеннен кейін қуылып, өмірінің соңына дейін Өзбекстан Компартиясы Орталық Комитетінің, Орталық Атқару Комитетінің мүшесі болып қызмет атқарды. Ташкенттегі әр алуан жоғары оқу орындарын алғашқы ұйымдастырушы, Орта Азия мен күллі елімізде мақта шаруашылығын басқарушылардың ең жігерлісі болған еді 46.
Сұлтанбек Қожанов Ташкент қаласында қызметте жүргенде қазақтың дарынды ақыны Мағжан Жұмабаевтың жинағында алғы сөз жазып, оның шығармашылығын жоғары бағалаған. Сұлтанбек Қожанов елдің ішіндегі жағдайымен жете таныс болған, әрі халқының ауыр халін көрген соң көзі ашық білімді де зерек тұлға ерте есейіп, билік басында жүрген қызметінде қолынан келгенінше халқының жоғын жоқтап, өзінің маңындағы билікте жүрген азаматтармен бірлесе жүріп ұжымның мәселесін көтеріп, барынша игі істер атқарды 47.
1919 жылдың қыркүйек айында ол Түркістан қаласында уездік оқу бөліміне қызмет атқаруға жіберілді. Бұл ұсынысты өзі де құп көрді. Себебі Түркістанда жолға қоятын мәселелер өте көп болып, бұл мәселелер оны әрдайым мазалап жүретін еді. Түркістанға келе сала мектептердегі оқу процесін жаңартуға, оларды білімді маман кадрлармен толықтыруға жан аямай кірісті. 1920 жылдың қыркүйегінде Түркістан өлкелік партия комитеті Сұлтанбекті шақырып, жер шаруашылығы Халық Комиссариатының басшылығына жібереді. Жер халықтікі деді ол. Ендеше оған шын мәнінде ие болатын солар. Қазақтың отырықшылыққа үйренетін кезі әлде қашан жетті 48.
Сол жылдың аяғында Түркістан Советтерінің Өлкелік тоғызыншы съезі болды. Мұнда жер мәселесі жөнінде арнаулы қарар қабылданбақшы болды. Мәселенің түйіні Түркістан өлкесіндегі халықтардың байырғы жайылым жерлері патшалы Россия кезінде, революция қарсаңында және революция жеңгеннен кейін әртүрлі еңбектермен алынып қойылған. Ал бұның есесіне шөбі шүйгін, тәуір жерлерге сырттан келгендер орналасып алды. Осыған орай елдің арасында наразылық сезімдері туа бастады. Сұлтанбек Қожанов осы отырықшы жергілікті халықтың жерлерін өздеріне қайтарып беру мәселесін көтеріп, халқының мұңын мұңдаған айбынды жанашыры еді. Қай мәселегеде бойлап еніп, оны қолма- қол шеше білетін. Сұлтанбек секілді партия сарбаздары Ташкентте саусақпен санарлықтай ғана еді. Халық арасындағы пәрменді жұмыстарды үлкен ұйымдастырушылық қабілеті оның есімін аз уақыт ішінде елге жайып таныта бастады 49.
1920-1921 жылдарда Сұлтанбектің таланты жарқырап көрінді. Советтер мен кеңестерде сөз сөйлеп, ойлы ұсыныстар мен өзгелерден ерекшеленді. Осы кезең ішінде ол Орталық комитет атқару басшысының мүшесі болып сайланды. Түркістан Советтерінің Өлкелік тоғызыншы съезінен соң ТурЦИК-тің президиум мүшесі болды. Қысқа уақыт аралығында Сұлтанбек Қожанов жер халық комиссары, сонан соң ішкі істер халық комиссары, одан кейін Түркістан Орталық атқару комитеті төрағасының орынбасары секілді жауапты жұмыстарды атқарды. Халықты жермен қамтамасыз ету отырықшылыққа үндеу өзінше бір майдан болса, ішкі істер халық комссарына жүктелер міндетте ұшаң-теңіз еді.
Түркістан өлкесіндегі тәртіпті орнықтыру, халық жаулары мен ымырасыз күрес жүргізу, адасқандарды жолға салып, көзін ашу мәселелерінде бір қатар игілікті жұмыстар атқарды. Сұлтанбек Қожанов революция көсемі Владимир Ильич Ленинмен жүздесіп, тікелей ақыл кеңесін тыңдап нұсқау алу бағытына ие болған қазақтардың бірі еді. РКП (б) – ның оныншы съезіне қатысу Сұлтанбек үшін үлкен сабақ болған еді. Елге зор шабытпен оралды. Сол жылдың аяғында Советтердің Бүкілресейлік тоғызыншы съезі өткізілетін болды да, оған Сұлтанбек тағы да делегат ретінде шақырылды. Съезде ішкі және сыртқы саясат туралы Бүкілресейлік Орталық атқару комитеті мен халық Комиссарлары Советтің есебін В.И.Ленин жасады. Жан – жақты терең талданған баяндама бойынша пікір –талас пен жарассөз басталды. Жарыссөзге Сұлтанбек Қожановта қатысты.Үзіліс кезінде В.И.Ленин шақырып алып: Жарайсың қызу қанды қырғыз! -деді. Сол сәтте Сұлтанбек те іле жауап қайтарып: Қызу қанды қырғыздар әлі далада жүр, Владимир Ильич, - дейді,- олар әлі сізге жеткен жоқ, бірақ келеді, өзіңізбен сөз жоқ кездеседі... 50.
Қысқа ғана әңгімелесу кезінде көсем Сұлтанбекке Сіз енді халық ағарту мәселелерімен айналысуыңыз керек, оған қабілетіңіз жететіні көрініп тұр, Түркістан халқы ендігі жерде түгел сауаттануы тиіс. Біз халықты неғұрлым тезірек сауаттандырсақ, соғұрлым жеңісімізге жетіп, оны баянды ете аламыз деп келтіреді.
Сұлтанбек Ташкентте жұмыс істеген жылдарында (1920-1924 жж) негізінен үш мәселеге ерекше көңіл аударғанын тарихи деректер дәлелдейді. Ол жер мәселесі туралы өз ойларын жасырмай, баспасөзде жарияланған мақалаларында жер туралы өзекті ой қозғай білді. Шаруаларға жерді бөліп беру, сол арқылы отырықшылыққа үйрету керектігін айтудан жалықпады.
Оқу-ағарту мәселелерінде назардан тыс қалған жоқ . Туған халқына шын жаны ашыған азамат қысқа мерзім ішінде қазақ ұл-қыздарының сауатын ашып, басқа елдердің мәдениетімен, әдет-ғұрпымен тезірек танысқанын арман етті. Сұлтанбектің жанына қатты батып, әрдайым мазасын алған өзекті мәселелердің бірі - ұлт мәселесі болды. Жиырмасыншы жылдардағы Түркістан өлкесінің жағдайы өте ауыр еді. Бұған дейін өзбек, қырғыз, қарақалпақ, татар, қазақ болып бөлінбей-ақ, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, ауызбіршілікте өмір сүріп келген Орта Азия халықтары арасында бірлі-жарым алауыздықтар байқалып жатты. 20-шы жылдардың басында Тұрар Рысқұлов басшылық еткен мұсылмандар бюросы жұмыс істеді. Оның құрамында көптеген ұлттың революционерлері, жалынды жетекшілер кірді. Солардың бірі – Сұлтанбек Қожанов болатын. 1921 жылы 20 сәуірде Орталық атқару Комитетінің кезекті сессиясы өткізілді. Сессияның күн тәртібінде ұлт мәселелері де қарастырылды. Жарыссөзге Сұлтанбек Қожанов та қатысып: Қырғыздарда (қазақтар) Бояушыны бояушы десе сақалын бояйды деген аталы сөз бар, - деп келтірді,- Бұны кейбір ұлт мәселелерін дұрыс түсіне білмейтін жолдастардың әрекетін ашып көрсету үшін әдейі айтып отырмыз. лттар тағдыры сөз, жай ғана айтылу керек болған соң ғана айтылып отыр деп ойлап қалмаңыздар. Бұл мәселе керек десеңіздер Түркістандағы Совет Өкіметінің не өмір сүруі не құрып кетуі туралы болып отыр. Бұған осылай қарауы керек. Әрбір саналы азамат мұнымен ойнауға тиіс емес, бұл өте маңызды шаруалардың бірі болып табылады... 51.
Сұлтанбек Қожанов Түркістан Орталық Атқару Комитетінің жанынан ұлт мәселелерімен айналысатын не бөлім, не арнаулы комиссия құрылуы керектігіне тоқталды. Сонда олар ұлттар мәселесін, олардың салт-дәстүрін, тілін, мәдениетін зерттеп және оларды үнемі реттеп отыратын еді. Өз халқының шын жанашыр ұлы екенін Сұлтанбек Қожанов 1923 жылы 9-12 маусым да өткен РКП (б) Орталық комитетінің ұлттық республикалар мен облыстардың жауапты қызметкерлерімен өткізілген төртінші кеңесте тағы да дәлелдеді. Бұл кеңесте де Сұлтанбек Түркістан халқының болашақ тағдары туралы ерекше алаңдатушылық танытты. Дәл осы кеңес үстінде Сұлтанбек Сталиннен мына тектес хат алды: Қожанов жолдас! Сіз бүгін өте жақсы айттыңыз. Егер сіз жергілікті жерде де осылайша жақсы жұмыс істейтін болсаңыз (мен әзірге бұған толық күмәндімін) мен сіздің досыңыз, жолдасыңыз болуға дайынмын И.Сталин 52.
Республикамыз ұлттық – территориялық, жағынан межеленгенге дейін бір қатар жауапты қызметтерде де болған Сұлтанбек Қожанов, 1920-1924 жылдар аралығында Түркістан Советтері мен Түркістан коммунистік партиясының барлық съездеріне РКП (б)-ның Х және ХІІІ съездеріне делегат болып қатысты. Осы жылдары ол көптеген партия, совет қайраткерлерін тәрбиелеп шығарды. Кейінірек Орта Азия және Қазақстан жастарының жалынды жетекшілері болған Ғани Мұратбаев, Садықбек Сапарбековтерді өз қолымен оқуға қабылдатып, үлкен өмірге жолдама бергендердің бірі болды. 1924 жылы 10 наурызда ұлттық территориялық межелеу саясатына байланысты кеңес өткізілді. Орта Азия Республикаларын межелеу жөніндегі территориялық комиссияның 1924 жылғы 17 тамыздағы пленумында да, Сұлтанбек қазақ халқының мүддесін қорғауға атсалысты. Оның қандай пікірде болғанын Түркістан газетінің 1924 жылғы 18 тамыздағы нөмірінде жариялаған мақаласынан толық аңғаруға болады. Біріктіру процестері, - деп жазды ол, -ұлттық территорялық межелеудің маңызын төмендете алмайды, оның үстіне, олар қайта құрған республикалар тарихында оңтайлы рөл атқаруға негізделген: келешекте олар Советтік республикалар одағының толыққанды мүшелігіне өтетін болады. Мұның өзі Советтердің ұлт саясатының шынайы іс жүзіндегі сипатын куәландыратын болады 53.
1924-1925 жылдары Түркістан советтік республикасы өмір сүруін тоқтатып, Орта Азия республикасының межеленуі болып өтті. Қазақстан РСФСР құрамындағы автономиялық советтік мемлекет болды. Осыған орай қазақ халқының арасынан ең лайық деген азаматтарды жауапты қызметтерге тағайындады. 1924 жылдың соңында Сұлтанбек Қожанов РКП (б) қазақ облыстық комитетінің хатшылығына сайланды. Бұл кездегі Қазақ АССР-ның құрамына республиканың қазіргі оңтүстік облыстары – Алматы, Талдықорған, Жамбыл, Шымкент, Қызылорда мен Қарақалпақ автономиялы облысы енгізіліп, Орынбор губерниясы да Қазақстаннан бөлінді.Сұлтанбек Қожановқа РКП (б) орталық комитетінен қазақ жауапты қызметкерлерінің жікке, топқа, руға бөлінуін батыл жойып, партия қатарына тығыз топтастыру жайлы нұсқау беріледі. Сұлтанбек Қожанов – қай кезде де, қай жұмыста да жерге бөліну, жүзге бөліну сияқты төмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Халықтар Достығы университеті
Оңтүстік Қазақстан педагогикалық институты
Тарих кафедрасы
Мамандығы: 050114 -Тарих
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Сұланбек Қожановтың өмірі мен саяси қызметі
Ғылыми жетекшісі: Орындаған:
Оразов Қ.Ю. 114-42 топ студенті
т.ғ.к., профессор __________________ Ешентаев Жанболат
______________2008 жыл.
Бақылау: Қорғауға жіберілді:
ТО меңгерушісі Кафедра меңгерушісі
___________Н.Д.Каменских т.ғ.к., доцент
Найманбаев Б.Р._________
______________2008 жыл. ______________2008 жыл.
Шымкент 2008
СҰЛТАНБЕК ҚОЖАНОВТЫҢ ӨМІРІ МЕН САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
І ТАРАУ СҰЛТАНБЕК ҚОЖАНОВТЫҢ ӨМІР ЖОЛЫНА СИПАТТАМА
1.1 Сұлтанбек Қожановтың өскен ортасы, балалық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Сұлтанбек Қожановтың жергілікті халық арасында жүргізген
ағартушылық жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
ІІ ТАРАУ СҰЛТАНБЕК ҚОЖАНОВТЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК – САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
2.1. Сұлтанбек Қожановтың Түркістан Орталық Атқару Комитетіндегі
саяси қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Сұлтанбек Қожановтың Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.3 Сұлтанбек Қожановтың Ұлтшыл – ауытқушы ретінде
айыпталуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .54
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқы өзінің сан жылдар бойы аңсаған мемлекеттік егемендігіне жетіп, тәуелсіз ел ретінде қалыптаса бастады.Тәуелсіз мемлекетіміздің құрылуы – Қазақ халқының талай ғасырларға созылған ұлт-азаттық күресінің заңды нәтижесі болып табылады.Қазан революциясынан кейін халықтың мәдениетін көтеруде, әсіресе ағартушылық салада, халыққа білім берудің жаңа жүйесі қалыптасты. Бері келе тоталитаризмнің идеялық саясаты қазақ жерінің тарихын, негізгі тарихы болып келген КСРО тарихының қосымша құралы ретінде оқылып, санамыздан ата-бабаларымыздың мәдени рухани тарихын мүлдем өшіруге тырысты. Ал, ол үшін ең алдымен, халықтың бет тұтарлары болып табылатын зиялыларымызды жоюды мақсат етті. Елі үшін халқына қызмет еткен қазақ зиялыларының өзі халқының тәуелсіздігін қалай алу керектігін ойлап, сол үшін күреске түсіп, Халық жауы аталып, өмірден қыршын кетуі әлі толық зерттеліп болған жоқ.
Қазақ елінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаев айтқандай: Қазіргі тарих бетін ақтарып қарасақ, қазақтар біздің ғасырдың 20-30 жылдарында да айдалада бостан –босқа қырыла бермепті, саяси жүйеге қару алып күресіпті.
Қазақтар талай жерде тұтасымен қырылып кетуге шақ қалды. Бірақ өмірге құштарлық, азаттыққа құштарлық қайтадан жығылған еңсені көтеріп, тәуекелге бел буғызды 1.
ХХ ғасырдың басында қазақ халқы саяси арендаға азаттық пен тәуелсіздіктің күрес жолына ағартушылыққа, елдікке, елдің мемлекет ретінде қалыптасып дамуына ат салыса күрескен ірі қоғам қайраткерлерін, зиялы азаматтарын шығарды.
Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен асқан білімділік деңгейімен, рухани парасаттылығымен суырылып шыққан Алаш азаматтары ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының тұңғыш қарлығаштары бола білді.
Шәкәрім Құдайбергенұлы, Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Сұлтанбек Қожанов және т.б. бұл тізімді осылай жалғастыра беруге болады.
Шын мәнінде олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы алып адамдарды қажет еткен заманның бірі болды. Әрі осыған орай өздерінің ойлау, болжау қасиеттері ерекше, энциклопедиялық білім, талғам – танымдары жан – жақты алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман еді. Бірақ көп жылдар бойы Кеңес үкіметі жүргізген озбырлықпен қырып–жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орыны толмас жұтаңдыққа ұшырап, дамуға үлкен нұқсан келтірді. Соның тікелей кесірінен Қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған ірі тұлғаларымызды Байшыл, Кертартпа, Діншілдер деп ойдан шығарылған жалған айып тағылды.
Олардың бай мұраларын зерттеуге цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап, марксистік – лениндік идеология қазақ халқының дарынды дара перзенттерінің аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке қажетсіз санап, жетпіс жылдан астам мерзімге жоққа шығарды.
Тәуелсіздікке қол жеткізген қазақ жұртына есімдері тарихта беймәлім болып келген алаш азаматтарының қайтып оралуы халқымыздың сана-сезімін бір сілкіндіріп, рухани өмірімізге өлшеусіз серпін бергені тарихи ақиқат. Міне, сондықтан да біртуар ұрпақтарымыздың өмірі мен халық үшін атқарған қызметін жан жақты терең зерттеу, олардың әр қайсысын халық арасында насихаттау, бүгінгі күннің көкейтесті өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Тәуелсіздікке жеткізген жол бірсыдырғы болған жоқ. Ол асқар асулардан, қилы белестерден тұрады.
Бүгінгі таңдағы ұлттық санадағы терең өзгерістер, әкімшіл -әміршіл жүйе жылдарындағы орныққан кейбір қатаң танымдарға сын көзбен қарауды қалыптастыруға бағыт ұстады.
Өз өмірін өз қалауынша құру құқысынан айырған тәуелді халықтар көзімен қарауға тиісті болды. Сондықтанда қазақ тарихындағы ұлт-азаттық көтерілістерге , феодалдық – монархиялық, жалпы ұлттық қозғалыстарға Буржуазиялық - ұтшылдық, жеке немесе топтық қарсылықтарға ¦лттық ауытқушылық халықтың өз қарапайым құқықтарын қанағаттандыруын талап еткен ұсыныстарға Қазақ ұлтшылдығы сияқты өмірлік шындықтан алшақ,түптеп келгенде ұлттың өз азаттылығына деген табиғи ұмтылысын тұншықтыру мақсаттан туындаған айдарлар тағылды 2.
Тәуелсіз Қазақстан елін құру жағдайында ұлттық сананың қалыптасуы, қазақ
этносының тарихи өткенін зерделеудің мейлінше қажеттілігін танытады. Соңғы кезге дейін қазақ этносының тарихы қазақ этносының жекелеген индивидиумдар мен тарихи үрдістер субьектілері тұрғысынан қаралған жоқ. Қоғамдық саяси қайраткерлердің ұлттың зиялы қауым өкілдерінің, тіпті қазақ арасында аса танымал белгілі мемлекеттік қызметтегі адамдардың есімдері 30-шы жылдардан бастау алған тотолитарлық жүйенің арнайы жүргізген шаралары кезінде әдейі ұмыттырылды. Кеңестік дәуірдегі зерттеулерде жекелеген тұлғалардың азаттық жолындағы қасиетті де, қасіретті күрес өз ұлтына деген қызметі, өмір жолдарын зерттеу күні кешеге дейін сыңаржақты бағаланып, оған тарихи шындық тұрғысынан қарауға мүмкіндік бермеді.
Патшалық Ресейдің отарлау саясаты ХХ ғасырдың басында өзінің шарықтау шегіне жеткен еді. Отарлық езгі күшейген сайын, езілген халықтың қарсыласу қозғалысы да белсенді түрде арта түсті. Бұл жерде тарихты халық жасайды, десек те, жеке тұлғалардың халық арасынан шығып, оларды жаңа ұмтылыстарға, үрдістерге бастайтынын ұмытпағанымыз жөн. Ел басына күн туып, ұлттық тәуелділік және кемсітушілік пен ұлттық құқықсыздықтарды қазақ халқы басынан кешіріп жатқанда қазақ халқының қалыптасып үлгерген зиялы қауымының бей-жай қалуы мүмкін емес нәрсе еді.
Қазақ қоғамында ұлт –азаттық қозғалысын дамытуға еңбек сіңірген, халықтың ұлттық сана –сезімін оятуға, оның рухани жағынан өрлеуіне белсене араласқан жарқын жандар аз болған жоқ. 3.
Құт дарыған құнарлы Түркістан топырағында халқым деп қабырғасы қайысып, қазағым деп қан жұтып, ел тағдырын ойлағанда ет жүрегі езіліп, ұлтым деп ұйқысын ұмытып, бүкіл саналы ғұмырын өзі туған еліне арнаған Сұлтанбек Қожановтың өмірі мен алуан қырлы саяси-мемлекеттік қызметі соңғы уақытқа дейін зерттелінбей, тарихымыздан тиісті бағасын ала алмай келеді.
Сұлтанбек Қожанов 1916 жылдан 1937 жылдар аралығында ірі мемлекеттік істерге араласып, соның бел ортасында жүрді.
Сұлтанбек Қожанов – Қазақстан мен Орта Азия халықтарының ХХ ғасырдың 20-шы жылдарындағы тарихында өзіндік орны бар, ерекше роль атқарған саяси қайраткерлердің бірі, сондықтан да тақырыптың өзектілігі, оның бүгінгі тарихымыз үшін қажеттілігі ешқандай күмән келтірмейді. ХХ ғасырдың басындағы мемлекеттік көкейтесті мәселелерге белсене араласып, ұлттық мүддені еш ауқытта да есінін шығармаған қайраткерлеріміздің тарихы жазылатын мезгіл бүгінде туғанын ескергеніміз жөн.
Жұмыстың мақсаты мен міндетттері.
Жұмыстың басты мақсаты Сұлтанбек Қожановтың мәдени – ағартушылық қайраткер ретінде, халықты ағарту мен мәдениетін дамыту үстіндегі ролін 20-30 жылдары Республикада қалыптасқан экономикалық саяси- мәдени және әлеуметтік жағдайлармен байланыстырып, жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан зерттей отырып, бағалау болып табылады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық ауқымы.
1920-1937 жылдар аралығын суреттейді. Зерттеу жұмысымызда Сұлтанбек Қожановтың саяси-ағартушы қайраткер болып сомдалуына себепші болған жағдайларға үңіліп, ағартушылық қызметін кеңінен талдап, Түркістан Республикасының кезеңіндегі қоғамдық – саяси қызметіне тоқталып, оның Каз Крайкомдағы қызметіне баға берілген. Қайраткердің сол тұста шығатын жергілікті баспасөз беттері, яғни Бірлік туы мен Ақ жол газеттерінің тағдырындағы рөлін анықтаймыз. С.Қожановты ¦лтшыл-ауытқушы ретінде айыпталуындағы шындық негіздерге сүйеніп, қателіктерді ашамыз. Сондай-ақ, Сұлтанбек Қожановтың Қазақстан Республикасындағы қызметі мен оның өмірінің соңғы жылдарына тоқталамыз.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы. Сұлтанбек Қожановтың қоғамдық-қайраткер, әдебиетші, сыншыл-публицистік, ақындық еңбектерін арнауы қарастырып, зерттелген еңбектер барысы жөніндегі игі қадам жасағаны да белгілі.
Кеңестік- тоталитарлық жылдары зерттелген кейбір ғылыми еңбектерде Сұлтанбек Қожанов ресми түрде толық ақталғанан кейін де, тоталитарлық көзқараспен төмендегідей сыналды: ...Қазақстан париясының Совет орындарындағы жауапты қызметте отырған Сұлтанбек Қожанов, С.Садуақасовтар 1924 жылы баспадан шыққан М.Жұмабаевтың таңдамалы шығармасының жинағына кіріспе сөз жазып, ол жинақты мадақтады4. Кейбір еңбектерде Сұлтанбек Қожановтың саяси қызметіне қысқаша тоқталған5. Бірақ ол еңбектерде Сұлтанбек Қожановты ұлтшыл, пантүрікшіл деп айыптап, оның саяси қызметіне тоталитарлық көзқараспен сыншыл баға береді. Сондықтан бұл еңбектердің қазіргі демократиялық көзқарас қалыптасқан тұста бүгінгі күн талабына сай келмейді деп есептейміз.
Ең алғаш Сұлтанбек Қожановты ақтағаннан кейін, оның саяси өмірінің ақтаңдақ беттерін ашып көрсеткен, қайраткерлік саяси тұлғасын сомдап, саяси өмірінің барлық сатысына тоқталған ғалымдар Б.Қойшыбаев 6, Ж.Әлмішұлы 7, М.С.Бурабаев 8, Өзбекстан ғалымы Р.Я.Раджапова 9 болады.
Сондай-ақ, республикамыздың саяси өміріндегі Сұлтанбек Қожановтың қайраткерлік рөлін қазіргі тарихи көзқарас тұрғысында көрсеткен ғалымдар К.Нүрпейісов 10, Т.Омарбеков 11 пен М.Қойгелдиев бірлесіп жазған еңбегінде 12, О.Қоңыратбаев 13, Т.Жұртбаев 14 болып табылады.
Ал, зерттеуші Сімтіков Жомарттың Сұлтанбек Қожановтың қоғамдық-саяси мемлекеттік қызметі (Түркістан кезеңі, 1916-1924 жж.) деген тақырыпқа жазылған тарих ғылымының кондидаты дәрежесін алу үшін зерттелген еңбегі Сұлтанбек Қожановтың туған кезінен бастап Совет өкіметі орнаған кездегі Түркістандағы саяси қайраткерлік қызметіне толық мәлімет бере алады 15.
Сұлтанбек Қожановтың әдеби мұрасын зерттеуге үлкен үлес қосқан ғалымдар Т.Қожакеев пен А.Шәріпов. Т.Қожакеев өзінің еңбегінде алғаш рет қарастырып отырған қайраткеріміздің ақындық қырын аша келе, оның өз жұртының қамқоршысы екендігіне, дарынды әдебиетші екендігіне көзімізді жеткізді 16. А.Шәріпов Сұлтанбек Қожановтың әдеби-публицистикалық мұрасы деген тақырыпта зерттелген дессертациялық жұмысы Сұлтанбек Қожановтың әдеби-шығармашылық мұрасын, публицистік шығармаларын толық зерттеп, оған филологиялық сын берген 17.
Белгілі жазушы Сұлтанбек Қожановтың замандасы Сәбит Мұқановтың еңбектеріне тоқталсақ, ол ағартушы қайраткердің адамгершілік қасиеттерін көрсете келіп, заман талабына сай тоталитарлық көзқараспен сынаған18. Бірақ жазушының тоталитарлық көзқарас дегенмен ағартушылық мінез-құлқына, адамгершілігіне замандасы ретінде баға беру өте құнды дерек болып табылады. Себебі қазіргі демократиялық кезеңде өткен тарихымызға көз салатын болсақ, біз осындай сын деректерден бізге қалдырған мұрасына ғана негіздеп тарихымыздың қалтарыста қалған беттерін болашақ үшін аша аламыз.
Соңғы жылдары Сұлтанбек Қожановтың замандастары, Ә.Қоңыратбаев19, Ғ.Ахмедов20, Р.Сарғожиндердің 21 де естеліктерінде, оның өткір сөзді қаламгерлігі жайлы мәліметтер береді.
Сондай-ақ зерттеу жұмысын жазу барысында мынадай еңбектерді негізгі дерек ретінде нысанға ұстадық, олар, Сұлтанбек Қожановтың замандастары М.Шоқайдың Түркістанның қилы тағдыры 22. Туркестан под властью Советов 23 атты еңбектері, Г.Сафаровтың Колониальная революция Туркестанский период23, Қ.Кемеңгерұлының Таңдамалы24 шығармаларында, Н.Төреқұловтың Шығармалар: Дипломат 25, Заки Валиди Тоғанның Естеліктері 26 сияқты еңбектер қолданды.
Зерттеу әдістері. Бұл дипломдық жұмысты жазу барысында жинақтау, жүйелеу, салыстыру, талдау және тағы басқа зерттеу әдістері пайдаланды.
Зерттеу жұмысының құрылым.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, бес тақырыпшадан және қорытындыдан тұрады. Зерттеу жұмысының соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
І ТАРАУ СҰЛТАНБЕК ҚОЖАНОВТЫҢ ӨМІР ЖОЛЫНА СИПАТТАМА
1.1 Сұлтанбек Қожановтың өскен ортасы, балалық шағы
Атам қазақ қашан да белбеуден ат кетпеуін, ошағынан от кетпеуін, төрінен той тарамауын тілеген. Тәуелсіздік еншімізге тигелі талай арыстарымыздың атын тірілтіп, әруағын тербеттік. Әділдік бар жерде ғана елдік болады. Елдік бар жерде әділдік салтанат құрады.
Өсетін өркендейтін елдің бәрі де өткен тарихын құрметтеп, асыл перзенттерін ардақтап қадір тұтады.
Өз ұлын, өз ерлерін ескермесе, ел тегі қайдан алсын кемеңгерді деп Ілияс Жансүгіров айтқандай қиын қыстаудан елін қайтсем аман алып қаламын деп шарқ ұра еңіреген ерлер мен топ бастаған көсемдерді халық тағдыры өзі толғатып, отырған. Келелі елге лайықты ұлға халқымыз кемде болған емес 27.
Халқымыздың асыл ұлдарының бірі көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, қазақ елінің рухани таяныш - тірегі болған, елдің ел болып мемлекет болып аяқ басуына жан аямай үлес қосқан, ардақты азаматы Сұлтанбек Қожанов қасиетті Созақ ауданының топырағында, Қарт-Қаратау баурайында Ақсүмбеде туып өскен. Қарт –қаратаудың теріскей бетінде бір қиырда жатқан кіші – гірім елді мекен бір кездері әлемге аты шыққан қала болыпты. Ақбикеш атандырған осының барлығы қасиетті өлкенің тарихы тым терең Ақсүмбенің ежелгі аты – Хендохар қаласы болды. Хендохар қаласы бірте-бірте Моңғол шапқыншылығынан кейін ежелгі атынан айрыла бастады. Олар өздері сонда келгенше асқақтай қарап тұрған мұнараға Ақ соғым деген ат берді. Монғолша Ақ серге . Бұл атаулар қазақтарға кет әрі емес болатын. Қазекем де осы найзаның ұшын сүмбедеп атаған. Атақты шығыстанушы Бортольд осы Ақсүмбеге арнайы келіп, зерттеу жұмыстарын жүргізген. Оның жазған шығармасының үшінші томында мұнараның бұлай аталуы мұнда дін- мәдениеттің байланыстығынан деп атап көрсетті. Бір кездегі Хендохар атынан айырылып Ақсүмбе атағын алған мекенге Темірдің соғыс жорығы жазбасының авторы Низзам ад-дин Мами мен Шереф ад-дин Али Иезди келген кезде Ақсүмбе - Қарашық (Қаратау тауының биік жотасында сорайып тұрған мұнара қалпында тұр екен.)
Міне осы тарихы мол Ақсүмбеде Сұлтанбек Қожанов 1894 жылы 10 қыркүйекте дүниеге келді. Ақсүмбені ежелден мекен еткен халық қоңыраттар жәукімдер еді. Бұл қазіргі Созақ ауданының Қаратау ұжымдық бірлестігінің Ақсүмбе бөлімшесі болып табылады 28.
Жас кезінен алғыр, мән – жайды тез түсінетін, білімге құштар, Сұлтанбек арабша да хат танып білім алған. Кейбір деректерге қарағанда ол алдымен төрт жылдық орыс-қазақ мектебінде оқыған. Өзінің қолымен толтырылған анкетада 1913 жылы үш кластық училищені бітіргендігі жөнінде жазады. Онда өте жақсы оқып, көзге түсті, тіпті мұғалімдердің өзі Сұлтанбекке: Сенің бойыңда өзгелерге ұқсамайтын табиғи қабілет бар. Сонымен оқуыңды тежеме . Мұнан әрі жалғастыр. - деп ақыл қосты 29.
Үш кластық училищені аяқтаған соң, Ташкентке сапар шекті. Жас жігіттің бар арманы мұғалім болып ауылдағы сауатсыздықты жоюға үлес қосуды ойлаған. Ол шақта ұстаз болу, жас ұрпаққа дәріс беру – ең құрметті, ең сыйлы, қасиетті жұмыстардың бірі болып табылды. Оған қол жеткізу арман еді. Ол Ташкенттегі мұғалімдер семинариясына оқуға түседі. ¦лағатты ұстаздардан дәріс алып Карл Маркс, Фридрих Энгельс, Гегель секілді философтар мен үлкен ойшылдар туралы көптеген мағлұматтар алады. Осында жүрген кезде революция дүлейін сезінеді. Осы кезеңде қазақ азаматтарының ұлт – азаттық көтерілісінің куәсі болды. Ташкент қаласы сол кезде оқыған зиялы қауымының бас қосқан, әрқилы пікірталастардың ұясы болған кез еді. Мұндай ағымнан Сұлтанбек те шет қала алмады. Ептеп астыртын ұйымдарға да қатысып көрді. Мұғалімдердің топтасқан Кеңес деген жасырын ұйымының жұмысына қолқабыс тигізді. Мұның барлығы оның саяси көзқарасының қалыптасуына игі ықпалын тигізбей қоймады. Сұлтанбек Қожанов Мұғалімдер семинариясын 1916 жылы жақсы үлгеріммен аяқтап шығып, мақтау қағазымен бітірді.
Ташкенттегі мұғалімдер семинариясын мақтау қағазымен аяқтап келген соң, арнайы жолдамамен Әндіжан уезіндегі орыс-түзем мектебіне мұғалім болып орналасады. Бір жыл ішінде ол мұғалімдік жұмыс барысында көп нәрсені ұғынады. Халықтың тілін тауып жұмыс істеуді үлкен нәтижеге қол жеткізу деп түсінеді.
Сұлтанбек Қожанов ауыл ахуалын ондағы өз ұлтының балаларының сауатсыз қалып қалғанын көріп, жанашырлық танытып, басқа көзқараспен қарап, ауылда мектеп ашуға бірнеше маңызды істерге атсалысады.
1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс, 1917 жылғы ақпан- қазан төңкерілістері зерек жігітті қатты толғандырды. Ол халықтың жағдайын, мұң-мұқтажын оқыған, көзі ашық азаматтар қозғауы керек деген ойда болды. Қоғамдық жұмысқа Ташкент семинариясында жүрген кезден-ақ араласады. 1917 жылдан бастап Ташкентте шақырылып Бірлік туы газетін редакциялауға қатысады. 1917 жылдың соңы мен 1918 жылдарда Сұлтанбек Қожанов Жас Кеңес өкіметін нығайту ісіне, ол өкметті өз халқының мүддесі үшін пайдалануды мақсат етеді. Бұл кезеңнен бастап Сұлтанбек Қожановтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметтері басталады. Ташкентте педагогикалық оқу орнында сабақ бере жүріп, қоғамдық ұйымдастырушылық жұмыстарды қоса атқарды. Халыққа білім беруде қазақ институтын құрып, оның қабырғасында алғашқы 300 мұғалімді даярлап шығуға атсалысты. Сұлтанбек Қожановтың белсенді жұмыс атқарып, қызмет бабында тез шынығып көзге түскен және үздіксіз өсіп отырған жылдары 1919-1924 жылдар болды. Алғашқыда Түркістанға оралып, уездік оқу бөлімінде қызмет атқарды. Кеңестердің уездік съездін басқарып, уезд атқару комиссиясының төрағасы болып сайланды. 1920 жылы БКбП. қатарына өтіп, партиялық жоғары сайлау органдарына сайланады. Сырдария облыстық конференциясы оны обком (қоғамдық комитет) мүшесі етіп сайлайды. Содан соң ревком (революциялық комитет) төрағасы болады 30.
Сұлтанбек Қожановтың отбасында жұбайы Күләндә, 3 баласы болған. Қызы Зиба, ұлдары Нұрлан және Арыстан. Күләндә Қожанова АЛЖИР-дің көп қорлығын тартқан.
1.2. Сұлтанбек Қожановтың жергілікті халық арасында жүргізген ағартушылық жұмысы
Жиырмасыншы ғасырдың басында қазақ елінің қоғамдық қалпында, шаруашылығы мен рухани әлемінде бұрын – соңды болмаған елеулі серпіліс ерекше сипатта бой көрсетті. ¦шы қиырсыз Ресей империясының өміріндегі аласапыран өзгерістер, отаршылдық саясаттың ойрандары – бәрі-бәрі бұғаудағы ұзақ ұлыстардың бодандық шырмауынан бостандық шырқауына деген құлшыныс-құштарлығын оятты. ¦лттық сана сезімінің осы күрт жаңару –жаңғыру кезеңінде қилы тағдырлы қазақ халқының да тоғыз жолдың торабында тосын құбылыстардың тоғысында тұрғандығы түсінікті еді.
Ақиқатына жүгінсек жиырмасыншы жылдардағы партия, Кеңес қызметкерлерінің көбісі журналист болған, публицист болған. Уақыт оларды солай қалыптастырған. Қазақ әдебиеті мен баспасөзінің тарихында өзіне тиесілі орны бар тұлғалардың бірі Сұлтанбек Қожанов болып табылады.
Сұлтанбектің партия, Кеңес қызметтеріне белсене араласа жүріп, өз ойлары мен тұжырымдарын мерзімдік баспасөз беттерінде жиі жариялауы -негізінен алғанда 1920-1925 жылдар болып табылады 31.
Осы төрт – бес жыл ішінде Сұлтанбек Қожанов көптеген мақалалар, проблемалық материалдар, публицистикалық ой-талғамдар жариялайды. Оның жазғандары сол кезде үзбей шығып тұрған Ақ жол, Жас қайрат, Еңбекші Қазақ газеттерінде, Қызыл Қазақстан журналында жарық көріп жатты. Ақ жолда жарияланған бір қатар мақалаларының тақырыбына тоқтала кетсек: Аз күн (Ленин жөнінде) (№396), Жас буын жаңа жұрт – жаңа жолға түсіңіздер (№402), Көп сұмдықтың бірі (№480), Міндет ауырлады, шығу керек (№485), Қазақстан мен Қырғызстан ынтымақта болсын (№507), ¦лт мәселесі – іс мәселесі (№424), тағы басқа тақырыптың өзі айтып отырғандай, Сұлтанбек сол кезеңде ұлттың ерекшеліктеріне тоқтала отырып, барлық мәселелерге араласып, өз ойын білдіртіп отыруға тырысқан 32.
Қызыл Қазақстан журналының 1925 жылғы 2 нөмірінде Сұлтанбектің Жалаң ұрандардан іске өту керек деген мақаласын бастырды. Мақала өткір де ащы жазылған. Қазақ еліндегі былықшылық, ру таласы, билік таласына ашына жауап қатты. Сұлтанбек екі сөзінің бірінде жастарға сенім артты. Болашақ жастардікі екенін айтты. Ақ жол, Қызыл Қазақстан, Жас қайрат басылымдарында жастарға арналған көптеген мақалалары жарияланды. Мысалы Жас қайраттың 1925 жылғы қазанның 4-ші нөмірінде Жастар тәрбиесі еңбек жұртшылығына сүйенсек деген мақаласы басылды. Ол жастардың қоғамдағы рөлі, социализм жеңісін баянды етудегі міндеттер төңірегінде пікір білдірді 33.
1921-1922 жылдары Сұлтанбек елді сауаттандыру, мектептер ашу бағытында көптеген істер атқарды.
Сұлтанбек Қожанов 1920-1924 жылдар аралығында шығармашылық жұмыстар мен де біршама көбірек айналысты. Ол Сырдария облыстың ревкомының төрағасы қызметінде жүрген шағында В.И.Лениннің өмірбаянын қазақ тілінде шығарып, жариялады. Сондай-ақ еліміздің бірінші Конституциясында ұлттық елімізде шығарумен айналысты. Ол мұнымен қатар сол кезеңдерде Ақ жол газетінде ұйымдастырушылық қызметтерді және оған көп құрғатпай әртүрлі мәселелерді қозғайтын проблемалық мақалалар, өлеңдер, аудармалар жариялап отырды. Жалпы Сұлтанбек Қожанов ақын болайын, артымда том-том өлеңдер жинағын қалдырайын, әдебиеттің арғы бергісін зерттеп тастайын деп алдына мақсат қоймағаны айдан анық. Сұлтанбек Қожанов аудармамен де айналысып, 1924 жылы Ақ жол газетінің 2 нөмірінде Д.Бедныйдың Емен мен Сыналар Жауап деген мысалдарын аударып жариялады.
Сұлтанбек Қожанов өз жанынан өлеңде шығарып, Сол кездің әлеуметтік мәселелеріне ақын ретінде үн қоса білген. Ол сол жылдары Шынға ұқсаған пікірлер (Ақ жол 31.08.1924ж) , Қазақ мақалдарынан (Ақ жол 5.09.1924ж), Бұл кім? ( Ақ жол 28.07.1924ж), Нені айтайын? (Ақ жол 3.04.1924ж) тағыда басқа көптеген өлеңдер шығарып, баспасөз беттеріне жариялады 34.
Сұлтанбек Қожанов өзінің қысқа ғұмырында артына көлемі шағын болсада екі бірдей кітапшасын қалдырды. Оның алғашқы баспа жүзін көрген жеке кітапшасы – Есеп тану құралы (Арифметика І-бөлімі) 1924 жылы жарыққа шықса , оның өзі Советтік дәуірдегі алғашқы оқулықтардың бірі ретінде маңызды орын алды. Сұлтанбек Қожановтың 2-ші бір баспа көрген шағын кітапшасы – Кеңестік Түркістан автономиясының 10-жылдығына (1929ж.) атты еңбегі болып табылады. Ол сауаттандыру жұмыстары барысында халыққа білім беруде қазақ институтын ашып, оның қабырғасында алғашқы 300 мұғалімді даярлап шығаруға атсалысты. 1919-1924 жылдары үздіксіз өсіп, тез шынығып көзге түсіп, белсенді жұмыстар атқарды. Сұлтанбек Қожанов қашанда халықтың арасында біте қайнаса жүріп, олардың мұң-мұқтажын, сыр-қырын жетік білген азамат болды. Қай кезде болмасын айналасындағыларға қол ұшын беріп, демеп жүрген. Қазақ балаларын оқытуға, мектептер салуға, оларды мұғалім кадрларымен қамтамасыз ету мәселелерінде жан- жақты жолға қойып отырған. 1919 жылдың қараша айынан Ташкент қаласындағы педагогикалық училищеде, қысқа мерзімді педагогтық курстарға сабақ берді. Сол жылдары өлкелік партия көмитетінің басшыларына қазақ халқына білім беру институтын ашу жөнінде ұсыныс жасап отырды. Ол 1919 жылы Сырдария облысының алты уезінің орталығы болып табылатын – Түркістан қаласына уездік оқу бөліміне қызметке жіберілді. Жұмыс жүргізу барысында мектептердегі оқу процестерін жаңартуға ерекше көңіл бөлді. Білімсіз ел – тәуелсіз ел бола алмайтынын жақсы түсінген ол, халықтың өсуі мен кемелденуінің негізгі көзі - оқу, білім алу екендігін көрсетті 35.
Қазақ халқының қалыптасуына байланысты, қазақ халқына тән материалдық және рухани мәдениеттің сипатты белгілері де орнықты. Халықтың рухани байлығының негізін қалайтын саланың бірі – ағарту саласы болып табылады. Халықты ағарту ісі арқылы ғана басқа елдерге өзіміздің мәдениетімізді көрсете аламыз. Бұл қалыптасқан мәдениетте қазақ халқының ата-бабаларының мәдени қазыналарын қамтыған мәдениеті болды, және мәдениет орталықтары да болды. Сондай орталықтардың бірі - Түркістан қаласы болды.
Патша үкіметінің қазақ халқы жөніндегі саясаттың өз ерекшеліктері болды. Cондықтан Ресей патшалығы өзінің саяси мақсаттарына жету үшін өз саясатының түрін өзгертіп отырды. Патша империясының қазақ даласына өз ықпалын әрі қарай нығайту үшін, ең алдымен, патша үкіметінің қазақ жерін қарастыра отырып, Ресейдің миссионерлік бағытының кейбір беттеріне көңіл аударсақ мынадай жағдайды көреміз. Шет аймақтарда ашылған мектептердің бәрі де миссионерлік мақсатты ұстанғанын Өте құпия деген белгілі соғылған Ағарту министрліктерінің арнаулы нұсқауынан байқауға болады. Онда ... народное образование на окрайнах русской державой есть своего рода миссионерство.
... Миссионерство есть своего рода духовная война, воюющие стороны никогда не разглашают свой планы, - деп жазыпты 36.
Бұл миссионерлік саясатты патша үкіметі қазақ жерінде сол кезеңде кең тараған татар мәдениетімен оның ықпалына қарсы күресу әдістерінің бірі орыс тілін тарату, орысша сауаттандыру арқылы шешті. Ол үшін орыс-қазақ мектептерін ашуды таңдап алды, себебі халық бұхарасының идеологиясы мен мәдениетіне оқу орындары арқылы ықпал етуге болады. Сондай-ақ патша өкіметінің миссионерлері өз мақсатына жету үшін ағарту және орыстандыру саясатын қатар жүргізді.
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы орыс емес халықтарға білім беру мәселелерімен миссионер ғалым Н.И.Ильминский айналысқан. Ол халыққа білім беру мәселесінде өз жүйесін ұсынады.Бұл жүйенің мәнін ол өзінің бірқатар еңбектерінде баяндаған.
Н.И.Ильминский жүйесінің негізгі мақсаты - орыс емес халықтарды орыстандыру және оларды діні жөнінен де, тілі жөнінен де орыстармен мүлде қосып жіберу болды. Әсіресе ол орыстандыруды таратушы оның жетекші буыны деп сенді. Ғалым миссионердің пікірінше, ... Мектепті жазу мен цифр үйрететін орын деп қарамай, сонымен қатар пәрменді миссионерлік христиандық ағарту орны, деп білу керек болды
... Империялық үкімет мұнымен ғана шектелмей, 1876 жылы мұсылман мектептеріне орыс сыныптарын енгізу арқылы орыстандыру жөнінде тағы бір қадам жасады.
Отарлау кезеңінде, әсіресе, ХІХ-ХХ ғасырлар шебінде патшалық өкімет орындары сөз жөнінде мұсылман мектептерінің өміріне араласпау туралы мәлімдей отырып, іс жүзінде орыс-түземдік мектептерінің желісін кеңейтті және басқа шаралар арқылы медреселерде оқитын балалар санын азайтуға қол жеткізді. 1967 жылы реформаның өмірге енгізілуімен қатар ашыла бастаған орыс –түземдік аралас мектептердің отаршылдық мүддеден туындайтын түпкі саяси – миссионерлік мақсаты неғұрлым бұратана балалары орыс балаларымен араласып, оқыса соғұрлым орыстандыру саясаты да жылдамдайды деген тұжырымды негіздеген болатын .
Нақ осы мақсатпен патша өкіметі бірқатар шаралар жүргізуге
атап айтқанда барлық іс- қағаздарда қолданылып келген татар тілін, қазақ тілімен алмастыруға бет бұрды.
1906 жылдың аяғында Түркістанда келесі оқу орындары бар еді 37.
Түркістандағы 1906-1907 жылдардағы оқу орындары
Оқу орындарының аты
Оқу орындарының саны
Оқушылар саны
Еркектер гимназиясы
5
1949
Әйелдер гимназиясы
5
2451
Мұғалімдер семинариясы
1
87
Реалдық училищелер
1
387
Ташкент кодет корпусы
1
280
Марнинск училищесі (благотвр)
1
240
Кәсіптік училищелер
1
73
Қалалық училищелер
21
3091
Приходской училищелер
165
10728
Бастауыш және ауыл училищелері
89
10728
Орыс-түзем мектептері
82
3072
Темір жол училищелері
22
1977
Барлығы
395
29201
Осылайша, 1906 жылы өлкеде орыс орындары барлық оқу орындарынында 30 326 оқушысы бар 413-ін құрады ол соның 20 пайызы түземдік халықтың балалары еді 38.
Жоғары да айтып кеткендей, Сұлтанбек Қожанов осындай орыс оқу орындарының біріне ауылдан жіберіліп, оқыған болатын.
Осы орайда, 20-30 жылдардың қорлығын көріп, өзі де сол кезеңнің зардабын шеккен саяси-қайраткеріміз Қ.Кемеңгерұлының жасаған жорамалына тоқталсақ: Тарихи шолып өткендіктен мынадай қорытындыға еріксіз келеміз: Ресей үкіметі білім-өнерге пісіп, қатарлы ел болсын деген жоқ. Қазақты бірен-саран білімге сүйрегендік болса, оның негізі: әуелі қазақты жуасыту, одан кейін дінге аудару, ақыры келіп орыстандыру саясатынан шықты. ... 1917 жылға шейін дінге аудару, орыстандыру саясаты тайға таңба басқандай қазақ тұрмысының шаруа, рухани, мінез тарауларына үлкен із қалдырды. 39.
Кейбір мәліметтерге қарағанда, 1917 жылға қарай Қазақстанның территориясында 100 шақты шамасында жаңа әдістік мектептер жұмыс істеген40. Бұл мектептерді ұйымдастырушылар М.Сералин және Ж.Сейдалин басшылық ететін, Айқап журналының айналасында жиналған жергілікті демократиялық қайраткерлер болады 41, деген мәліметті атай келіп, -
... Осындай жаңа әдістемелік мектептер Түркістанда әлдеқайда тез дамыды, Сондықтан Түркістан генерал-губернаторы бірнеше жылдан соң, бұл мектептерді жою қиын болатынын және олардың Орта Азиядағы патшалық саясатқа зиянын тигізеді деп қорықты,-деп С.Зиманов өз еңбегінде анықтайды42.
Сұлтанбек Қожановтың қызметте жүрседе өзімен қызметтес, мұңдас адамдардан көмегін аямаған. Сол адамдардың бірі – М.Жұмабаев. 1923 жылы оның Ташкентте шыққан кітабының шығуына үлкен көмек көрсетіп, оған Мағжан өлеңдері туралы бір-екі ауыз сөз деп атаған кіріспе сөзінде: Мағжан Жұмабаевтің өлеңдері қазақ әдебиетінде үлкен орын алған деп санап басып отырмыз... Мағжан Жұмабаевтің өлеңдері әдебиет тарихындағы соңғы 10-15 жылдағы ағымдарды тексеруге жақсы құрал бола алады... Мағжан өлеңдерінің ішінде кез-келген марксизм дүниетанымына ұйқаспайтын жерлерін оқушылар көре салып үрікпей, көркемдік жағына, сыршылдық жағына, суреттеу жағына көбірек көз салуы керек, тарихи мәнісіне жете түсіну керек,- деп өзінің өлаңінің мазмұнына өз көзқарасын айта келіп, өлеңді оқыған кезде неге көңіл аудару керектігін ескертеді 43.
1929 жылы шілденің 14-інде болған тергеу протоколында М.Жұмабаев мынадай түсініктеме береді: ... 1923 жылы Ташкентке бардым, онда оқу – ағарту наркомы Қожановтың көмегімен Қазақ оқу-ағарту институтында оқытушы болып орналастым, әрі Қазақтың ғылыми комиссиясына мүше болып сайландым 44.
Сұлтанбек Қожановтың замандасы Д.Сарықұлов былай деп еске алады: 1930 жылы Қожанов Ташкенттегі САХИПИ-дің директоры болып тұрғанда қазақ жастарын оқуға көптеп тартқан еді. Сонда кейбіреулер, мәселен Орта Азия әскери округінің қолбасшысы Дыбенко, Қожановты ұлтшыл деп айыптағанды 45.
Қорыта келіп, ағартушылық салада қызмет істеген Сұлтанбек Қожановтың еңбегін жоғары бағалауға болады. Қазан төңкерілісінен кейін Түркістанның халқын ағартудағы жұмыстар халқымыздың көзін ашып, мәдениетіміздің алғашқы қадамдары болды.
ІІ ТАРАУ. СҰЛТАНБЕК ҚОЖАНОВТЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
2.1 Сұлтанбек Қожановтың Түркістан орталық Атқару Комитетіндегі саяси қызметі
Сұлтанбек Қожанов – Орта Азия мен Қазақстанның көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері. 1920 жылдан партия мүшесі. Ол Орта Азия мен Қазақстанның сол кездегі Сырдария (қазіргі Оңтүстік) мен Жетісу (қазіргі Тараз) өлкелерін біріктіретін атақты Түркістан Республикасының қайратты басшыларының бірі және Түркістан орталық атқару комитетінің төрағасының орынбасары, Түркістан Компартиясы Орталық Комитетінің бюро мүшесі, әр жылдары жер-су, оқу, ішкі істер халық комиссары болып жұмыс істеді. Сұлтанбек Қожанов 1924-1925 жылдары Қазақстан өлкелік Комитетінің екінші хатшысы болып жұмыс істеген, бірақ Қазақстанға Сталиннің қолшоқпары - Филип Исаевич Голощекин ( шын аты –жөні Шая Ицкович болған) келгеннен кейін қуылып, өмірінің соңына дейін Өзбекстан Компартиясы Орталық Комитетінің, Орталық Атқару Комитетінің мүшесі болып қызмет атқарды. Ташкенттегі әр алуан жоғары оқу орындарын алғашқы ұйымдастырушы, Орта Азия мен күллі елімізде мақта шаруашылығын басқарушылардың ең жігерлісі болған еді 46.
Сұлтанбек Қожанов Ташкент қаласында қызметте жүргенде қазақтың дарынды ақыны Мағжан Жұмабаевтың жинағында алғы сөз жазып, оның шығармашылығын жоғары бағалаған. Сұлтанбек Қожанов елдің ішіндегі жағдайымен жете таныс болған, әрі халқының ауыр халін көрген соң көзі ашық білімді де зерек тұлға ерте есейіп, билік басында жүрген қызметінде қолынан келгенінше халқының жоғын жоқтап, өзінің маңындағы билікте жүрген азаматтармен бірлесе жүріп ұжымның мәселесін көтеріп, барынша игі істер атқарды 47.
1919 жылдың қыркүйек айында ол Түркістан қаласында уездік оқу бөліміне қызмет атқаруға жіберілді. Бұл ұсынысты өзі де құп көрді. Себебі Түркістанда жолға қоятын мәселелер өте көп болып, бұл мәселелер оны әрдайым мазалап жүретін еді. Түркістанға келе сала мектептердегі оқу процесін жаңартуға, оларды білімді маман кадрлармен толықтыруға жан аямай кірісті. 1920 жылдың қыркүйегінде Түркістан өлкелік партия комитеті Сұлтанбекті шақырып, жер шаруашылығы Халық Комиссариатының басшылығына жібереді. Жер халықтікі деді ол. Ендеше оған шын мәнінде ие болатын солар. Қазақтың отырықшылыққа үйренетін кезі әлде қашан жетті 48.
Сол жылдың аяғында Түркістан Советтерінің Өлкелік тоғызыншы съезі болды. Мұнда жер мәселесі жөнінде арнаулы қарар қабылданбақшы болды. Мәселенің түйіні Түркістан өлкесіндегі халықтардың байырғы жайылым жерлері патшалы Россия кезінде, революция қарсаңында және революция жеңгеннен кейін әртүрлі еңбектермен алынып қойылған. Ал бұның есесіне шөбі шүйгін, тәуір жерлерге сырттан келгендер орналасып алды. Осыған орай елдің арасында наразылық сезімдері туа бастады. Сұлтанбек Қожанов осы отырықшы жергілікті халықтың жерлерін өздеріне қайтарып беру мәселесін көтеріп, халқының мұңын мұңдаған айбынды жанашыры еді. Қай мәселегеде бойлап еніп, оны қолма- қол шеше білетін. Сұлтанбек секілді партия сарбаздары Ташкентте саусақпен санарлықтай ғана еді. Халық арасындағы пәрменді жұмыстарды үлкен ұйымдастырушылық қабілеті оның есімін аз уақыт ішінде елге жайып таныта бастады 49.
1920-1921 жылдарда Сұлтанбектің таланты жарқырап көрінді. Советтер мен кеңестерде сөз сөйлеп, ойлы ұсыныстар мен өзгелерден ерекшеленді. Осы кезең ішінде ол Орталық комитет атқару басшысының мүшесі болып сайланды. Түркістан Советтерінің Өлкелік тоғызыншы съезінен соң ТурЦИК-тің президиум мүшесі болды. Қысқа уақыт аралығында Сұлтанбек Қожанов жер халық комиссары, сонан соң ішкі істер халық комиссары, одан кейін Түркістан Орталық атқару комитеті төрағасының орынбасары секілді жауапты жұмыстарды атқарды. Халықты жермен қамтамасыз ету отырықшылыққа үндеу өзінше бір майдан болса, ішкі істер халық комссарына жүктелер міндетте ұшаң-теңіз еді.
Түркістан өлкесіндегі тәртіпті орнықтыру, халық жаулары мен ымырасыз күрес жүргізу, адасқандарды жолға салып, көзін ашу мәселелерінде бір қатар игілікті жұмыстар атқарды. Сұлтанбек Қожанов революция көсемі Владимир Ильич Ленинмен жүздесіп, тікелей ақыл кеңесін тыңдап нұсқау алу бағытына ие болған қазақтардың бірі еді. РКП (б) – ның оныншы съезіне қатысу Сұлтанбек үшін үлкен сабақ болған еді. Елге зор шабытпен оралды. Сол жылдың аяғында Советтердің Бүкілресейлік тоғызыншы съезі өткізілетін болды да, оған Сұлтанбек тағы да делегат ретінде шақырылды. Съезде ішкі және сыртқы саясат туралы Бүкілресейлік Орталық атқару комитеті мен халық Комиссарлары Советтің есебін В.И.Ленин жасады. Жан – жақты терең талданған баяндама бойынша пікір –талас пен жарассөз басталды. Жарыссөзге Сұлтанбек Қожановта қатысты.Үзіліс кезінде В.И.Ленин шақырып алып: Жарайсың қызу қанды қырғыз! -деді. Сол сәтте Сұлтанбек те іле жауап қайтарып: Қызу қанды қырғыздар әлі далада жүр, Владимир Ильич, - дейді,- олар әлі сізге жеткен жоқ, бірақ келеді, өзіңізбен сөз жоқ кездеседі... 50.
Қысқа ғана әңгімелесу кезінде көсем Сұлтанбекке Сіз енді халық ағарту мәселелерімен айналысуыңыз керек, оған қабілетіңіз жететіні көрініп тұр, Түркістан халқы ендігі жерде түгел сауаттануы тиіс. Біз халықты неғұрлым тезірек сауаттандырсақ, соғұрлым жеңісімізге жетіп, оны баянды ете аламыз деп келтіреді.
Сұлтанбек Ташкентте жұмыс істеген жылдарында (1920-1924 жж) негізінен үш мәселеге ерекше көңіл аударғанын тарихи деректер дәлелдейді. Ол жер мәселесі туралы өз ойларын жасырмай, баспасөзде жарияланған мақалаларында жер туралы өзекті ой қозғай білді. Шаруаларға жерді бөліп беру, сол арқылы отырықшылыққа үйрету керектігін айтудан жалықпады.
Оқу-ағарту мәселелерінде назардан тыс қалған жоқ . Туған халқына шын жаны ашыған азамат қысқа мерзім ішінде қазақ ұл-қыздарының сауатын ашып, басқа елдердің мәдениетімен, әдет-ғұрпымен тезірек танысқанын арман етті. Сұлтанбектің жанына қатты батып, әрдайым мазасын алған өзекті мәселелердің бірі - ұлт мәселесі болды. Жиырмасыншы жылдардағы Түркістан өлкесінің жағдайы өте ауыр еді. Бұған дейін өзбек, қырғыз, қарақалпақ, татар, қазақ болып бөлінбей-ақ, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, ауызбіршілікте өмір сүріп келген Орта Азия халықтары арасында бірлі-жарым алауыздықтар байқалып жатты. 20-шы жылдардың басында Тұрар Рысқұлов басшылық еткен мұсылмандар бюросы жұмыс істеді. Оның құрамында көптеген ұлттың революционерлері, жалынды жетекшілер кірді. Солардың бірі – Сұлтанбек Қожанов болатын. 1921 жылы 20 сәуірде Орталық атқару Комитетінің кезекті сессиясы өткізілді. Сессияның күн тәртібінде ұлт мәселелері де қарастырылды. Жарыссөзге Сұлтанбек Қожанов та қатысып: Қырғыздарда (қазақтар) Бояушыны бояушы десе сақалын бояйды деген аталы сөз бар, - деп келтірді,- Бұны кейбір ұлт мәселелерін дұрыс түсіне білмейтін жолдастардың әрекетін ашып көрсету үшін әдейі айтып отырмыз. лттар тағдыры сөз, жай ғана айтылу керек болған соң ғана айтылып отыр деп ойлап қалмаңыздар. Бұл мәселе керек десеңіздер Түркістандағы Совет Өкіметінің не өмір сүруі не құрып кетуі туралы болып отыр. Бұған осылай қарауы керек. Әрбір саналы азамат мұнымен ойнауға тиіс емес, бұл өте маңызды шаруалардың бірі болып табылады... 51.
Сұлтанбек Қожанов Түркістан Орталық Атқару Комитетінің жанынан ұлт мәселелерімен айналысатын не бөлім, не арнаулы комиссия құрылуы керектігіне тоқталды. Сонда олар ұлттар мәселесін, олардың салт-дәстүрін, тілін, мәдениетін зерттеп және оларды үнемі реттеп отыратын еді. Өз халқының шын жанашыр ұлы екенін Сұлтанбек Қожанов 1923 жылы 9-12 маусым да өткен РКП (б) Орталық комитетінің ұлттық республикалар мен облыстардың жауапты қызметкерлерімен өткізілген төртінші кеңесте тағы да дәлелдеді. Бұл кеңесте де Сұлтанбек Түркістан халқының болашақ тағдары туралы ерекше алаңдатушылық танытты. Дәл осы кеңес үстінде Сұлтанбек Сталиннен мына тектес хат алды: Қожанов жолдас! Сіз бүгін өте жақсы айттыңыз. Егер сіз жергілікті жерде де осылайша жақсы жұмыс істейтін болсаңыз (мен әзірге бұған толық күмәндімін) мен сіздің досыңыз, жолдасыңыз болуға дайынмын И.Сталин 52.
Республикамыз ұлттық – территориялық, жағынан межеленгенге дейін бір қатар жауапты қызметтерде де болған Сұлтанбек Қожанов, 1920-1924 жылдар аралығында Түркістан Советтері мен Түркістан коммунистік партиясының барлық съездеріне РКП (б)-ның Х және ХІІІ съездеріне делегат болып қатысты. Осы жылдары ол көптеген партия, совет қайраткерлерін тәрбиелеп шығарды. Кейінірек Орта Азия және Қазақстан жастарының жалынды жетекшілері болған Ғани Мұратбаев, Садықбек Сапарбековтерді өз қолымен оқуға қабылдатып, үлкен өмірге жолдама бергендердің бірі болды. 1924 жылы 10 наурызда ұлттық территориялық межелеу саясатына байланысты кеңес өткізілді. Орта Азия Республикаларын межелеу жөніндегі территориялық комиссияның 1924 жылғы 17 тамыздағы пленумында да, Сұлтанбек қазақ халқының мүддесін қорғауға атсалысты. Оның қандай пікірде болғанын Түркістан газетінің 1924 жылғы 18 тамыздағы нөмірінде жариялаған мақаласынан толық аңғаруға болады. Біріктіру процестері, - деп жазды ол, -ұлттық территорялық межелеудің маңызын төмендете алмайды, оның үстіне, олар қайта құрған республикалар тарихында оңтайлы рөл атқаруға негізделген: келешекте олар Советтік республикалар одағының толыққанды мүшелігіне өтетін болады. Мұның өзі Советтердің ұлт саясатының шынайы іс жүзіндегі сипатын куәландыратын болады 53.
1924-1925 жылдары Түркістан советтік республикасы өмір сүруін тоқтатып, Орта Азия республикасының межеленуі болып өтті. Қазақстан РСФСР құрамындағы автономиялық советтік мемлекет болды. Осыған орай қазақ халқының арасынан ең лайық деген азаматтарды жауапты қызметтерге тағайындады. 1924 жылдың соңында Сұлтанбек Қожанов РКП (б) қазақ облыстық комитетінің хатшылығына сайланды. Бұл кездегі Қазақ АССР-ның құрамына республиканың қазіргі оңтүстік облыстары – Алматы, Талдықорған, Жамбыл, Шымкент, Қызылорда мен Қарақалпақ автономиялы облысы енгізіліп, Орынбор губерниясы да Қазақстаннан бөлінді.Сұлтанбек Қожановқа РКП (б) орталық комитетінен қазақ жауапты қызметкерлерінің жікке, топқа, руға бөлінуін батыл жойып, партия қатарына тығыз топтастыру жайлы нұсқау беріледі. Сұлтанбек Қожанов – қай кезде де, қай жұмыста да жерге бөліну, жүзге бөліну сияқты төмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz