Банктердің несиелік тәуекелін басқару
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Несиелік тәуекелді басқару
1.1. Несиелік тәуекелдің экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Несиелік тәуекелді басқарудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
1.4. Несиелік тәуекелді бағалаудағы дамыған елдердiң тәжірибесі ... ... ..38
2.Қазақстан Республикасындағы Екiншi Деңгейлi Банктердiң
несиелік тәуекелді басқаруын талдау
2.1.ҚР Екiншi Деңгейлi Банктердiң несиелік
портфелін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.2.Акционерлiк Қоғам “Банк ЦентрКредиттің”
проблемалық несиелермен жүргізетін жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... .56
3.Несиелік тәуекелді басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
1.Несиелік тәуекелді басқару
1.1. Несиелік тәуекелдің экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Несиелік тәуекелді басқарудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
1.4. Несиелік тәуекелді бағалаудағы дамыған елдердiң тәжірибесі ... ... ..38
2.Қазақстан Республикасындағы Екiншi Деңгейлi Банктердiң
несиелік тәуекелді басқаруын талдау
2.1.ҚР Екiншi Деңгейлi Банктердiң несиелік
портфелін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.2.Акционерлiк Қоғам “Банк ЦентрКредиттің”
проблемалық несиелермен жүргізетін жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... .56
3.Несиелік тәуекелді басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
“Банктердің несиелік тәуекелін басқару” атты бітіру жұмысының негізгі өзектілігі банк несие бойынша мәселе туындай қалған жағдайда қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін қадағалап отыруға байланысты шаралар жүйесі (несиелік мониторинг) мен несиелік тәуекелді төмендету мақсатында жүргізілетін анықтамалар мен тексерулер процесі (несиелік авторизация) болып табылады.
Зерттеу субьектісі несиелендіру процесіне қатысатын банк, қарыз алушы, үшінші түлға арасындағы қарым-қатынасты зерттеуге негізделген.
Жұмыстың негізгі зерттеу обьектісі осы тұлғалар арасында несие алуда пайда болатын қарым қатынасты анықтай отырып, олардың арасында әр түрлі тәуекелдер соның ішінде несиелік тәуекелдің пайда болу себептерін, оны басқару мен бағалау жолдарын, әдістемелік негіздерін анықтау.
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты ҚР-ның нарықтық экономикаға көшуінен банк экономикамыздың дамуына күшті әсер ететін сектор және негізгі несиелік операциясының жүргізілуі тәуекелдігімен байланысты болғандықтан несиелік қызметті реттеу және қадағалау, басқару, банкті болатын банкроттықтан сақтап қалу үшін теориялық және тәжірибілік деңгейде мүмкіндігінше белгілі бір іс-шаралар жиынтығын ұсынып, банкке халықтың сенімділігін арттыру болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыруда мынадай міндеттер жүктелген:
• несиелік қызметті жүргізуге мамандандырылған белсенді мамандарды таңдау;
• несиелік тәуекелге қарсы провизиялар құру;
• қарыз алушыға әсер ететін сыртқы және ішкі факторларды анықтай отырып, уақтылы қарсы шаралар қолдану;
• қарыз алушымен тығыз қарым-қатынаста болу, оның берген мәліметінің дұрыстығын дәлдеп тексеру;
• несие бағасын белгілеу мөлшері, жалпы жағдайда тартылған ресурстарға төлем мен сыйақы маржасының қосындысынан тұрады;
• банк несие саясатын жүргізуде проблемалық несиелерді болдырмауға тиіс, бірақ болған күннің өзінде тек потенциалды қарыз алушыға несие беруі мүмкін немесе ресурстар мен активтерді тиімді орналастыру, т.б.
Несиелік тәуекелді басқару банк ісіндегі негізгі қызметтердің бірі. Бастапқыда банктер тек қана депозиттерді қабылдаумен ғана айналысса, дами келе тартылған қаражаттарды басқа клиенттеріне бере отырып банк делдалдық қызметті атқарды. Осылайша банктер қаражаттарды беру кезіндегі тәуекелді, яғни неселік тәуекелді өздеріне қабылдады. Несие банк қызметінің негізіне айналып, оның сапасына қарай банк қызметі бағаланған. Несиелік тәуекелдерді басқару процесіне ерекше көңіл бөлген жөн, себебі банк қызметінің жетістіктері тікелей осы процесске тәуелді. Әлемнің көптеген банктерінің
Зерттеу субьектісі несиелендіру процесіне қатысатын банк, қарыз алушы, үшінші түлға арасындағы қарым-қатынасты зерттеуге негізделген.
Жұмыстың негізгі зерттеу обьектісі осы тұлғалар арасында несие алуда пайда болатын қарым қатынасты анықтай отырып, олардың арасында әр түрлі тәуекелдер соның ішінде несиелік тәуекелдің пайда болу себептерін, оны басқару мен бағалау жолдарын, әдістемелік негіздерін анықтау.
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты ҚР-ның нарықтық экономикаға көшуінен банк экономикамыздың дамуына күшті әсер ететін сектор және негізгі несиелік операциясының жүргізілуі тәуекелдігімен байланысты болғандықтан несиелік қызметті реттеу және қадағалау, басқару, банкті болатын банкроттықтан сақтап қалу үшін теориялық және тәжірибілік деңгейде мүмкіндігінше белгілі бір іс-шаралар жиынтығын ұсынып, банкке халықтың сенімділігін арттыру болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыруда мынадай міндеттер жүктелген:
• несиелік қызметті жүргізуге мамандандырылған белсенді мамандарды таңдау;
• несиелік тәуекелге қарсы провизиялар құру;
• қарыз алушыға әсер ететін сыртқы және ішкі факторларды анықтай отырып, уақтылы қарсы шаралар қолдану;
• қарыз алушымен тығыз қарым-қатынаста болу, оның берген мәліметінің дұрыстығын дәлдеп тексеру;
• несие бағасын белгілеу мөлшері, жалпы жағдайда тартылған ресурстарға төлем мен сыйақы маржасының қосындысынан тұрады;
• банк несие саясатын жүргізуде проблемалық несиелерді болдырмауға тиіс, бірақ болған күннің өзінде тек потенциалды қарыз алушыға несие беруі мүмкін немесе ресурстар мен активтерді тиімді орналастыру, т.б.
Несиелік тәуекелді басқару банк ісіндегі негізгі қызметтердің бірі. Бастапқыда банктер тек қана депозиттерді қабылдаумен ғана айналысса, дами келе тартылған қаражаттарды басқа клиенттеріне бере отырып банк делдалдық қызметті атқарды. Осылайша банктер қаражаттарды беру кезіндегі тәуекелді, яғни неселік тәуекелді өздеріне қабылдады. Несие банк қызметінің негізіне айналып, оның сапасына қарай банк қызметі бағаланған. Несиелік тәуекелдерді басқару процесіне ерекше көңіл бөлген жөн, себебі банк қызметінің жетістіктері тікелей осы процесске тәуелді. Әлемнің көптеген банктерінің
1. 1995ж. 30 наурыз “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі” Заң.
2. 1995ж. 31 тамыз “ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы” Заң.
3. 2004 ж. 6 шілде “ҚР-да несиелік бюро мен несие тарихын қалыптастыру туралы” Заң .
4. “Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы заң”.
5. 2002ж. 3 маусымдағы ҚР ҰБ Басқармасының № 213 қаулысымен бекітілген “Екінші Деңгейлі Банктерге арналған пруденциалдық нормативтер туралы” ереже.
6. “Об утверждений инструкции о требованиях к наличию систем управления рисками и внутреннего контроля в банках второго уровня” от 6.12.2003 №434.
7. 2002 ж. 16 қарашадағы ҚР ҰБ Басқармасының № 465 қаулысымен бекітілген “Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру туралы” ереже.
8. Акционерлік Қоғам “Банк ЦентрКредиттің” несиелік саясаты 2004-2005 жыл.
9. Акционерлік Қоғам “Банк Центр Кредиттің” “Проблемалық несиемен жұмыс және несие мониторингінің тәртібі туралы ереже”.
10. Акционерлік Қоғам “Банк Центр Кредиттің” “Мерзімі өткен қарыздармен жүмыс және несие мониторингінің тәртібі туралы ереже”.
11. Акционерлік Қоғам “Банк Центр Кредиттің” “Кепілге қойылған мүлікті сату бойынша аукционды жүргізу шарты мен тәртібі туралы процедура”.
12. М. С. Биханұлы “Коммерциялық банктер операциялары” “Издат Маркет” Алматы 2004 ж.
13. К. О. Шаяхметова “Банктік тәуекелдер” “Қазақ университеті” Алматы 2004 ж.
14. Под ред. д. э. н. , профессора Г. С. Сейткасымова “Банковское бело” “Қаржы қаражат” Алматы 1998 г.
15. В. М. Усоскин “Коммерческий банк: операций и управление” Москва 1998 г.
16. Жуков Е.Ф. “Банки и банковские операций” Москва “Банки и биржи” ЮНИТИ 1997г.
17. Диана Мак Нотон “Банки на развивающихся рынках” Москва 1994г. I-II том.
18. Роуз П.С. “Банковский менеджмент” Москва “Дело ЛТД” 1995г.
19. под ред. д.э.н., прфессора Колесникова В.И. “Банковское дело” Москва “Финансы и статистика” 1998г.
20. Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. “Банк ісі” Алматы “Қазақ университеті” 2004г.
21. Новиков И.А., Чумаченко Б.П., Шалгимбаева П.Н. “Стратегия управления банковскими рисками” Алматы “Қаржа-Қаражат” 1998г.
22. ҚазҰУ Хабаршысы Экономика сериясы № 3 (43) 2004г. 23-25 бет
К. О. Шаяхметова, Д. Н. Акежанов “Несиелік тәуекелді реттеудегі мемлекеттің ролі”.
23. ҚазҰУ Хабаршысы Экономика сериясы № 3 (43) 2004г. 53-57 бет
Н. Каумбетов “Проблемалық несиелермен банктің жұмысы”.
24. Банки Казахстана №6 2002г. стр. 34-42 Бузуев В.А. “Эволюция управления кредитными рисками”.
25. Банки Казахстана №12 2003г. стр. 41-48 Киикова Э.Ж. “Кредитные риски, их виды и методы страхования”.
26. Банки Казахстана №5 2003г. стр. 6-8 Рамазанов С. “Скоринговое кредитование в Казахстане.
27. ҚазҰУ Хабаршысы Экономика сериясы № 5 (45) 2004г. 51-55 бет Мақыш С.Б. “Несиелік бюро қарыз алушы туралы ақпарат алу көзі”.
28. ҚазҰУ Хабаршысы Экономика сериясы № 6 (4) 2003г. 117-118 бет Имрамзиева М.Я. “Управление кредитным риском”.
29. Банки Казахстана №2 2005г. стр. 10-13 Сагындыкова М.О. “Применение скоринга в банковской практике”.
30. Банки Казахстана №7 2004г. стр. 8-9 Бегимбетов Е “Кредит без страха и упрека”.
31. Финансы и Кредит №4(172)2005г. “Комплексный анализ кредитоспособности заемщика”.
32. Деловая неделя № 29 (607) 30 июля 2004 г. 4 ст. “Кредитные бюро узаконили”.
33. Ұлттық Банктің 2003ж. жылдық есебі.
41. Ұлттық Банктің 2004ж. жылдық есебі.
34. Ұлттық Банктің статистикалық бюллетені 2003 ж. №1.
35. Ұлттық Банктің статистикалық бюллетені 2004ж. №1.
36. Ұлттық Банктің статистикалық бюллетені 2003ж. №6
2. 1995ж. 31 тамыз “ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы” Заң.
3. 2004 ж. 6 шілде “ҚР-да несиелік бюро мен несие тарихын қалыптастыру туралы” Заң .
4. “Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы заң”.
5. 2002ж. 3 маусымдағы ҚР ҰБ Басқармасының № 213 қаулысымен бекітілген “Екінші Деңгейлі Банктерге арналған пруденциалдық нормативтер туралы” ереже.
6. “Об утверждений инструкции о требованиях к наличию систем управления рисками и внутреннего контроля в банках второго уровня” от 6.12.2003 №434.
7. 2002 ж. 16 қарашадағы ҚР ҰБ Басқармасының № 465 қаулысымен бекітілген “Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру туралы” ереже.
8. Акционерлік Қоғам “Банк ЦентрКредиттің” несиелік саясаты 2004-2005 жыл.
9. Акционерлік Қоғам “Банк Центр Кредиттің” “Проблемалық несиемен жұмыс және несие мониторингінің тәртібі туралы ереже”.
10. Акционерлік Қоғам “Банк Центр Кредиттің” “Мерзімі өткен қарыздармен жүмыс және несие мониторингінің тәртібі туралы ереже”.
11. Акционерлік Қоғам “Банк Центр Кредиттің” “Кепілге қойылған мүлікті сату бойынша аукционды жүргізу шарты мен тәртібі туралы процедура”.
12. М. С. Биханұлы “Коммерциялық банктер операциялары” “Издат Маркет” Алматы 2004 ж.
13. К. О. Шаяхметова “Банктік тәуекелдер” “Қазақ университеті” Алматы 2004 ж.
14. Под ред. д. э. н. , профессора Г. С. Сейткасымова “Банковское бело” “Қаржы қаражат” Алматы 1998 г.
15. В. М. Усоскин “Коммерческий банк: операций и управление” Москва 1998 г.
16. Жуков Е.Ф. “Банки и банковские операций” Москва “Банки и биржи” ЮНИТИ 1997г.
17. Диана Мак Нотон “Банки на развивающихся рынках” Москва 1994г. I-II том.
18. Роуз П.С. “Банковский менеджмент” Москва “Дело ЛТД” 1995г.
19. под ред. д.э.н., прфессора Колесникова В.И. “Банковское дело” Москва “Финансы и статистика” 1998г.
20. Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. “Банк ісі” Алматы “Қазақ университеті” 2004г.
21. Новиков И.А., Чумаченко Б.П., Шалгимбаева П.Н. “Стратегия управления банковскими рисками” Алматы “Қаржа-Қаражат” 1998г.
22. ҚазҰУ Хабаршысы Экономика сериясы № 3 (43) 2004г. 23-25 бет
К. О. Шаяхметова, Д. Н. Акежанов “Несиелік тәуекелді реттеудегі мемлекеттің ролі”.
23. ҚазҰУ Хабаршысы Экономика сериясы № 3 (43) 2004г. 53-57 бет
Н. Каумбетов “Проблемалық несиелермен банктің жұмысы”.
24. Банки Казахстана №6 2002г. стр. 34-42 Бузуев В.А. “Эволюция управления кредитными рисками”.
25. Банки Казахстана №12 2003г. стр. 41-48 Киикова Э.Ж. “Кредитные риски, их виды и методы страхования”.
26. Банки Казахстана №5 2003г. стр. 6-8 Рамазанов С. “Скоринговое кредитование в Казахстане.
27. ҚазҰУ Хабаршысы Экономика сериясы № 5 (45) 2004г. 51-55 бет Мақыш С.Б. “Несиелік бюро қарыз алушы туралы ақпарат алу көзі”.
28. ҚазҰУ Хабаршысы Экономика сериясы № 6 (4) 2003г. 117-118 бет Имрамзиева М.Я. “Управление кредитным риском”.
29. Банки Казахстана №2 2005г. стр. 10-13 Сагындыкова М.О. “Применение скоринга в банковской практике”.
30. Банки Казахстана №7 2004г. стр. 8-9 Бегимбетов Е “Кредит без страха и упрека”.
31. Финансы и Кредит №4(172)2005г. “Комплексный анализ кредитоспособности заемщика”.
32. Деловая неделя № 29 (607) 30 июля 2004 г. 4 ст. “Кредитные бюро узаконили”.
33. Ұлттық Банктің 2003ж. жылдық есебі.
41. Ұлттық Банктің 2004ж. жылдық есебі.
34. Ұлттық Банктің статистикалық бюллетені 2003 ж. №1.
35. Ұлттық Банктің статистикалық бюллетені 2004ж. №1.
36. Ұлттық Банктің статистикалық бюллетені 2003ж. №6
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: Банктердің несиелік тәуекелін басқару.
Қаржы және несие мамандығы Банк ісі мамандануының 4 диплом күндізгі оқу
бөлімінің студенті
Қорғауға жіберілді: кафедра меңгерушісі.
э. ғ. к., доцент Ермекбаева Б. Ж. ___________
Хаттама № ____ қаулысымен ___ _________ 2005 ж.
АЛМАТЫ 2005 ЖЫЛ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Несиелік тәуекелді басқару
1.1. Несиелік тәуекелдің экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Несиелік тәуекелді басқарудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.3. Қарыз алушының несиелік қабілетін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
1.4. Несиелік тәуекелді бағалаудағы дамыған елдердiң
тәжірибесі ... ... ..38
2.Қазақстан Республикасындағы Екiншi Деңгейлi Банктердiң
несиелік тәуекелді басқаруын талдау
2.1.ҚР Екiншi Деңгейлi Банктердiң несиелік
портфелін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.2.Акционерлiк Қоғам “Банк ЦентрКредиттің”
проблемалық несиелермен жүргізетін жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... .56
3.Несиелік тәуекелді басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.88
Кіріспе
“Банктердің несиелік тәуекелін басқару” атты бітіру жұмысының негізгі
өзектілігі банк несие бойынша мәселе туындай қалған жағдайда қарыз алушының
несиелік қабілетінің өзгерісін қадағалап отыруға байланысты шаралар жүйесі
(несиелік мониторинг) мен несиелік тәуекелді төмендету мақсатында
жүргізілетін анықтамалар мен тексерулер процесі (несиелік авторизация)
болып табылады.
Зерттеу субьектісі несиелендіру процесіне қатысатын банк, қарыз
алушы, үшінші түлға арасындағы қарым-қатынасты зерттеуге негізделген.
Жұмыстың негізгі зерттеу обьектісі осы тұлғалар арасында несие алуда
пайда болатын қарым қатынасты анықтай отырып, олардың арасында әр түрлі
тәуекелдер соның ішінде несиелік тәуекелдің пайда болу себептерін, оны
басқару мен бағалау жолдарын, әдістемелік негіздерін анықтау.
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты ( ҚР-ның нарықтық экономикаға
көшуінен банк экономикамыздың дамуына күшті әсер ететін сектор және негізгі
несиелік операциясының жүргізілуі тәуекелдігімен байланысты болғандықтан
несиелік қызметті реттеу және қадағалау, басқару, банкті болатын
банкроттықтан сақтап қалу үшін теориялық және тәжірибілік деңгейде
мүмкіндігінше белгілі бір іс-шаралар жиынтығын ұсынып, банкке халықтың
сенімділігін арттыру болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыруда мынадай міндеттер жүктелген:
□ несиелік қызметті жүргізуге мамандандырылған белсенді
мамандарды таңдау;
□ несиелік тәуекелге қарсы провизиялар құру;
□ қарыз алушыға әсер ететін сыртқы және ішкі факторларды анықтай
отырып, уақтылы қарсы шаралар қолдану;
□ қарыз алушымен тығыз қарым-қатынаста болу, оның берген
мәліметінің дұрыстығын дәлдеп тексеру;
□ несие бағасын белгілеу мөлшері, жалпы жағдайда тартылған
ресурстарға төлем мен сыйақы маржасының қосындысынан тұрады;
□ банк несие саясатын жүргізуде проблемалық несиелерді
болдырмауға тиіс, бірақ болған күннің өзінде тек потенциалды
қарыз алушыға несие беруі мүмкін немесе ресурстар мен активтерді
тиімді орналастыру, т.б.
Несиелік тәуекелді басқару банк ісіндегі негізгі қызметтердің бірі.
Бастапқыда банктер тек қана депозиттерді қабылдаумен ғана айналысса, дами
келе тартылған қаражаттарды басқа клиенттеріне бере отырып банк делдалдық
қызметті атқарды. Осылайша банктер қаражаттарды беру кезіндегі тәуекелді,
яғни неселік тәуекелді өздеріне қабылдады. Несие банк қызметінің негізіне
айналып, оның сапасына қарай банк қызметі бағаланған. Несиелік тәуекелдерді
басқару процесіне ерекше көңіл бөлген жөн, себебі банк қызметінің
жетістіктері тікелей осы процесске тәуелді. Әлемнің көптеген банктерінің
банкротқа ұшырау себептерін зерттеу барысында, банкроттықтың басты себебі
болып, несиелердің төменгі сапада болуы анықталған.
А.Б. Садвакасованың пікірінше, несиелік тәуекелді басқару
негізінде тәуекелдің деңгейін төмендету бойынша мақсатты бағытталған
іздестірулер мен жұмыстарды ұйымдастыру, табыстылық пен тәуекелдің тиімді
қарым-қатынасын табу өнері жатады.
Несиелік операцияны жүргізген кезде банк алдында тәуекелді
қабылдау не қабылдамау туралы таңдау тұрады. Тәуекелді қабылдамау дегеніміз
тәуекелмен байланысты несиелік операцияны жүзеге асырмау. Ал бұл өз
кезегінде банк белгілі бір пайда мөлшерінен айрылғандығын білдіреді.
Керісінше тәуекелді қабылдау дегеніміз тәуекелмен байланысты операцияны
іске асыруды білдіреді. Бұл жағдайда банк тәуекел дәрежесін мүмкіндігінше
төмендетуге тырысады. Осыдан келе несиелік тәуекелді басқару дегеніміз
банктің тәуекелмен байланысты несиелік операцияны жүзеге асыру не асырмау
туралы шешім қабылдауын білдіреді.
Көптеген банктер өңделген несие басқаруларын және несие тәуекел
процестерін тиімді жайғастыра алмайды. Сондықтан олар несие ресурстарының
қайтарылмау мәселелерімен күнделікті соқтығысып қалады. Бұл өз кезегінде
несиелерді сапалы басқару үшін объективті қиндықтардың бар екендігін
көрсетеді. Несиелік тәуекелді басқару процесі әр кезең бойынша дамып
отырған. Алғашқы кезеңдерде несиелік тәуекелді анықтаған кезде, тек қана
несиенің номиналдық құны ғана ескерілген. Кейінірек келе бұл процес
жетілдіріліп, енді несиелік тәуекелдің көлемін анықтаған кезде тәуекел
дәрежесі де ескерілетін болды. Ғылыми-технология саласындағы жеткен
прогресс, несиелік тәуекелді басқару процесінің дамуына және жетілдіруіне
бірқатар ықпалын тигізді. Мұны келесі фактілер дәлелдейді :
• ақша-қаражаттарын қайтаруды қамтамасыз ететін әр түрлі
механизмдер есебінен қаржы операцияларының құрылымы
өзгертілді. Мысалы ақша қаражаттарын қайтаруды қамтамасыз
етуде кепіл ретінде жылжымайтын мүлік немесе активтер
қолданылады;
• қаржылық операцияларды жүргізуде “делдалдардың” бар болуы.
Мысалы биржалар мен клирингтік үйлерді қарастыруға болады.
Олар екі жақтың, яғни кредитор мен қарыз алушының несиелік
тәуекелді минимизациялау үшін қолданатын ерекше шараларды
қысқартуға септігін тигізеді ;
• несиелік тәуекелді төмендетуге ықпалын тигізетін несиелік
дериктивтердің пайда болуын куәландырады, сондай-ақ, мұндай
басқару түрінің маңыздылығын күшейтуді растайды.
Бітіру жүмысын зерттеу барысында 1995ж. 30 наурыз “Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі”, 1995ж. 31 тамыз “ҚР-дағы банктер және
банктік қызмет туралы”, 2004 ж. 6 шілде “ҚР-да несиелік бюро мен несие
тарихын қалыптастыру туралы” заңдар және 2002ж. 3 маусымдағы ҚР ҰБ
Басқармасының №213 қаулысымен бекітілген “Екінші Деңгейлі Банктерге
арналған пруденциалдық нормативтер туралы” ереже, сонымен қатар АҚ “Банк
ЦентрКредиттің” несиелік саясаты 2004-2005ж.ж., “Проблемалық несиемен жұмыс
және несие мониторингінің тәртібі туралы ереже” және де отандық
әдебиеттер: “Коммерциялық банктер операциялары”, “Банктік тәуекелдер”,
“Банковское бело”, ресейлік ғалымдардың: “Банки и банковские операций”,
журналдар: ҚазҰУ Хабаршысының экономика сериясы, Банки Казахстана, Ұлтық
Банктің 2003-2004ж.ж. жылдық есебі, АҚ “Банк Центр Кредиттің” 2003-
2004ж.ж. жылдық есебі, т.б. заңдар ережелер, әдебиеттер пайдаланылған.
Бітіру жұмысымның құрылымы негізінен үш бөлімнен тұрады, бірінші бөлім
несиелік тәуекелді басқару теориясы, яғни теориялық мағынасы қамтылған.
Қарастырылған сұрақтар: несиелік тәуекелдің жалпы мәні мен несиелік
тәуекелді басқару әдістері, қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау және
несиелік тәуекелді басқарудағы шетел тәжірибесі. Екінші бөлім ҚР-ғы ЕДБ-дің
қазіргі уақытта несиелік тәуекелді басқарудағы тәжірибелері қалай жүзеге
асырылып жатқандығы қарастырылған. Мұнда мынадай сұрақтарға көңіл бөлінуде:
ҚР-ғы ЕДБ-дің несиелік портфелін басқару (Қазақстан Республикасының жылдық
есебіне негізделген). Ал екінші сұрақ АҚ “Банк ЦентрКредиттің” проблемалық
несиелермен жүргізетін жұмысы жөнінде.
Үшінші бөлім несиелік тәуекелді басқарудың жетілдіру жолдары мен даму
болашағы жөніндегі сұрақтар: қарыз алушының несиелік қабілетін бағалаудағы
несиелік бюро ұйымының автоматтандырылған скорингтік жүйемен бірігіп қызмет
ету маңызы және ЕДБ-дің банкроттығын талдаудағы Z моделінің қолданылу
ерекшелігі енгізілген.
1. Несиелік тәуекелді басқару
1. 1. Несиелік тәуекелдің экономикалық мәні
Кез-келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген
несиелерінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне байланысты.
Несиенің уақтылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне алып келеді. Несиелік
тәуекелді минимизациялау несиелік мекемелер қызметін басқарудағы басты
міндет. Несиелік тәуекелге әр ғалым әр түрлі анықтама береді. Соған сәйкес
несиелік тәуекелдің анықтамаларына тоқталып кетейін.
Мақыш С.Б. анықтамасы несиелік тәуекел( қарыз алушының банктен алған
несиесі бойынша қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында
қайтара алмауына байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.
Шаяхметова К.О. несиелік тәуекел немесе қарызды өтемеу тәуекелі( бұл
қарызгердің несиелік келісімдегі мерзім мен жағдайларға сай кредиторға
деген өзінің міндеттемелерін орындамаудың ықтималдығы.
Сейткасымов Г.С. қысқартылған формада несиелік тәуекел( қаржылық
мәміле бойынша серіктес келісім-шартта бекітілген шартты орындауға
жағдайының болмауы, нәтижеде активті ұстаушы қаржылық шығынға ұшырайды.
Несиелік тәуекел бірқатар себептерге байланысты туындайды:
□ қарызгердің жауапкершіліксіздігі;
□ қарызгердің өз кінасынан емес, адекватты болашақ ақша
ағымдарын жасауға қабілетсіздігі;
□ банк басшылығындағы есептің дұрыс жүргізілмеуі, іскерлік
және экономикалық ортадағы болжанбаған жағымсыз өзгерістер;
□ саяси тұрақсыздық;
□ қарызгердің іскерлік репутациясындағы теріс жағдайлар;
□ несиеге берілген кепілдеменің сапасына (өтімділігі мен
рынокта сатымдылығы) және болашақ құнына сенімсіздігі.
Несиелік тәуекел банктегі жағдайдың нашарлауы немесе оның басты
клиеттерінің банкротқа ұшырауы нәтижесінде де пайда болады.
Несиелік тәуекелдің 3 түрін бөліп көрсетуге болады:
1. Бұрмалау тәуекелі ( банкирлердің немесе клиенттедің заңды бұзу
ықтималдығы, ол өз кезегінде банкке айлакерлік шығын әкелу, ұрлау немесе
басқа заңсыз іс-әрекеттер жасау салдарынан зиян келтіруі мүмкін.
Бұрмалау тәуекелі банкте кездесетін несиелік тәуекелдің негізгі түрі
болып табылады. Банк басшысымен немесе қызметкерімен жасалған айла немесе
шығын әкелу банк жағдайын қатты әлсіретуі мүмкін, кейде тіпті банкротқа
ұшырауға алып келеді.
Бұрмалау біздің республикамызда 1991-1994 жж. банктердің үмітсіз
қарыздануының ең көп тараған себеп-салдары. Елдегі экономикалық тұрақсыздық
жағдайы да, ақша-несиелік саясаттың тұрақсыздығы кезіндегі қаржы
салаларындағы бақылаудың жоқтығы да, ҚРҰБ-тің тегін немесе жеңілдік несие
есебінен айналыс сферасын несиелеу де әсер етті.
Сонымен қорыта келгенде бірінен соң бірінің жағдайлары төмендеп және
банкротқа ұшырып жатқан ЕДБ-дің өзіне ауыр тиді. Егер де 1995ж. басында
елде 200 коммерциялық банктер болса, бүгін олардың саны 35 болып отыр.
2. Шетелдік несиелер тәуекелі 70-ші жылдары дамушы елдердің жаппай
тоқырауымен байланысты болып келген. АҚШ-та ол бірқатар ірі
банктердің банкротқа ұшырауының себебі болды.
3. Ішкі қарыздардың төленбеу тәуекелі қарызгердің төлем қабілеттігіне
әсер ететін барлық факторларды есепке алудың қиындығымен
байланысты.
Сонымен қатар ішкі себептерді де айтуға болады: қызметкерлердің
төменгі деңгейде мамандандырылуы, қызметкерлердің өз міндеттерін дұрыс
орындамауы, т.б.
Банктік қызметте несиелік тәуекелдің мынадай деңгейлері қарастырылады:
● жеке келісім бойынша несиелік тәуекел ( қарыз алушы нақты несиелік
келісім-шартты орындамауынан туындайтын шығындар;
● барлық портфелдің несиелік тәуекелі ( барлық несиелік портфелдің
келісім-шарты бойынша тәуекелдер көлемі.
Мемлекеттің банк жүйесінің деңгейін нығайту және тиімді басқару
көптеген мәселелерді шешуге алып келетіндіктен әр банк өз тәуекелін
минимизациялауды ойлауы керек. Тәуеклді минимизациялау ( шығындарды
төмендетуге күрес, яғни банктің қызмет процесінде қарыз алушының төлемдерді
қайтармау тәуекелі. Оның дәрежесіне әсер ететін факторлар:
1. рынок конъюктурасындағы жағымсыз өзгерістерге сезімтал келетін кандай
да бір саладағы банктің несиелік қызметі концентрациясының жоғарғы
дәрежесі;
2. қаржылық қиындық көріп жүрген клиеттерге қатысты қамтамасыз
етілмеген және үмітсіз несиелердің, басқа келісімнің үлес салмағы;
3. кредит беру сияқты банктің саясаты мен стратегиясына жиі
өзгерістер енгізу;
4. ірі, жаңа клиеттерге берген несиелердің үлес салмағы;
5. қысқа уақыт ішінде жаңа банктік қызметтердің өте көп түрін тәжірибеге
енгізу.
Несиелік тәуекел мынадай белгі сипаттамаларына байланысты жіктеледі:
1. Берілген несиенің түрі мен жылдамдығының қамтылуына байланысты:
►
қамтылған;
► қамтылмаған.
2. Несие берушінің ерекшелігіне байланысты:
► мемлекеттік;
► банктік;
► коммерциялық;
► сақтандыру компаниялары мен жеке тұлғалардың кредиттері.
3. Дебиторлар түріне қарай: ► ауылшаруашылық;
► өнеркәсіптік;
► комуналдық,
► персоналдық.
4. Пайдалану бағытына қарай: ► тұтынушылық;
► өнеркәсіптік;
► инвестициялық;
► маусымдық.
Несиелік тәуекел жағдайында қарызгердің түріне және мөлшеріне
байланысты банк клиенттері 3 топқа бөлінеді: ■ шағын;
■ орта;
■ ірі.
Шағын және орта қарызгер өте икемді, сондықтан олар рынок
қажеттіліктеріне тез бейімделе алады. Олардың ұйымдық құрылымы жеңіл
болғандықтан оларға жоғары пайда алуға, өзінің іскерлік белсенділігін тез
өзгертуге мүмкіншілік береді. Алайда мұндай қарызгерлердің кемшілігі —олар
әдетте шағын ғана жеке капитал ұстайды, ал ол деген алдын-ала ойламаған
экономикалық және саяси өзгерістерге, қатаң бәсекенің орын тебуінен көбінде
банкроттыққа алып келеді.
Ірі қарызгер өте икемсіз болғандықтан рынок қажеттілігі мен нақты
тұтынушы қажеттілігіндегі өзгерістерге тез бой бермейді, өзінің іскерлік
бағытын жиі өзгертпейді, жеткілікті дәрежеде капиталы болады, соның
арқасында сыртқы қоршаған ортадағы жағымсыз жағдайға төтеп бере алады.
Банктер несие берген кезде несиенің қайтарылуына сенімді болуы керек.
Олардың өздері несие берушілерге қарағанда тәуекелден қашады, сондықтан
өздерінің тәуекелге баруын шектеуге тырысады.
ҚР-ның банктік жүйесіндегі несиелік тәуекелдің жоғарғы деңгейі жеке
айналым қорларының жеткіліксіздігі, төлемсіздік, дебиторлық және несиелік
қарыздарға тән болатын көптеген кәсіпорындардың қаржылық жағдайымен
сипатталады.
Жалпы тәуекелдің құрамын қарастырып өтейік – несиелік тәуекел, несиені
уақытында қайтармау тәуекелі және кепіл мүлік құнының сәйкес келмеу
тәуекелі. Несиелік тәуекелдің сыйақы мөлшерін Moody агенттігі орнататын
тәуекелдің рейтингтік бағасы моделі арқылы табуға болады (1-кесте)
1 кесте*
Егер қарыз алушы Ваа рейтингін иеленсе, онда сәйкесінше несиелік
тәуекелдің сыйақы мөлшері 1,25% болады. Несиені өтеу мерзіміне байланысты
тәуекелдің сыйақы мөлшері анықталады. Біздің мысалда орта мерзімді несие
болғандықтан, ол – 0,65% тең. Кепіл мүлік құнының сәйкес келмеу тәуекелі –
кепіл мүліктің құнсызданып кету ықтималдығын білдіреді. Ол біздің мысалда –
0,10% (орташа тәуекел) тең. Осы кестедег3 барлық компоненттердің қосындысы
15,61 % тең. Яғни тәуекел дәрежесіне байланысты, несиенің бағасы 15,61%
екенін білдіреді.
Банк тәжірибесінде несиелендірумен байланысты несиелік тәуекелдің
пайда болу себептері мен проблемаларына тоқталайық:
1. Пайда мәнінің өсті деп ойлауы. Несиелік портфель пайда
алудың негізгі көзі. Пайданы өсіруге деген құштарлық кей
жағдайда тәуекелі жоғары немесе банкке тиімсіз шартармен
несие беруіне алып келеді, яғни ойланбай берілген несиелер
одан алатын табысына қарағанда өте қымбатқа түседі.
2. Несиелендіру принципін бұзу. Банк жетекшілігі
несиелендіру принципін бұзып тұрғанын біле тұрып тәуекелді несиелерді
береді. Мұның себебі шамадан тыс табыс алуға деген құштарлық,
бәсекелестердің басынуы, достастық қарым – қатынастың болуы.
3. Қарыз алушы туралы толық емес және сенімсіз
ақпарат. Қарыз алушының қызметі туралы толық емес ақпарат кұмәнді
несиелерді тудыруы мұмкін. Әрбір несие қызметкері клиент туралы несие
тарихын бүткіл құжаттарын тексере отырып жасауы тиіс.
4. Несиелік келісімнің қанағаттандырылмауы.
Несиелік келісім құқықтық жағынан өте жоғары деңгейде толтырылуы тиіс.
Банкте несиелік келісім болған күнде де ол негізгі қарыз сомасының
өтелумеуінен зардап шегуі мүмкін.
*Диана Мак Нотон “Банки на развивающихся рынках” М. 1994г№ 1,2 том
5. Тәуекелмен байланысты проблемалық ссудалар.
Проблемалық ссудалар бойынша әр банк несиелендіру принципі мен нормларынан
ауытқып отырады, сондықтан банк проблемалық ссудаларды дұрыс таңдауы тиіс.
6. Нашар мониторинг. Бастапқыда берілген несиелер
стандартты болады, кейіннен олар қанағаттанарлықсыз немесе күмәнді болады.
Бұл несие қызметкері тарапынан несиеге дұрыс бақылау жасамауынан
болатындықтан олар несиелік талдауда жоғары деңгейде жүргізе алатындай
мамандандырылуы тиіс.
Батыс экономистері несиелік тәуекелді екі топқа бөледі (1-сурет):
1. потенциалды шығындарды бағалауға байланысты қарыз алушымен
байланысты тәуекел;
2. ішкі тәуекел, яғни клиент келісімді орындамаған жағдайда банктің
ақша ағымының көлемін бағалауы.
1 сурет*
Несиелік тәуекел классификацификациясы
Сонымен қатар ресейлік ғалымдар несиенің келесідей классификациясын
ұсынған: (2-сурет).
Осы несиелік тәуекел классификациясына қысқаша сипаттамаға тоқталып
кетейін (2-кесте).
* Сейткасымов Г:С. “Банковское дело” А.Қаржы қаражат 1998г.
2-сурет*
Несиелік тәуекелдің классификациясы.
Несиелік тәуекел
Қарыз алушымен
байланысты
тәуекел
объективті
субъективт
і
заңи
Кепіл мүлкінің
тәуекелі
2 кесте*
Несиелік тәуекел түрлерінің сипаттамасы.
Тәукел түрі Тәуекел сипаттамасы
Қарыз алушымен, кепіл берушімен,
сақтандырушымен байланысты
тәуекел
Объективті 1.1. Қарыз алушының өзінің ағымдағы
қаражаттары көмегімен міндеттемесін
орындай алу қабілеттігінің жоқтығы.
1.2. Субъективті 1.2. Қарыз алушының іскерлік
қабілеттігінің болуы, алған
міндеттемелерін орындауға дайындығы.
1.3. Заңи 1.3. Несилік келісім шартты
құрастырған кезде кемшіліктердің болуы.
Кепіл мүлкімен байланысты
тәуекел
Өтімділік Кепіл мүлігін сата алмау.
Конъюнктуралық Несиелік келісім шарт мерзімінде
мүліктің құнсызданып кетуі.
Жойылу Кепіл мүлкінің жойылып кетуі.
2.4. Заңи Кепіл мүлік туралы келісім шартты
құрастырған кезде кемшіліктердің болуы
3. Жүйелік тәуекел 3. Экономикалық жүйедегі
өзгеріс қарыз алушының қаржылық
жағдайына әсер етуі мүмкін ( мысалы,
салық заңнамасының өзгеруі ).
4. Форс – мажорлық 4. Жер сілкінісі және т.б.
тәуекел табиғи апаттар, әскери жағдай және т.б.
*Ескерту автор құрастырған
*Ескерту автор құрастырған
Жалпы несиелік тәуекел несие бергеннен пайда болып өтелген кезінде
бітеді (3-сурет).
3 сурет*
Несиелендіру процесі кезінде банк пен клиент
арасындағы өзара байланыс процесі
1 2 3
4
7
6 5
ЕДБ – Екінші деңгейлі банктер
НӨҚ – Несие өтінішін қарау
НБ – Несие өтінішін қанағаттандыру
НҚ – Кәсіпорынның қаражат айналымы процесінде қарыз
алушының
несиені пайдалануы
П ( Ш ) – Пайда алу немесе шығынның пайда болуы
ТЖНӨ - Пайданың жартысы несиені өтеуге жұмсалады
НҚ – Несиені қайтару
Несиелік тәуекелді қарастыра келе экономистер несиелік тәуекелдің мына
түрлерін көрсетеді:
1) Салалық тәуекел — неғұрлым сала рынокқа сәйкес өзгермесе соғұрлым
ол қарыз алушының экономикалық және қаржылық жоспарына әсер ете отырып
жоғары дәрежелі тәуекелді тудырады.
2) Ел тәуекелі — шетел қарыз алушыларын несиелендіргенде пайда
болады.
3) Ішкі қарыздар бойынша төлемдер тәуекелі — қарыз алушының төлем
қабілетіне әсер етеді. Қазіргі банк тәжірибесінде бұл көрсеткіштің жоғары
болуы кәсіпорынның әлсіз қаржылық жағдайына: меншікті айналым қаражатының
жеткіліксіздігі, төлемқабілетсіздігі, кредиторлық және дебиторлық қарызының
көптігімен байланысты.
4) Несиені өтемеу тәуекелі — несиелік келісімді қарыз алушының
орындамауы: негізгі қарыз сомасын немесе жартысын уақтылы қайтармауы.
*Ескерту автор құрастырған
5) Төлемді ұзарту тәуекелі несиені қайтаруда кідірістің болу қаупі,
процентті уақтылы төлемеуінен банк өтімділігінің төмендеуі. Мұның өзі
нәтижеде несиені өтемеу тіуекеліне алып келеді.
6) Несиені қамтамасыз ету тәуекелі тәуекелдің дербес түрі ретінде
қарастырылмайтындықтан несиені өтемеу тәуекелі туындағанда бірігіп
қарастырылады.
Несиелік тәуекелдің пайда болуы несиелендіру типіне байланысты болуы
да мүмкін. Осыған байланысты кез – келген банк несиелік саясатын жүргізуі
тиіс, бұл банкке негігі соманың қайтып келуіне көмектеседі. Несиелендіру
процесі 3 кезеңнен тұрады және әр кезеңде белгілі бір несие мөлшерінің
қайтпай қалу тәуекелі болады, бұл өз кезегінде банкке шығын әкеледі:
■ несиелендіру туралы ұсынысты алдын ала талдау кезеңі;
■ несиелендіру процесінде қарыз алушының жағдайын
бақылау;
■ несиені өтеу процесі.
Несиелік тәуекелдің табиғатын көптеген экономистер зерттей келе мына
қорытындыларға тоқталды:
● қарыз сомасы тарабынан қарасақ несиелік тәуекел қарыз алушының
қарызын төлемеумен анықталады;
● қарыз алушының экономикалық жағдайына қарай қаржы- шаруашылық
қызметінің нақты еместігі;
● құқықтық тараптан несиелік келісімнің шартын орындамауы;
● банктік қызметі бойынша несиелік тәуекел банктің қаржылық
нәтижесінің нашарлауымен анықталады.
Осы несиелік тәуекел классификациясын қарай келе негізгі 2 түрін бөліп
көрсетуге болады. (4-сурет):
1. Сыртқы несиелік тәуекел;
2. Ішкі несиелік тәуекел.
Сыртқы несиелік тәуекел банктің қызметінен тәуелсіз, оған мына
факторлар әсер етеді: елдегі және шет мемлекеттегі саяси,
макроэкономикалық, заңдық жағдайлар, т.б.
Ел тәуекелі банктің өз қызметін байланыстырып отырған мемлекеттің өз
қызметін жүргізуіндегі ұлттық ерекшелікке байланысты пайда болады. Ел
тәуекелінн анықтайтын себептер мен жағдайларға байланысты тәуекелдің
келесі категорияларын анықтау керек: саяси — мемлекет құрылысының
ерекшелігіне байланысты, мемлекеттің билік органдарының тұрақсыздығы,
үкіметтің экономикалық және басқа да саясаттарын дұрыс жүргізбеуі,
этникалық және аймақтық мәселелер, т.б.; экономикалық — жалпы экономикалық
тәуекелдер (экономикалық саясатпен байланысты), қаржылық тәуекелдер (ақша-
несие жүйесінің дағдарысы, сыртқы қарыздың күрт өсуі, шетел валютасының
қажетті деңгейде болмауы болмауы), техникалық тәуекелдер (банк саласындағы
істің техникалық стандарттармен байланысты балуы, олардың қауіпсіздігі);
заңи — банк қызметіне қатысты заңдық және нормативтік шектеулердің болуы
(шетел банктерінің қызметін лицензиялау, т.б.); валюталық — бір шетелдік
валютаға ұлттық валютаның қатынасы кезіндегі дипломының өзгеруі нәтижесінде
зиян шеккен банктерде өз қорларының бір бөлігінің жоғарлауына, табыстардың
толық алынбауына, қосымша шығындардың пайда болуына байланысты; салалық —
ел ішінде салалардың қызметіне жоғары деңгейде бақылаудың жүргізілмеуінен
туындайды; банкаралық операциялар тәуекелі — банктердің банкаралық
операцияларын жасау барысындағы келісеушіліктің болуы пайданы бір банктің
артық алуы, т.б.; нарықтық — нарықтық инфрақұрылымға тікелей байланысты.
Ішкі несиелік тәуекел ЕДБ қызметіне байланысты несиелік саясаты. Бұл
әртүрлі факторлардың әсер етуіне байланысты қарыз алушының несиелік
тәуекеліне және банк – кредитордың тәуекеліне бөлінеді.
Қарыз алушының несиелік тәуекелінің пайда болуы көбіне өз қызметіне
байланысты: несиені қамтамасыз етуге шамасының немесе қаражатының жоқтығы.
Банк кредитордың тәуекелі несиелік менеджменттің нашар болуынан пайда
борлады:несиелік саясаттың әлсіз және тиімсіз жүргізілуі, банк
қызметкерінің несиені достық қарым – қатынаста беруі, банктердің өзі төлем
қабілетсіз қарыз алушыларға кепілгер болуы, кепілгер мен клиенттің
міндеттерін орындай алмауы.
Сонымен несиелік тәуекел классификациясы банк пен қарыз алушының
арасындағы өзара қарым – қатынасқа байланысты екенін көрсетеді.
*Ескерту автор құрастырған
4 сурет*
Несиелік тәуекел классификациясы
1. 2. Несиелік тәуекелді басқару әдістері
Несиелік портфелді басқару ( бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Несиелік портфелді басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттары:
1. нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі
банктік лимитін белгілеу;
2. несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз алушылардың
тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау формасын жасау;
3. әртүрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
4. төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
5. жоғарғы тәуекелі бар салаларға қатысты несиелік саясатты қатаңдату;
6. несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Көптеген банктердің банкротқа ұшырауларын зерттеу барысында банкроттың
негізгі себебі болып, несиелердің төменгі сапада болыуы куәландырады.
Несие саясатының жақсы дамуы және процедурасы, портфельді сауатты
басқару, несиелерді нәтижелі басқару, осы сферада жұмыс жасайтын
қызметшілерді дайындау тиімді несиелік басқарудың маңызды элементтері болып
табылады. Дегенмен көптеген банктер өңделген несие басқаруларын және несие
тәуекел процестерін тиімді жайғастыра алмайды. Сондықтан да олар несие
ресурстарының қайтарылмау мәселелерімен күнделікті соқтығысып қалады. Бұл
өз кезегінде несиелерді сапалы басқару үшін обьективті қиындықтардықтардың
бар болуын куәландырады және мұндай басқару түрінің маңыздылығын күшейтуді
растайды.
Банктер күнделікті өзінің барлық тәуекелдерін бағалай отырып, шамадан
тыс портфель тәуекелімен күресуге тиісті. Осы тәуекел түрлері әр түрлі
болып келеді: несиені төлеу қабілеттілік тәуекелі, проценттік, сауда,
географиялық, саяси, операциялық тәуекел. Банк басшылығы осы тәуекел
мөлшерлерін анықтауға тиісті және экономиканың сол секторларында болатын
тәуекел мөлшеріне шектеу қоюы тиіс. Кез-келген банктің несие портфелі
күнделікті реттеліп отыруы керек, себебі портфель сапасы ( тәуекелділікті
бағалауға және банк сенімділігі үшін жоғары дәрежеде маңызды.
Несиелерді сапасына қарай топтау және талдаудың маңызы зор.
Несиенің сапасы деп сол несиеге тиісті несиелік тәуекелдің дәрежесі
айтылады. Несие сапасының көрсеткішінің деңгейі несиелік тәуекел деңгейіне
кері пропорционал ( несие сапасы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым оның
қайтарылуы күмәнсіз, және керісінше ) болып келеді. Бұл жерде несиелік
тәуекелдің көрсеткіштерінен несие сапасының немесе банктің несиелік
портфелінің көрсеткіштерінен айырмашылығы – бұл банктің берген несиелері
бойынша анықталатын нақты шамасында. Несиенің сапасының категорияларына
байланысты несиелік портфель құрылымын және несиенің әр категориясы бойынша
проблемалық, мерзімі өткен, үмітсіз несиелерді біле отырып, банк несиелік
операциялар бойынша зияндарды төмендетуге бағытталатын шаралар қатарын
жүзеге асыруға мүмкіндікке қол жеткізеді.
Сондай шаралардың бірі несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв
құру. Несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв банк қызметіндегі несиелік
тәуекелмен байланысты арнайы резервті білдіреді. Несиелік тәуекелді жабуға
арналған резерв банктің шығысында жататын аударымдар негізінде құрылады.
Несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв тек қана клиенттің ссудалық қарыз
бойынша өтелмеген қарызын жабуға арналады.
Банктік жүйенің тұрақтылығы мен сенімділігін арттыру, кредиторлар мен
банк салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында ҚР Ұлттық Банкі
Басқармасының 16 қараша 2002ж №465 қаулысымен бекітілген “Активтердің,
шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз
санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру туралы” ережесін
бекітті. Бұл ереженің көмегімен – екінші деңгейлі банктердің несиелік
портфельдерінің сапасы бақыланады, несиелер тәуекел дәрежесіне қарай
жіктелінеді және мүмкін боларлық несиелік тәуекелдерге қарсы провизиялар
құрылады. Сол ережеге сәйкес тәуекел дәрежесіне қарай несиелер былай
жіктелініп, оларға қарсы провизиялар құрылады :
1. Стандартты несиелер – қайтарылу уақыты жетпеген, қайтарылымында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
2. Күмәнді несиелер – қайтарылу мерзімі ұзартылған, қайтарылуында
күмән бар несиелер:
А) күмәнді 1-категория ( қайтарылу мерзімі 30 күнге дейін
кешіктірілген, қайтарылу мерзімі бір рет ұзартылған, банкке біршама тәуекел
әкелетін несиені білдіреді. Мұндай несиенің түрі бойынша негізгі қарыз
сомасынан 5% мөлшерінде провизия құрылады.
Б) күмәнді 2-категория ( қайтарылу мерзімі 30-60 күнге кешіктірілген,
мерзімі бір реттен ұзартылған, банк үшін тәуекел тудыратын несиені
білдіреді, мұндағы провизия сомасы 20% мөлшерінде.
В) күмәнді 3-категория ( қайтарылу мерзімі 60-90 күнге дейін
кешіктірілген, мерзімі бірнеше рет ұзартылған, банк үшін тәуекелі жоғары
несиені айтамыз, провизия сомасы 20% көлемінде.
Г) күмәнді 4-категория ( қайтарылу мерзімі 90-120 күнге
кешіктірілген, мерзімі бірнеше рет ұзартылған, банк үшін үлкен тәуекел
тудыратын несие, провизия сомасы 25% сомасында.
Д) күмәнді 5- категория ( қайтарылу мерзімі 120-150 күнге
кешіктірілген, қайтарылу мерзімі бірнеше рет ұзартылған, тәуекелі банкке
жоғары болып келетін, провизия 50% көлемінде құрылған несиелер.
3. Үмітсіз несиелер – қайтару мерзімі 180 күнге дейін және одан жоғары
мерзімге кешіктірілген, банк үшін өте қауіпті, яғни пайдасы есебінен
жабылатын, 100% мөлшерде провизия құрылатын несиені айтамыз.(1-кесте).
1 кесте*
Несиелердің жіктелуі және оларға провизиялар құру
Оның Ережеге Оның Қамта-ма
Жіктелуге Жалпы ішінде , сәйкес Барлық ішінде, сыз ету
байланысты негізгі несие негізгі провизия 2-баған-дақұны
несиелер тобы қарыз бойынша қарыз сомасы ғы
сомасы негізгі сомасы- несиелер
қарыз нан боынша
провизия провизия
мөлшері сомасы
(%)
1 2 3 4 5 6 7
1.Стандартты 0
2. Күмәнді
1) 1-санатты
күмәнді –
тө-лемді
уақы-тылы және
толық төле-ген
жағдайда 5
2) 2-санатты
күмәнді –
тө-лемді
кешік-тіргенде
немесе толық
төлемеген
жағдайда 10
3) 3-санатты
күмәнді –
тө-лемді
уақы-тылы және
толық төле-ген
жағдайда 20
4) 4-санатты
күмәнді – тө-
лемді
кешік-тіргенде
немесе толық
төлемеген
жағдайда 25
5)5-санатты
күмәнді 50
3. Үмітсіз 100
___________________________________ ______
*Мақыш С.Б. “Коммерциялық банктердің операциялары” Алматы ИЗДАТ МАРКЕТ
2004ж.
Рыноктық қатынастардың қалыптасуы кезінде ҚР экономикасында капиталы
жеткіліксіз әр түрлі меншік формасына негізделген кәсіпорындар пайда
болуынан, алған ссудаларын өтеу бойынша банк алдында өз міндеттемелерін
орындауда 1990 жылы практикаға ссуданы қайтаруды қамтамасыз ететін жаңа
форма пайда болды, ол қарыз алушы ссуданы өтей алмауынан туындайтын
жауапкершілікті сақтандыру. Ссуданы сақтандыру несиелік тәуекелді
басқарудың бір әдісі болып табылады және ол ҚР сақтандыру туралы заңына
сәйкес жүзеге асырылады.
Несиелік тәуекелді өз еркімен сақтандыру туралы сақтандыру
компаниясымен келісімге отыру арқылы қарыз алушыға берілетін ссуданы банк
өзі дербес сақтандыруы мүмкін.
Сақтандыру объектілері коммерциялық және банктік несиелер, несие
бойынша міндеттемелер мен кепілгерліктер бола алады.
Сақтандыру органымен белгіленген тәртіпке сәйкес қарыз алушы
сақтандырушымен сақтандыру келісімін несиелік келісімнің қызмет ету
мерзіміне дейін бекітеді, мұндағы ескерілетін жағдай: несиенің қамтамасыз
етілуі, несиелендіру шараларын іске асыру бойынша тәуекел деңгейі мен қарыз
алушының несиелік қабілеті, белгілі мерзімде несие өтелмесе сақтандырушы
несие берген банкке орнын толтыру үшін берілген төлемді жүргізеді. Өтеу
мөлшері несиенің проценті мен өтелмеген несие сомасының 50 - 90% қамтиды.
Жауапкершіліктің нақты мөлшері сақтандыру келісімінде
белгіленеді, егер қарыз алушы төлем мерзімі жеткеннен кейін 20 күн
кешіктірілсе сақтандырушының жауапкершілігі туындайды. Осы кезде
сақтандырушы банкке (несие берген) сақтандыру өтемін сақтандыру мерзімі
өткеннен кейін 20 күн ішінде жүргізуге тиіс.
Банкке барлық сақтандыру өтемі төленгеннен кейін сақтандырушыға
төленген сома мөлшерінде банк-кредитордың барлық құқығы беріледі.
Сақтандырушы сақтандыру өтемін төлеуден бас тарта алады, егер
сақтанушы:
1. Сақтандыру тәуекелі туралы маңызды роль атқаратын жағдай
туралы мәлімет дұрыс болмаса;
2. Сақтандыру шарты бойынша оған жүктелген мідеттемені
орындамаса.
Несиелерді өтеу бойынша жауапкершілікті сақтандыру операциясы
сақтанушы үшін ақылы. Сақтандыру төлемінің мөлшері несиені өтеуге жататын
сома негізінде, нақты сақтандыру түрі бойынша сақтандыру төлемінің тарифтік
мөлшері мен сақтандырушының жауапкершілігі шегінде анықталады.Соңғысы
сақтандыру сомасына процент түрінде бекітіледі. Тәуекел деңгейіне
байланысты әр түрлі нақты жағдайларда көтерілетін және төмендейтін
коэффициент қолданылады.
Несиелік тәуекелді сақтандыру барлық тараптарға өзара тиімді болып
табылады. Кәсіпорын ( қарыз алушы (сақтанушы) несиені өз уақытында өтемесе
банк несиенің қайтатынына кепіл алады (бірақ олсақтандыру мәмілесінің
тікелей қатысушысы болмайды), сақтандырушы сақтандыру тарифі түріндегі
қызметі үшін сыйақы алады.
Жоғарғы тәуекел кезінде сақтандырушы үшін сақтандырудың бұл түрін
көбіне сақтандыру компаниялары жүргізеді. Егер осылармен іскерлік қарым-
қатынасқа түссе банктер қаржылық жағдайы мен құрылтайшылық құжаттарына
талдау жүргізе оырып мынадай құжаттарды талап етеді:
1. Сақтандыру операциясын жүргізуге арналған лицензия;
2. Құрылтайшылық келісім-шарт;
3. Қарыз алушының несиені өтемеу жауапкершілігін сақтандыру туралы
ереже;
4. Баланс;
5. Қаржы нәтижесі туралы есеп;
6. Банк пайдасына несиені өтемеу тәуекелін сақтандырудың типтік
келісім-шарты.
Сақтандыру компаниясының қаржылық жағдайын талдауда жарғылық
капиталына, сақтандыру жағдайын , мерзімін , қашан және қалай сақтандыру
өтемі жүргізілетініне көп көңіл бөлу керек. Көбінесе келісім-шарт пунктіне
көңіл бөлу керек: сақтандырушының міндетіне, сақтандырушының қойған
шарттарына, банк несиесін өтеу бойынша міндеттемелерге.
Егер сақтанушы келісімін берсе сақтандыру келісім-шарты бекітілгеннен
кейін сақтандырушы қайта сақтандыруды жүзеге асыра алады. Қайта сақтандыру
бойынша сақтандырушы өз жауапкершілігінің бір бөлігін басқа
сақтандырушыға беруіндегі мақсат ( сақтандыру компанияларының тәуекелді
әртараптандыруы (диверсификациялау), яғни сақтандыру операцияларының
тұрақтылығын қамтамасыз ету мен ірі сақтандыру жағдайынан сақтану үшін. ҚР
несиені сақтандыру жаңадан даму үстінде.
Несиелік тәуекелді реттеудегі мемлекеттің рөлі маңызды болып
табылады. Мұнда мемлекет өз қызметін ҚР Ұлттық Банкімен ҚР Қаржы нарығы мен
қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі арқылы жүзеге асады. Ескере
кететін жағдай, 2003 жылғы 31 желтоқсандағы ҚР-сы Президентінің №1720 “ҚР-
ның мемлекеттік басқару жүйесін одан ары жетілдіру туралы” жарлығына сәйкес
бірқатар өзгерістер болды: ҚРҰБ реттеу және қадағалау қызметі жаңа құрылған
Агенттікке жүктелген болатын.
Бұл Агенттік ҚРЕДБ-дің қызметін, банктік жүйенің тұрақтылығын
қамтамасыз ету, қызметіндегі тәуекелді азайту арқылы салымшылардың
мүдделерін қорғау мақсатында реттеу мен қадағалауды жүзеге асырады. Соның
ішінде несиелік операцияларын реттеу мен қадағалаудың бірнеше себебі бар:
■ Банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету.
■ Банктер қызметінің сенімділігін қамтамасыз ету. Мысалы бір қарыз
алушыға берілетін несие сомасын шектеу. Мұндағы басты мақсат несиенің бір
қарыз алушының қолында шоғырланбауын қамтамасыз ету және несиелік тәуекелді
төмендету болып табылады.
■ Жалпы экономикаға әсер етуіне байланысты несиенің кейбір түрлерін
шектеу немесе қолдау көрсету.
Банк қызметін реттеу шараларының ішіндегі ең маңыздысы (
пруденциалдық нормативтер 2002 ж 3 маусымдағы ҚРҰБ Басқармасының №213
қаулысымен бекітілген “Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциалдық
нормативтер туралы” ережеге сәйкес жүргізіледі, оларға мыналар жатады:
1. жарғылық капиталдың ең төменгі мөлшері;
2. меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті;
3. бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғарғы мөлшері;
4. өтімділік коэффициенті;
5. ашық валюталық позиция лимиті;
6. негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге
жұмсалынған банк инвестициясының ең жоғарғы мөлшерінің
коэффициенті.
Осы нормативке сәйкес несиелік тәуекелді басқаруға мына бөлімдер арнайы
көрсетілген: 1. “Меншікті капиталдың жеткілікті коэффициенті”
2. “Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің
жоғарғы мөлшері”.
Меншікті капиталдың жеткілікті коэффициенті
Меншікті капитал (К) ( бұл I діңгейлі капилал мен II деңгейлі капитал
(I-деңгейлі капиталдан аспайтын мөлшерде) қосындысынан банктің
инвестицияларын шегеру арқылы есептеледі. Меншікті капиталдың
жеткіліктілігі төмендегідей 2 коэффициенттердің көмегімен есептеледі:
1. Банктің бірінші деңгейлі капиталының оның барлық активтерінің
сомасына қатынасы 0,06-дан кем болмауға тиіс:
мұнда К1 ( бірінші деңгейлі капиталдың құрылуы:
( төленген жарғылық капитал;
( қосымша капитал;
( өткен жылдардағы бөлінбеген табыс;
( материалдық емес активтер;
( өткен жылдардағы зиян;
( ағымдық жылдардағы шығыстардың ағымдық
жылғы табыстан артық сомасы.
ИК ( банктің акцияға жұмсаған инвестициялары және басқа заңды
тұлғалардың субординарлық қарызы;
А ( банктің жиынтық балансына сәйкес барлық активтерінің сомасы.
2. Банктің меншікті капиталы оның тәуекел дәрежесіне байланысты
өлшенген активтеріне қатынасы 0,12-ден кем болмауы керек:
мұнда К ( банктің меншікті капиталы
Ар ( тәуекел дәрежесіне байланысты өлшенген активтер және баланстан
тыс міндеттемелер сомасы.
Пс ( арнайы резервтер (күмәнді және үмітсіз несиелер бойынша құрылған
провизиялар) қосылған меншікті капиталға қосылмаған, құрылған жалпы
резервтер сомасы (яғни тәуекелді есепке алып, өлшенген активтер сомасының
1,25% асатын сомасы).
Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғарғы мөлшері
Бір қарыз алушы ( ҚР-ның заңдарында немесе жасалған келісім-
шартта көзделген негізде қарыз алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында
алдағы 2 айдың ішінде не белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк
тарапынан туындайтын талаптары бар әрбір жеке және заңды тұлға.
Бір қарыз алушыға келетін, тәуекелдің мөлшері мыналардың
сомасынан тұрады:
1. банк балансында есепке алынатын, қарыз алушыға қатысты банк талабы;
2. соңғы бес жыл ішінде банк балансынан шегерілген, қарыз алушыға
қатысты банк талаптары;
3. ҚР заңдарында немесе жасалған келісім-шартта көзделген негізде қарыз
алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2 айдың ішінде не
белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан
туындайтын (несиелік тәуекелмен байланысты) талаптар.
4. шегерілген (-), қарыз алушының міндеттемелері бойынша қамтамасыз ету
сомалары, оның ішінде:
( банк қарамағына берілген депозиттегі ақшасы, ҚР үкіметі және Ұлттық
Банктің шығарған мелекеттік бағалы қағаздары, құйма бағалы металдары,
Standart & Poors және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің A
рейтингін иеленетін банк кепілхаттары;
(ҚР Үкіметі және Ұлттық банкіне қатысты талаптары;
(Standart & Poors және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің
BBB рейтингінен төмен емес ұзақ мерзімді қарыздық рейтингі бар
банктердің ашқан корреспонденттік шоттарына қатысты талаптары.
Бір қарыз алушыға келетін тәуекл мөлшері қарыз алушының
міндеттемелері бойынша тәуекел мөлшерінің (Т) банктің меншікті капиталына
(К) қатынасы арқылы есептеледі:
мұнда Т ( тәуекел мөлшері (несие лимиті);
К ( банктің меншікті капиталы;
К3(тің мәні мынадай екі жағдайда қарастырылады:
□ банкпен ерекше қарым-қатынастағы қарыз алушылар үшін ( 0,10-
нан аспауға тиіс;
□ басқа да қарыз алушылар үшін 0,25-тен аспауы тиіс (соның
ішінде 0,10 ( баланстан тыс міндеттемелермен қамтамасыз
етілмеген бланктік несилер, сондай-ақ офшорлық аймақ аумағында
тіркелген ҚР-ның бейрезиденттерге берілген несиелер бойынша).
Несиелік тәуекелді басқару — оны минимизациялау процесі болғандықтан
негізгі 3 кезеңнен тұрады, олар өзара байланысты және банк үшін бірінші
кезекте тұрады: талдау, болжау, сақтандыру. Несиелік тәуекелді кезең
бойынша басқару мына жүйемен жүреді:
1. тәуекел мазмұнын және оның пайда болуын анықтау;
2. тәуекел деңгейін бағалауға қажетті ақпараттар көлемін және көзін
анықтау;
3. тәуекелді өткізу ықтималдығын бағалау әдісін таңдау;
4. тәуекелді сақтандыру әдісін дайындау және таңдау;
5. тәуекелді басқару нәтижесін талдау.
Несиелік тәуекелді басқару процессінің міндеттері:
Несиелік тәуекелді бағалау және талдау. Тәуекелді талдау ақпаратының
алғышартының бірі сәйкестендіру. Банк әртүрлі ақпараттар алуға қажетті
шығындарға да көңіл бөле отырып, өзінің барып отырған тәуекелін анықтауы
тиіс.
Тәуекел мөлшерін анықтау. Тәуекелді сәйкестендіру мен тәуекел көлемін
өлшеу әдісі тығыз байланысты. Тәуекел көлемін сандық сипатта анықтау нақты
тәуекел мөлшерін қалыптастыруға және потенциалды шығындар көлемін бағалауға
көмектеседі.
Несиелік тәуекелді басқару. Тәуекел мөлшерін және түрін анықтағаннан
кейін оны басқару стратегиясы мен әдістемесін дайындау керек. Бұр процесс
несиелік тәуекелдің пайда болуын ескертуге және банктің өтімділігі мен
табыстылығына әсер ететін несиелік тәуекел салдарының алдын алуға
бағытталуы тиіс.
Несиелік тәуекелді басқарудың тиімділігін басқару. Несиелік тәуекелді
басқару бойынша жүргізілетін шаралардың нәтижесі әрдайым бақылануы тиіс.
Бақылау болжамдалған көрсеткіштерден тәуекелдің ауытқу себебін табуға және
талдауға көмектеседі. Тәуекел мөлшері және көлемі уақыт сайын өзгеріп
отыратындықтан бақылау несиелік қатынас кезеңіндегі клиенттің несиелік
қабілетінің нашарлауын және бағасын, кепілін анықтауға көмектеседі.
Несиелік тәуекелді басқару мына көрсеткіштерді басқаруға негізделеді:
ссудалық портфель сапасы, несиелік тәуекелді төмендету, тәуекелді алдын ала
байқау, оның мөлшері мен салдарын анықтау, тәуекелмен байланысты шығындар
мөлшерін минимизациялау мен болдырмау бойынша шараларды дайындау және
өткізу.
Несиелік тәуекелді басқару екі бағытта жүргізіледі:
1. несиелік операция технологиясын басқару;
2. несиелік тәуекелді басқару.
Несиелік операциялар технологиясын басқару несиелік саясатты ендіру
негізінде ұсыныстарды дайындау бойынша ұйымдық процесс, яни банктің берген
әр несиесіне кезеңмен дайындалған басқару саясаты жүргізілуі тиіс.
Несиелік тәуекелді басқару да нақты несиемен байланысты: несиелік
қабілетті талдау, мүкін шығындарға резерв құру, несиелік портфелді
диверсификациялау, т.б.
Негізінде несиелік тәуекелді басқару бірінен соң бірі жүргізілетін
процесстер жиынтығы ретінде қарастырылады (2-кесте).
2 кесте*
Несиелік тәуекелді басқару процесінің кезеңдері
______________________________
*Ескерту автор құрастырған
Несиелік тәуекелді басқару жүйесі белгілі элементтен тұрады (1-сурет)
1сурет*
Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің элементтері
Осы аталған несиелік тәуекелді басқару элементтерінің маңыздылары
ақпараттық жүйе, клиенттің несиелік қабілеті, несиелендіру процесін және
саясатын анықтау, дұрыс құжаттама жасау.
Тәуекелді басқару кезінде әрбір несиелік бөлім мына шараларды жүргізуі
тиіс: 1. тәуекелді мөлшерлеу;
2. тәуекел мөлшерін
анықтау;
3. тәуекуелді бақылау;
4. мониторинг
___________________
*Ескерту автор құрастырған
Тәуекелді мөлшерлеу — лимиттер белгілеу, яғни банк жетекшілігінің өз
стратегиясына сәйкес қабылдайтын тәуекелдің шекті деңгейін анықтау. Бұл
лимиттер көбіне банктің несиелік саясатында көрсетіледі. Несиелік саясат
банктің барлық қызметін ашық көрсетеді. Сондықтан несиелік саясатта
несиелік портфел несиені саралаудан, несиеге баға белгілеуден , тәуекелді
ескере отырып проценттік ставкалардан қалыптасады.
Тәуекел мөлшерін анықтау нақты операцияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: Банктердің несиелік тәуекелін басқару.
Қаржы және несие мамандығы Банк ісі мамандануының 4 диплом күндізгі оқу
бөлімінің студенті
Қорғауға жіберілді: кафедра меңгерушісі.
э. ғ. к., доцент Ермекбаева Б. Ж. ___________
Хаттама № ____ қаулысымен ___ _________ 2005 ж.
АЛМАТЫ 2005 ЖЫЛ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Несиелік тәуекелді басқару
1.1. Несиелік тәуекелдің экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Несиелік тәуекелді басқарудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.3. Қарыз алушының несиелік қабілетін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
1.4. Несиелік тәуекелді бағалаудағы дамыған елдердiң
тәжірибесі ... ... ..38
2.Қазақстан Республикасындағы Екiншi Деңгейлi Банктердiң
несиелік тәуекелді басқаруын талдау
2.1.ҚР Екiншi Деңгейлi Банктердiң несиелік
портфелін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.2.Акционерлiк Қоғам “Банк ЦентрКредиттің”
проблемалық несиелермен жүргізетін жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... .56
3.Несиелік тәуекелді басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ..73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.88
Кіріспе
“Банктердің несиелік тәуекелін басқару” атты бітіру жұмысының негізгі
өзектілігі банк несие бойынша мәселе туындай қалған жағдайда қарыз алушының
несиелік қабілетінің өзгерісін қадағалап отыруға байланысты шаралар жүйесі
(несиелік мониторинг) мен несиелік тәуекелді төмендету мақсатында
жүргізілетін анықтамалар мен тексерулер процесі (несиелік авторизация)
болып табылады.
Зерттеу субьектісі несиелендіру процесіне қатысатын банк, қарыз
алушы, үшінші түлға арасындағы қарым-қатынасты зерттеуге негізделген.
Жұмыстың негізгі зерттеу обьектісі осы тұлғалар арасында несие алуда
пайда болатын қарым қатынасты анықтай отырып, олардың арасында әр түрлі
тәуекелдер соның ішінде несиелік тәуекелдің пайда болу себептерін, оны
басқару мен бағалау жолдарын, әдістемелік негіздерін анықтау.
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты ( ҚР-ның нарықтық экономикаға
көшуінен банк экономикамыздың дамуына күшті әсер ететін сектор және негізгі
несиелік операциясының жүргізілуі тәуекелдігімен байланысты болғандықтан
несиелік қызметті реттеу және қадағалау, басқару, банкті болатын
банкроттықтан сақтап қалу үшін теориялық және тәжірибілік деңгейде
мүмкіндігінше белгілі бір іс-шаралар жиынтығын ұсынып, банкке халықтың
сенімділігін арттыру болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыруда мынадай міндеттер жүктелген:
□ несиелік қызметті жүргізуге мамандандырылған белсенді
мамандарды таңдау;
□ несиелік тәуекелге қарсы провизиялар құру;
□ қарыз алушыға әсер ететін сыртқы және ішкі факторларды анықтай
отырып, уақтылы қарсы шаралар қолдану;
□ қарыз алушымен тығыз қарым-қатынаста болу, оның берген
мәліметінің дұрыстығын дәлдеп тексеру;
□ несие бағасын белгілеу мөлшері, жалпы жағдайда тартылған
ресурстарға төлем мен сыйақы маржасының қосындысынан тұрады;
□ банк несие саясатын жүргізуде проблемалық несиелерді
болдырмауға тиіс, бірақ болған күннің өзінде тек потенциалды
қарыз алушыға несие беруі мүмкін немесе ресурстар мен активтерді
тиімді орналастыру, т.б.
Несиелік тәуекелді басқару банк ісіндегі негізгі қызметтердің бірі.
Бастапқыда банктер тек қана депозиттерді қабылдаумен ғана айналысса, дами
келе тартылған қаражаттарды басқа клиенттеріне бере отырып банк делдалдық
қызметті атқарды. Осылайша банктер қаражаттарды беру кезіндегі тәуекелді,
яғни неселік тәуекелді өздеріне қабылдады. Несие банк қызметінің негізіне
айналып, оның сапасына қарай банк қызметі бағаланған. Несиелік тәуекелдерді
басқару процесіне ерекше көңіл бөлген жөн, себебі банк қызметінің
жетістіктері тікелей осы процесске тәуелді. Әлемнің көптеген банктерінің
банкротқа ұшырау себептерін зерттеу барысында, банкроттықтың басты себебі
болып, несиелердің төменгі сапада болуы анықталған.
А.Б. Садвакасованың пікірінше, несиелік тәуекелді басқару
негізінде тәуекелдің деңгейін төмендету бойынша мақсатты бағытталған
іздестірулер мен жұмыстарды ұйымдастыру, табыстылық пен тәуекелдің тиімді
қарым-қатынасын табу өнері жатады.
Несиелік операцияны жүргізген кезде банк алдында тәуекелді
қабылдау не қабылдамау туралы таңдау тұрады. Тәуекелді қабылдамау дегеніміз
тәуекелмен байланысты несиелік операцияны жүзеге асырмау. Ал бұл өз
кезегінде банк белгілі бір пайда мөлшерінен айрылғандығын білдіреді.
Керісінше тәуекелді қабылдау дегеніміз тәуекелмен байланысты операцияны
іске асыруды білдіреді. Бұл жағдайда банк тәуекел дәрежесін мүмкіндігінше
төмендетуге тырысады. Осыдан келе несиелік тәуекелді басқару дегеніміз
банктің тәуекелмен байланысты несиелік операцияны жүзеге асыру не асырмау
туралы шешім қабылдауын білдіреді.
Көптеген банктер өңделген несие басқаруларын және несие тәуекел
процестерін тиімді жайғастыра алмайды. Сондықтан олар несие ресурстарының
қайтарылмау мәселелерімен күнделікті соқтығысып қалады. Бұл өз кезегінде
несиелерді сапалы басқару үшін объективті қиндықтардың бар екендігін
көрсетеді. Несиелік тәуекелді басқару процесі әр кезең бойынша дамып
отырған. Алғашқы кезеңдерде несиелік тәуекелді анықтаған кезде, тек қана
несиенің номиналдық құны ғана ескерілген. Кейінірек келе бұл процес
жетілдіріліп, енді несиелік тәуекелдің көлемін анықтаған кезде тәуекел
дәрежесі де ескерілетін болды. Ғылыми-технология саласындағы жеткен
прогресс, несиелік тәуекелді басқару процесінің дамуына және жетілдіруіне
бірқатар ықпалын тигізді. Мұны келесі фактілер дәлелдейді :
• ақша-қаражаттарын қайтаруды қамтамасыз ететін әр түрлі
механизмдер есебінен қаржы операцияларының құрылымы
өзгертілді. Мысалы ақша қаражаттарын қайтаруды қамтамасыз
етуде кепіл ретінде жылжымайтын мүлік немесе активтер
қолданылады;
• қаржылық операцияларды жүргізуде “делдалдардың” бар болуы.
Мысалы биржалар мен клирингтік үйлерді қарастыруға болады.
Олар екі жақтың, яғни кредитор мен қарыз алушының несиелік
тәуекелді минимизациялау үшін қолданатын ерекше шараларды
қысқартуға септігін тигізеді ;
• несиелік тәуекелді төмендетуге ықпалын тигізетін несиелік
дериктивтердің пайда болуын куәландырады, сондай-ақ, мұндай
басқару түрінің маңыздылығын күшейтуді растайды.
Бітіру жүмысын зерттеу барысында 1995ж. 30 наурыз “Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі”, 1995ж. 31 тамыз “ҚР-дағы банктер және
банктік қызмет туралы”, 2004 ж. 6 шілде “ҚР-да несиелік бюро мен несие
тарихын қалыптастыру туралы” заңдар және 2002ж. 3 маусымдағы ҚР ҰБ
Басқармасының №213 қаулысымен бекітілген “Екінші Деңгейлі Банктерге
арналған пруденциалдық нормативтер туралы” ереже, сонымен қатар АҚ “Банк
ЦентрКредиттің” несиелік саясаты 2004-2005ж.ж., “Проблемалық несиемен жұмыс
және несие мониторингінің тәртібі туралы ереже” және де отандық
әдебиеттер: “Коммерциялық банктер операциялары”, “Банктік тәуекелдер”,
“Банковское бело”, ресейлік ғалымдардың: “Банки и банковские операций”,
журналдар: ҚазҰУ Хабаршысының экономика сериясы, Банки Казахстана, Ұлтық
Банктің 2003-2004ж.ж. жылдық есебі, АҚ “Банк Центр Кредиттің” 2003-
2004ж.ж. жылдық есебі, т.б. заңдар ережелер, әдебиеттер пайдаланылған.
Бітіру жұмысымның құрылымы негізінен үш бөлімнен тұрады, бірінші бөлім
несиелік тәуекелді басқару теориясы, яғни теориялық мағынасы қамтылған.
Қарастырылған сұрақтар: несиелік тәуекелдің жалпы мәні мен несиелік
тәуекелді басқару әдістері, қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау және
несиелік тәуекелді басқарудағы шетел тәжірибесі. Екінші бөлім ҚР-ғы ЕДБ-дің
қазіргі уақытта несиелік тәуекелді басқарудағы тәжірибелері қалай жүзеге
асырылып жатқандығы қарастырылған. Мұнда мынадай сұрақтарға көңіл бөлінуде:
ҚР-ғы ЕДБ-дің несиелік портфелін басқару (Қазақстан Республикасының жылдық
есебіне негізделген). Ал екінші сұрақ АҚ “Банк ЦентрКредиттің” проблемалық
несиелермен жүргізетін жұмысы жөнінде.
Үшінші бөлім несиелік тәуекелді басқарудың жетілдіру жолдары мен даму
болашағы жөніндегі сұрақтар: қарыз алушының несиелік қабілетін бағалаудағы
несиелік бюро ұйымының автоматтандырылған скорингтік жүйемен бірігіп қызмет
ету маңызы және ЕДБ-дің банкроттығын талдаудағы Z моделінің қолданылу
ерекшелігі енгізілген.
1. Несиелік тәуекелді басқару
1. 1. Несиелік тәуекелдің экономикалық мәні
Кез-келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген
несиелерінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне байланысты.
Несиенің уақтылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне алып келеді. Несиелік
тәуекелді минимизациялау несиелік мекемелер қызметін басқарудағы басты
міндет. Несиелік тәуекелге әр ғалым әр түрлі анықтама береді. Соған сәйкес
несиелік тәуекелдің анықтамаларына тоқталып кетейін.
Мақыш С.Б. анықтамасы несиелік тәуекел( қарыз алушының банктен алған
несиесі бойынша қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз уақытында
қайтара алмауына байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.
Шаяхметова К.О. несиелік тәуекел немесе қарызды өтемеу тәуекелі( бұл
қарызгердің несиелік келісімдегі мерзім мен жағдайларға сай кредиторға
деген өзінің міндеттемелерін орындамаудың ықтималдығы.
Сейткасымов Г.С. қысқартылған формада несиелік тәуекел( қаржылық
мәміле бойынша серіктес келісім-шартта бекітілген шартты орындауға
жағдайының болмауы, нәтижеде активті ұстаушы қаржылық шығынға ұшырайды.
Несиелік тәуекел бірқатар себептерге байланысты туындайды:
□ қарызгердің жауапкершіліксіздігі;
□ қарызгердің өз кінасынан емес, адекватты болашақ ақша
ағымдарын жасауға қабілетсіздігі;
□ банк басшылығындағы есептің дұрыс жүргізілмеуі, іскерлік
және экономикалық ортадағы болжанбаған жағымсыз өзгерістер;
□ саяси тұрақсыздық;
□ қарызгердің іскерлік репутациясындағы теріс жағдайлар;
□ несиеге берілген кепілдеменің сапасына (өтімділігі мен
рынокта сатымдылығы) және болашақ құнына сенімсіздігі.
Несиелік тәуекел банктегі жағдайдың нашарлауы немесе оның басты
клиеттерінің банкротқа ұшырауы нәтижесінде де пайда болады.
Несиелік тәуекелдің 3 түрін бөліп көрсетуге болады:
1. Бұрмалау тәуекелі ( банкирлердің немесе клиенттедің заңды бұзу
ықтималдығы, ол өз кезегінде банкке айлакерлік шығын әкелу, ұрлау немесе
басқа заңсыз іс-әрекеттер жасау салдарынан зиян келтіруі мүмкін.
Бұрмалау тәуекелі банкте кездесетін несиелік тәуекелдің негізгі түрі
болып табылады. Банк басшысымен немесе қызметкерімен жасалған айла немесе
шығын әкелу банк жағдайын қатты әлсіретуі мүмкін, кейде тіпті банкротқа
ұшырауға алып келеді.
Бұрмалау біздің республикамызда 1991-1994 жж. банктердің үмітсіз
қарыздануының ең көп тараған себеп-салдары. Елдегі экономикалық тұрақсыздық
жағдайы да, ақша-несиелік саясаттың тұрақсыздығы кезіндегі қаржы
салаларындағы бақылаудың жоқтығы да, ҚРҰБ-тің тегін немесе жеңілдік несие
есебінен айналыс сферасын несиелеу де әсер етті.
Сонымен қорыта келгенде бірінен соң бірінің жағдайлары төмендеп және
банкротқа ұшырып жатқан ЕДБ-дің өзіне ауыр тиді. Егер де 1995ж. басында
елде 200 коммерциялық банктер болса, бүгін олардың саны 35 болып отыр.
2. Шетелдік несиелер тәуекелі 70-ші жылдары дамушы елдердің жаппай
тоқырауымен байланысты болып келген. АҚШ-та ол бірқатар ірі
банктердің банкротқа ұшырауының себебі болды.
3. Ішкі қарыздардың төленбеу тәуекелі қарызгердің төлем қабілеттігіне
әсер ететін барлық факторларды есепке алудың қиындығымен
байланысты.
Сонымен қатар ішкі себептерді де айтуға болады: қызметкерлердің
төменгі деңгейде мамандандырылуы, қызметкерлердің өз міндеттерін дұрыс
орындамауы, т.б.
Банктік қызметте несиелік тәуекелдің мынадай деңгейлері қарастырылады:
● жеке келісім бойынша несиелік тәуекел ( қарыз алушы нақты несиелік
келісім-шартты орындамауынан туындайтын шығындар;
● барлық портфелдің несиелік тәуекелі ( барлық несиелік портфелдің
келісім-шарты бойынша тәуекелдер көлемі.
Мемлекеттің банк жүйесінің деңгейін нығайту және тиімді басқару
көптеген мәселелерді шешуге алып келетіндіктен әр банк өз тәуекелін
минимизациялауды ойлауы керек. Тәуеклді минимизациялау ( шығындарды
төмендетуге күрес, яғни банктің қызмет процесінде қарыз алушының төлемдерді
қайтармау тәуекелі. Оның дәрежесіне әсер ететін факторлар:
1. рынок конъюктурасындағы жағымсыз өзгерістерге сезімтал келетін кандай
да бір саладағы банктің несиелік қызметі концентрациясының жоғарғы
дәрежесі;
2. қаржылық қиындық көріп жүрген клиеттерге қатысты қамтамасыз
етілмеген және үмітсіз несиелердің, басқа келісімнің үлес салмағы;
3. кредит беру сияқты банктің саясаты мен стратегиясына жиі
өзгерістер енгізу;
4. ірі, жаңа клиеттерге берген несиелердің үлес салмағы;
5. қысқа уақыт ішінде жаңа банктік қызметтердің өте көп түрін тәжірибеге
енгізу.
Несиелік тәуекел мынадай белгі сипаттамаларына байланысты жіктеледі:
1. Берілген несиенің түрі мен жылдамдығының қамтылуына байланысты:
►
қамтылған;
► қамтылмаған.
2. Несие берушінің ерекшелігіне байланысты:
► мемлекеттік;
► банктік;
► коммерциялық;
► сақтандыру компаниялары мен жеке тұлғалардың кредиттері.
3. Дебиторлар түріне қарай: ► ауылшаруашылық;
► өнеркәсіптік;
► комуналдық,
► персоналдық.
4. Пайдалану бағытына қарай: ► тұтынушылық;
► өнеркәсіптік;
► инвестициялық;
► маусымдық.
Несиелік тәуекел жағдайында қарызгердің түріне және мөлшеріне
байланысты банк клиенттері 3 топқа бөлінеді: ■ шағын;
■ орта;
■ ірі.
Шағын және орта қарызгер өте икемді, сондықтан олар рынок
қажеттіліктеріне тез бейімделе алады. Олардың ұйымдық құрылымы жеңіл
болғандықтан оларға жоғары пайда алуға, өзінің іскерлік белсенділігін тез
өзгертуге мүмкіншілік береді. Алайда мұндай қарызгерлердің кемшілігі —олар
әдетте шағын ғана жеке капитал ұстайды, ал ол деген алдын-ала ойламаған
экономикалық және саяси өзгерістерге, қатаң бәсекенің орын тебуінен көбінде
банкроттыққа алып келеді.
Ірі қарызгер өте икемсіз болғандықтан рынок қажеттілігі мен нақты
тұтынушы қажеттілігіндегі өзгерістерге тез бой бермейді, өзінің іскерлік
бағытын жиі өзгертпейді, жеткілікті дәрежеде капиталы болады, соның
арқасында сыртқы қоршаған ортадағы жағымсыз жағдайға төтеп бере алады.
Банктер несие берген кезде несиенің қайтарылуына сенімді болуы керек.
Олардың өздері несие берушілерге қарағанда тәуекелден қашады, сондықтан
өздерінің тәуекелге баруын шектеуге тырысады.
ҚР-ның банктік жүйесіндегі несиелік тәуекелдің жоғарғы деңгейі жеке
айналым қорларының жеткіліксіздігі, төлемсіздік, дебиторлық және несиелік
қарыздарға тән болатын көптеген кәсіпорындардың қаржылық жағдайымен
сипатталады.
Жалпы тәуекелдің құрамын қарастырып өтейік – несиелік тәуекел, несиені
уақытында қайтармау тәуекелі және кепіл мүлік құнының сәйкес келмеу
тәуекелі. Несиелік тәуекелдің сыйақы мөлшерін Moody агенттігі орнататын
тәуекелдің рейтингтік бағасы моделі арқылы табуға болады (1-кесте)
1 кесте*
Егер қарыз алушы Ваа рейтингін иеленсе, онда сәйкесінше несиелік
тәуекелдің сыйақы мөлшері 1,25% болады. Несиені өтеу мерзіміне байланысты
тәуекелдің сыйақы мөлшері анықталады. Біздің мысалда орта мерзімді несие
болғандықтан, ол – 0,65% тең. Кепіл мүлік құнының сәйкес келмеу тәуекелі –
кепіл мүліктің құнсызданып кету ықтималдығын білдіреді. Ол біздің мысалда –
0,10% (орташа тәуекел) тең. Осы кестедег3 барлық компоненттердің қосындысы
15,61 % тең. Яғни тәуекел дәрежесіне байланысты, несиенің бағасы 15,61%
екенін білдіреді.
Банк тәжірибесінде несиелендірумен байланысты несиелік тәуекелдің
пайда болу себептері мен проблемаларына тоқталайық:
1. Пайда мәнінің өсті деп ойлауы. Несиелік портфель пайда
алудың негізгі көзі. Пайданы өсіруге деген құштарлық кей
жағдайда тәуекелі жоғары немесе банкке тиімсіз шартармен
несие беруіне алып келеді, яғни ойланбай берілген несиелер
одан алатын табысына қарағанда өте қымбатқа түседі.
2. Несиелендіру принципін бұзу. Банк жетекшілігі
несиелендіру принципін бұзып тұрғанын біле тұрып тәуекелді несиелерді
береді. Мұның себебі шамадан тыс табыс алуға деген құштарлық,
бәсекелестердің басынуы, достастық қарым – қатынастың болуы.
3. Қарыз алушы туралы толық емес және сенімсіз
ақпарат. Қарыз алушының қызметі туралы толық емес ақпарат кұмәнді
несиелерді тудыруы мұмкін. Әрбір несие қызметкері клиент туралы несие
тарихын бүткіл құжаттарын тексере отырып жасауы тиіс.
4. Несиелік келісімнің қанағаттандырылмауы.
Несиелік келісім құқықтық жағынан өте жоғары деңгейде толтырылуы тиіс.
Банкте несиелік келісім болған күнде де ол негізгі қарыз сомасының
өтелумеуінен зардап шегуі мүмкін.
*Диана Мак Нотон “Банки на развивающихся рынках” М. 1994г№ 1,2 том
5. Тәуекелмен байланысты проблемалық ссудалар.
Проблемалық ссудалар бойынша әр банк несиелендіру принципі мен нормларынан
ауытқып отырады, сондықтан банк проблемалық ссудаларды дұрыс таңдауы тиіс.
6. Нашар мониторинг. Бастапқыда берілген несиелер
стандартты болады, кейіннен олар қанағаттанарлықсыз немесе күмәнді болады.
Бұл несие қызметкері тарапынан несиеге дұрыс бақылау жасамауынан
болатындықтан олар несиелік талдауда жоғары деңгейде жүргізе алатындай
мамандандырылуы тиіс.
Батыс экономистері несиелік тәуекелді екі топқа бөледі (1-сурет):
1. потенциалды шығындарды бағалауға байланысты қарыз алушымен
байланысты тәуекел;
2. ішкі тәуекел, яғни клиент келісімді орындамаған жағдайда банктің
ақша ағымының көлемін бағалауы.
1 сурет*
Несиелік тәуекел классификацификациясы
Сонымен қатар ресейлік ғалымдар несиенің келесідей классификациясын
ұсынған: (2-сурет).
Осы несиелік тәуекел классификациясына қысқаша сипаттамаға тоқталып
кетейін (2-кесте).
* Сейткасымов Г:С. “Банковское дело” А.Қаржы қаражат 1998г.
2-сурет*
Несиелік тәуекелдің классификациясы.
Несиелік тәуекел
Қарыз алушымен
байланысты
тәуекел
объективті
субъективт
і
заңи
Кепіл мүлкінің
тәуекелі
2 кесте*
Несиелік тәуекел түрлерінің сипаттамасы.
Тәукел түрі Тәуекел сипаттамасы
Қарыз алушымен, кепіл берушімен,
сақтандырушымен байланысты
тәуекел
Объективті 1.1. Қарыз алушының өзінің ағымдағы
қаражаттары көмегімен міндеттемесін
орындай алу қабілеттігінің жоқтығы.
1.2. Субъективті 1.2. Қарыз алушының іскерлік
қабілеттігінің болуы, алған
міндеттемелерін орындауға дайындығы.
1.3. Заңи 1.3. Несилік келісім шартты
құрастырған кезде кемшіліктердің болуы.
Кепіл мүлкімен байланысты
тәуекел
Өтімділік Кепіл мүлігін сата алмау.
Конъюнктуралық Несиелік келісім шарт мерзімінде
мүліктің құнсызданып кетуі.
Жойылу Кепіл мүлкінің жойылып кетуі.
2.4. Заңи Кепіл мүлік туралы келісім шартты
құрастырған кезде кемшіліктердің болуы
3. Жүйелік тәуекел 3. Экономикалық жүйедегі
өзгеріс қарыз алушының қаржылық
жағдайына әсер етуі мүмкін ( мысалы,
салық заңнамасының өзгеруі ).
4. Форс – мажорлық 4. Жер сілкінісі және т.б.
тәуекел табиғи апаттар, әскери жағдай және т.б.
*Ескерту автор құрастырған
*Ескерту автор құрастырған
Жалпы несиелік тәуекел несие бергеннен пайда болып өтелген кезінде
бітеді (3-сурет).
3 сурет*
Несиелендіру процесі кезінде банк пен клиент
арасындағы өзара байланыс процесі
1 2 3
4
7
6 5
ЕДБ – Екінші деңгейлі банктер
НӨҚ – Несие өтінішін қарау
НБ – Несие өтінішін қанағаттандыру
НҚ – Кәсіпорынның қаражат айналымы процесінде қарыз
алушының
несиені пайдалануы
П ( Ш ) – Пайда алу немесе шығынның пайда болуы
ТЖНӨ - Пайданың жартысы несиені өтеуге жұмсалады
НҚ – Несиені қайтару
Несиелік тәуекелді қарастыра келе экономистер несиелік тәуекелдің мына
түрлерін көрсетеді:
1) Салалық тәуекел — неғұрлым сала рынокқа сәйкес өзгермесе соғұрлым
ол қарыз алушының экономикалық және қаржылық жоспарына әсер ете отырып
жоғары дәрежелі тәуекелді тудырады.
2) Ел тәуекелі — шетел қарыз алушыларын несиелендіргенде пайда
болады.
3) Ішкі қарыздар бойынша төлемдер тәуекелі — қарыз алушының төлем
қабілетіне әсер етеді. Қазіргі банк тәжірибесінде бұл көрсеткіштің жоғары
болуы кәсіпорынның әлсіз қаржылық жағдайына: меншікті айналым қаражатының
жеткіліксіздігі, төлемқабілетсіздігі, кредиторлық және дебиторлық қарызының
көптігімен байланысты.
4) Несиені өтемеу тәуекелі — несиелік келісімді қарыз алушының
орындамауы: негізгі қарыз сомасын немесе жартысын уақтылы қайтармауы.
*Ескерту автор құрастырған
5) Төлемді ұзарту тәуекелі несиені қайтаруда кідірістің болу қаупі,
процентті уақтылы төлемеуінен банк өтімділігінің төмендеуі. Мұның өзі
нәтижеде несиені өтемеу тіуекеліне алып келеді.
6) Несиені қамтамасыз ету тәуекелі тәуекелдің дербес түрі ретінде
қарастырылмайтындықтан несиені өтемеу тәуекелі туындағанда бірігіп
қарастырылады.
Несиелік тәуекелдің пайда болуы несиелендіру типіне байланысты болуы
да мүмкін. Осыған байланысты кез – келген банк несиелік саясатын жүргізуі
тиіс, бұл банкке негігі соманың қайтып келуіне көмектеседі. Несиелендіру
процесі 3 кезеңнен тұрады және әр кезеңде белгілі бір несие мөлшерінің
қайтпай қалу тәуекелі болады, бұл өз кезегінде банкке шығын әкеледі:
■ несиелендіру туралы ұсынысты алдын ала талдау кезеңі;
■ несиелендіру процесінде қарыз алушының жағдайын
бақылау;
■ несиені өтеу процесі.
Несиелік тәуекелдің табиғатын көптеген экономистер зерттей келе мына
қорытындыларға тоқталды:
● қарыз сомасы тарабынан қарасақ несиелік тәуекел қарыз алушының
қарызын төлемеумен анықталады;
● қарыз алушының экономикалық жағдайына қарай қаржы- шаруашылық
қызметінің нақты еместігі;
● құқықтық тараптан несиелік келісімнің шартын орындамауы;
● банктік қызметі бойынша несиелік тәуекел банктің қаржылық
нәтижесінің нашарлауымен анықталады.
Осы несиелік тәуекел классификациясын қарай келе негізгі 2 түрін бөліп
көрсетуге болады. (4-сурет):
1. Сыртқы несиелік тәуекел;
2. Ішкі несиелік тәуекел.
Сыртқы несиелік тәуекел банктің қызметінен тәуелсіз, оған мына
факторлар әсер етеді: елдегі және шет мемлекеттегі саяси,
макроэкономикалық, заңдық жағдайлар, т.б.
Ел тәуекелі банктің өз қызметін байланыстырып отырған мемлекеттің өз
қызметін жүргізуіндегі ұлттық ерекшелікке байланысты пайда болады. Ел
тәуекелінн анықтайтын себептер мен жағдайларға байланысты тәуекелдің
келесі категорияларын анықтау керек: саяси — мемлекет құрылысының
ерекшелігіне байланысты, мемлекеттің билік органдарының тұрақсыздығы,
үкіметтің экономикалық және басқа да саясаттарын дұрыс жүргізбеуі,
этникалық және аймақтық мәселелер, т.б.; экономикалық — жалпы экономикалық
тәуекелдер (экономикалық саясатпен байланысты), қаржылық тәуекелдер (ақша-
несие жүйесінің дағдарысы, сыртқы қарыздың күрт өсуі, шетел валютасының
қажетті деңгейде болмауы болмауы), техникалық тәуекелдер (банк саласындағы
істің техникалық стандарттармен байланысты балуы, олардың қауіпсіздігі);
заңи — банк қызметіне қатысты заңдық және нормативтік шектеулердің болуы
(шетел банктерінің қызметін лицензиялау, т.б.); валюталық — бір шетелдік
валютаға ұлттық валютаның қатынасы кезіндегі дипломының өзгеруі нәтижесінде
зиян шеккен банктерде өз қорларының бір бөлігінің жоғарлауына, табыстардың
толық алынбауына, қосымша шығындардың пайда болуына байланысты; салалық —
ел ішінде салалардың қызметіне жоғары деңгейде бақылаудың жүргізілмеуінен
туындайды; банкаралық операциялар тәуекелі — банктердің банкаралық
операцияларын жасау барысындағы келісеушіліктің болуы пайданы бір банктің
артық алуы, т.б.; нарықтық — нарықтық инфрақұрылымға тікелей байланысты.
Ішкі несиелік тәуекел ЕДБ қызметіне байланысты несиелік саясаты. Бұл
әртүрлі факторлардың әсер етуіне байланысты қарыз алушының несиелік
тәуекеліне және банк – кредитордың тәуекеліне бөлінеді.
Қарыз алушының несиелік тәуекелінің пайда болуы көбіне өз қызметіне
байланысты: несиені қамтамасыз етуге шамасының немесе қаражатының жоқтығы.
Банк кредитордың тәуекелі несиелік менеджменттің нашар болуынан пайда
борлады:несиелік саясаттың әлсіз және тиімсіз жүргізілуі, банк
қызметкерінің несиені достық қарым – қатынаста беруі, банктердің өзі төлем
қабілетсіз қарыз алушыларға кепілгер болуы, кепілгер мен клиенттің
міндеттерін орындай алмауы.
Сонымен несиелік тәуекел классификациясы банк пен қарыз алушының
арасындағы өзара қарым – қатынасқа байланысты екенін көрсетеді.
*Ескерту автор құрастырған
4 сурет*
Несиелік тәуекел классификациясы
1. 2. Несиелік тәуекелді басқару әдістері
Несиелік портфелді басқару ( бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Несиелік портфелді басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттары:
1. нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі
банктік лимитін белгілеу;
2. несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз алушылардың
тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау формасын жасау;
3. әртүрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
4. төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
5. жоғарғы тәуекелі бар салаларға қатысты несиелік саясатты қатаңдату;
6. несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Көптеген банктердің банкротқа ұшырауларын зерттеу барысында банкроттың
негізгі себебі болып, несиелердің төменгі сапада болыуы куәландырады.
Несие саясатының жақсы дамуы және процедурасы, портфельді сауатты
басқару, несиелерді нәтижелі басқару, осы сферада жұмыс жасайтын
қызметшілерді дайындау тиімді несиелік басқарудың маңызды элементтері болып
табылады. Дегенмен көптеген банктер өңделген несие басқаруларын және несие
тәуекел процестерін тиімді жайғастыра алмайды. Сондықтан да олар несие
ресурстарының қайтарылмау мәселелерімен күнделікті соқтығысып қалады. Бұл
өз кезегінде несиелерді сапалы басқару үшін обьективті қиындықтардықтардың
бар болуын куәландырады және мұндай басқару түрінің маңыздылығын күшейтуді
растайды.
Банктер күнделікті өзінің барлық тәуекелдерін бағалай отырып, шамадан
тыс портфель тәуекелімен күресуге тиісті. Осы тәуекел түрлері әр түрлі
болып келеді: несиені төлеу қабілеттілік тәуекелі, проценттік, сауда,
географиялық, саяси, операциялық тәуекел. Банк басшылығы осы тәуекел
мөлшерлерін анықтауға тиісті және экономиканың сол секторларында болатын
тәуекел мөлшеріне шектеу қоюы тиіс. Кез-келген банктің несие портфелі
күнделікті реттеліп отыруы керек, себебі портфель сапасы ( тәуекелділікті
бағалауға және банк сенімділігі үшін жоғары дәрежеде маңызды.
Несиелерді сапасына қарай топтау және талдаудың маңызы зор.
Несиенің сапасы деп сол несиеге тиісті несиелік тәуекелдің дәрежесі
айтылады. Несие сапасының көрсеткішінің деңгейі несиелік тәуекел деңгейіне
кері пропорционал ( несие сапасы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым оның
қайтарылуы күмәнсіз, және керісінше ) болып келеді. Бұл жерде несиелік
тәуекелдің көрсеткіштерінен несие сапасының немесе банктің несиелік
портфелінің көрсеткіштерінен айырмашылығы – бұл банктің берген несиелері
бойынша анықталатын нақты шамасында. Несиенің сапасының категорияларына
байланысты несиелік портфель құрылымын және несиенің әр категориясы бойынша
проблемалық, мерзімі өткен, үмітсіз несиелерді біле отырып, банк несиелік
операциялар бойынша зияндарды төмендетуге бағытталатын шаралар қатарын
жүзеге асыруға мүмкіндікке қол жеткізеді.
Сондай шаралардың бірі несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв
құру. Несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв банк қызметіндегі несиелік
тәуекелмен байланысты арнайы резервті білдіреді. Несиелік тәуекелді жабуға
арналған резерв банктің шығысында жататын аударымдар негізінде құрылады.
Несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв тек қана клиенттің ссудалық қарыз
бойынша өтелмеген қарызын жабуға арналады.
Банктік жүйенің тұрақтылығы мен сенімділігін арттыру, кредиторлар мен
банк салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында ҚР Ұлттық Банкі
Басқармасының 16 қараша 2002ж №465 қаулысымен бекітілген “Активтердің,
шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз
санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру туралы” ережесін
бекітті. Бұл ереженің көмегімен – екінші деңгейлі банктердің несиелік
портфельдерінің сапасы бақыланады, несиелер тәуекел дәрежесіне қарай
жіктелінеді және мүмкін боларлық несиелік тәуекелдерге қарсы провизиялар
құрылады. Сол ережеге сәйкес тәуекел дәрежесіне қарай несиелер былай
жіктелініп, оларға қарсы провизиялар құрылады :
1. Стандартты несиелер – қайтарылу уақыты жетпеген, қайтарылымында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
2. Күмәнді несиелер – қайтарылу мерзімі ұзартылған, қайтарылуында
күмән бар несиелер:
А) күмәнді 1-категория ( қайтарылу мерзімі 30 күнге дейін
кешіктірілген, қайтарылу мерзімі бір рет ұзартылған, банкке біршама тәуекел
әкелетін несиені білдіреді. Мұндай несиенің түрі бойынша негізгі қарыз
сомасынан 5% мөлшерінде провизия құрылады.
Б) күмәнді 2-категория ( қайтарылу мерзімі 30-60 күнге кешіктірілген,
мерзімі бір реттен ұзартылған, банк үшін тәуекел тудыратын несиені
білдіреді, мұндағы провизия сомасы 20% мөлшерінде.
В) күмәнді 3-категория ( қайтарылу мерзімі 60-90 күнге дейін
кешіктірілген, мерзімі бірнеше рет ұзартылған, банк үшін тәуекелі жоғары
несиені айтамыз, провизия сомасы 20% көлемінде.
Г) күмәнді 4-категория ( қайтарылу мерзімі 90-120 күнге
кешіктірілген, мерзімі бірнеше рет ұзартылған, банк үшін үлкен тәуекел
тудыратын несие, провизия сомасы 25% сомасында.
Д) күмәнді 5- категория ( қайтарылу мерзімі 120-150 күнге
кешіктірілген, қайтарылу мерзімі бірнеше рет ұзартылған, тәуекелі банкке
жоғары болып келетін, провизия 50% көлемінде құрылған несиелер.
3. Үмітсіз несиелер – қайтару мерзімі 180 күнге дейін және одан жоғары
мерзімге кешіктірілген, банк үшін өте қауіпті, яғни пайдасы есебінен
жабылатын, 100% мөлшерде провизия құрылатын несиені айтамыз.(1-кесте).
1 кесте*
Несиелердің жіктелуі және оларға провизиялар құру
Оның Ережеге Оның Қамта-ма
Жіктелуге Жалпы ішінде , сәйкес Барлық ішінде, сыз ету
байланысты негізгі несие негізгі провизия 2-баған-дақұны
несиелер тобы қарыз бойынша қарыз сомасы ғы
сомасы негізгі сомасы- несиелер
қарыз нан боынша
провизия провизия
мөлшері сомасы
(%)
1 2 3 4 5 6 7
1.Стандартты 0
2. Күмәнді
1) 1-санатты
күмәнді –
тө-лемді
уақы-тылы және
толық төле-ген
жағдайда 5
2) 2-санатты
күмәнді –
тө-лемді
кешік-тіргенде
немесе толық
төлемеген
жағдайда 10
3) 3-санатты
күмәнді –
тө-лемді
уақы-тылы және
толық төле-ген
жағдайда 20
4) 4-санатты
күмәнді – тө-
лемді
кешік-тіргенде
немесе толық
төлемеген
жағдайда 25
5)5-санатты
күмәнді 50
3. Үмітсіз 100
___________________________________ ______
*Мақыш С.Б. “Коммерциялық банктердің операциялары” Алматы ИЗДАТ МАРКЕТ
2004ж.
Рыноктық қатынастардың қалыптасуы кезінде ҚР экономикасында капиталы
жеткіліксіз әр түрлі меншік формасына негізделген кәсіпорындар пайда
болуынан, алған ссудаларын өтеу бойынша банк алдында өз міндеттемелерін
орындауда 1990 жылы практикаға ссуданы қайтаруды қамтамасыз ететін жаңа
форма пайда болды, ол қарыз алушы ссуданы өтей алмауынан туындайтын
жауапкершілікті сақтандыру. Ссуданы сақтандыру несиелік тәуекелді
басқарудың бір әдісі болып табылады және ол ҚР сақтандыру туралы заңына
сәйкес жүзеге асырылады.
Несиелік тәуекелді өз еркімен сақтандыру туралы сақтандыру
компаниясымен келісімге отыру арқылы қарыз алушыға берілетін ссуданы банк
өзі дербес сақтандыруы мүмкін.
Сақтандыру объектілері коммерциялық және банктік несиелер, несие
бойынша міндеттемелер мен кепілгерліктер бола алады.
Сақтандыру органымен белгіленген тәртіпке сәйкес қарыз алушы
сақтандырушымен сақтандыру келісімін несиелік келісімнің қызмет ету
мерзіміне дейін бекітеді, мұндағы ескерілетін жағдай: несиенің қамтамасыз
етілуі, несиелендіру шараларын іске асыру бойынша тәуекел деңгейі мен қарыз
алушының несиелік қабілеті, белгілі мерзімде несие өтелмесе сақтандырушы
несие берген банкке орнын толтыру үшін берілген төлемді жүргізеді. Өтеу
мөлшері несиенің проценті мен өтелмеген несие сомасының 50 - 90% қамтиды.
Жауапкершіліктің нақты мөлшері сақтандыру келісімінде
белгіленеді, егер қарыз алушы төлем мерзімі жеткеннен кейін 20 күн
кешіктірілсе сақтандырушының жауапкершілігі туындайды. Осы кезде
сақтандырушы банкке (несие берген) сақтандыру өтемін сақтандыру мерзімі
өткеннен кейін 20 күн ішінде жүргізуге тиіс.
Банкке барлық сақтандыру өтемі төленгеннен кейін сақтандырушыға
төленген сома мөлшерінде банк-кредитордың барлық құқығы беріледі.
Сақтандырушы сақтандыру өтемін төлеуден бас тарта алады, егер
сақтанушы:
1. Сақтандыру тәуекелі туралы маңызды роль атқаратын жағдай
туралы мәлімет дұрыс болмаса;
2. Сақтандыру шарты бойынша оған жүктелген мідеттемені
орындамаса.
Несиелерді өтеу бойынша жауапкершілікті сақтандыру операциясы
сақтанушы үшін ақылы. Сақтандыру төлемінің мөлшері несиені өтеуге жататын
сома негізінде, нақты сақтандыру түрі бойынша сақтандыру төлемінің тарифтік
мөлшері мен сақтандырушының жауапкершілігі шегінде анықталады.Соңғысы
сақтандыру сомасына процент түрінде бекітіледі. Тәуекел деңгейіне
байланысты әр түрлі нақты жағдайларда көтерілетін және төмендейтін
коэффициент қолданылады.
Несиелік тәуекелді сақтандыру барлық тараптарға өзара тиімді болып
табылады. Кәсіпорын ( қарыз алушы (сақтанушы) несиені өз уақытында өтемесе
банк несиенің қайтатынына кепіл алады (бірақ олсақтандыру мәмілесінің
тікелей қатысушысы болмайды), сақтандырушы сақтандыру тарифі түріндегі
қызметі үшін сыйақы алады.
Жоғарғы тәуекел кезінде сақтандырушы үшін сақтандырудың бұл түрін
көбіне сақтандыру компаниялары жүргізеді. Егер осылармен іскерлік қарым-
қатынасқа түссе банктер қаржылық жағдайы мен құрылтайшылық құжаттарына
талдау жүргізе оырып мынадай құжаттарды талап етеді:
1. Сақтандыру операциясын жүргізуге арналған лицензия;
2. Құрылтайшылық келісім-шарт;
3. Қарыз алушының несиені өтемеу жауапкершілігін сақтандыру туралы
ереже;
4. Баланс;
5. Қаржы нәтижесі туралы есеп;
6. Банк пайдасына несиені өтемеу тәуекелін сақтандырудың типтік
келісім-шарты.
Сақтандыру компаниясының қаржылық жағдайын талдауда жарғылық
капиталына, сақтандыру жағдайын , мерзімін , қашан және қалай сақтандыру
өтемі жүргізілетініне көп көңіл бөлу керек. Көбінесе келісім-шарт пунктіне
көңіл бөлу керек: сақтандырушының міндетіне, сақтандырушының қойған
шарттарына, банк несиесін өтеу бойынша міндеттемелерге.
Егер сақтанушы келісімін берсе сақтандыру келісім-шарты бекітілгеннен
кейін сақтандырушы қайта сақтандыруды жүзеге асыра алады. Қайта сақтандыру
бойынша сақтандырушы өз жауапкершілігінің бір бөлігін басқа
сақтандырушыға беруіндегі мақсат ( сақтандыру компанияларының тәуекелді
әртараптандыруы (диверсификациялау), яғни сақтандыру операцияларының
тұрақтылығын қамтамасыз ету мен ірі сақтандыру жағдайынан сақтану үшін. ҚР
несиені сақтандыру жаңадан даму үстінде.
Несиелік тәуекелді реттеудегі мемлекеттің рөлі маңызды болып
табылады. Мұнда мемлекет өз қызметін ҚР Ұлттық Банкімен ҚР Қаржы нарығы мен
қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі арқылы жүзеге асады. Ескере
кететін жағдай, 2003 жылғы 31 желтоқсандағы ҚР-сы Президентінің №1720 “ҚР-
ның мемлекеттік басқару жүйесін одан ары жетілдіру туралы” жарлығына сәйкес
бірқатар өзгерістер болды: ҚРҰБ реттеу және қадағалау қызметі жаңа құрылған
Агенттікке жүктелген болатын.
Бұл Агенттік ҚРЕДБ-дің қызметін, банктік жүйенің тұрақтылығын
қамтамасыз ету, қызметіндегі тәуекелді азайту арқылы салымшылардың
мүдделерін қорғау мақсатында реттеу мен қадағалауды жүзеге асырады. Соның
ішінде несиелік операцияларын реттеу мен қадағалаудың бірнеше себебі бар:
■ Банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету.
■ Банктер қызметінің сенімділігін қамтамасыз ету. Мысалы бір қарыз
алушыға берілетін несие сомасын шектеу. Мұндағы басты мақсат несиенің бір
қарыз алушының қолында шоғырланбауын қамтамасыз ету және несиелік тәуекелді
төмендету болып табылады.
■ Жалпы экономикаға әсер етуіне байланысты несиенің кейбір түрлерін
шектеу немесе қолдау көрсету.
Банк қызметін реттеу шараларының ішіндегі ең маңыздысы (
пруденциалдық нормативтер 2002 ж 3 маусымдағы ҚРҰБ Басқармасының №213
қаулысымен бекітілген “Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциалдық
нормативтер туралы” ережеге сәйкес жүргізіледі, оларға мыналар жатады:
1. жарғылық капиталдың ең төменгі мөлшері;
2. меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті;
3. бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғарғы мөлшері;
4. өтімділік коэффициенті;
5. ашық валюталық позиция лимиті;
6. негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге
жұмсалынған банк инвестициясының ең жоғарғы мөлшерінің
коэффициенті.
Осы нормативке сәйкес несиелік тәуекелді басқаруға мына бөлімдер арнайы
көрсетілген: 1. “Меншікті капиталдың жеткілікті коэффициенті”
2. “Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің
жоғарғы мөлшері”.
Меншікті капиталдың жеткілікті коэффициенті
Меншікті капитал (К) ( бұл I діңгейлі капилал мен II деңгейлі капитал
(I-деңгейлі капиталдан аспайтын мөлшерде) қосындысынан банктің
инвестицияларын шегеру арқылы есептеледі. Меншікті капиталдың
жеткіліктілігі төмендегідей 2 коэффициенттердің көмегімен есептеледі:
1. Банктің бірінші деңгейлі капиталының оның барлық активтерінің
сомасына қатынасы 0,06-дан кем болмауға тиіс:
мұнда К1 ( бірінші деңгейлі капиталдың құрылуы:
( төленген жарғылық капитал;
( қосымша капитал;
( өткен жылдардағы бөлінбеген табыс;
( материалдық емес активтер;
( өткен жылдардағы зиян;
( ағымдық жылдардағы шығыстардың ағымдық
жылғы табыстан артық сомасы.
ИК ( банктің акцияға жұмсаған инвестициялары және басқа заңды
тұлғалардың субординарлық қарызы;
А ( банктің жиынтық балансына сәйкес барлық активтерінің сомасы.
2. Банктің меншікті капиталы оның тәуекел дәрежесіне байланысты
өлшенген активтеріне қатынасы 0,12-ден кем болмауы керек:
мұнда К ( банктің меншікті капиталы
Ар ( тәуекел дәрежесіне байланысты өлшенген активтер және баланстан
тыс міндеттемелер сомасы.
Пс ( арнайы резервтер (күмәнді және үмітсіз несиелер бойынша құрылған
провизиялар) қосылған меншікті капиталға қосылмаған, құрылған жалпы
резервтер сомасы (яғни тәуекелді есепке алып, өлшенген активтер сомасының
1,25% асатын сомасы).
Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғарғы мөлшері
Бір қарыз алушы ( ҚР-ның заңдарында немесе жасалған келісім-
шартта көзделген негізде қарыз алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында
алдағы 2 айдың ішінде не белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк
тарапынан туындайтын талаптары бар әрбір жеке және заңды тұлға.
Бір қарыз алушыға келетін, тәуекелдің мөлшері мыналардың
сомасынан тұрады:
1. банк балансында есепке алынатын, қарыз алушыға қатысты банк талабы;
2. соңғы бес жыл ішінде банк балансынан шегерілген, қарыз алушыға
қатысты банк талаптары;
3. ҚР заңдарында немесе жасалған келісім-шартта көзделген негізде қарыз
алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2 айдың ішінде не
белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан
туындайтын (несиелік тәуекелмен байланысты) талаптар.
4. шегерілген (-), қарыз алушының міндеттемелері бойынша қамтамасыз ету
сомалары, оның ішінде:
( банк қарамағына берілген депозиттегі ақшасы, ҚР үкіметі және Ұлттық
Банктің шығарған мелекеттік бағалы қағаздары, құйма бағалы металдары,
Standart & Poors және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің A
рейтингін иеленетін банк кепілхаттары;
(ҚР Үкіметі және Ұлттық банкіне қатысты талаптары;
(Standart & Poors және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің
BBB рейтингінен төмен емес ұзақ мерзімді қарыздық рейтингі бар
банктердің ашқан корреспонденттік шоттарына қатысты талаптары.
Бір қарыз алушыға келетін тәуекл мөлшері қарыз алушының
міндеттемелері бойынша тәуекел мөлшерінің (Т) банктің меншікті капиталына
(К) қатынасы арқылы есептеледі:
мұнда Т ( тәуекел мөлшері (несие лимиті);
К ( банктің меншікті капиталы;
К3(тің мәні мынадай екі жағдайда қарастырылады:
□ банкпен ерекше қарым-қатынастағы қарыз алушылар үшін ( 0,10-
нан аспауға тиіс;
□ басқа да қарыз алушылар үшін 0,25-тен аспауы тиіс (соның
ішінде 0,10 ( баланстан тыс міндеттемелермен қамтамасыз
етілмеген бланктік несилер, сондай-ақ офшорлық аймақ аумағында
тіркелген ҚР-ның бейрезиденттерге берілген несиелер бойынша).
Несиелік тәуекелді басқару — оны минимизациялау процесі болғандықтан
негізгі 3 кезеңнен тұрады, олар өзара байланысты және банк үшін бірінші
кезекте тұрады: талдау, болжау, сақтандыру. Несиелік тәуекелді кезең
бойынша басқару мына жүйемен жүреді:
1. тәуекел мазмұнын және оның пайда болуын анықтау;
2. тәуекел деңгейін бағалауға қажетті ақпараттар көлемін және көзін
анықтау;
3. тәуекелді өткізу ықтималдығын бағалау әдісін таңдау;
4. тәуекелді сақтандыру әдісін дайындау және таңдау;
5. тәуекелді басқару нәтижесін талдау.
Несиелік тәуекелді басқару процессінің міндеттері:
Несиелік тәуекелді бағалау және талдау. Тәуекелді талдау ақпаратының
алғышартының бірі сәйкестендіру. Банк әртүрлі ақпараттар алуға қажетті
шығындарға да көңіл бөле отырып, өзінің барып отырған тәуекелін анықтауы
тиіс.
Тәуекел мөлшерін анықтау. Тәуекелді сәйкестендіру мен тәуекел көлемін
өлшеу әдісі тығыз байланысты. Тәуекел көлемін сандық сипатта анықтау нақты
тәуекел мөлшерін қалыптастыруға және потенциалды шығындар көлемін бағалауға
көмектеседі.
Несиелік тәуекелді басқару. Тәуекел мөлшерін және түрін анықтағаннан
кейін оны басқару стратегиясы мен әдістемесін дайындау керек. Бұр процесс
несиелік тәуекелдің пайда болуын ескертуге және банктің өтімділігі мен
табыстылығына әсер ететін несиелік тәуекел салдарының алдын алуға
бағытталуы тиіс.
Несиелік тәуекелді басқарудың тиімділігін басқару. Несиелік тәуекелді
басқару бойынша жүргізілетін шаралардың нәтижесі әрдайым бақылануы тиіс.
Бақылау болжамдалған көрсеткіштерден тәуекелдің ауытқу себебін табуға және
талдауға көмектеседі. Тәуекел мөлшері және көлемі уақыт сайын өзгеріп
отыратындықтан бақылау несиелік қатынас кезеңіндегі клиенттің несиелік
қабілетінің нашарлауын және бағасын, кепілін анықтауға көмектеседі.
Несиелік тәуекелді басқару мына көрсеткіштерді басқаруға негізделеді:
ссудалық портфель сапасы, несиелік тәуекелді төмендету, тәуекелді алдын ала
байқау, оның мөлшері мен салдарын анықтау, тәуекелмен байланысты шығындар
мөлшерін минимизациялау мен болдырмау бойынша шараларды дайындау және
өткізу.
Несиелік тәуекелді басқару екі бағытта жүргізіледі:
1. несиелік операция технологиясын басқару;
2. несиелік тәуекелді басқару.
Несиелік операциялар технологиясын басқару несиелік саясатты ендіру
негізінде ұсыныстарды дайындау бойынша ұйымдық процесс, яни банктің берген
әр несиесіне кезеңмен дайындалған басқару саясаты жүргізілуі тиіс.
Несиелік тәуекелді басқару да нақты несиемен байланысты: несиелік
қабілетті талдау, мүкін шығындарға резерв құру, несиелік портфелді
диверсификациялау, т.б.
Негізінде несиелік тәуекелді басқару бірінен соң бірі жүргізілетін
процесстер жиынтығы ретінде қарастырылады (2-кесте).
2 кесте*
Несиелік тәуекелді басқару процесінің кезеңдері
______________________________
*Ескерту автор құрастырған
Несиелік тәуекелді басқару жүйесі белгілі элементтен тұрады (1-сурет)
1сурет*
Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің элементтері
Осы аталған несиелік тәуекелді басқару элементтерінің маңыздылары
ақпараттық жүйе, клиенттің несиелік қабілеті, несиелендіру процесін және
саясатын анықтау, дұрыс құжаттама жасау.
Тәуекелді басқару кезінде әрбір несиелік бөлім мына шараларды жүргізуі
тиіс: 1. тәуекелді мөлшерлеу;
2. тәуекел мөлшерін
анықтау;
3. тәуекуелді бақылау;
4. мониторинг
___________________
*Ескерту автор құрастырған
Тәуекелді мөлшерлеу — лимиттер белгілеу, яғни банк жетекшілігінің өз
стратегиясына сәйкес қабылдайтын тәуекелдің шекті деңгейін анықтау. Бұл
лимиттер көбіне банктің несиелік саясатында көрсетіледі. Несиелік саясат
банктің барлық қызметін ашық көрсетеді. Сондықтан несиелік саясатта
несиелік портфел несиені саралаудан, несиеге баға белгілеуден , тәуекелді
ескере отырып проценттік ставкалардан қалыптасады.
Тәуекел мөлшерін анықтау нақты операцияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz