Ш. Құдайбердіұлының «Әділ-Мария» романындағы басты кейіпкерлер бейнесінің сомдалуы және оны орта мектепте оқыту
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1 Ш. Құдайбердіұлының «Әділ . Мария» романының зерттелуі ... ... ..11
2 Ш. Құдайбердіұлының «Әділ . Мария» романындағы басты
кейіпкерлер бейнесінің сомдалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
3 Жазушының көркем шығарма жасаудағы тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
4 4 Шәкәрім шығармаларын орта мектепте меңгерту әдістемесі ... ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
1 Ш. Құдайбердіұлының «Әділ . Мария» романының зерттелуі ... ... ..11
2 Ш. Құдайбердіұлының «Әділ . Мария» романындағы басты
кейіпкерлер бейнесінің сомдалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
3 Жазушының көркем шығарма жасаудағы тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
4 4 Шәкәрім шығармаларын орта мектепте меңгерту әдістемесі ... ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
Зерттеу жұмысына сипаттама. Әдебиеттер тоғысындағы жаһандану үрдісіне бағыт бұрған заманда ұлтымыздың рухани өресін биіктеткен жазушылардың қалдырған мұрасына қайта үңілу, оның тағылымдық мәнін қайта зерделеу – заман тудырып отырған қажеттілік. Шәкәрім Құдайбердіұлының әдеби мұрасының түп қазығы – «ақ жүрек», «таза ақыл», «адал еңбек» иесі түзу адамды қалыптастыру, сол арқылы қоғамды түзеу. Ар ілімін адамдық сапаның алдына шығарып бүкіл поэзиялық туындыларына өзек еткен Шәкәрім тағылымы бүгінгі күн үшін де аса қажетті әрі көкейкесті мәселе болып отыр. Ұлы Абайдың ізбасары бола отырып, ұстазы жеткен деңгейде қалып қоймай өзгеше өрнек тауып, қайталанбас қолтаңба қалдыруының өзі – Шәкәрім Құдайбердіұлының ұлылығын айғақтайтын басты белгі болып табылады. Жаратылысқа деген сенім мен сүйіспеншілікті махаббат пен мейірімнің, жақсылықтың көзі ретінде бағалау арқылы қалың жұртын өмірді сүюге, адамды аялауға үндеген.
Диплом жұмысында Шәкәрім Құдайбердіұлының «Әділ-Мария» романының зерттелуіне, романдағы басты кейіпкерлер бейнесінің жасалуына, жазушының тілі, стилі шеберлігіне сипаттама беріледі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ш.Құдайбердіұлы жетпіс үш жасына дейін өзінің көп жылдар бойы қаламгерлік тұғырында қазақ әдебиетіне қалтқысыз қызмет етті десе болады. Ақын әдебиетіміздің көп жанрына еңбек сіңірді. Қазақ романдарын бүгінгі жеткен биігін сөз еткенде, Ш.Құдайбердіұлынсыз елестету мүмкін емес. Әсіресе, ақынның «Әділ-Мария» тақырыбына қалам тербеген және дастандары жайында жазған, бүгінгі замандас өмірін бейнелеген туындылары – әдебиетіміздің қымбат қазынасына қосылған елеулі үлес болып табылып, жазушының әдебиеттегі орнын одан сайын биіктете түседі.
Ол – қазақ әдебиетінің аса талантты қаламгері, әдеби тіліміздің дамуына, кемелденуіне ерекше үлес қосқан жазушы. Оның қаламынан қазақтың көптеген поэмалары, дастандары, өлеңдері, мақалалары қайта жаңғырып, құлпырып шықты. Кен іздеген барлаушы секілді Шәкәрім халық тілінің тереңде жатқан неше алуан қазынасын таба білді. Ол әдебиетімізге сөз қолданудың сан салалы үйлесімді үлгілерін әкелді. Шәкәрімнің әрбір шығармасынан маңызды оқиғалар, қызғылықты характерлер ғана табылып қоймай, тіліміздің жаңа қырлары, мол мүмкіншіліктері таныла түседі.
Қаламгердің «Әділ-Мария» романындағы күрделі тақырыптарды дүниетанымдық тұрғыдан көркем бейнелеу үлгісін ғылыми саралау – бүгінгі қазақ романдарынан бастау көздерін анықтауға негіз болады. «Әділ-Мария» романы қазақтың ғана емес, жалпы адамзаттық ақыл-ой дүниесімен астасып жататындығымен құнды болып келеді. Шәкәрім Құдайбердіұлының көп қырлы шығармашылығы тақырыптық мазмұны, көркемдік болмысы алуан түрлі, әрі
Диплом жұмысында Шәкәрім Құдайбердіұлының «Әділ-Мария» романының зерттелуіне, романдағы басты кейіпкерлер бейнесінің жасалуына, жазушының тілі, стилі шеберлігіне сипаттама беріледі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ш.Құдайбердіұлы жетпіс үш жасына дейін өзінің көп жылдар бойы қаламгерлік тұғырында қазақ әдебиетіне қалтқысыз қызмет етті десе болады. Ақын әдебиетіміздің көп жанрына еңбек сіңірді. Қазақ романдарын бүгінгі жеткен биігін сөз еткенде, Ш.Құдайбердіұлынсыз елестету мүмкін емес. Әсіресе, ақынның «Әділ-Мария» тақырыбына қалам тербеген және дастандары жайында жазған, бүгінгі замандас өмірін бейнелеген туындылары – әдебиетіміздің қымбат қазынасына қосылған елеулі үлес болып табылып, жазушының әдебиеттегі орнын одан сайын биіктете түседі.
Ол – қазақ әдебиетінің аса талантты қаламгері, әдеби тіліміздің дамуына, кемелденуіне ерекше үлес қосқан жазушы. Оның қаламынан қазақтың көптеген поэмалары, дастандары, өлеңдері, мақалалары қайта жаңғырып, құлпырып шықты. Кен іздеген барлаушы секілді Шәкәрім халық тілінің тереңде жатқан неше алуан қазынасын таба білді. Ол әдебиетімізге сөз қолданудың сан салалы үйлесімді үлгілерін әкелді. Шәкәрімнің әрбір шығармасынан маңызды оқиғалар, қызғылықты характерлер ғана табылып қоймай, тіліміздің жаңа қырлары, мол мүмкіншіліктері таныла түседі.
Қаламгердің «Әділ-Мария» романындағы күрделі тақырыптарды дүниетанымдық тұрғыдан көркем бейнелеу үлгісін ғылыми саралау – бүгінгі қазақ романдарынан бастау көздерін анықтауға негіз болады. «Әділ-Мария» романы қазақтың ғана емес, жалпы адамзаттық ақыл-ой дүниесімен астасып жататындығымен құнды болып келеді. Шәкәрім Құдайбердіұлының көп қырлы шығармашылығы тақырыптық мазмұны, көркемдік болмысы алуан түрлі, әрі
1. Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрімнің шығармашылық әлемі. //Шәкәрімтану мәселелері. 3-том. –Алматы: Раритет, 2007 ж.
2. Майтанов Б. Әділ-Мария. // Шәкәрімтану мәселелері. 2-том. –Алматы: Раритет, 2007 ж.
3. Әйтімов М. Шәкәрімнің «Әділ Мариясы» және қазіргі қазақ романдары потикасындағы сабақтастық. //Шәкәрім әлемі: таным мен тағлым. Ш.Құдайбердіұлының 150 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. –Алматы, 2008 ж.
4. Әбдіғазиев Б. Асыл арна. –Алматы: Қазақ университеті, 1992 ж.
5. Елеукенов Ш. Әдебиет – тәуелсіздік қаруы. -Алматы: Баспалар үйі, 2009 ж.
6. Ахметов З. Асыл сөз арнасы. –Алматы: Жазушы, 1998 ж.
7. Ізтілеуова С. Шәкәрімнің сырлы сөзі. –Алматы: Арыс, 2004 ж.
8.Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім әлемі. –Алматы: Раритет, 2008 ж.
9. Қабдолов З. Сөз өнері. –Алматы: Санат, 2002 ж.
10. Ш. Құдайбердиев шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1998 ж.
11. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. –Алматы: Санат, 1996 ж.
12. Бисенғалиев З. ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы. –Алматы: Мектеп, 1998 ж.
13. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. –Алматы: Жазушы, 1989 ж.
14. Сыздықова Р. Қазақ тарихи романы. –Алматы: ҚР-Дәулет, 1996 ж.
15. Қирабаев С. Шындық және шығарма. –Алматы: Жалын, 1981ж.
16. Жұмалиев Қ. ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. –Алматы: Мектеп,1967 ж.
17. Мұхаметханов Қ. Ақын Шәкәрім Құдайбердіұлы. Семей таңы, 1988 ж.
18. Мағауин М. Ғасылар бедері. –Алматы. Жазушы, 1991 ж.
19. Мұхаметханов Қ. Шәкәрім //Бес арыс. –Алматы: Жалын, 1992 ж.
20. Бердібаев Р. Роман және заман. –Алматы, 1965 ж.
22. Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері. – Алматы: 2000 ж.
23. ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті (Қазан төңкерісіне дейінгі дәуір). –Алматы: Жалын, 1994 ж.
24. Мұхаметханов Қ. Шәкәрім // Бес арыс. –Алматы: Жалын, 1992 ж.
25. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. –Алматы: Қазақ уневерситеті, 2-кітап, 2002 ж.
26. Қирабаев С. Көп томдық шығармалар жинағы. –Алматы: Қазығұрт, 2007 ж.
27. Күмісбаев Ө. Шәкәрімнің Хафизеден алған аудармалары. //Жұлдыз журналы, 7 шілде 2008 ж.
28. Ізтілеуов Т. Таңдамалы шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1972 ж.
29. Дайрабай Т. Сырдың сырлы сыры. – Алматы: Арыс, 2005 ж.
30. Күмісбаев Ө. Шәкәрім, Мағжан және Мүсілім Базарбаев // Президент және халық. – 2007. 18-мамыр.
31.Мұхаметханов Қ. Шәкәрім (өмірі мен творчествосы жайында) // Қазақ әдебиеті, 1988. 15-сәуір.
32. Әуезов М., Аймауытов Ж. Абайдан соңғы ақындар // Абай, 1993. №5. Б. 45-52.
33. Базарбаев М. Көрікті ойдан – көркем сөз. Алматы: Рауан, 1994. – 367 б.
34. Орда Г. Шәкәрімтанудың негізін салушы // Шәкәрім әлемі, 2006. №3. Б. 49-53.
35. Дуйсенбаев Ы. Худайбердиев Шакарим. В кн.: Краткая литературная энциклопедия. –Москва, 1975 г.
36. Шәкәрім шежіресі // Қазақ әдебиеті. – 1989. 14 шілде Б. 10-11.
37. Елеукенов Ш. Қайтып оралған қазына. Шәкәрім ақынның өмірі мен творчествосы жайында» // Социалистік Қазақстан. – 1988. 14 сәуір.
38. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығын әдебиет сабағында оқытудың өзектілігі // «Шәкәрім шығармашылығы қазақ және әлем мәдениеті контексінде» Ш.Құдайбердіұлының 150 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.– Семей: І том. 2008. – Б. 48-50.
39. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармаларын сыныптан тыс оқыту // «Педагогикалық білім Қазақстанның интеллектуалдық және инновациялдық ресурсы» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. –Семей: 2009. Т.22. – Б. 14-15
2. Майтанов Б. Әділ-Мария. // Шәкәрімтану мәселелері. 2-том. –Алматы: Раритет, 2007 ж.
3. Әйтімов М. Шәкәрімнің «Әділ Мариясы» және қазіргі қазақ романдары потикасындағы сабақтастық. //Шәкәрім әлемі: таным мен тағлым. Ш.Құдайбердіұлының 150 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. –Алматы, 2008 ж.
4. Әбдіғазиев Б. Асыл арна. –Алматы: Қазақ университеті, 1992 ж.
5. Елеукенов Ш. Әдебиет – тәуелсіздік қаруы. -Алматы: Баспалар үйі, 2009 ж.
6. Ахметов З. Асыл сөз арнасы. –Алматы: Жазушы, 1998 ж.
7. Ізтілеуова С. Шәкәрімнің сырлы сөзі. –Алматы: Арыс, 2004 ж.
8.Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім әлемі. –Алматы: Раритет, 2008 ж.
9. Қабдолов З. Сөз өнері. –Алматы: Санат, 2002 ж.
10. Ш. Құдайбердиев шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1998 ж.
11. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. –Алматы: Санат, 1996 ж.
12. Бисенғалиев З. ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы. –Алматы: Мектеп, 1998 ж.
13. Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. –Алматы: Жазушы, 1989 ж.
14. Сыздықова Р. Қазақ тарихи романы. –Алматы: ҚР-Дәулет, 1996 ж.
15. Қирабаев С. Шындық және шығарма. –Алматы: Жалын, 1981ж.
16. Жұмалиев Қ. ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. –Алматы: Мектеп,1967 ж.
17. Мұхаметханов Қ. Ақын Шәкәрім Құдайбердіұлы. Семей таңы, 1988 ж.
18. Мағауин М. Ғасылар бедері. –Алматы. Жазушы, 1991 ж.
19. Мұхаметханов Қ. Шәкәрім //Бес арыс. –Алматы: Жалын, 1992 ж.
20. Бердібаев Р. Роман және заман. –Алматы, 1965 ж.
22. Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері. – Алматы: 2000 ж.
23. ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті (Қазан төңкерісіне дейінгі дәуір). –Алматы: Жалын, 1994 ж.
24. Мұхаметханов Қ. Шәкәрім // Бес арыс. –Алматы: Жалын, 1992 ж.
25. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. –Алматы: Қазақ уневерситеті, 2-кітап, 2002 ж.
26. Қирабаев С. Көп томдық шығармалар жинағы. –Алматы: Қазығұрт, 2007 ж.
27. Күмісбаев Ө. Шәкәрімнің Хафизеден алған аудармалары. //Жұлдыз журналы, 7 шілде 2008 ж.
28. Ізтілеуов Т. Таңдамалы шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1972 ж.
29. Дайрабай Т. Сырдың сырлы сыры. – Алматы: Арыс, 2005 ж.
30. Күмісбаев Ө. Шәкәрім, Мағжан және Мүсілім Базарбаев // Президент және халық. – 2007. 18-мамыр.
31.Мұхаметханов Қ. Шәкәрім (өмірі мен творчествосы жайында) // Қазақ әдебиеті, 1988. 15-сәуір.
32. Әуезов М., Аймауытов Ж. Абайдан соңғы ақындар // Абай, 1993. №5. Б. 45-52.
33. Базарбаев М. Көрікті ойдан – көркем сөз. Алматы: Рауан, 1994. – 367 б.
34. Орда Г. Шәкәрімтанудың негізін салушы // Шәкәрім әлемі, 2006. №3. Б. 49-53.
35. Дуйсенбаев Ы. Худайбердиев Шакарим. В кн.: Краткая литературная энциклопедия. –Москва, 1975 г.
36. Шәкәрім шежіресі // Қазақ әдебиеті. – 1989. 14 шілде Б. 10-11.
37. Елеукенов Ш. Қайтып оралған қазына. Шәкәрім ақынның өмірі мен творчествосы жайында» // Социалистік Қазақстан. – 1988. 14 сәуір.
38. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығын әдебиет сабағында оқытудың өзектілігі // «Шәкәрім шығармашылығы қазақ және әлем мәдениеті контексінде» Ш.Құдайбердіұлының 150 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.– Семей: І том. 2008. – Б. 48-50.
39. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармаларын сыныптан тыс оқыту // «Педагогикалық білім Қазақстанның интеллектуалдық және инновациялдық ресурсы» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. –Семей: 2009. Т.22. – Б. 14-15
Ш. Құдайбердіұлының Әділ-Мария романындағы басты кейіпкерлер
бейнесінің сомдалуы және оны орта мектепте оқыту
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1 Ш. Құдайбердіұлының Әділ - Мария романының зерттелуі ... ... ..11
2 Ш. Құдайбердіұлының Әділ - Мария романындағы басты
кейіпкерлер бейнесінің сомдалуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3 Жазушының көркем шығарма жасаудағы
тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
4 4 Шәкәрім шығармаларын орта мектепте меңгерту әдістемесі ... ... ..62
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Кіріспе
Зерттеу жұмысына сипаттама. Әдебиеттер тоғысындағы жаһандану үрдісіне
бағыт бұрған заманда ұлтымыздың рухани өресін биіктеткен жазушылардың
қалдырған мұрасына қайта үңілу, оның тағылымдық мәнін қайта зерделеу –
заман тудырып отырған қажеттілік. Шәкәрім Құдайбердіұлының әдеби мұрасының
түп қазығы – ақ жүрек, таза ақыл, адал еңбек иесі түзу адамды
қалыптастыру, сол арқылы қоғамды түзеу. Ар ілімін адамдық сапаның алдына
шығарып бүкіл поэзиялық туындыларына өзек еткен Шәкәрім тағылымы бүгінгі
күн үшін де аса қажетті әрі көкейкесті мәселе болып отыр. Ұлы Абайдың
ізбасары бола отырып, ұстазы жеткен деңгейде қалып қоймай өзгеше өрнек
тауып, қайталанбас қолтаңба қалдыруының өзі – Шәкәрім Құдайбердіұлының
ұлылығын айғақтайтын басты белгі болып табылады. Жаратылысқа деген сенім
мен сүйіспеншілікті махаббат пен мейірімнің, жақсылықтың көзі ретінде
бағалау арқылы қалың жұртын өмірді сүюге, адамды аялауға үндеген.
Диплом жұмысында Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мария романының
зерттелуіне, романдағы басты кейіпкерлер бейнесінің жасалуына, жазушының
тілі, стилі шеберлігіне сипаттама беріледі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ш.Құдайбердіұлы жетпіс үш жасына дейін
өзінің көп жылдар бойы қаламгерлік тұғырында қазақ әдебиетіне қалтқысыз
қызмет етті десе болады. Ақын әдебиетіміздің көп жанрына еңбек сіңірді.
Қазақ романдарын бүгінгі жеткен биігін сөз еткенде, Ш.Құдайбердіұлынсыз
елестету мүмкін емес. Әсіресе, ақынның Әділ-Мария тақырыбына қалам
тербеген және дастандары жайында жазған, бүгінгі замандас өмірін бейнелеген
туындылары – әдебиетіміздің қымбат қазынасына қосылған елеулі үлес болып
табылып, жазушының әдебиеттегі орнын одан сайын биіктете түседі.
Ол – қазақ әдебиетінің аса талантты қаламгері, әдеби тіліміздің
дамуына, кемелденуіне ерекше үлес қосқан жазушы. Оның қаламынан қазақтың
көптеген поэмалары, дастандары, өлеңдері, мақалалары қайта жаңғырып,
құлпырып шықты. Кен іздеген барлаушы секілді Шәкәрім халық тілінің тереңде
жатқан неше алуан қазынасын таба білді. Ол әдебиетімізге сөз қолданудың сан
салалы үйлесімді үлгілерін әкелді. Шәкәрімнің әрбір шығармасынан маңызды
оқиғалар, қызғылықты характерлер ғана табылып қоймай, тіліміздің жаңа
қырлары, мол мүмкіншіліктері таныла түседі.
Қаламгердің Әділ-Мария романындағы күрделі тақырыптарды дүниетанымдық
тұрғыдан көркем бейнелеу үлгісін ғылыми саралау – бүгінгі қазақ
романдарынан бастау көздерін анықтауға негіз болады. Әділ-Мария романы
қазақтың ғана емес, жалпы адамзаттық ақыл-ой дүниесімен астасып
жататындығымен құнды болып келеді. Шәкәрім Құдайбердіұлының көп қырлы
шығармашылығы тақырыптық мазмұны, көркемдік болмысы алуан түрлі, әрі
күрделі. Шәкәрімнің Әділ-Мария романы аумалы-төкпелі өмірге, трагедияға
толы заманда ғана емес оған дейін де, бүгінгі күні де, адамзат үшін аса
маңызды тақырып болып келді. Ақын қалам тербеген аса елеулі тақырыптарда
қоғам, әлеумет мәселелері терең ойшылдықпен көркемделіп, философиялық және
терең әлеуметтік мазмұнға ие болады.
Шәкәрім Құдайбердіұлының прозалық шығарма жасаудағы шеберлігін,
дүниетанымын ашу – зерттеу жұмысының басты міндеті болып табылады.
Жазушының адам, табиғат, заманды тұтастыра көрсетіп, көркем тілмен толымды
образ жасауы диплом жұмысының негізгі өзегіне айналды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы әр
түрлі ғылым салалары тарапынан зерттеліп, соңғы жылдары Шәкәрімтану жеке
ғылым саласы ретінде біршама жетістіктерге жетіп, қалыптаса бастағаны
белгілі. Шәкәрім болмысының күрделілігі мен оның қалдырған мұраларының сан
салалы сипаты әр түрлі ғылым өкілдерінің назарын аудартып, тың ізденістер
тудыруда. Шәкәрім шығармашылығының роман, дастандарымен ғана
шектелмейтіндігі, философиялық тарихи дерек көздері мен ағартушылық-
педагогикалық көзқарастарының жүйесін кешенді түрде зерттеудің, енді қолға
алына бастауы заман үрдісінен туған қажеттілік.
Сондықтан қазіргі кезеңде Шәкәрім шығармашылығын белсенді зерттеумен
әдебиетшілермен қоса, философтар, тарихшылар, педагогика және психология
ғылымдарының мамандары айналысуда. 1975 жылы Ы.Дүйсенбаевтың ықпалымен
Краткая литературная энциклопедияның 8-томына
Худайбердиев Шакарим атты мақала енгізілсе, 1978 жылы М.Мағауин Поэты
Казахстана деген жинақта ақынның бірсыпыра өлеңдерін жариялады.
Зерттеу жұмысының болжамы. Егер, Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мәрия
романындағы басты кейіпкерлер бейнесі психологиялық тұрғыда өз дәрежесінде
берілсе, онда Шәкәрім зерттеулеріне қосылған мол үлес болар еді.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-
Мария романының ерекшеліктерін ашу үшін оның дүниетанымына бойлау, ақыл-
ойын қалыптастырған негіздерін саралау, сол арқылы қазақтың болмысын
келтіру болып табылады. Әділ-Мария романы мәңгілік тақырып – махаббатты
жырлаудағы ой-сезімнің бітімі мен терең сезімі, психологизм өзгешелігі
сарындарын шебер пайдалана білген қаламгерлік ерекшеліктерін саралау арқылы
белгілі тақырыпты толғаудағы өзіндік өрнегін айшықтау. Ақын Әділ-Мария
романындағы махаббат мәселесінің мәні жеке адамдар арасындағы сезім
сипатынан ашып, адам мен жаратылыс арасындағы үйлесім табиғатымен бірлікте
алынуы арқылы өмірдің түпкі мән-маңызын ұқтыруға бағытталатынын айқындау.
Әділ-Мария романы қоғам мен әлеуметтің өзекті тақырыптарын саралау арқылы
негізгі өзекті мәселелерді қозғайды.
Әділ-Мария романында табиғаттың болмысының айқын белгісі ретінде адам
мен тылсымның арақатынасына бойлау, сол арқылы адамзаттың көнеден бүгінге
дейінгі мәңгілік тақырыптары әсерінен махаббат ұғымының да аясы кеңіп, ол
адамзатты, жалпы өмірді сүю ұғымына ұласатындығы дәйектеледі.
Зерттеу нәтижесіндегі негізгі тұжырым түйіні – Әділ-Мария романында
махаббат, сүйіспеншілік сезімдерінің мән-мазмұнының тереңдеп, жалпы
ғаламдық, адамзаттық ауқымда алынуы. Махаббат құдіретін адам жанын
ізгілікке, мейірімге толтырып, сол арқылы оның бүкіл болмысына әсер ететін
күш ретінде бейнелейтін сыршыл ақын бұл идеяларын да таныта бастады.
Ғылыми жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері. Дипломдық
жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде қазақ әдебиеттанушылары
ғалымдары ұсынған ғылыми еңбектер қолдандым. Зерттеу жұмысының объектілерін
әдеби және романдарға талдау жасауда біз белгілі әдебиеттанушы-ғалымдар
З.Ахметов, Ш.Елеукенов, Б.Майтанов, Б.Әбдіғазиұлы, Ш.Сәтбаева, С.Істілеува,
Ә.Мұратов, З.Бисенғали, Қ.Мұхаметханов, М.Әуезов, Шалабаев, Ә.Тәжібаев,
М.Базарбаев, М.Мағауин т.б еңбектері мен ой-тұжырымдары әдістемелік бағыт-
бағдар ретінде пайдаландым.
Зерттеудің нысаны. Шәкәрім Құдайбердіұлы Әділ-Мария романының
ерекшеліктерін анықтау – романның көркемдік әсемдігін, терең ойшылдығын,
сыншылдығы мен шыншылдығының табиғатын көрсету болып табылады. Зерттеудің
дерек көзі ретінде Шәкәрім Құдайбердіұлының баспалардан жарық көрген
шығармаларының жинақтары, Қазақстан Республикасының Ұлттық мұрағат
қорларында сақталған құжаттары, Республика кітапханалары қорларында
сақталған Шәкәрім шығармаларының қолжазбалары, Шәкәрім туралы оның
туыстарының жеке иелігінен алынған түрлі қолжазбалар, деректер және
естеліктер пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың негізгі нысаны ретінде Ш. Құдайбердіұлының
шығармалары (1988), Шәкәрімтану мәселелері екінші, үшінші том (2007),
Б.Әбдіғазиұлының Шәкәрім әлемі (2008) және тағы басқа зерттеулер және
баспа бетінде жарық көрген ғылыми мақалалар пайдаланылды.
Зерттеудің әдістері. Әдебиеттану ғылымына тән кешенділік, жүйелілік,
салыстырмалық, объективті-аналитикалық, тарихи тұрғыдан жүйелі талдау,
жинақтау, қорыту әдіс-тәсілдері басшылыққа алынды. Сонымен қатар, отандық
әдебиеттану ғылымының тұжырым байыптаулары, романның табиғатын, эпика
жанрлары, дастан, поэмалардың жанрлық-стильдік, көркемдік-эстетикалық
ерекшеліктерін қарастырған ғылыми еңбектер дипломдық жұмысымыздың негізгі
методологиялық әрі теориялық негізі ретінде қарастырылады.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, төрт бөлім, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мария романының зерттелуі
XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында өмір сүрген Шәкәрім
Құдайбердіұлы ақын, прозаик, аудармашы, философ, тарихшы ретінде артына мол
көркем мұра қалдырды. Шәкәрім әдебиеттану ғылымында ғана емес, тұтастай ұлт
өмірінде ерекше қуанышқа айналған, Абайдан кейінгі көрнекті ақын. Шәкәрім
Құдайбердіұлы қазіргі Семей облысы, Абай ауданындағы Шыңғыс тауының
бөктерінде 1858 жылы, 11 шілде күні дүниеге келді. Шәкәрім Құдайбердіұлының
телегей-теңіз мол мұрасын ғылыми тұрғыда зерттеп, танып-білуде ақын өмірі
мен шығармаларына қатысты архив деректері мен архивтік документтердің
маңызы аса зор.
Өмірінің соңғы жылдары мен күндерін тауда жалғыз өткізіп жүрген жетпіс
үштегі Шәкәрім 1931 жылдың 2 қазанында дүниеден кетті. Зұлымның, сұмның
қолынан асыл адам қаза тапты. Қаныпезерлер оның сүйегін құдыққа тастайды,
туыстары кейін мүрдесін тауып, жерлеген... Оған ұзақ жылдар бойы буржуазиялық
ұлтшыл “Алаш” партиясының қызметіне, Совет өкіметін орнатуға қарсылар
тобына – бай-қулақ элементтерге қатысы бар делінген кінә тағылды, атын
айтуға тиым салынды.
Ақынның 1911 жылы тұңғыш кітабы Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар
шежіресі Орынборда басылып шықты, бірқатар туындалары 1912 жылы Семейде
басылған ақынның Жолсыз жаза яки кез болған іс, Қазақ айнасы, Қалқаман-
Мамыр, Еңлік-Кебек поэмалары жарыққа шықты. Орыс ақыны А.Пушкиннен
аударған Дубровский әңгімесі (1924 жыл), Боран шығармасы (1936 жыл)
Әдебиет майданы журналында жарияланды. Ләйлі-Мәжүн дастаны Шолпан
журналына басылып, кейінірек С.Сейфуллин басшылығымен жеке кітап болып
шықты. Шәкәрімнің шығармашылығының қаншалықты қатаң қыспақты, шытырман
шектеулерді бастан кешіргенімен ақынның ойлы да көркем жыр жолдары, өмір
даналығын бойына мол дарытқан поэмалары, өзге де өрлі туындылары халықтың
жүрегінен алыстаған жоқ. Шәкәрім жарты ғасырдан астам уақытында
шығармашылық жолында, әдебиеттің барлық жанрларында қалам тербеді.
Шәкәрім Абайдың маңында жүріп, ұлы ақыннан шығармашылық шабыт дарытқан,
өнеге үйренген, талантты шәкірттерінің алдыңғы қатарында болды. Қай жанрда,
қай тақырыпта қалам ұстаса да Шәкәрім өз туындысына таңғы шықтай
мөлдіреген шындық пен шыңыраудай терең ой дарыта білді. Шәкәрім
шығармашылығының зерттелуі халқымыздың сонау тарих тереңінен бүгінге
жалғасып келе жатқан аса бай мәдени, рухани қазынасын түгендеу мен
бағалаудың құрамдас бір саласы боларына дау жоқ.
Алғаш рет Шәкәрім шығармашылғын ғылыми тұрғыдан негіздеген Ә.Тәжібаев,
Ш.Сәтбаеваның, М.Мағауиннің мақалалары жарық көрді. Шәкәрім мұрасына жан-
жақты монографиялық деңгейде тұңғыш рет талдау жасап, баға берген
Ш.Сәтбаеваның, ақынның поэзиялық мұрасын зерттеуге арналған Б.Әбдіғазиевтің
кітаптары шықты [8.13-б.]. Шәкәрім сынды сан қырлы талант иесінің барлық
жанрларындағы шығармашылық мұралары әдеби дәстүр мен жалғастық, көркемдік
таным және уақыт сабақтастығы тұрғысынан тұңғыш рет қарастырылды.
Ш.Құдайбердіұлының шығармалары туралы пікір айту, зерттеу бүгін ғана
басталған іс емес. Шәкәрімнің есімі мен әдеби мұрасы ақталып,
шығармаларының жинақтары жарық көрген соңғы жиырма жылдың көлемінде, қазақ
әдебиеттану ғылымындағы тың серпілістің бір арнасы. Шәкәрім мұраларының
терең сырларына үңілуге, оның көркемдік табиғатын ғылыми негіздеуге бағыт
алды. Шәкәрім Шығыстың ұлы шайырларының бірі Сағди шығармашылығының
арасындағы сюжет алмасу дәстүрінің өзіндік ерекшеліктеріне талдау жасады
[8.15-б.].
Көркемдік әдіс – әдебиеттану ғылымындағы күрделі әрі өзекті
мәселелердің бірі. Әдебиеттің даму бағыттары, көркемдік таным арналары әдіс
мәселесімен тығыз ұштасады. Өткен күн мұраларын бүгінгі күн биігінен қайта
таразылаған тұста көркемдік әдістер, әдеби бағыт пен ағымдар мәселелері жан-
жақты талқылауды, терең зерттеуді қажет етеді.
Шәкәрімнің прозалық шығармалары, жазушының прозашы ретінде қалыптасу
жолын саралап көрсету мақсатында оның көркем прозаға барар жолдағы игі
талпыныстары іспетті болған Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі, Үш
анық, Мұсылмандық шарты сипатындағы трактат шығармаларына алғаш рет
назар аударылды [8.16-б.]. Шәкәрімнің көркем аударма саласындағы еңбектері,
шығыс әдебиетінің үлгісіндегі нәзирашылдық дәстүрдің Шәкәрім
шығармашылындағы үздік көрініс болып табылатын Ләйлә-Мәнжүн дастаны.
А.Пушкиннің Дубровский, Боран атты прозалық шығармаларының
ерекшеліктері, оларды аударудағы дәстүрлі аударма ауқымына сия бермейтін
көркемдік ізденістер нәзирашылдықтың нысандары арқылы талданды. Шәкәрімнің
артына қалдырған өлеңдері үлкен мұра болып қалды. Жастық туралы (1879
ж.), Кәрілік туралы (1879 ж.), Жастарға (1879 ж.), Жаз келер (1880
ж.), Шын сырым (1881 ж.), Ашу мен ынсап, Шаруа мен ысырап, Анық пен
танық, Ер қоспақ пен сөз сөйлемек, Махаббат пен құмарлық, Дүние мен
өмір, Мақтау мен сөгіс, Міндеу мен күндеу т.б.өлеңдері жарыққа шықты.
Шәкәрімнің дастандары Қалқаман-Мамыр поэмасы, Еңлік-Кебек поэмасы,
Нартайлақ пен Айсұлу поэмасы, Мұтылғанның өмірі, Ләйлә-Мәжүн поэмасы
1907 жылы жарыққа шықты.
Көрініске шоқынған, Кел, аяқшы қымыз құй, Ей, жарымыз, ай нұры,
Тұр, аяқшы, бер қымыз, Көңіл жібі қолымнан, Анық ерге жолдас бол,
Мәжілісінде досыңның, Кешегі басшы піріміз – өлеңдері Шығыстың әйгілі
ақыны Хафизден аударған.
Ақын мұрасын насихаттау жағы, шығармаларын орыс және басқа шет тілдерге
аудару маңызды іс екені талассыз. Қаламгердің шығармаларын талдап, бағалау,
оларды өз тәуелсіздігін қолына алған еліміздің игілігіне аса беруіне үлес
қосу – әрбір зерттеушіге ортақ міндет болып табылады.
Шәкәрімнің прозалары мен қара сөздері Бәйшешек бақшасы, Мен жетпіс
екі жасқа келгенше (1930 ж.), Шын бақыттың айнасы (1918 ж.), Мәнді
сөздер. Ал, Шәкәрім Құдайбердіұлы Әділ-Мария романын
1925 жылы жазған. Бұл қаламгердің кемеліне келген, мол тәжірибе жиған
шағы. Алайда түрлі қоғамдық, әлеуметтік және шығармашылық мәселерге
байланысты. Бұл романның қолжазбасымен қаламгер алаңсыз айналыса алған жоқ.
Әділ мен Мария романы ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетіндегі игі
көремдік ізденістерді таныта алатын романдардың бірі. Қайғылы роман
деуіне қарағанда романдағы сентименталды пафосты қаламгер айрықша
көрсеткісі келген тәрізді. Әділ-Мария романы ақынның лирикалық
туындыларында, поэмаларында қойылған, көркемдік шешімін тапқан
тақырыптарымен, мәселелерімен, проблемаларымен, ой-туындыларымен үндес,
сәйкес, тамырлас. Шығармада қазақ ауылының 1910 жылдардағы өмірі қамтылған.
Азды-көпті кемшіліктерге қарамастан роман кезіндегі қоғамдық ой-пікірде жиі
көтеріліп тұрған бас бостандығына ұмтылыс, әйел теңдігі мәселелерге үн
қосқан құнды шығарма.
Әділ-Марияны жазған Шәкәрім туылған ғасырдың жиырмасыншы жылдарында
айқын және ажарлы, кемел келбетімен көңіл аударған Мұхтар Әуезов
әңгімелері, Мағжан Жұмабаевтың, Жүсіпбек Аймауытовтың туындыларымен таныс
болуы мүмкін емес. Эпикалық қарымы өлең құдіретімен асып-таса байқалған
ақын қара сөз алқабында да өз бедерімен, артық айшықтарсыз, қарапайым әрі
шынайы қасиетімен танылуға тырысқан.
Романда болған уақиғаның уақыты мен орны, қатысқан адамдар аталады.
Қаламгердің уақиға желісін сақтай жазуға ұмтылғаны аңғрылады, алайда
замана, уақыт тілін түсіне алған Шәкәрім Құдайбердіұлының өз толғамдары
мен ой әуендері де аз емес.
Қазақ зерттеушілері романтизмнің ХХ ғасырда жаңаша қарқын алғанын атап
өтеді. Т. Кәкішұлы ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің дамуында айқын көрініп,
әлі күнге дейін тамсандырып келе жатқан көркемдік амал – романтикалық
суреттеу тәсілі екенін ашық айтады.
Қазақ романтизмінің табиғаты, көркемдік әлемі мәселесі оның даму жолын
қарастыру қажеттілігінен туындайды. Осы тұрғыдан көркемдік-эстетикалық жүйе
ретінде романтизм эволюциясын зерттеу аса маңызды. Сонымен қатар қазақ
прозасының қалыптасуы мен дамуына ықпал еткен романтизм табиғатын, ХХ
ғасырдың екінші жартысындағы прозаның романтикалық сипатын жүйелі зерттеу
тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Ш.Құдайбердіұлының қалдырған мол мұрасының идеялық мазмұн байлығы,
тақырыптық ауқымы, жанрлық молдығы, көркемдік әсерлілігі, стильдік
өзгешіліктері, тілдік шеберлігі де, толып жатқан сыр сипаттары, сан алуан
қырлары, дәйекті зерттелетін кез енді туды. Шәкәрім Құдайбердіұлы қалдырған
мұра идеялық көркемдік мазмұнының байлығымен ерекшеленеді. Шәкәрім ХІХ
ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиет тарихынан үлкен орын алды.
Бүгінде халық қазынасына айалып отырған бұл мұра қоғамымызды рухани,
байытуға, оның гуманистік және адамгершілік идеяларын, мақсат мұраттарын
бекітуге қызмет ететіні хақ. Шәкәрім Құдайбердіұлы өлеңдерінің бұрынғы
жырлардан өзгерегі Шәкәрім атты тұңғыш энциклопедияда (2008ж) көрініс
тапқан. Шәкәрім поэзиясында ұлттық эпикалық категориялар жүйесі мейлінше
кеңейтілген. 2008 жылы жарық көрген (Халықаралық Абай клубы, Жидебай)
Шаһкәрімнің Қажыма, айым, қажыма, Өкінішті ғұмыр, Үзілмеген үміт атты
үш томдық кітаптар жарыққа шықты. Бұл жарияланған Шәкәрімнің өз
туындыларынан және ақын туралы зерттеу мақалаларынан тұрады.
Ақынның көп жылдар бойы ардақты есімі, мол мұрасы қалыптаса бастап,
қоғамдағы оң өзгерістердің нәтижесінде ХХ ғасырдың соңында ғана ақталған
Шәкәрімді алаштың басқа да алыптарымен бірге халқымыз айрықша қуанышпен
қарсы алғаны күні бүгінгідей көз алдымызда. Шәкәрім ең алдымен ойшыл ақын
Абайдың ақындық мектебінің ірі өкілі ретінде ол өзі нәр алған дәстүрден
үйреніп қана қойған жоқ, оны өзінше даралықпен дамытты. Оның философиялық
лирикасы, эпикалық шығармалары, прозасы қазіргі әдебиеттану ғылымында
түпкілікті түрде зерттеле бастады.
Академик Заки Ахметов өзінің “Шәкәрім – қазақ әдебиетінің классигі”
деген терең танымды зерттеуінде: “Шәкәрімнің ақындық әлемі бай, көп қырлы,
тақырыбы, жанрлық түрлері жағынан да сан алуан. Ақынның “Еңлік-Кебек”,
“Қалқаман-Мамыр” дастандарынан халық өмірін терең білетін, сан ғасырлық
поэзиясының, сөз өнерінің бай дәстүрлерін, бейнелеу тәсілдерін еркін
игергенін айқын аңғарсақ, фәлсапалық лирикасынан өте күрделі философиялық
ойларды әсерлі жеткізудегі ақындық шеберлігін, жаңашылдығын сезініп, тәнті
боламыз. Шәкәрімнің ақындық жаңашылдығы тыңнан қосқан өлең өлшем-
өрнектерінен, өлеңдеріне шығарған әндерінен, үздік композиторлық дарынынан
да анық танылады. Бұл жағынан алғанда, Шәкәрім қазақ әдебиетінде ғана емес,
дүниежүзі әдебиетінде кездеседі деп айта аламыз”, – деп алып ақынның
шығармашылығы туралы лайықты бағасын берген еді.
Академик Заки Ахметов романтизмнің әдеби бағыт ретінде, әрі көркемдік
әдіс мағынасында қолданылатынын атап өтеді. Ғалым романтизмге тән бейнелеу
тәсілдерінің ХХ ғасырда жаңа сипат алып, дами түскенін және романтизмнің
негізгі принциптері көркем өнердің табиғатына сай болғандықтан алдағы
уақытта да қолданыла беретінін жазады [4.289-б.]. Романтикалық бейнелеу
тәсіліне тән негізгі ұстанымдар (романтикалық кейіпкер, романтикалық
көтеріңкі леп, қақтығыс сипаты, қиялшылдық, қоғамға сын көзімен қарау,
болмысқа наразылық білдіру) нақтылы тарихи дәуірдің шеңберінен тыс уақытта
да болады.
Академик Заки Ахметов Шәкәрім Құдайбердіұлы атты жаңа зерттеуіндегі
ғылыми тұжырымын теориялық негізге ала отырып:
Шәкәрімнің қара сөз түріндегі шығармаларына келсек, ол қазақ
әдебиетіндегі реалистік психологиялық прозаны қалыптастырып, дамытуға
аянбай күш жұмсағанын атап айтуымыз қажет. Әділ-Мария атты романын
Қайғылы роман деп сипаттаған шығармасынан, сондағы сан түрлі адамдардың
іс-әрекеттерін, көңіл-күйін, мінезін бейнелеуінен, сондай-ақ табиғатты,
мысалы, Шыңғыстауды кейіптеу тәсілімен жан бітіргендей етіп суреттерінен
анық байқаймыз. Шыңғыстау бауырында, маңайында болып жатқан жай-жағдай,
оқиғаларды біліп, сезіне алатындай әсер туады да, шығармаға тән
психологизм, лирикалық сарын күшейе түседі [3.223-б.].
Әдебиеттанушы-ғалым Б.Майтановтың Әділ-Мария романына байланысты
айтқан пікірі де осы шығарманың ұлттық және әлемдік әдеби үдеріс
сабақтастығына негізделген жаңашылдығын дәйектейді:
Көркемдік баяндау құрылымы жағынан Әділ-Марияның екі түрлі
өзгешелігі айдай анық. Бірі – компазициялық жүйедегі пейзаж қызметінің
ауқымы болса, екінші – диалог формасын пьеса үлгісіндей алу. Диологта оқиға
дамыту рәсімінен, кейбір мінездер сырынан мол хабар болса, табиғат дидары
жазушының көкейкесті эмоционалдық әсері мен жан толғаныстарын қоса ашатын
психологиялық бейнелеу тәсіліне айналады. Сонымен қатар, төңірек кескіні
шығарманы мекен-жай ұғымының басты қызметін атқаруға тиіс екенін түсінеміз
[3.227-б.] – дейді.
Халқының азаттығын аңсаған классик ақынның әр өлеңінен оның гуманистік,
адамгершілік көзқарасы айқын көрініс тауып отырады. Шәкәрім ойшыл лирик
ақын ғана емес, сонымен қатар, терең танымды эпик ақын. Оның эпикалық
шығармаларында халық өмірінің табиғаты мол көрініс тапқан. Ақынның эпикалық
қарымы дегенде, басқасын айтпағанда, ондағы тарихилық мәселесі өзінің
тереңдігімен өзгешеленеді.
Жазушының “Әділ-Мария” романы, басқа да көптеген аудармалары, шағын
прозалық шығармалары оның суреткер ретіндегі шығармашылығының тынысы кең
екенін көрсетеді. ХХ ғасырдың басындағы жазылған романдарда Шәкәрімнің
даралық стилі айқын көрініс тапқан. Шәкәрімнің Үш анық еңбегі өзінің
танымдық тереңдігімен ерекшеленеді. Ақын осы еңбегінде: Адам ақиқатты бас
көзімен көрмейді, ақыл көзімен көреді ... – деп басталады. Сондай-ақ,
Мұсылмандық шарты еңбегі ұлттық теологияның бастауында тұрған құнды мұра
болса, ал ұлт тарихын тереңнен қозғаған Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар
шежіресінің жөні өз алдына бір бөлек. Шәкәрім қазақ тарихы ғылымының
алдында тұрған үш өзекті мәселеге көңіл аударған. Олар – қазақтың халық
болып қалыптасуы мәселесі, қазақ хандығының құрылу тарихы және тұтас
түркілер тарихы болып табылады.
Ақының “Шәкәрімтану мәселелері” атты тұңғыш сериялық ғылыми жинақ
өзінің ғылыми айналымдағы өмірін бастап кетті. Бүгінгі таңда ақынның бес
томдық кітабы жарық көрді. Бұл жинақтың ғылыми құндылығы теология,
философия, әдебиеттану, тарих, педагогика, тіл білімі тағы басқа көптеген
гуманитарлық бағыттағы жазылған зерттеулерді жүйелеп, тұтас контексте
қарастырады. Көрнекті ғалымдардың зерттеулері мен әр жылдары жазылған
Шәкәрім тағдырына қатысы бар материалдар да берілген.
Соның бірі Шәкәрімді ақтау комиссиясының төрағасы болған академик
Жабайхан Әбділдиннің “Алаш азаматтарының ақталуы” деп аталатын естелік
мақаласы жариялылық өрістей түскенімен сол жылдардың өзінде Шәкәрімді
ақтаудың оңайға соқпағаны, осы тұста республика Министрлер Кеңесінің
Төрағасы қызметінде Нұрсұлтан Назарбаевтың алыптардың ақталуына сол кездің
өзінде табандылықпен ерекше күш салғаны осы естелікте аталып көрсетілген.
Сериялық жинақтың алтыншы томы Шейх Әбсаттар қажы Дербісәлінің “Шәкәрім
және ислам мәдениеті” деген мақаласымен ашылған. Шәкәрімнің осы саладағы
терең танымы мен сенімі өте біліктілікпен бірінші рет толық және жан-жақты
талданып түсіндіріледі.
Академик Ғарифолла Есім Шәкәрімнің “Бес сауалына” берген терең
философиялық жауап-толғанысы да осы сериялық ғылыми жинақта көрініс тапқан.
Жалпы, сериялық ғылыми жинақтың методологиялық ұстанымында шәкәрімтану
саласын кезеңдеу үрдісі де сақталып отырды. Алғашқы кезең, Шәкәрімнің
өзінің көзі тірісінде жарық көрген мақалалар. Олар — Әлихан Бөкейханов,
Жүсіпбек Аймауытов және Мұхтар Әуезовтің зерттеулері. Сол шәкәрімтанудың
алғашқы кезеңінің өзінде Алаш арыстары Шәкәрімнің қазақ мәдениетіндегі
ерекше орнын атап көрсеткен болатын. Мысалы, Алаш көсемі Ә.Бөкейхановтан
бастап ақиық ақындар М.Дулатов, С.Торайғыров, белгілі журналист-тарихшы
С.Ғаббасов және тағы басқалар өз мақалаларында Шәкәрім туралы көптеген жылы
пікірлер білдірген. Сонымен қатар, Шәкәрімнің сол кезеңде жазылған өз
еңбектерінде де ақынның ойшыл гуманист ретіндегі тұлғасы анық көрініс
тапқан. Адам баласын алалап бөлуші болма, Адамзаттың бәрі – жақын, туыс –
дейді ақын. Шәкәрім ақталғаннан кейінгі қуанышты кезең. Осы уақытта
гуманитарлық ғылым саласында Шәкәрімнің шығармашылығы мен еңбектерін
зерттеген отыздан астам ғылыми диссертациялар қорғалды. Бірнешеуін атар
болсақ, әдебиеттану ғылымында Балтабай Әбдіғази, өнертануда Әлия Сабырова,
философияда Бақытжан Рақымжанов, педагогикада Анна Құдиярова тағы басқа
зерттеушілер Шәкәрім шығармашылығын әр қырынан зерттей бастады. Қаламгер
ойшылдың бейнесі, танымдық және көркемдік қуаты жан-жақты ашыла түсті.
Шәкәрімнің әдеби мұрасын, поэзиялық, прозалық тағы басқа сөз өнері
жанрында жазылған шығармалары толық әрі жеке-жеке талдап қарастырылған.
Сондай-ақ тарих, мәдениет, ғылым, дін, философия салалары бойынша жазылған
шығармалары мен еңбектері, барлық ғылым салалары бойынша оның
шығармашылығында кездесетін ұғымдар толық қамтылған. Гуманист ойшылдың
тұлғасын, Шәкәрім шығармашылығын зерттеудегі ірі еңбек “Шәкәрім”
энциклопедиясы, сонымен қатар шәкәрімтану ғылымының дамуына жаңа бағыт
сілтер ізденіс жолы болады деп ойлаймыз. Лирикалық жанр түрлерінің дамуына
мазмұнының етене жақындасуына мол еңбек сіңірді. Көптеген өлеңдеріне ән
шығарды. Абайдың кеңесі бойынша "Қалқаман-Мамыр" дастанын жазды. (1888
жыл). Мұнда кіршіксіз махаббат дәріптеліп, ел билеушілер орнатқан қатыгез
тіршілікке қарсылық, айыптау бар болса, "Еңлік- Кебек" дастанында (1891
жыл) бірін-бірі сүйген екі жастың қасіретін ескілікті әдеп-ғұрыптың қатып
қалған уағыздарымен байланыстырады. "Айсұлу- Нартайлақ" поэмасы жамандықты
жазаласа, "Әділ-Мария" романында шынжыр балақ, шұбар төс алпауыттардың
зорлық-зомбылығына қарсылық білдіріп, революцияның жеңісін хабарлаумен
аяқтайды.
Замандар кернеуі үздіксіз.Осынау керуен көшіндегі әрбір жеке адам,
мейлі қай деңгейдегі қайраткер болсын, қай кезеңде өмір сүріп, қандай
көзқарас болсын адамның бүкіл болмысын, не біржола жақсы, не тұтастай
жаман деп біржақты бағаланбауға тиіс. Бұл – адамзат баласының дамуындағы
мәңгілік қозғалыстан туған ғибратты тәжірибе.
ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың шегіндегі мәдени, рухани дамуында прогрессшіл
ой-пікірлердің қалыптасуында зор ролді атқарған Шәкәрім Құдайбердіұлы,
Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақов Дулатов,
сынды асыл перзенттерімен қайта табысты, олардың сан қырлы мұраларының
мейлінше әділ де лайықты бағалау мүмкіндігіне ие болды [4.3-б.]. Шәкәрімнің
қалған мұралары жанырлық, тақырыптық жағынан сан қырлы. Оның бәрін еңбек
көлемінде талдап шығу мүмкін емес. Бұл зерттеулеулерге ақынның поэмалары,
романы негіз болып отыр. Ендігі жерде өмір бойы тірнектеп жинаған білімін
халқының игілігіне жұмсау, оны қағаз бетіне түсіріп, болашақ ұрпақтарға
аманат етіп қалдыру. Шәкәрімнің шығармашылық мұрасы өте бай. Ақын қалған
өмірін шығармашылық жолында әдебиеттің барлық жанырында жемісті еңбек еткен
қаламгер. Оның қаламынан терең ойлы, халық басынан өткен тарих негізінде
жазылған.
Тарихи шындық өмірлік нақтылықтан алыстатпай, нанымды және әсерлі
жеткізу жағдайындағы жаңа ізденістер мен соны роман деп аталатын жанрды
дүниеге әкелді. Ол бүкіл баяндауды жеке адамның тағдырына, оның мінез-
құлқының қалыптасып, өзі жүрегіне әлеуметтік ортада кеңінен мәшһүрленуі
төңірегіне шоғырландыратын. Роман тіліндегі қара сөзбен жазылған шығармалар
– Әділ-Мария романы. Шәкәрімнің поэмалары қазақ романдары орны бөлек
ерекше туындылар. Ақынның қаламынан туған Қалқаман-Мамыр, Еңлік-Кебек,
Нартайлақ пен Айсұлу және де Әділ-Мария романы, поэмаларының өзіне
дейінгі дастандардан өзгешелігі фольклорлық не таза романтикалық түрде
шешпей, жазба әдебиетке тән күрделі проблемаларды қоюымен қатар оларды
тарихи-әлеуметтік, әдеби-эстетикалық талаптарға сәйкес, қазақ поэзиясында
жаңа мазмұндағы өрнектер мен келісті суреттеулер, тың түр мен мазмұн пайда
болып ұлттың рухани әлемін жаңа бір сатыға көтерген.
Қазақ әдебиетіндегі роман жанрының жүгін өз дәрежесінде көтерген Әділ-
Мария романы – тіл байлығы мол көркем туынды. Шығарманың стилдік құрлымы
кесте-өрнектері ұлттық тіл байлығын барынша шеберлікпен пайдаланған. Әділ-
Мария өзіндік ерекшеліктері мол. Бұған дейін жарық көрген шығармалардан
Әділ-Мария романы мүлде өзгеше дүние. Өзгешелігі тек оқиға, сюжетте емес,
тіл байлығымен баяндау стилінде, кейіпкерлерінің сөйлеу мәнерінде. Жазушы
характерді ашу мақсатында көбінесе сөз бояуын кейіпкердің өз аузымен, өз
сөзімен келтіреді. Өмір шындығын барынша көркемдеп жеткізуде жазушы да
кейіпкердің өзіне лайық сөз береді.
Романда адам мәселесі өзгеше өрнекпен, талап-тілекпен сомдалып, алдымен
адам жан дүниесінің сапалы жақтарын дамыту баса көрсетіліп, адам табиғи
жаратылыстың күрделі нәтижесі ғана емес рухани жан әлемі ерекше қасиетке ие
болған құбылыс екендігін дәлелдеу үшін жүйе жасалды.
Әділ-Мария тақырыптық жағынан махаббатты жырлау мен терең сезімі,
психологизм мен трагизмнің өзгешелігін шебер пайдалана білген қаламгер
ерекшеліктерін саралау арқылы, белгілі романды өзіндік өрнегін айшықтауға
арналған. Ақын қозғаған махаббат мәселесінің мәні жеке адамдар арасындағы
сезім адам мен Шыңғыстаумен сырласу арқылы өмірдің мәнін ұқтыру.
Шыңғыстаудың күйін, тынысын адам тіршілігіне ұқсату арқылы образды
суреттер жасайды.
Сондай-ақ ақын сөздің мәні мен маңызына айрықша мән берген. Ақын
ұғымында сөз құдіретті, ерекше – бір әлем. Сөз адам өмірін айшықтайтын әрі
адам танымын танытатын дүние. Шығармадағы әрбір сөзге байыппен қараған, сөз
астарында небір мән-мағыналарын ашып табиғатпен тілдескен танымды ұштайтын
қолданыстарды орнымен де пайдаланған.
Шәкәрімнің негізгі арқауы – ғашық жандардың, романдағы адамдар болмысы.
Ақын адам болашағына, оның рухани ішкі әлеміне және қуатына сенеді.
Мысалы: Әділ-Мария романда қос ғашықтың адамдардың қарсылығы өлімге
әкеліп тірейді. Өлім көпшілік қауым қолымен жасалады. Адамгершілік пен
адалдық, әділет махаббат жолындағы қиыншылықтарын, адами, ойлары автордың
танымдық деңгейін танытуда зор қызмет атқарып тұр.
Шығарманың соңында өлім аузында жатқан Әділ бойындағы сабырлылық,
артында қалған достарына, ұлы мен әжесіне өмір тілеу, ал, Еркімбектің барар
жерінің бір екенін ескерту. Романдағы шымыр құрылған диалог пен кейіпкер
сөзінен сол кездегі заман келбетін, адамдардың ішкі жан дүниесіндегі
әртүрлі сезім күйлерін (психологизмін), оқиғаның шиеліскен тартысын
айқындауға болады.
Қалқаман-Мамыр, Әділ-Мария, Еңлек-Кебек, Нартайлақ-Айсұлу
сияқты көркем романдар, поэмалары, сондай-ақ прозалық, философиялық, тарихи
туындылар, аудармалары дүниеге келген. Шәкәрімнің шығармашылық мұрасы
мұнымен шектелмейді. Шәкәрім – Абай шәкірттерінің ішіндегі ең ұзақ өмір
сүргіні ең мол мұра қалдырған. Оның негізгі мұрасы бүгінгі ұрпаққа қолжазба
түрінде немесе ел аузында жатталған күйінде жетті. Шәкәрімнің шығармашылығы
күрделі ғылыми зерттеу еңбегінің объектісі болған емес. Тек соңғы жылдары
ғана қолға алынған жұмыстың нәтижесінде бірқатар ғылыми мақалалар жарық
көрді. Олардың дені ақын шығармашылығын көпшілік оқырманға таныстыру
мақсатындағы республикалық баспа сөздерде жарияланған материалдар екенін
атап айтуға тиіспіз. Бұл іске Қ. Мұхаметханов, Ш. Сәтбаева, М. Мағауин, Ш.
Елукенов, М. Базарбаев, Х.Сүйншалиев ғалымдар қатысты.
Шәкәрім роман жазу үлгісінде қазақ қоғамындағы жеке бас бостандығына,
рухани дамуына, адами сананың өзі – тану үрдісіне көпшіліктің ортақ ойлау,
жекелік жетілуіне бөгет болатын тұстарды шынайы түрде жазған.
Ш.Құдайбердіұлының Әділ-Мария романда көтерген тақырып жағы әр алуан.
Жеке адамның өзіндік жетілу жолдарына, бөгет болатын жағдайларды таныту
мәселелерін көтереді., қазақ қоғамындағы даму жүйесіне кедергі келетін
тұстарды көрсету болып табылады, махаббат мәселесін сөз ете отыра, оның
астарында бүкіл қазақ қоғамының, ортаның кемшілігін талқыға салу, сол
арқылы шындықты көрсету жазушының негізгі арқауы болды.
Жазушының көркем проза жанрындағы өзіндік ерекшеліктері туралы жан-
жақты зерттеу жұмыстары жүргізілді дей алмаймыз. ХХ ғасрдың басындағы қазақ
прозасы жазушының шығармашылығы, еңбектері сөзетілумен ғана шектеліп
келеді. Қаламгердің көркем проза саласындағы еңбктері өте ауқымды.
Шәкәрімнің мұраларын тереңдей зерттеу, жазушының әр шығармасының, әрбір
өлеңінің, әр ойының түпкіріне үңіліп, жан-жақты саралап басты мақсат
етуіміз керк.
Ақынның романда көздеген мақсаты қазақ қоғамындағы әлеуметтік жағдай
мен, ғашық жандардың махаббат сезімі, жан-дүниесі, кейіпкерлердің ішкі
адами сезімдері арқылы қоғам мен адами өмір, тіршілік мәнін ашу болып
табылады. Әділ-Мария романы 1925жылы жазылған. Шығарманың тұңғыш жарыққа
шығуы 1998 жыл. Шәкәрім романды Қайғылы роман деп атаған. Роман ескі
қазақ ауылының 1910 жылдар жағы өмір тұсын бейнелейді.
Шәкәрімнің прозалық шығармаларының ішіндегі ең көлемдісі – Әділ-Мария
романы. Шынайы көркем қара сөз үлгісінде жазылған алғашқы қазақ
романдарының қатарына орын алатын бұл роман – әрқилы характерлерлер
тоғысқан, өмірлік тартыстан құралған шығарма. ХХ ғасырдың басындағы
әдебиетте көтерілген әйел теңдігі тақырыбын арналған бұл романда ақын
оқиға желісін өзінше өрбітеді, өзінше шешімге жүгінеді.
Сұлтанмахмұт Торайғыров, Спандияр Көбеевтің, Міржақып Дулатовтың
романдағы бас кейіпкерлер ретінде біріне-бірі ғашық ақылды да білімді қыз
бен жігіт. Бірақ олардың бас қосып, бақытты ғұмыр кешулеріне кедергі көп,
мүмкіндік жоқ. Қыз әлдекімге айттырылған немесе болашақ жары оған тең емес
болып келеді. Қыз болса ата-анасының шешіміне, әдет-ғұрып заңдарына қарсы
тұруға дәрменсіз күйде тоқалдыққа немесе өзі сүймеген біреуге ұзатылып
кетеді. Бұдан соң ғашық болған мұңылықтардың трагедиялық тағдырлары
суреттеледі жазушылардың шығармаларында осы сюжеттік желі сақталады.
Ал, Шәкәрім Әділ-Мария романында осынау қалыптасқан трафаретті
бұзады. Романдағы кейіпкерлердің адами болмысы да, қоғамдағы орны да,
тартыстың сыр-сипаты да өзгешелеу болып келеді. Романда әлеуметтік
теңсіздік, бар мен жоқтың, күшті мен әлсіздің, бай мен кедейдің тартысы
бірінші кезекте суреттелмейді тек қарапайым ғана өмір шындығын суреттеу
арқылы ақын адамгершілік пен ар тазалығы, адалдық пен ынсап мәселелерін
көтереді. Шәкәрімнің пайымдауынша, адамның әрбір іс-әрекетті осы ұғымдарға
бағынуы керек. Адамдарды бай мен кедейге бөліп қарауға болмайды. Бай да
кедей де түптеп келгенде адам. Адамды түрлі сапалық топтарға бөлетін
материалдық жағдайы емес, іші әлемі, жан дүниесінің жай-күйі болуға тиіс.
Шәкәрімнің романында алға тартылатын басты идея, негізгі көркемдік шешім
осыған саяды. Жалпы адамгершілік мәселесі Шәкәрімнің бүкіл шығармашылық
табиғатына тән тақырып деуге болады.
Шәкәрімнің шығармашылық мұрасымен таныстыру бағытында, жалпы
қасиеттерін саралау, ақынның ұлттық әдебиеттегі орнын айқындау мақсатында
зерттеліп келеді. Ендігі жерде, Шәкәрім мұраларын тереңдей зерттеу кезеңі
туды. Шәкәрімнің әрбір өлеңінің, әр ойының түкпіріне үңіліп, тереңде жатқан
дәнін аршып, нәрін айқындау міндетін басты мақсат етуіміз керек.
Шәкәрімнің романдағы мезгіл мөлшері дәл айтылып отырған. 1910 жылы
наурыздың ортасы мен 1911 жылғы мамырдың он бесінде дейінгі аралықта фабула
(лат.fabula-аңыз,әңгіме,ертегі,мыса л) желісі қамтылса, сюжеттік уақыт
Шәкәрім қалам тербеген шақпен текетіресіп жатыр. Күн мен түнге тән
бөліктер, белгілі бір іс–жағдаяттың заматтық шамасы өту мөлшерін нақты
пайымдау бар. Әне, Міне, Міне, дәл сол кезде сен кәрі Шыңғыс тау,
Міне,осы іңірде туған толық ай деген сияқты экспрессивті мағынадағы
сөздер әрекет, сезім динамикасын әсерлі леппен бейнелеуге қызымет етеді.
Сахара қауымына ортақ тұрмыс-тіршілік дағдылары, жер мен мал қамына аралас
қам-қаракет нышандары, қыз бен жігіт кездесер, жортылуға шығар мезгіл
сипаты немесе ғашықтардың қайда, қандай жағдайда, қай тұс қай мекенде
жалғасу көріністері этнографиялық нақыш, натуралистік айна-қатесіз
бедерлермен нақты көрсетілген.
Романтизм тәсілі шығармада кеңінен қолданылған. Романтизм құбылысын
терең тану үшін оның тарихи-әлеуметтік негізіне жіті назар аударып, әдеби
бағыт ретіндегі романтизмнің тууына себеп болатын тарихи жағдайларды
саралап алған абзал.
Романтизм құбылысын нақты-тарихи және гносеологиялық аспект тұрғысынан
зерттеп-тануға болады. Романтизмнің әдеби бағыт ретіндегі бейнелеу
өзгешеліктері сол тарихи дәуірдің талап-тілектеріне сәйкес, нақтылы
кезеңнің қоғамдық, мәдени жағдайларына байланысты қалыптасты. Қоғамдағы
тәртіпке наразылық, бостандық идеясы, төңкерісшіл рух, төңкеріс
жаншылғаннан кейінгі ахуалға көңілі толмау сезімі батыс әдебиетіне
романтизмді алып келді. Қазақ топырағында буржуазиялық төңкерістер
болмағанымен, романтизмнің өркендеуіне қазақ даласына буржуазиялық қарым-
қатынастардың орнығуы, ұлттық сана мен жеке тұлға сана-сезімінің оянуы,
халық рухының, қоғамдық сананың жаңа деңгейге көтерілуі әсер етті. Қазақ
романтизмі, ең алдымен, қазақ әдебиетінің өткен дәуірлерінен бастау алады,
яғни романтизмді көркемдік ойлаудың типі ретінде ұлттық ойлау жүйесінің
ерекшеліктерімен түсіндіруге болады.
Романтизм әдеби бағыт ретінде белгілі дәуірмен, нақты тарихи
жағдайлармен байланысты болса, көркемдік әдіс ретінде әлдеқайда кең мағына
береді. Академик З. Қабдолов әдістің қайталанып отыратын тұрақты құбылыс
екенін нақтылай отырып, романтизмді көркемдік әдістің біріне жатқызады.
Әдебиеттануда романтизмді зерттеудің гносеологиялық аспектісі өнердегі
романтикалық бастаудың өміршеңдігін, мәңгілігін терең негіздеуге мүмкіндік
берді. Романтикалық шығармашылық түрі белгілі бір деңгейде суреткер
тұлғасына, оның психикалық ойлау жүйесінің ерекшеліктеріне байланысты.
Романтизм – басқа әдеби әдістер сияқты болмысты бейнелеудің спецификалық
бір формасы.
Романтизмнің әдеби бағыт ретінде, әрі көркемдік әдіс мағынасында
қолданылатынын атап өткен жөн. Романтизмге тән бейнелеу тәсілдерінің ХХ
ғасырда жаңа сипат алып, дами түскенін және романтизмнің негізгі
принциптері көркем өнердің табиғатына сай болғандықтан алдағы уақытта да
қолданыла беретінін. Романтикалық бейнелеу тәсіліне тән негізгі
ұстанымдар (романтикалық кейіпкер, романтикалық көтеріңкі леп, қақтығыс
сипаты, қиялшылдық, қоғамға сын көзімен қарау, болмысқа наразылық білдіру)
нақтылы тарихи дәуірдің шеңберінен тыс уақытта да болады.
Романтизм туралы теориялық толғамдардың, пікірталастардың сан
алуандығын ескере отырып, тұжырымдай айтсақ, романтизм – өзінің мазмұны
мен формасы жағынан полиморфты, философиялық тұрғыдан түпсіз, тарихи
тұрғыдан ауқымды ұғым: ол – мәдени сана типі, жазушының эстетикалық ойлау
жүйесінің бір түрі, жазушының көркем шығармада көрінетін философиялық,
әлеуметтік, көркемдік дүниетанымның жүйесі, сонымен қатар көркемдік әдіс,
әрі көптеген суреткерлер шоғырын тұтастыратын әдеби бағыт. Бұл құрамдас
бөліктердің әрқайсысы ғылыми қалыптасқан және сыннан өткен әдебиеттану
мәселесі ретінде дұрыс, алайда қаншалықты маңызды, мәнді болғанымен, оның
бірде біреуі дербес, жекелей алғанда романтизмге жан-жақты, толыққанды
сипаттама бере алмайды. Тек олардың ажырамас бірлігі ғана романтикалық
дүние қабылдаудың мәні туралы біршама жақын, толықтау түсінік бере
алады.
Қаламгер романының сыншыл реалистік немесе романтикалық, синтементалдық
дәстүрден өзгешелігі – тарихи-әлеуметтік мәселені жалпы ұждандық тұрғыдан,
қинала, толғана, көтеруінде. Ер мен әйел, кедей мен байдың теңсіздігіне
қарағанда, рухани теңсіздігі, ұят теңсіздігі, жан қайшылықтары басты
назарда болады. Махаббат үшін, адамдық үшін тозаққа төзіп, оқпен алысып
өлген - Әділ-Марияның рухы жоғары, жұлдызы биік. Сойқаншының беті қара,
жаны азапта. Тартыстың шешімін уақыт ұсынбақ. Уақыт - әділеттің азаткері.
Рахымшыл, азапқа толы жан әлемінен екі дүниенің бар құпиясын тесіле
зерттеген дана Шәкәрім тағы бір шерлі жасын сүртеді. Ақиқат іздейді, ол
мәңгілік мұнарына жол сілтейді.
Шығарма соңында жазушының өмірі, әділет, парасатты бейне туралы ашық
толғанысымен аяқталған. Бұл – философиялық трактатқа ұқсас үрдіс. Қиял-
ұғымы қиырды шарлаған, өзіне-өзі сауал беріп, жауап іздеген қаламгер өзінше
ойға жүгінеді: Бізше адам өмірін түзеуге, барлық адамдар тату тұруға
негізгісі-адал еңбек, ақ жүрек, арлы ақыл болуы керек [10.541-б.]. Барша
жаманат атаулының көзі нәпсі, өзімшілдік, мақтан екенін нақты атау
адамшылық, мәселесін ой, тәжірибеге қоса сұңғыла түйсік, сезгер санамен
пайымдау ерекшелігін аңғартса керек.
Роман жанырына қалам тартқан Шәкәрім бүкіл поэзиясы мен қара сөзіне,
ғылымына өзек болған пікірлермен дәстүрлі ғашықтық трагедия мысалы бойынша
проза заңдылығына сай өзіндік оқшау шеберлікпен кестелейді. Ол–өлі сөз
емес, жанды әлем, әрекет-сезім жалынына орнаған жоталы – жонды мінез,
тартыс – жалтарыс емес, қанды айқас, қайғылы шешімге әкелер тіршілік
тасқынына ұқсас. Әділ-Мария – ұлы адамның бейуақыттағы терең күрсініс
демі, кең дүние мағынасына деген кепілді күмәні мен азапқа толы қажыған
үміт.
Роман кемеліне келген, ақынның мол тәжірибе жиған шағы. Алайда түрлі
қоғамдық, әлеуметтік және шығармашылық мәселелерге байланысты бұл романның
қолжазбасымен қаламгер алаңсыз айналыса алған жоқ. Әділ- Мария ХХ ғасыр
басындағы қазақ әдебиетіндегі игі көркемдік ізденістерді таныта алатын
романдардың бірі. Романда болған уақиғаның уақыты мен орны, қатынасқан
адамдар түгел аталады. Қаламгердің уақиға желісін сақтай жазуға ұмтылғаны
аңғарылады., алайда замана, уақыт тілін түсіне алған Шәкәрім
Құдайбердіұлының өз толғамдары мен ой әунедері де аз емес.
Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ мен Мария романын жазған уақытта
социалистік реализімнің таптық, партиялық принциптері ақынға мәлім болған.
Өмірдің аяғына тұсау, мойнына құрық түсе қоймаса да, қақпайлаулардың күшеюі
аңғартылатын. Көргені көп, түйгені мол қаламгер үміт күткен жаңа өкімет
өктемдігінен тіксіне бастаған. Сондықтан да Шәкәрім саяси күрес шиелінісе
бастаған Семей түгілі, бітпейтін дау жанжалы мол ағайын арасы, ауылдан да
алыста, Шыңғыстау қойнауында өзімен-өзі жұрт көзінен таса жерде.
Қаламгердің тақырыпқа, роман өзегіне айналар фабулаға өзге көзбен, оймен
қарағаны байқалады. Шәкәрім өзінше қорытып, өзінше шешімге жүгінеді.
Шыңғыстаумен сырласады.
Кәрі Шыңғыстау! Адам жерге ие болғаннан бері қарай сенің көрмегенің
жоқ. Шыңғыс. Темір сияқты талай–талай сайып қырандарыңды қолыңнан
жөнелттің. Сенде талай адамның құмары қанып, қуанғаны да болады, жүрегі
жанып суалғаны да болады. Талай–талай талпынған жас жүрек мұратына да
жетті. Талай бақытсыздың жарық күніндей үміті үзіліп кетті. Сенде неше
түрлі ел дәурен сүріп, аң аулап, мал бақты. Сенде талай–талай сабаздың қаны
судай да ақты. Ай мен күндей ажарлы сұлу, қыршын жастарды да, арыстан жүрек
айнымас батырларды да, әлемнен озған алаяқ, аузынан бал тамған шешен
билерді де жерошақтай жер қазып, үңірейтіп бауырыңа көміп жатсаң да,
бақайыңнан келмей түк көрмегендей –ақ маңқиып тұра бересің – ау! Онымен де
қоймай, қысқа күнгі күн батысқа қарай керегендей жайылған кең қолтығыңды
ашып үңірейтіп: Кел-кел! Тағы менің қолтығыма кіріп, біресе рахат, біресе
бейнет көріп, аз күн арпалысып өтетінің келіңдер! – деп үнсіз даусыңмен
шақырып тұратыныңды қайтермін! ... [10.493б]. Бұл экспозиция – бастаудың
өзі қыз-жігіт арасындағы уақиғадан өзге өлшемдерді көрсетеді, ал хронотоп
өзнеше.
Әділ-Мария романын жазудағы мақсаты, идеясы тереңде. Шәкәрім
Шыңғыстау қойнауында өтіп жатқан сансыз уақиғалардың бірін ғана алып, соған
мәңгілік өмір, адамзат философиясы тұрғысынан қарайды. Сезім орнаған ой
ағысын, тебіренісін көркем образға көшіреді. Шыңғыстауға бағытталған
монолог, диолог, лирикалық шегіністер мен ой-толғамдарына философиялық
ойлар, образға бөлер түрлі психолхгиялық, пейзаждық параллельдер сұрақтарға
көп кездеседі.
Әділ-Мария романында синкретті (грек.sqnketismos-қосылу) сиапты мол.
Лиризім философияға толы, авторлық монологтар уақиғаны баяндаудың түрлі
деңгейіндегі үлгілерімен қабаттасып келсе, диологті бейнелеудің үлгілерімен
қабаттасып келсе, диологті бейнелеудің дәстүрлі драмалық, классикалық
түрлері қатар қолданылады. Шеберлікпен суреттелетін пейзаж, адам
портреттері, түрлі мінездер психологиясы, іс-әрекеттер суретімен аралас
келіп отырады. Баяндау ырғағы да үнемі өзгерісте. Романның бір бөлімдері
жүйелі түрдегі суретке көшіріле жан-жақты жазылса, екінші бір бөліктері
мүлде жалаң баяндалады. Романы туралы сын, зерттеу мақалаларында көбіне
шығармада бейнелейтін тағдырлар тарихы туралы айтылады. Негізінде, роман
берекетсіз тірлік кешкен бозбалалардың бос қалжыңынан басталған бәсекенің
адасу трагедиясына ұласу тарихы туралы қаламгерлік толғам.
1912 жылы Семей қаласындағы Жәрдем баспасынан көрген Қалқаман-Мамыр
поэмасы ХІХ ғасырдың аяғында туған. А,л Еңлік-Кебек Абай кеңесі бойынша
ұлы ақынның көзі тірі кезінде жазылған. Қалқаман-Мамырды автор тарихы
хикая деп атаған. Бұл жанырлық анықтаманың дұрыстығына шүбә келтіруімізге
болмайды. Шығарманың оқиғасы ХVІІІ ғасырдың бірінші ширегінде, жоңғар
шапқыншылығы қарсаңында болады. Тарихи фон поэма қаһармандарының қай тұста
өмір сүргенін бағдарлау үшін ғана емес, трагедияға эпикалық құлаш та
бітіріп тұр, Мамыр сияқты сүйген жарын өлтірген, өзін оққа қиған
руластарына өкпелі Қалқаманның туған ортасын тастап қашу – поэманың негізгі
идеялық-көркемдік ұйытқысы және дүние жүзілік әдебиетте сирек кездесетін
шешім. Мұны ең әуелі сол заманның Көкеней сияқты ел билеушілері орнатқан
қатыгез тәртіпке қарсылық, оны айыптау деп түсіну керек. Бас қаһарманы
Қалқаманның назарлығына автор да ортақ. Тарихи оқиға поэманың трагедиялық
интонациясын күшейтеді дейтініміз сондықтан. Нағашы жұртына қарай атының
басын қойған Қалқаманды елінің іздеу салуына жоңғар ойраны салдарынан
мұршасы келмей қалады Бейбақ жастарға іштей тілектес Әнет бабаның өзі бір
төбенің басына қалып қояды. Осының бәрі шығарманың мұңды сарынын күшейте
түседі.
Ал, Еңлік-Кебек – лирикалық поэма. Мұнда тарих ролі оқиғаның қай кез
болғанын хабарлаумен шектеледі. Шығарма сюжетіне романтикалық сарын
араласқан. Нысанбай абыздың Кебекке ашқан балы, биік қабақ, сұрша қызбен
кездессе бақытсыздыққа душар болатынын алдын ала болжауы, бірақ Еңлік пен
Кебек кездескеннен кейінгі жерде тағдырға көнбестік, шарасыздық мотивтері
кейінгі жерде ысырылады. Шәкәрімнің бір табысы – трагедияны, Еңлік пен
Кебектің қайғылы қазаға ұшырауынан әлдебір рудың мойнына қоймай,
патриархалдық сананың байланыстыруында болса керек.
Шәкәрімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бейнесінің сомдалуы және оны орта мектепте оқыту
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1 Ш. Құдайбердіұлының Әділ - Мария романының зерттелуі ... ... ..11
2 Ш. Құдайбердіұлының Әділ - Мария романындағы басты
кейіпкерлер бейнесінің сомдалуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3 Жазушының көркем шығарма жасаудағы
тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
4 4 Шәкәрім шығармаларын орта мектепте меңгерту әдістемесі ... ... ..62
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Кіріспе
Зерттеу жұмысына сипаттама. Әдебиеттер тоғысындағы жаһандану үрдісіне
бағыт бұрған заманда ұлтымыздың рухани өресін биіктеткен жазушылардың
қалдырған мұрасына қайта үңілу, оның тағылымдық мәнін қайта зерделеу –
заман тудырып отырған қажеттілік. Шәкәрім Құдайбердіұлының әдеби мұрасының
түп қазығы – ақ жүрек, таза ақыл, адал еңбек иесі түзу адамды
қалыптастыру, сол арқылы қоғамды түзеу. Ар ілімін адамдық сапаның алдына
шығарып бүкіл поэзиялық туындыларына өзек еткен Шәкәрім тағылымы бүгінгі
күн үшін де аса қажетті әрі көкейкесті мәселе болып отыр. Ұлы Абайдың
ізбасары бола отырып, ұстазы жеткен деңгейде қалып қоймай өзгеше өрнек
тауып, қайталанбас қолтаңба қалдыруының өзі – Шәкәрім Құдайбердіұлының
ұлылығын айғақтайтын басты белгі болып табылады. Жаратылысқа деген сенім
мен сүйіспеншілікті махаббат пен мейірімнің, жақсылықтың көзі ретінде
бағалау арқылы қалың жұртын өмірді сүюге, адамды аялауға үндеген.
Диплом жұмысында Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мария романының
зерттелуіне, романдағы басты кейіпкерлер бейнесінің жасалуына, жазушының
тілі, стилі шеберлігіне сипаттама беріледі.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ш.Құдайбердіұлы жетпіс үш жасына дейін
өзінің көп жылдар бойы қаламгерлік тұғырында қазақ әдебиетіне қалтқысыз
қызмет етті десе болады. Ақын әдебиетіміздің көп жанрына еңбек сіңірді.
Қазақ романдарын бүгінгі жеткен биігін сөз еткенде, Ш.Құдайбердіұлынсыз
елестету мүмкін емес. Әсіресе, ақынның Әділ-Мария тақырыбына қалам
тербеген және дастандары жайында жазған, бүгінгі замандас өмірін бейнелеген
туындылары – әдебиетіміздің қымбат қазынасына қосылған елеулі үлес болып
табылып, жазушының әдебиеттегі орнын одан сайын биіктете түседі.
Ол – қазақ әдебиетінің аса талантты қаламгері, әдеби тіліміздің
дамуына, кемелденуіне ерекше үлес қосқан жазушы. Оның қаламынан қазақтың
көптеген поэмалары, дастандары, өлеңдері, мақалалары қайта жаңғырып,
құлпырып шықты. Кен іздеген барлаушы секілді Шәкәрім халық тілінің тереңде
жатқан неше алуан қазынасын таба білді. Ол әдебиетімізге сөз қолданудың сан
салалы үйлесімді үлгілерін әкелді. Шәкәрімнің әрбір шығармасынан маңызды
оқиғалар, қызғылықты характерлер ғана табылып қоймай, тіліміздің жаңа
қырлары, мол мүмкіншіліктері таныла түседі.
Қаламгердің Әділ-Мария романындағы күрделі тақырыптарды дүниетанымдық
тұрғыдан көркем бейнелеу үлгісін ғылыми саралау – бүгінгі қазақ
романдарынан бастау көздерін анықтауға негіз болады. Әділ-Мария романы
қазақтың ғана емес, жалпы адамзаттық ақыл-ой дүниесімен астасып
жататындығымен құнды болып келеді. Шәкәрім Құдайбердіұлының көп қырлы
шығармашылығы тақырыптық мазмұны, көркемдік болмысы алуан түрлі, әрі
күрделі. Шәкәрімнің Әділ-Мария романы аумалы-төкпелі өмірге, трагедияға
толы заманда ғана емес оған дейін де, бүгінгі күні де, адамзат үшін аса
маңызды тақырып болып келді. Ақын қалам тербеген аса елеулі тақырыптарда
қоғам, әлеумет мәселелері терең ойшылдықпен көркемделіп, философиялық және
терең әлеуметтік мазмұнға ие болады.
Шәкәрім Құдайбердіұлының прозалық шығарма жасаудағы шеберлігін,
дүниетанымын ашу – зерттеу жұмысының басты міндеті болып табылады.
Жазушының адам, табиғат, заманды тұтастыра көрсетіп, көркем тілмен толымды
образ жасауы диплом жұмысының негізгі өзегіне айналды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы әр
түрлі ғылым салалары тарапынан зерттеліп, соңғы жылдары Шәкәрімтану жеке
ғылым саласы ретінде біршама жетістіктерге жетіп, қалыптаса бастағаны
белгілі. Шәкәрім болмысының күрделілігі мен оның қалдырған мұраларының сан
салалы сипаты әр түрлі ғылым өкілдерінің назарын аудартып, тың ізденістер
тудыруда. Шәкәрім шығармашылығының роман, дастандарымен ғана
шектелмейтіндігі, философиялық тарихи дерек көздері мен ағартушылық-
педагогикалық көзқарастарының жүйесін кешенді түрде зерттеудің, енді қолға
алына бастауы заман үрдісінен туған қажеттілік.
Сондықтан қазіргі кезеңде Шәкәрім шығармашылығын белсенді зерттеумен
әдебиетшілермен қоса, философтар, тарихшылар, педагогика және психология
ғылымдарының мамандары айналысуда. 1975 жылы Ы.Дүйсенбаевтың ықпалымен
Краткая литературная энциклопедияның 8-томына
Худайбердиев Шакарим атты мақала енгізілсе, 1978 жылы М.Мағауин Поэты
Казахстана деген жинақта ақынның бірсыпыра өлеңдерін жариялады.
Зерттеу жұмысының болжамы. Егер, Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мәрия
романындағы басты кейіпкерлер бейнесі психологиялық тұрғыда өз дәрежесінде
берілсе, онда Шәкәрім зерттеулеріне қосылған мол үлес болар еді.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-
Мария романының ерекшеліктерін ашу үшін оның дүниетанымына бойлау, ақыл-
ойын қалыптастырған негіздерін саралау, сол арқылы қазақтың болмысын
келтіру болып табылады. Әділ-Мария романы мәңгілік тақырып – махаббатты
жырлаудағы ой-сезімнің бітімі мен терең сезімі, психологизм өзгешелігі
сарындарын шебер пайдалана білген қаламгерлік ерекшеліктерін саралау арқылы
белгілі тақырыпты толғаудағы өзіндік өрнегін айшықтау. Ақын Әділ-Мария
романындағы махаббат мәселесінің мәні жеке адамдар арасындағы сезім
сипатынан ашып, адам мен жаратылыс арасындағы үйлесім табиғатымен бірлікте
алынуы арқылы өмірдің түпкі мән-маңызын ұқтыруға бағытталатынын айқындау.
Әділ-Мария романы қоғам мен әлеуметтің өзекті тақырыптарын саралау арқылы
негізгі өзекті мәселелерді қозғайды.
Әділ-Мария романында табиғаттың болмысының айқын белгісі ретінде адам
мен тылсымның арақатынасына бойлау, сол арқылы адамзаттың көнеден бүгінге
дейінгі мәңгілік тақырыптары әсерінен махаббат ұғымының да аясы кеңіп, ол
адамзатты, жалпы өмірді сүю ұғымына ұласатындығы дәйектеледі.
Зерттеу нәтижесіндегі негізгі тұжырым түйіні – Әділ-Мария романында
махаббат, сүйіспеншілік сезімдерінің мән-мазмұнының тереңдеп, жалпы
ғаламдық, адамзаттық ауқымда алынуы. Махаббат құдіретін адам жанын
ізгілікке, мейірімге толтырып, сол арқылы оның бүкіл болмысына әсер ететін
күш ретінде бейнелейтін сыршыл ақын бұл идеяларын да таныта бастады.
Ғылыми жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері. Дипломдық
жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде қазақ әдебиеттанушылары
ғалымдары ұсынған ғылыми еңбектер қолдандым. Зерттеу жұмысының объектілерін
әдеби және романдарға талдау жасауда біз белгілі әдебиеттанушы-ғалымдар
З.Ахметов, Ш.Елеукенов, Б.Майтанов, Б.Әбдіғазиұлы, Ш.Сәтбаева, С.Істілеува,
Ә.Мұратов, З.Бисенғали, Қ.Мұхаметханов, М.Әуезов, Шалабаев, Ә.Тәжібаев,
М.Базарбаев, М.Мағауин т.б еңбектері мен ой-тұжырымдары әдістемелік бағыт-
бағдар ретінде пайдаландым.
Зерттеудің нысаны. Шәкәрім Құдайбердіұлы Әділ-Мария романының
ерекшеліктерін анықтау – романның көркемдік әсемдігін, терең ойшылдығын,
сыншылдығы мен шыншылдығының табиғатын көрсету болып табылады. Зерттеудің
дерек көзі ретінде Шәкәрім Құдайбердіұлының баспалардан жарық көрген
шығармаларының жинақтары, Қазақстан Республикасының Ұлттық мұрағат
қорларында сақталған құжаттары, Республика кітапханалары қорларында
сақталған Шәкәрім шығармаларының қолжазбалары, Шәкәрім туралы оның
туыстарының жеке иелігінен алынған түрлі қолжазбалар, деректер және
естеліктер пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың негізгі нысаны ретінде Ш. Құдайбердіұлының
шығармалары (1988), Шәкәрімтану мәселелері екінші, үшінші том (2007),
Б.Әбдіғазиұлының Шәкәрім әлемі (2008) және тағы басқа зерттеулер және
баспа бетінде жарық көрген ғылыми мақалалар пайдаланылды.
Зерттеудің әдістері. Әдебиеттану ғылымына тән кешенділік, жүйелілік,
салыстырмалық, объективті-аналитикалық, тарихи тұрғыдан жүйелі талдау,
жинақтау, қорыту әдіс-тәсілдері басшылыққа алынды. Сонымен қатар, отандық
әдебиеттану ғылымының тұжырым байыптаулары, романның табиғатын, эпика
жанрлары, дастан, поэмалардың жанрлық-стильдік, көркемдік-эстетикалық
ерекшеліктерін қарастырған ғылыми еңбектер дипломдық жұмысымыздың негізгі
методологиялық әрі теориялық негізі ретінде қарастырылады.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, төрт бөлім, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ-Мария романының зерттелуі
XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында өмір сүрген Шәкәрім
Құдайбердіұлы ақын, прозаик, аудармашы, философ, тарихшы ретінде артына мол
көркем мұра қалдырды. Шәкәрім әдебиеттану ғылымында ғана емес, тұтастай ұлт
өмірінде ерекше қуанышқа айналған, Абайдан кейінгі көрнекті ақын. Шәкәрім
Құдайбердіұлы қазіргі Семей облысы, Абай ауданындағы Шыңғыс тауының
бөктерінде 1858 жылы, 11 шілде күні дүниеге келді. Шәкәрім Құдайбердіұлының
телегей-теңіз мол мұрасын ғылыми тұрғыда зерттеп, танып-білуде ақын өмірі
мен шығармаларына қатысты архив деректері мен архивтік документтердің
маңызы аса зор.
Өмірінің соңғы жылдары мен күндерін тауда жалғыз өткізіп жүрген жетпіс
үштегі Шәкәрім 1931 жылдың 2 қазанында дүниеден кетті. Зұлымның, сұмның
қолынан асыл адам қаза тапты. Қаныпезерлер оның сүйегін құдыққа тастайды,
туыстары кейін мүрдесін тауып, жерлеген... Оған ұзақ жылдар бойы буржуазиялық
ұлтшыл “Алаш” партиясының қызметіне, Совет өкіметін орнатуға қарсылар
тобына – бай-қулақ элементтерге қатысы бар делінген кінә тағылды, атын
айтуға тиым салынды.
Ақынның 1911 жылы тұңғыш кітабы Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар
шежіресі Орынборда басылып шықты, бірқатар туындалары 1912 жылы Семейде
басылған ақынның Жолсыз жаза яки кез болған іс, Қазақ айнасы, Қалқаман-
Мамыр, Еңлік-Кебек поэмалары жарыққа шықты. Орыс ақыны А.Пушкиннен
аударған Дубровский әңгімесі (1924 жыл), Боран шығармасы (1936 жыл)
Әдебиет майданы журналында жарияланды. Ләйлі-Мәжүн дастаны Шолпан
журналына басылып, кейінірек С.Сейфуллин басшылығымен жеке кітап болып
шықты. Шәкәрімнің шығармашылығының қаншалықты қатаң қыспақты, шытырман
шектеулерді бастан кешіргенімен ақынның ойлы да көркем жыр жолдары, өмір
даналығын бойына мол дарытқан поэмалары, өзге де өрлі туындылары халықтың
жүрегінен алыстаған жоқ. Шәкәрім жарты ғасырдан астам уақытында
шығармашылық жолында, әдебиеттің барлық жанрларында қалам тербеді.
Шәкәрім Абайдың маңында жүріп, ұлы ақыннан шығармашылық шабыт дарытқан,
өнеге үйренген, талантты шәкірттерінің алдыңғы қатарында болды. Қай жанрда,
қай тақырыпта қалам ұстаса да Шәкәрім өз туындысына таңғы шықтай
мөлдіреген шындық пен шыңыраудай терең ой дарыта білді. Шәкәрім
шығармашылығының зерттелуі халқымыздың сонау тарих тереңінен бүгінге
жалғасып келе жатқан аса бай мәдени, рухани қазынасын түгендеу мен
бағалаудың құрамдас бір саласы боларына дау жоқ.
Алғаш рет Шәкәрім шығармашылғын ғылыми тұрғыдан негіздеген Ә.Тәжібаев,
Ш.Сәтбаеваның, М.Мағауиннің мақалалары жарық көрді. Шәкәрім мұрасына жан-
жақты монографиялық деңгейде тұңғыш рет талдау жасап, баға берген
Ш.Сәтбаеваның, ақынның поэзиялық мұрасын зерттеуге арналған Б.Әбдіғазиевтің
кітаптары шықты [8.13-б.]. Шәкәрім сынды сан қырлы талант иесінің барлық
жанрларындағы шығармашылық мұралары әдеби дәстүр мен жалғастық, көркемдік
таным және уақыт сабақтастығы тұрғысынан тұңғыш рет қарастырылды.
Ш.Құдайбердіұлының шығармалары туралы пікір айту, зерттеу бүгін ғана
басталған іс емес. Шәкәрімнің есімі мен әдеби мұрасы ақталып,
шығармаларының жинақтары жарық көрген соңғы жиырма жылдың көлемінде, қазақ
әдебиеттану ғылымындағы тың серпілістің бір арнасы. Шәкәрім мұраларының
терең сырларына үңілуге, оның көркемдік табиғатын ғылыми негіздеуге бағыт
алды. Шәкәрім Шығыстың ұлы шайырларының бірі Сағди шығармашылығының
арасындағы сюжет алмасу дәстүрінің өзіндік ерекшеліктеріне талдау жасады
[8.15-б.].
Көркемдік әдіс – әдебиеттану ғылымындағы күрделі әрі өзекті
мәселелердің бірі. Әдебиеттің даму бағыттары, көркемдік таным арналары әдіс
мәселесімен тығыз ұштасады. Өткен күн мұраларын бүгінгі күн биігінен қайта
таразылаған тұста көркемдік әдістер, әдеби бағыт пен ағымдар мәселелері жан-
жақты талқылауды, терең зерттеуді қажет етеді.
Шәкәрімнің прозалық шығармалары, жазушының прозашы ретінде қалыптасу
жолын саралап көрсету мақсатында оның көркем прозаға барар жолдағы игі
талпыныстары іспетті болған Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі, Үш
анық, Мұсылмандық шарты сипатындағы трактат шығармаларына алғаш рет
назар аударылды [8.16-б.]. Шәкәрімнің көркем аударма саласындағы еңбектері,
шығыс әдебиетінің үлгісіндегі нәзирашылдық дәстүрдің Шәкәрім
шығармашылындағы үздік көрініс болып табылатын Ләйлә-Мәнжүн дастаны.
А.Пушкиннің Дубровский, Боран атты прозалық шығармаларының
ерекшеліктері, оларды аударудағы дәстүрлі аударма ауқымына сия бермейтін
көркемдік ізденістер нәзирашылдықтың нысандары арқылы талданды. Шәкәрімнің
артына қалдырған өлеңдері үлкен мұра болып қалды. Жастық туралы (1879
ж.), Кәрілік туралы (1879 ж.), Жастарға (1879 ж.), Жаз келер (1880
ж.), Шын сырым (1881 ж.), Ашу мен ынсап, Шаруа мен ысырап, Анық пен
танық, Ер қоспақ пен сөз сөйлемек, Махаббат пен құмарлық, Дүние мен
өмір, Мақтау мен сөгіс, Міндеу мен күндеу т.б.өлеңдері жарыққа шықты.
Шәкәрімнің дастандары Қалқаман-Мамыр поэмасы, Еңлік-Кебек поэмасы,
Нартайлақ пен Айсұлу поэмасы, Мұтылғанның өмірі, Ләйлә-Мәжүн поэмасы
1907 жылы жарыққа шықты.
Көрініске шоқынған, Кел, аяқшы қымыз құй, Ей, жарымыз, ай нұры,
Тұр, аяқшы, бер қымыз, Көңіл жібі қолымнан, Анық ерге жолдас бол,
Мәжілісінде досыңның, Кешегі басшы піріміз – өлеңдері Шығыстың әйгілі
ақыны Хафизден аударған.
Ақын мұрасын насихаттау жағы, шығармаларын орыс және басқа шет тілдерге
аудару маңызды іс екені талассыз. Қаламгердің шығармаларын талдап, бағалау,
оларды өз тәуелсіздігін қолына алған еліміздің игілігіне аса беруіне үлес
қосу – әрбір зерттеушіге ортақ міндет болып табылады.
Шәкәрімнің прозалары мен қара сөздері Бәйшешек бақшасы, Мен жетпіс
екі жасқа келгенше (1930 ж.), Шын бақыттың айнасы (1918 ж.), Мәнді
сөздер. Ал, Шәкәрім Құдайбердіұлы Әділ-Мария романын
1925 жылы жазған. Бұл қаламгердің кемеліне келген, мол тәжірибе жиған
шағы. Алайда түрлі қоғамдық, әлеуметтік және шығармашылық мәселерге
байланысты. Бұл романның қолжазбасымен қаламгер алаңсыз айналыса алған жоқ.
Әділ мен Мария романы ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетіндегі игі
көремдік ізденістерді таныта алатын романдардың бірі. Қайғылы роман
деуіне қарағанда романдағы сентименталды пафосты қаламгер айрықша
көрсеткісі келген тәрізді. Әділ-Мария романы ақынның лирикалық
туындыларында, поэмаларында қойылған, көркемдік шешімін тапқан
тақырыптарымен, мәселелерімен, проблемаларымен, ой-туындыларымен үндес,
сәйкес, тамырлас. Шығармада қазақ ауылының 1910 жылдардағы өмірі қамтылған.
Азды-көпті кемшіліктерге қарамастан роман кезіндегі қоғамдық ой-пікірде жиі
көтеріліп тұрған бас бостандығына ұмтылыс, әйел теңдігі мәселелерге үн
қосқан құнды шығарма.
Әділ-Марияны жазған Шәкәрім туылған ғасырдың жиырмасыншы жылдарында
айқын және ажарлы, кемел келбетімен көңіл аударған Мұхтар Әуезов
әңгімелері, Мағжан Жұмабаевтың, Жүсіпбек Аймауытовтың туындыларымен таныс
болуы мүмкін емес. Эпикалық қарымы өлең құдіретімен асып-таса байқалған
ақын қара сөз алқабында да өз бедерімен, артық айшықтарсыз, қарапайым әрі
шынайы қасиетімен танылуға тырысқан.
Романда болған уақиғаның уақыты мен орны, қатысқан адамдар аталады.
Қаламгердің уақиға желісін сақтай жазуға ұмтылғаны аңғрылады, алайда
замана, уақыт тілін түсіне алған Шәкәрім Құдайбердіұлының өз толғамдары
мен ой әуендері де аз емес.
Қазақ зерттеушілері романтизмнің ХХ ғасырда жаңаша қарқын алғанын атап
өтеді. Т. Кәкішұлы ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің дамуында айқын көрініп,
әлі күнге дейін тамсандырып келе жатқан көркемдік амал – романтикалық
суреттеу тәсілі екенін ашық айтады.
Қазақ романтизмінің табиғаты, көркемдік әлемі мәселесі оның даму жолын
қарастыру қажеттілігінен туындайды. Осы тұрғыдан көркемдік-эстетикалық жүйе
ретінде романтизм эволюциясын зерттеу аса маңызды. Сонымен қатар қазақ
прозасының қалыптасуы мен дамуына ықпал еткен романтизм табиғатын, ХХ
ғасырдың екінші жартысындағы прозаның романтикалық сипатын жүйелі зерттеу
тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Ш.Құдайбердіұлының қалдырған мол мұрасының идеялық мазмұн байлығы,
тақырыптық ауқымы, жанрлық молдығы, көркемдік әсерлілігі, стильдік
өзгешіліктері, тілдік шеберлігі де, толып жатқан сыр сипаттары, сан алуан
қырлары, дәйекті зерттелетін кез енді туды. Шәкәрім Құдайбердіұлы қалдырған
мұра идеялық көркемдік мазмұнының байлығымен ерекшеленеді. Шәкәрім ХІХ
ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиет тарихынан үлкен орын алды.
Бүгінде халық қазынасына айалып отырған бұл мұра қоғамымызды рухани,
байытуға, оның гуманистік және адамгершілік идеяларын, мақсат мұраттарын
бекітуге қызмет ететіні хақ. Шәкәрім Құдайбердіұлы өлеңдерінің бұрынғы
жырлардан өзгерегі Шәкәрім атты тұңғыш энциклопедияда (2008ж) көрініс
тапқан. Шәкәрім поэзиясында ұлттық эпикалық категориялар жүйесі мейлінше
кеңейтілген. 2008 жылы жарық көрген (Халықаралық Абай клубы, Жидебай)
Шаһкәрімнің Қажыма, айым, қажыма, Өкінішті ғұмыр, Үзілмеген үміт атты
үш томдық кітаптар жарыққа шықты. Бұл жарияланған Шәкәрімнің өз
туындыларынан және ақын туралы зерттеу мақалаларынан тұрады.
Ақынның көп жылдар бойы ардақты есімі, мол мұрасы қалыптаса бастап,
қоғамдағы оң өзгерістердің нәтижесінде ХХ ғасырдың соңында ғана ақталған
Шәкәрімді алаштың басқа да алыптарымен бірге халқымыз айрықша қуанышпен
қарсы алғаны күні бүгінгідей көз алдымызда. Шәкәрім ең алдымен ойшыл ақын
Абайдың ақындық мектебінің ірі өкілі ретінде ол өзі нәр алған дәстүрден
үйреніп қана қойған жоқ, оны өзінше даралықпен дамытты. Оның философиялық
лирикасы, эпикалық шығармалары, прозасы қазіргі әдебиеттану ғылымында
түпкілікті түрде зерттеле бастады.
Академик Заки Ахметов өзінің “Шәкәрім – қазақ әдебиетінің классигі”
деген терең танымды зерттеуінде: “Шәкәрімнің ақындық әлемі бай, көп қырлы,
тақырыбы, жанрлық түрлері жағынан да сан алуан. Ақынның “Еңлік-Кебек”,
“Қалқаман-Мамыр” дастандарынан халық өмірін терең білетін, сан ғасырлық
поэзиясының, сөз өнерінің бай дәстүрлерін, бейнелеу тәсілдерін еркін
игергенін айқын аңғарсақ, фәлсапалық лирикасынан өте күрделі философиялық
ойларды әсерлі жеткізудегі ақындық шеберлігін, жаңашылдығын сезініп, тәнті
боламыз. Шәкәрімнің ақындық жаңашылдығы тыңнан қосқан өлең өлшем-
өрнектерінен, өлеңдеріне шығарған әндерінен, үздік композиторлық дарынынан
да анық танылады. Бұл жағынан алғанда, Шәкәрім қазақ әдебиетінде ғана емес,
дүниежүзі әдебиетінде кездеседі деп айта аламыз”, – деп алып ақынның
шығармашылығы туралы лайықты бағасын берген еді.
Академик Заки Ахметов романтизмнің әдеби бағыт ретінде, әрі көркемдік
әдіс мағынасында қолданылатынын атап өтеді. Ғалым романтизмге тән бейнелеу
тәсілдерінің ХХ ғасырда жаңа сипат алып, дами түскенін және романтизмнің
негізгі принциптері көркем өнердің табиғатына сай болғандықтан алдағы
уақытта да қолданыла беретінін жазады [4.289-б.]. Романтикалық бейнелеу
тәсіліне тән негізгі ұстанымдар (романтикалық кейіпкер, романтикалық
көтеріңкі леп, қақтығыс сипаты, қиялшылдық, қоғамға сын көзімен қарау,
болмысқа наразылық білдіру) нақтылы тарихи дәуірдің шеңберінен тыс уақытта
да болады.
Академик Заки Ахметов Шәкәрім Құдайбердіұлы атты жаңа зерттеуіндегі
ғылыми тұжырымын теориялық негізге ала отырып:
Шәкәрімнің қара сөз түріндегі шығармаларына келсек, ол қазақ
әдебиетіндегі реалистік психологиялық прозаны қалыптастырып, дамытуға
аянбай күш жұмсағанын атап айтуымыз қажет. Әділ-Мария атты романын
Қайғылы роман деп сипаттаған шығармасынан, сондағы сан түрлі адамдардың
іс-әрекеттерін, көңіл-күйін, мінезін бейнелеуінен, сондай-ақ табиғатты,
мысалы, Шыңғыстауды кейіптеу тәсілімен жан бітіргендей етіп суреттерінен
анық байқаймыз. Шыңғыстау бауырында, маңайында болып жатқан жай-жағдай,
оқиғаларды біліп, сезіне алатындай әсер туады да, шығармаға тән
психологизм, лирикалық сарын күшейе түседі [3.223-б.].
Әдебиеттанушы-ғалым Б.Майтановтың Әділ-Мария романына байланысты
айтқан пікірі де осы шығарманың ұлттық және әлемдік әдеби үдеріс
сабақтастығына негізделген жаңашылдығын дәйектейді:
Көркемдік баяндау құрылымы жағынан Әділ-Марияның екі түрлі
өзгешелігі айдай анық. Бірі – компазициялық жүйедегі пейзаж қызметінің
ауқымы болса, екінші – диалог формасын пьеса үлгісіндей алу. Диологта оқиға
дамыту рәсімінен, кейбір мінездер сырынан мол хабар болса, табиғат дидары
жазушының көкейкесті эмоционалдық әсері мен жан толғаныстарын қоса ашатын
психологиялық бейнелеу тәсіліне айналады. Сонымен қатар, төңірек кескіні
шығарманы мекен-жай ұғымының басты қызметін атқаруға тиіс екенін түсінеміз
[3.227-б.] – дейді.
Халқының азаттығын аңсаған классик ақынның әр өлеңінен оның гуманистік,
адамгершілік көзқарасы айқын көрініс тауып отырады. Шәкәрім ойшыл лирик
ақын ғана емес, сонымен қатар, терең танымды эпик ақын. Оның эпикалық
шығармаларында халық өмірінің табиғаты мол көрініс тапқан. Ақынның эпикалық
қарымы дегенде, басқасын айтпағанда, ондағы тарихилық мәселесі өзінің
тереңдігімен өзгешеленеді.
Жазушының “Әділ-Мария” романы, басқа да көптеген аудармалары, шағын
прозалық шығармалары оның суреткер ретіндегі шығармашылығының тынысы кең
екенін көрсетеді. ХХ ғасырдың басындағы жазылған романдарда Шәкәрімнің
даралық стилі айқын көрініс тапқан. Шәкәрімнің Үш анық еңбегі өзінің
танымдық тереңдігімен ерекшеленеді. Ақын осы еңбегінде: Адам ақиқатты бас
көзімен көрмейді, ақыл көзімен көреді ... – деп басталады. Сондай-ақ,
Мұсылмандық шарты еңбегі ұлттық теологияның бастауында тұрған құнды мұра
болса, ал ұлт тарихын тереңнен қозғаған Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар
шежіресінің жөні өз алдына бір бөлек. Шәкәрім қазақ тарихы ғылымының
алдында тұрған үш өзекті мәселеге көңіл аударған. Олар – қазақтың халық
болып қалыптасуы мәселесі, қазақ хандығының құрылу тарихы және тұтас
түркілер тарихы болып табылады.
Ақының “Шәкәрімтану мәселелері” атты тұңғыш сериялық ғылыми жинақ
өзінің ғылыми айналымдағы өмірін бастап кетті. Бүгінгі таңда ақынның бес
томдық кітабы жарық көрді. Бұл жинақтың ғылыми құндылығы теология,
философия, әдебиеттану, тарих, педагогика, тіл білімі тағы басқа көптеген
гуманитарлық бағыттағы жазылған зерттеулерді жүйелеп, тұтас контексте
қарастырады. Көрнекті ғалымдардың зерттеулері мен әр жылдары жазылған
Шәкәрім тағдырына қатысы бар материалдар да берілген.
Соның бірі Шәкәрімді ақтау комиссиясының төрағасы болған академик
Жабайхан Әбділдиннің “Алаш азаматтарының ақталуы” деп аталатын естелік
мақаласы жариялылық өрістей түскенімен сол жылдардың өзінде Шәкәрімді
ақтаудың оңайға соқпағаны, осы тұста республика Министрлер Кеңесінің
Төрағасы қызметінде Нұрсұлтан Назарбаевтың алыптардың ақталуына сол кездің
өзінде табандылықпен ерекше күш салғаны осы естелікте аталып көрсетілген.
Сериялық жинақтың алтыншы томы Шейх Әбсаттар қажы Дербісәлінің “Шәкәрім
және ислам мәдениеті” деген мақаласымен ашылған. Шәкәрімнің осы саладағы
терең танымы мен сенімі өте біліктілікпен бірінші рет толық және жан-жақты
талданып түсіндіріледі.
Академик Ғарифолла Есім Шәкәрімнің “Бес сауалына” берген терең
философиялық жауап-толғанысы да осы сериялық ғылыми жинақта көрініс тапқан.
Жалпы, сериялық ғылыми жинақтың методологиялық ұстанымында шәкәрімтану
саласын кезеңдеу үрдісі де сақталып отырды. Алғашқы кезең, Шәкәрімнің
өзінің көзі тірісінде жарық көрген мақалалар. Олар — Әлихан Бөкейханов,
Жүсіпбек Аймауытов және Мұхтар Әуезовтің зерттеулері. Сол шәкәрімтанудың
алғашқы кезеңінің өзінде Алаш арыстары Шәкәрімнің қазақ мәдениетіндегі
ерекше орнын атап көрсеткен болатын. Мысалы, Алаш көсемі Ә.Бөкейхановтан
бастап ақиық ақындар М.Дулатов, С.Торайғыров, белгілі журналист-тарихшы
С.Ғаббасов және тағы басқалар өз мақалаларында Шәкәрім туралы көптеген жылы
пікірлер білдірген. Сонымен қатар, Шәкәрімнің сол кезеңде жазылған өз
еңбектерінде де ақынның ойшыл гуманист ретіндегі тұлғасы анық көрініс
тапқан. Адам баласын алалап бөлуші болма, Адамзаттың бәрі – жақын, туыс –
дейді ақын. Шәкәрім ақталғаннан кейінгі қуанышты кезең. Осы уақытта
гуманитарлық ғылым саласында Шәкәрімнің шығармашылығы мен еңбектерін
зерттеген отыздан астам ғылыми диссертациялар қорғалды. Бірнешеуін атар
болсақ, әдебиеттану ғылымында Балтабай Әбдіғази, өнертануда Әлия Сабырова,
философияда Бақытжан Рақымжанов, педагогикада Анна Құдиярова тағы басқа
зерттеушілер Шәкәрім шығармашылығын әр қырынан зерттей бастады. Қаламгер
ойшылдың бейнесі, танымдық және көркемдік қуаты жан-жақты ашыла түсті.
Шәкәрімнің әдеби мұрасын, поэзиялық, прозалық тағы басқа сөз өнері
жанрында жазылған шығармалары толық әрі жеке-жеке талдап қарастырылған.
Сондай-ақ тарих, мәдениет, ғылым, дін, философия салалары бойынша жазылған
шығармалары мен еңбектері, барлық ғылым салалары бойынша оның
шығармашылығында кездесетін ұғымдар толық қамтылған. Гуманист ойшылдың
тұлғасын, Шәкәрім шығармашылығын зерттеудегі ірі еңбек “Шәкәрім”
энциклопедиясы, сонымен қатар шәкәрімтану ғылымының дамуына жаңа бағыт
сілтер ізденіс жолы болады деп ойлаймыз. Лирикалық жанр түрлерінің дамуына
мазмұнының етене жақындасуына мол еңбек сіңірді. Көптеген өлеңдеріне ән
шығарды. Абайдың кеңесі бойынша "Қалқаман-Мамыр" дастанын жазды. (1888
жыл). Мұнда кіршіксіз махаббат дәріптеліп, ел билеушілер орнатқан қатыгез
тіршілікке қарсылық, айыптау бар болса, "Еңлік- Кебек" дастанында (1891
жыл) бірін-бірі сүйген екі жастың қасіретін ескілікті әдеп-ғұрыптың қатып
қалған уағыздарымен байланыстырады. "Айсұлу- Нартайлақ" поэмасы жамандықты
жазаласа, "Әділ-Мария" романында шынжыр балақ, шұбар төс алпауыттардың
зорлық-зомбылығына қарсылық білдіріп, революцияның жеңісін хабарлаумен
аяқтайды.
Замандар кернеуі үздіксіз.Осынау керуен көшіндегі әрбір жеке адам,
мейлі қай деңгейдегі қайраткер болсын, қай кезеңде өмір сүріп, қандай
көзқарас болсын адамның бүкіл болмысын, не біржола жақсы, не тұтастай
жаман деп біржақты бағаланбауға тиіс. Бұл – адамзат баласының дамуындағы
мәңгілік қозғалыстан туған ғибратты тәжірибе.
ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың шегіндегі мәдени, рухани дамуында прогрессшіл
ой-пікірлердің қалыптасуында зор ролді атқарған Шәкәрім Құдайбердіұлы,
Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақов Дулатов,
сынды асыл перзенттерімен қайта табысты, олардың сан қырлы мұраларының
мейлінше әділ де лайықты бағалау мүмкіндігіне ие болды [4.3-б.]. Шәкәрімнің
қалған мұралары жанырлық, тақырыптық жағынан сан қырлы. Оның бәрін еңбек
көлемінде талдап шығу мүмкін емес. Бұл зерттеулеулерге ақынның поэмалары,
романы негіз болып отыр. Ендігі жерде өмір бойы тірнектеп жинаған білімін
халқының игілігіне жұмсау, оны қағаз бетіне түсіріп, болашақ ұрпақтарға
аманат етіп қалдыру. Шәкәрімнің шығармашылық мұрасы өте бай. Ақын қалған
өмірін шығармашылық жолында әдебиеттің барлық жанырында жемісті еңбек еткен
қаламгер. Оның қаламынан терең ойлы, халық басынан өткен тарих негізінде
жазылған.
Тарихи шындық өмірлік нақтылықтан алыстатпай, нанымды және әсерлі
жеткізу жағдайындағы жаңа ізденістер мен соны роман деп аталатын жанрды
дүниеге әкелді. Ол бүкіл баяндауды жеке адамның тағдырына, оның мінез-
құлқының қалыптасып, өзі жүрегіне әлеуметтік ортада кеңінен мәшһүрленуі
төңірегіне шоғырландыратын. Роман тіліндегі қара сөзбен жазылған шығармалар
– Әділ-Мария романы. Шәкәрімнің поэмалары қазақ романдары орны бөлек
ерекше туындылар. Ақынның қаламынан туған Қалқаман-Мамыр, Еңлік-Кебек,
Нартайлақ пен Айсұлу және де Әділ-Мария романы, поэмаларының өзіне
дейінгі дастандардан өзгешелігі фольклорлық не таза романтикалық түрде
шешпей, жазба әдебиетке тән күрделі проблемаларды қоюымен қатар оларды
тарихи-әлеуметтік, әдеби-эстетикалық талаптарға сәйкес, қазақ поэзиясында
жаңа мазмұндағы өрнектер мен келісті суреттеулер, тың түр мен мазмұн пайда
болып ұлттың рухани әлемін жаңа бір сатыға көтерген.
Қазақ әдебиетіндегі роман жанрының жүгін өз дәрежесінде көтерген Әділ-
Мария романы – тіл байлығы мол көркем туынды. Шығарманың стилдік құрлымы
кесте-өрнектері ұлттық тіл байлығын барынша шеберлікпен пайдаланған. Әділ-
Мария өзіндік ерекшеліктері мол. Бұған дейін жарық көрген шығармалардан
Әділ-Мария романы мүлде өзгеше дүние. Өзгешелігі тек оқиға, сюжетте емес,
тіл байлығымен баяндау стилінде, кейіпкерлерінің сөйлеу мәнерінде. Жазушы
характерді ашу мақсатында көбінесе сөз бояуын кейіпкердің өз аузымен, өз
сөзімен келтіреді. Өмір шындығын барынша көркемдеп жеткізуде жазушы да
кейіпкердің өзіне лайық сөз береді.
Романда адам мәселесі өзгеше өрнекпен, талап-тілекпен сомдалып, алдымен
адам жан дүниесінің сапалы жақтарын дамыту баса көрсетіліп, адам табиғи
жаратылыстың күрделі нәтижесі ғана емес рухани жан әлемі ерекше қасиетке ие
болған құбылыс екендігін дәлелдеу үшін жүйе жасалды.
Әділ-Мария тақырыптық жағынан махаббатты жырлау мен терең сезімі,
психологизм мен трагизмнің өзгешелігін шебер пайдалана білген қаламгер
ерекшеліктерін саралау арқылы, белгілі романды өзіндік өрнегін айшықтауға
арналған. Ақын қозғаған махаббат мәселесінің мәні жеке адамдар арасындағы
сезім адам мен Шыңғыстаумен сырласу арқылы өмірдің мәнін ұқтыру.
Шыңғыстаудың күйін, тынысын адам тіршілігіне ұқсату арқылы образды
суреттер жасайды.
Сондай-ақ ақын сөздің мәні мен маңызына айрықша мән берген. Ақын
ұғымында сөз құдіретті, ерекше – бір әлем. Сөз адам өмірін айшықтайтын әрі
адам танымын танытатын дүние. Шығармадағы әрбір сөзге байыппен қараған, сөз
астарында небір мән-мағыналарын ашып табиғатпен тілдескен танымды ұштайтын
қолданыстарды орнымен де пайдаланған.
Шәкәрімнің негізгі арқауы – ғашық жандардың, романдағы адамдар болмысы.
Ақын адам болашағына, оның рухани ішкі әлеміне және қуатына сенеді.
Мысалы: Әділ-Мария романда қос ғашықтың адамдардың қарсылығы өлімге
әкеліп тірейді. Өлім көпшілік қауым қолымен жасалады. Адамгершілік пен
адалдық, әділет махаббат жолындағы қиыншылықтарын, адами, ойлары автордың
танымдық деңгейін танытуда зор қызмет атқарып тұр.
Шығарманың соңында өлім аузында жатқан Әділ бойындағы сабырлылық,
артында қалған достарына, ұлы мен әжесіне өмір тілеу, ал, Еркімбектің барар
жерінің бір екенін ескерту. Романдағы шымыр құрылған диалог пен кейіпкер
сөзінен сол кездегі заман келбетін, адамдардың ішкі жан дүниесіндегі
әртүрлі сезім күйлерін (психологизмін), оқиғаның шиеліскен тартысын
айқындауға болады.
Қалқаман-Мамыр, Әділ-Мария, Еңлек-Кебек, Нартайлақ-Айсұлу
сияқты көркем романдар, поэмалары, сондай-ақ прозалық, философиялық, тарихи
туындылар, аудармалары дүниеге келген. Шәкәрімнің шығармашылық мұрасы
мұнымен шектелмейді. Шәкәрім – Абай шәкірттерінің ішіндегі ең ұзақ өмір
сүргіні ең мол мұра қалдырған. Оның негізгі мұрасы бүгінгі ұрпаққа қолжазба
түрінде немесе ел аузында жатталған күйінде жетті. Шәкәрімнің шығармашылығы
күрделі ғылыми зерттеу еңбегінің объектісі болған емес. Тек соңғы жылдары
ғана қолға алынған жұмыстың нәтижесінде бірқатар ғылыми мақалалар жарық
көрді. Олардың дені ақын шығармашылығын көпшілік оқырманға таныстыру
мақсатындағы республикалық баспа сөздерде жарияланған материалдар екенін
атап айтуға тиіспіз. Бұл іске Қ. Мұхаметханов, Ш. Сәтбаева, М. Мағауин, Ш.
Елукенов, М. Базарбаев, Х.Сүйншалиев ғалымдар қатысты.
Шәкәрім роман жазу үлгісінде қазақ қоғамындағы жеке бас бостандығына,
рухани дамуына, адами сананың өзі – тану үрдісіне көпшіліктің ортақ ойлау,
жекелік жетілуіне бөгет болатын тұстарды шынайы түрде жазған.
Ш.Құдайбердіұлының Әділ-Мария романда көтерген тақырып жағы әр алуан.
Жеке адамның өзіндік жетілу жолдарына, бөгет болатын жағдайларды таныту
мәселелерін көтереді., қазақ қоғамындағы даму жүйесіне кедергі келетін
тұстарды көрсету болып табылады, махаббат мәселесін сөз ете отыра, оның
астарында бүкіл қазақ қоғамының, ортаның кемшілігін талқыға салу, сол
арқылы шындықты көрсету жазушының негізгі арқауы болды.
Жазушының көркем проза жанрындағы өзіндік ерекшеліктері туралы жан-
жақты зерттеу жұмыстары жүргізілді дей алмаймыз. ХХ ғасрдың басындағы қазақ
прозасы жазушының шығармашылығы, еңбектері сөзетілумен ғана шектеліп
келеді. Қаламгердің көркем проза саласындағы еңбктері өте ауқымды.
Шәкәрімнің мұраларын тереңдей зерттеу, жазушының әр шығармасының, әрбір
өлеңінің, әр ойының түпкіріне үңіліп, жан-жақты саралап басты мақсат
етуіміз керк.
Ақынның романда көздеген мақсаты қазақ қоғамындағы әлеуметтік жағдай
мен, ғашық жандардың махаббат сезімі, жан-дүниесі, кейіпкерлердің ішкі
адами сезімдері арқылы қоғам мен адами өмір, тіршілік мәнін ашу болып
табылады. Әділ-Мария романы 1925жылы жазылған. Шығарманың тұңғыш жарыққа
шығуы 1998 жыл. Шәкәрім романды Қайғылы роман деп атаған. Роман ескі
қазақ ауылының 1910 жылдар жағы өмір тұсын бейнелейді.
Шәкәрімнің прозалық шығармаларының ішіндегі ең көлемдісі – Әділ-Мария
романы. Шынайы көркем қара сөз үлгісінде жазылған алғашқы қазақ
романдарының қатарына орын алатын бұл роман – әрқилы характерлерлер
тоғысқан, өмірлік тартыстан құралған шығарма. ХХ ғасырдың басындағы
әдебиетте көтерілген әйел теңдігі тақырыбын арналған бұл романда ақын
оқиға желісін өзінше өрбітеді, өзінше шешімге жүгінеді.
Сұлтанмахмұт Торайғыров, Спандияр Көбеевтің, Міржақып Дулатовтың
романдағы бас кейіпкерлер ретінде біріне-бірі ғашық ақылды да білімді қыз
бен жігіт. Бірақ олардың бас қосып, бақытты ғұмыр кешулеріне кедергі көп,
мүмкіндік жоқ. Қыз әлдекімге айттырылған немесе болашақ жары оған тең емес
болып келеді. Қыз болса ата-анасының шешіміне, әдет-ғұрып заңдарына қарсы
тұруға дәрменсіз күйде тоқалдыққа немесе өзі сүймеген біреуге ұзатылып
кетеді. Бұдан соң ғашық болған мұңылықтардың трагедиялық тағдырлары
суреттеледі жазушылардың шығармаларында осы сюжеттік желі сақталады.
Ал, Шәкәрім Әділ-Мария романында осынау қалыптасқан трафаретті
бұзады. Романдағы кейіпкерлердің адами болмысы да, қоғамдағы орны да,
тартыстың сыр-сипаты да өзгешелеу болып келеді. Романда әлеуметтік
теңсіздік, бар мен жоқтың, күшті мен әлсіздің, бай мен кедейдің тартысы
бірінші кезекте суреттелмейді тек қарапайым ғана өмір шындығын суреттеу
арқылы ақын адамгершілік пен ар тазалығы, адалдық пен ынсап мәселелерін
көтереді. Шәкәрімнің пайымдауынша, адамның әрбір іс-әрекетті осы ұғымдарға
бағынуы керек. Адамдарды бай мен кедейге бөліп қарауға болмайды. Бай да
кедей де түптеп келгенде адам. Адамды түрлі сапалық топтарға бөлетін
материалдық жағдайы емес, іші әлемі, жан дүниесінің жай-күйі болуға тиіс.
Шәкәрімнің романында алға тартылатын басты идея, негізгі көркемдік шешім
осыған саяды. Жалпы адамгершілік мәселесі Шәкәрімнің бүкіл шығармашылық
табиғатына тән тақырып деуге болады.
Шәкәрімнің шығармашылық мұрасымен таныстыру бағытында, жалпы
қасиеттерін саралау, ақынның ұлттық әдебиеттегі орнын айқындау мақсатында
зерттеліп келеді. Ендігі жерде, Шәкәрім мұраларын тереңдей зерттеу кезеңі
туды. Шәкәрімнің әрбір өлеңінің, әр ойының түкпіріне үңіліп, тереңде жатқан
дәнін аршып, нәрін айқындау міндетін басты мақсат етуіміз керек.
Шәкәрімнің романдағы мезгіл мөлшері дәл айтылып отырған. 1910 жылы
наурыздың ортасы мен 1911 жылғы мамырдың он бесінде дейінгі аралықта фабула
(лат.fabula-аңыз,әңгіме,ертегі,мыса л) желісі қамтылса, сюжеттік уақыт
Шәкәрім қалам тербеген шақпен текетіресіп жатыр. Күн мен түнге тән
бөліктер, белгілі бір іс–жағдаяттың заматтық шамасы өту мөлшерін нақты
пайымдау бар. Әне, Міне, Міне, дәл сол кезде сен кәрі Шыңғыс тау,
Міне,осы іңірде туған толық ай деген сияқты экспрессивті мағынадағы
сөздер әрекет, сезім динамикасын әсерлі леппен бейнелеуге қызымет етеді.
Сахара қауымына ортақ тұрмыс-тіршілік дағдылары, жер мен мал қамына аралас
қам-қаракет нышандары, қыз бен жігіт кездесер, жортылуға шығар мезгіл
сипаты немесе ғашықтардың қайда, қандай жағдайда, қай тұс қай мекенде
жалғасу көріністері этнографиялық нақыш, натуралистік айна-қатесіз
бедерлермен нақты көрсетілген.
Романтизм тәсілі шығармада кеңінен қолданылған. Романтизм құбылысын
терең тану үшін оның тарихи-әлеуметтік негізіне жіті назар аударып, әдеби
бағыт ретіндегі романтизмнің тууына себеп болатын тарихи жағдайларды
саралап алған абзал.
Романтизм құбылысын нақты-тарихи және гносеологиялық аспект тұрғысынан
зерттеп-тануға болады. Романтизмнің әдеби бағыт ретіндегі бейнелеу
өзгешеліктері сол тарихи дәуірдің талап-тілектеріне сәйкес, нақтылы
кезеңнің қоғамдық, мәдени жағдайларына байланысты қалыптасты. Қоғамдағы
тәртіпке наразылық, бостандық идеясы, төңкерісшіл рух, төңкеріс
жаншылғаннан кейінгі ахуалға көңілі толмау сезімі батыс әдебиетіне
романтизмді алып келді. Қазақ топырағында буржуазиялық төңкерістер
болмағанымен, романтизмнің өркендеуіне қазақ даласына буржуазиялық қарым-
қатынастардың орнығуы, ұлттық сана мен жеке тұлға сана-сезімінің оянуы,
халық рухының, қоғамдық сананың жаңа деңгейге көтерілуі әсер етті. Қазақ
романтизмі, ең алдымен, қазақ әдебиетінің өткен дәуірлерінен бастау алады,
яғни романтизмді көркемдік ойлаудың типі ретінде ұлттық ойлау жүйесінің
ерекшеліктерімен түсіндіруге болады.
Романтизм әдеби бағыт ретінде белгілі дәуірмен, нақты тарихи
жағдайлармен байланысты болса, көркемдік әдіс ретінде әлдеқайда кең мағына
береді. Академик З. Қабдолов әдістің қайталанып отыратын тұрақты құбылыс
екенін нақтылай отырып, романтизмді көркемдік әдістің біріне жатқызады.
Әдебиеттануда романтизмді зерттеудің гносеологиялық аспектісі өнердегі
романтикалық бастаудың өміршеңдігін, мәңгілігін терең негіздеуге мүмкіндік
берді. Романтикалық шығармашылық түрі белгілі бір деңгейде суреткер
тұлғасына, оның психикалық ойлау жүйесінің ерекшеліктеріне байланысты.
Романтизм – басқа әдеби әдістер сияқты болмысты бейнелеудің спецификалық
бір формасы.
Романтизмнің әдеби бағыт ретінде, әрі көркемдік әдіс мағынасында
қолданылатынын атап өткен жөн. Романтизмге тән бейнелеу тәсілдерінің ХХ
ғасырда жаңа сипат алып, дами түскенін және романтизмнің негізгі
принциптері көркем өнердің табиғатына сай болғандықтан алдағы уақытта да
қолданыла беретінін. Романтикалық бейнелеу тәсіліне тән негізгі
ұстанымдар (романтикалық кейіпкер, романтикалық көтеріңкі леп, қақтығыс
сипаты, қиялшылдық, қоғамға сын көзімен қарау, болмысқа наразылық білдіру)
нақтылы тарихи дәуірдің шеңберінен тыс уақытта да болады.
Романтизм туралы теориялық толғамдардың, пікірталастардың сан
алуандығын ескере отырып, тұжырымдай айтсақ, романтизм – өзінің мазмұны
мен формасы жағынан полиморфты, философиялық тұрғыдан түпсіз, тарихи
тұрғыдан ауқымды ұғым: ол – мәдени сана типі, жазушының эстетикалық ойлау
жүйесінің бір түрі, жазушының көркем шығармада көрінетін философиялық,
әлеуметтік, көркемдік дүниетанымның жүйесі, сонымен қатар көркемдік әдіс,
әрі көптеген суреткерлер шоғырын тұтастыратын әдеби бағыт. Бұл құрамдас
бөліктердің әрқайсысы ғылыми қалыптасқан және сыннан өткен әдебиеттану
мәселесі ретінде дұрыс, алайда қаншалықты маңызды, мәнді болғанымен, оның
бірде біреуі дербес, жекелей алғанда романтизмге жан-жақты, толыққанды
сипаттама бере алмайды. Тек олардың ажырамас бірлігі ғана романтикалық
дүние қабылдаудың мәні туралы біршама жақын, толықтау түсінік бере
алады.
Қаламгер романының сыншыл реалистік немесе романтикалық, синтементалдық
дәстүрден өзгешелігі – тарихи-әлеуметтік мәселені жалпы ұждандық тұрғыдан,
қинала, толғана, көтеруінде. Ер мен әйел, кедей мен байдың теңсіздігіне
қарағанда, рухани теңсіздігі, ұят теңсіздігі, жан қайшылықтары басты
назарда болады. Махаббат үшін, адамдық үшін тозаққа төзіп, оқпен алысып
өлген - Әділ-Марияның рухы жоғары, жұлдызы биік. Сойқаншының беті қара,
жаны азапта. Тартыстың шешімін уақыт ұсынбақ. Уақыт - әділеттің азаткері.
Рахымшыл, азапқа толы жан әлемінен екі дүниенің бар құпиясын тесіле
зерттеген дана Шәкәрім тағы бір шерлі жасын сүртеді. Ақиқат іздейді, ол
мәңгілік мұнарына жол сілтейді.
Шығарма соңында жазушының өмірі, әділет, парасатты бейне туралы ашық
толғанысымен аяқталған. Бұл – философиялық трактатқа ұқсас үрдіс. Қиял-
ұғымы қиырды шарлаған, өзіне-өзі сауал беріп, жауап іздеген қаламгер өзінше
ойға жүгінеді: Бізше адам өмірін түзеуге, барлық адамдар тату тұруға
негізгісі-адал еңбек, ақ жүрек, арлы ақыл болуы керек [10.541-б.]. Барша
жаманат атаулының көзі нәпсі, өзімшілдік, мақтан екенін нақты атау
адамшылық, мәселесін ой, тәжірибеге қоса сұңғыла түйсік, сезгер санамен
пайымдау ерекшелігін аңғартса керек.
Роман жанырына қалам тартқан Шәкәрім бүкіл поэзиясы мен қара сөзіне,
ғылымына өзек болған пікірлермен дәстүрлі ғашықтық трагедия мысалы бойынша
проза заңдылығына сай өзіндік оқшау шеберлікпен кестелейді. Ол–өлі сөз
емес, жанды әлем, әрекет-сезім жалынына орнаған жоталы – жонды мінез,
тартыс – жалтарыс емес, қанды айқас, қайғылы шешімге әкелер тіршілік
тасқынына ұқсас. Әділ-Мария – ұлы адамның бейуақыттағы терең күрсініс
демі, кең дүние мағынасына деген кепілді күмәні мен азапқа толы қажыған
үміт.
Роман кемеліне келген, ақынның мол тәжірибе жиған шағы. Алайда түрлі
қоғамдық, әлеуметтік және шығармашылық мәселелерге байланысты бұл романның
қолжазбасымен қаламгер алаңсыз айналыса алған жоқ. Әділ- Мария ХХ ғасыр
басындағы қазақ әдебиетіндегі игі көркемдік ізденістерді таныта алатын
романдардың бірі. Романда болған уақиғаның уақыты мен орны, қатынасқан
адамдар түгел аталады. Қаламгердің уақиға желісін сақтай жазуға ұмтылғаны
аңғарылады., алайда замана, уақыт тілін түсіне алған Шәкәрім
Құдайбердіұлының өз толғамдары мен ой әунедері де аз емес.
Шәкәрім Құдайбердіұлының Әділ мен Мария романын жазған уақытта
социалистік реализімнің таптық, партиялық принциптері ақынға мәлім болған.
Өмірдің аяғына тұсау, мойнына құрық түсе қоймаса да, қақпайлаулардың күшеюі
аңғартылатын. Көргені көп, түйгені мол қаламгер үміт күткен жаңа өкімет
өктемдігінен тіксіне бастаған. Сондықтан да Шәкәрім саяси күрес шиелінісе
бастаған Семей түгілі, бітпейтін дау жанжалы мол ағайын арасы, ауылдан да
алыста, Шыңғыстау қойнауында өзімен-өзі жұрт көзінен таса жерде.
Қаламгердің тақырыпқа, роман өзегіне айналар фабулаға өзге көзбен, оймен
қарағаны байқалады. Шәкәрім өзінше қорытып, өзінше шешімге жүгінеді.
Шыңғыстаумен сырласады.
Кәрі Шыңғыстау! Адам жерге ие болғаннан бері қарай сенің көрмегенің
жоқ. Шыңғыс. Темір сияқты талай–талай сайып қырандарыңды қолыңнан
жөнелттің. Сенде талай адамның құмары қанып, қуанғаны да болады, жүрегі
жанып суалғаны да болады. Талай–талай талпынған жас жүрек мұратына да
жетті. Талай бақытсыздың жарық күніндей үміті үзіліп кетті. Сенде неше
түрлі ел дәурен сүріп, аң аулап, мал бақты. Сенде талай–талай сабаздың қаны
судай да ақты. Ай мен күндей ажарлы сұлу, қыршын жастарды да, арыстан жүрек
айнымас батырларды да, әлемнен озған алаяқ, аузынан бал тамған шешен
билерді де жерошақтай жер қазып, үңірейтіп бауырыңа көміп жатсаң да,
бақайыңнан келмей түк көрмегендей –ақ маңқиып тұра бересің – ау! Онымен де
қоймай, қысқа күнгі күн батысқа қарай керегендей жайылған кең қолтығыңды
ашып үңірейтіп: Кел-кел! Тағы менің қолтығыма кіріп, біресе рахат, біресе
бейнет көріп, аз күн арпалысып өтетінің келіңдер! – деп үнсіз даусыңмен
шақырып тұратыныңды қайтермін! ... [10.493б]. Бұл экспозиция – бастаудың
өзі қыз-жігіт арасындағы уақиғадан өзге өлшемдерді көрсетеді, ал хронотоп
өзнеше.
Әділ-Мария романын жазудағы мақсаты, идеясы тереңде. Шәкәрім
Шыңғыстау қойнауында өтіп жатқан сансыз уақиғалардың бірін ғана алып, соған
мәңгілік өмір, адамзат философиясы тұрғысынан қарайды. Сезім орнаған ой
ағысын, тебіренісін көркем образға көшіреді. Шыңғыстауға бағытталған
монолог, диолог, лирикалық шегіністер мен ой-толғамдарына философиялық
ойлар, образға бөлер түрлі психолхгиялық, пейзаждық параллельдер сұрақтарға
көп кездеседі.
Әділ-Мария романында синкретті (грек.sqnketismos-қосылу) сиапты мол.
Лиризім философияға толы, авторлық монологтар уақиғаны баяндаудың түрлі
деңгейіндегі үлгілерімен қабаттасып келсе, диологті бейнелеудің үлгілерімен
қабаттасып келсе, диологті бейнелеудің дәстүрлі драмалық, классикалық
түрлері қатар қолданылады. Шеберлікпен суреттелетін пейзаж, адам
портреттері, түрлі мінездер психологиясы, іс-әрекеттер суретімен аралас
келіп отырады. Баяндау ырғағы да үнемі өзгерісте. Романның бір бөлімдері
жүйелі түрдегі суретке көшіріле жан-жақты жазылса, екінші бір бөліктері
мүлде жалаң баяндалады. Романы туралы сын, зерттеу мақалаларында көбіне
шығармада бейнелейтін тағдырлар тарихы туралы айтылады. Негізінде, роман
берекетсіз тірлік кешкен бозбалалардың бос қалжыңынан басталған бәсекенің
адасу трагедиясына ұласу тарихы туралы қаламгерлік толғам.
1912 жылы Семей қаласындағы Жәрдем баспасынан көрген Қалқаман-Мамыр
поэмасы ХІХ ғасырдың аяғында туған. А,л Еңлік-Кебек Абай кеңесі бойынша
ұлы ақынның көзі тірі кезінде жазылған. Қалқаман-Мамырды автор тарихы
хикая деп атаған. Бұл жанырлық анықтаманың дұрыстығына шүбә келтіруімізге
болмайды. Шығарманың оқиғасы ХVІІІ ғасырдың бірінші ширегінде, жоңғар
шапқыншылығы қарсаңында болады. Тарихи фон поэма қаһармандарының қай тұста
өмір сүргенін бағдарлау үшін ғана емес, трагедияға эпикалық құлаш та
бітіріп тұр, Мамыр сияқты сүйген жарын өлтірген, өзін оққа қиған
руластарына өкпелі Қалқаманның туған ортасын тастап қашу – поэманың негізгі
идеялық-көркемдік ұйытқысы және дүние жүзілік әдебиетте сирек кездесетін
шешім. Мұны ең әуелі сол заманның Көкеней сияқты ел билеушілері орнатқан
қатыгез тәртіпке қарсылық, оны айыптау деп түсіну керек. Бас қаһарманы
Қалқаманның назарлығына автор да ортақ. Тарихи оқиға поэманың трагедиялық
интонациясын күшейтеді дейтініміз сондықтан. Нағашы жұртына қарай атының
басын қойған Қалқаманды елінің іздеу салуына жоңғар ойраны салдарынан
мұршасы келмей қалады Бейбақ жастарға іштей тілектес Әнет бабаның өзі бір
төбенің басына қалып қояды. Осының бәрі шығарманың мұңды сарынын күшейте
түседі.
Ал, Еңлік-Кебек – лирикалық поэма. Мұнда тарих ролі оқиғаның қай кез
болғанын хабарлаумен шектеледі. Шығарма сюжетіне романтикалық сарын
араласқан. Нысанбай абыздың Кебекке ашқан балы, биік қабақ, сұрша қызбен
кездессе бақытсыздыққа душар болатынын алдын ала болжауы, бірақ Еңлік пен
Кебек кездескеннен кейінгі жерде тағдырға көнбестік, шарасыздық мотивтері
кейінгі жерде ысырылады. Шәкәрімнің бір табысы – трагедияны, Еңлік пен
Кебектің қайғылы қазаға ұшырауынан әлдебір рудың мойнына қоймай,
патриархалдық сананың байланыстыруында болса керек.
Шәкәрімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz