Оңтүстік Қазақстан облысының Статистика департаментінің өндіріс статистикасы бөлімінің деректер қорын жобалау

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1 Аналитикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1Өндіріс туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2Өндірістік құрылым түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Өнеркәсіп өндірісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 Жобалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.1Ақпараттық жүйені құру ортасына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2Delphi бағдарламасы және оның компоненттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.3Мәліметтер қоры объектілері және компоненттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.4 Компоненттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.5 Мәлiметтер қорында кестенi құру және толтыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.6 SQL Explorer.дi пайдаланып, алиас дайындау жолы ... ... ... ... ... ... ... 33
2.7 Мәліметтер қорында сұраныс құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.8 Мәлiметтер қорында есеп құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.9 Кестелерді Delphi объектiлi программалау тiлiнде байланыстыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.10 Бағдарламаның қолданбалы интерфейсіне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... .41 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51

Өндіріс статистикасы өнеркәсіпте орын алатын, олардың сапалық бөлігімен ажырамас байланыстағы көпшілік құбылыстар мен процесстердің сандық жағын оқытады.Ол нақты бір орын және уақыт жағдайларындағы өнеркәсіптік өндірістің заңдылықтарының сандық бет әлпетін зерттейді. Бұл заңдылықтар құбылыстардың дамуымен, құрылымының өзгеруімен, кейбір құбылыстардың екінші бір құбылыстардың өзгеруіне тәуелділігімен байланысты болуы және кездейсоқ факторлардың әсерінен тәуелсіз жиынтылықтарда байқалуы мүмкін. Осылайша көпшілік құбылыстар мен процесстерді зерттей келе, өнеркәсіп статистикасы, бұл жерде бугалтерлік және оперативті есептен өзгеше жинақтаушы есеп ретінде көрініс береді, оқу пәні ретінде жекелеген өнеркәсіптегі өндірістік және шаруашылық қызметтің әрбір бірлік дерегі саналады. Бірақ бұл статистиканың басқа есеп түрлерімен байланысы жоқ дегенді білдірмейді. Керісінше, бұның барлығы біріге келе біртұтас есеп және статистика жүйесін құрады.
Өндіріс статистикасы сонымен қатар, келешекте көпшілік болатын, жаңа, үдемелі құбылыстар мен процесстердің пайда болуын айқындайды, мысалы өндірістік өнеркәсіптердің жаңа жобалау және экономикалық ынталандыру тәртібіне көшуі, жаңа өндірістік бірлестіктердің құрылуы және т.б.
Өндіріс статистикасы әртүрлі саладағы министірліктер мен шаруашылық органдарға мемлекеттің өнеркәсіпті дамыту жоспарының жүзеге асырылуы жайында экономико – статистикалық ақпаратты ұсынады. Жоспарда белгіленетін бағыттар, өнеркәсіптің даму қарқыны белгілі бір көрсеткіштер жүйесінде нақты орнын табады. Өнеркәсіп статистикасының басты міндеті барлығынан бұрын өндірістік бірлестіктер, кәсіпорындардан бастап бүкіл өнеркәсіп саласының жоспардағы тапсырмалардың жүзеге асыру процесінің статистикалық есебін ұйымдастыру болып табылады.Алынған деректерді өңдей келе, статистика өткен кезеңдегі өнеркәсіп жағдайын бейнелейтін көрсеткіштерді есептеп шығарады және келешек кезеңге жоспар құруға керекті бастапқы деректерді береді.Алайда статистика тек қол жеткізген өнеркәсіп деңгейін тіркеп қана қоймайды, сонымен қатар ол жоспардың орындалуын анализдейді, сөйтіп жекелеген үйлеспеушіліктердің пайда болуы жайында хабарлап отырады және өнеркәсіптік қорларды айқындайды – бұл оның жоспарларды жүзеге асыруға қатысатынын белгісі. Статистиканың осы аналитикалық есебі жыл өткен сайын өз маңыздылын артыруда. Сөйтіп, өнеркәсіп статистикасының есептері негізінен осы саланы басқару мен жоспардаудағы тапсырмаларымен анықталып жатыр.
Өндіріс статистикасының бірінші тапсырмасы оның екінші тапсырмасы – статистикалық көрсеткіштер жүйесіне негізделген зерттеме және анализдеумен тығыз байланысты, тапсырма қазақстандық өнеркәсіп экономикасын жан – жақты ғылыми зерттеуге негізделген.

1. Питерсен Дж. Теория сетей Петри и моделирование систем./ Перевод с англ./ -М.: Мир, 1984. 264с.
2. Вест Дж., Чинфрани Ч.А., Цикалс Д.Д. Принципы менеджмента качества – основа сеймества стандартов ИСО 9000: 2000.//СТК, №7. 2000.-с 74-77.
3. Савинков В. М., Бойко В. В. Проектирование баз данных. Москва., 1998г.
4. Абдикеев Н.М. Интеллектуальные информационные системы в эко-
номике: развитие и технологии будущего// Научно-методические про-
блемы наукоемких технологий образования: Межвуз. сб. науч.-метод.
грудов № 6 / Под общей ред. К.И. Курбакова. М.: Рос. экон. акад., 2001.
С. 48-54.
5. Абдикеев Н.М. Интеллектуальные информационные системы. -
М.: КОС ■ ИНФ, Рос. экон. акад., 2003. — 188 с.
6. Абдикеев Н.М. Автоматизированные информационные системы в
производстве, маркетинге и финансах. — М: КОС- ИНФ, Рос. экон. акад.,
2003.— 183 с.
7. Архангельский А. Я. Программирование в Delphi для Windows. Версии
8. 2013, 2014, Turbo Delphi - М: ООО "Бином-Пресс", 2014
8. Владимир Гофман. Работа с базами данных в Delphi. Санкт-Петербург, «БХВ- Петербург»., 2002г.
9. Культин Н. Самоучитель в Delphi. Санкт-Петербург., 1999г. 10. Епанешиков А. М. Программирование в среде Delphi.
11. Гринберг Ф., Гринберг Р. Самоучитель прогаммирование на входным языке СУБД dBase. Москва, «Мир»., 1989г.
12. О. Камардинов. Х. Жантелі Delphi 5-6. Шымкент. 2002ж.
13. Шумаков П. В. Delphi и создание базы данных. Москва., 1997г.
14. Рубенкинг Н. Программирования Delphi для «чайников». Киев, «Диалектика», 1996г.
15. Камардинов О. Информатика, 1,2-бөлім. Шымкент -2000.
16. Пярнпуу А.А. Программирование на современных алгоритмических языках. –М.: Наука, 1990, -384с.

Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

Аннотация
Бұл курстық жұмыс Оңтүстік Қазақстан облысының Статистика
департаментінің өндіріс статистикасы бөлімінің деректер қорын жобалау
тақырыбы бойынша орындалған.
Бағдарламалық жабдықтама Borland Delphi 7 бағдарламалау ортасында
жасалынған. Бағдарлама өндіріс статистикасы бөлімі жұмыс орынының қызметін
ұйымдастыру үшін арналған. Бағдарламаның ашық архитектурасы кез келген
кәсіпорынға ерекше жөндеулерсіз ары қарай жетілдіруге және интеграциялауға
мүмкін болатындай етіп жасалынған.
Курстық жұмыс 2 бөлімнен, кіріспеден және қорытындыдан тұрады. Жұмыс
жалпы көлемі 107 бетті құрайды. Жұмыста 9 сурет, 20 кесте, 1 қосымша бар .
Бағдарлама М.Әуезов атындағы ОҚМУ-дың ақпараттық жүйелер кафедрасында
орындалған.

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1 Аналитикалық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..10
1.1Өндіріс туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...10
1.2Өндірістік құрылым
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 15
1.3 Өнеркәсіп
өндірісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...17
2 Жобалық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 22
2.1Ақпараттық жүйені құру ортасына
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2Delphi бағдарламасы және оның
компоненттері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 23
2.3Мәліметтер қоры объектілері және
компоненттері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 26
2.4
Компоненттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..27
2.5 Мәлiметтер қорында кестенi құру және
толтыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.6 SQL Explorer-дi пайдаланып, алиас дайындау жолы
... ... ... ... ... ... ... 33
2.7 Мәліметтер қорында сұраныс
құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.8 Мәлiметтер қорында есеп
құру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.9 Кестелерді Delphi объектiлi программалау тiлiнде байланыстыру

жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...36
2.10 Бағдарламаның қолданбалы интерфейсіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ...41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..50

Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51

Нормативтік сілтемелер

Берілген Курстық жұмыста келесі құжаттарға сілтемелер жасалған
болатын:
СанПиН 2.2.4.548-96 Гигиенические требования к микроклимату
производственных помещений
СНиП 23-05-95 Естественное и искусственное освещение
СанПиН 2.2.2.542-96 Гигиенические требования к видео дисплейным
терминалам, персональным электронно-вычислительным машинам и организации
работы

Белгілеулер мен қысқартулар

ҚР СТ – Қазақстан Республикасының стандарты
ГОСТ – мемлекет аралық стандарт
МСЖ – мемлекеттік стандарттау жүйесі
БҚБЖ – берілгендер қорын басқару жүйесі
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан Облысы
SQL – Structured Query Language
БҚ – берілгендер қоры
Ms Access – Microsoft Access
Ms Excel – Microsoft Excel
Қ.Ә. - Қалалық әкімшілік
ЖШС – Жеке шаруашылық серіктестік
АЖ – Ақпараттық жүйелер

Анықтамалар

Өнеркәсіп – бұл материальдық өндірістің жетекші және ең үлкен саласы,
оған кәсіпорындар және бірлестіктер, табиғи минеральдық, өсімдік және мал
шаруашылығынан шикізат өнімдерін өндіру, сонымен қатар ауыл шаруашылығы
өнімдерін қайта өңдеу кіреді.Өнеркәсіпте еңбек құралдары, негізгі еңбек
игіліктері және халық тұтынатын өнімдер жасалынады. Өнеркәсіп материальдық
өндірістің саласы болып табылады және бұл оны өндірістік емес кеңістік
салаларынан аластады. Сондай – ақ бұл мемлекеттің материальдық- өндірістік
базасын құруда және оның халқының әл – ауқатын жақсартуда маңызды орын
алатын өте жақсы дамыған өндірістік қатынастарға ие ірі сала. Өнеркәсіпте
қоғамдық өнімнің және ұлттық кірістің басым бөлігі құрылады.
Сала - шығарылатын өнім, өндіріс технологиясы, негізгі қорлар және
жұмыс істеушілердің кәсіптік дағды-машықтары ортақ болып келетін
кәсіпорындар мен ұйымдардың жиынтығы.Бұл өндірістің технологиясы мен ұйымы,
еңбек құралдары мен бұйымдары және шығаратын өнімінің түрімен ерекшеленетін
өндірістің бір бөлігі. Қазіргі техниканың дамуымен, технологияның
жетілдірілумен және өндірістің ұйымдастырушылығы арқасында кезекті еңбек
бөлінісі мен салалардың күрделенуі жүріп жатыр, бұл жайт рациональды
үйлесімділікті және сәйкестілікті қатал қадағалауды қажет етеді.
Кәсіпорын – экономикалық даму сатысының негізгі бөлігі болып
табылады.Өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады және
қызметкерлер мен жұмыс құралдарының арасында байланыс орнатылады. Еркін
өнеркәсіп кәсіпорны дегеніміз өндірістік – техникалық, ұйымдастыру –
әкімшілік және шаруашылық еркіндігі бар өндіріс бірлігі. Кәсіпорындар
белгілі бір өндіріс өнімін шығару үшін, не болмаса жұмыс атқару үшін, әр
түрлі қызметтерді көрсету арқылы қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру және
пайда табу мақсатында құрылады.
Мәліметтер қоры дегеніміз - құрылымы арнайы тәсіл бойынша
ұйымдастырылған берілген форматтағы файлдар жиынтығы болып есептеледі.
Сұраныс дегенiмiз - мәлiметтер қорынан өзiмiзге керектi информацияны
бiр немесе бiрнеше кестелерден алуға мүмкiндiк беру болып табылады.
Төтенше жағдай дегеніміз - адамдардың қаза табуына әкеліп соғатын
немесе әкеліп соғуы мүмкін, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және
шаруашылық жүргізуші объектілерге нұқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін,
халықты едәуір дәрежеде материалдық шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын
бұзған немесе бұзуы мүмкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі
бір аумақта туындаған жағдай.
Кіріспе

Өндіріс статистикасы өнеркәсіпте орын алатын, олардың сапалық
бөлігімен ажырамас байланыстағы көпшілік құбылыстар мен процесстердің
сандық жағын оқытады.Ол нақты бір орын және уақыт жағдайларындағы
өнеркәсіптік өндірістің заңдылықтарының сандық бет әлпетін зерттейді. Бұл
заңдылықтар құбылыстардың дамуымен, құрылымының өзгеруімен, кейбір
құбылыстардың екінші бір құбылыстардың өзгеруіне тәуелділігімен байланысты
болуы және кездейсоқ факторлардың әсерінен тәуелсіз жиынтылықтарда байқалуы
мүмкін. Осылайша көпшілік құбылыстар мен процесстерді зерттей келе,
өнеркәсіп статистикасы, бұл жерде бугалтерлік және оперативті есептен
өзгеше жинақтаушы есеп ретінде көрініс береді, оқу пәні ретінде жекелеген
өнеркәсіптегі өндірістік және шаруашылық қызметтің әрбір бірлік дерегі
саналады. Бірақ бұл статистиканың басқа есеп түрлерімен байланысы жоқ
дегенді білдірмейді. Керісінше, бұның барлығы біріге келе біртұтас есеп
және статистика жүйесін құрады.
Өндіріс статистикасы сонымен қатар, келешекте көпшілік болатын, жаңа,
үдемелі құбылыстар мен процесстердің пайда болуын айқындайды, мысалы
өндірістік өнеркәсіптердің жаңа жобалау және экономикалық ынталандыру
тәртібіне көшуі, жаңа өндірістік бірлестіктердің құрылуы және т.б.
Өндіріс статистикасы әртүрлі саладағы министірліктер мен шаруашылық
органдарға мемлекеттің өнеркәсіпті дамыту жоспарының жүзеге асырылуы
жайында экономико – статистикалық ақпаратты ұсынады. Жоспарда белгіленетін
бағыттар, өнеркәсіптің даму қарқыны белгілі бір көрсеткіштер жүйесінде
нақты орнын табады. Өнеркәсіп статистикасының басты міндеті барлығынан
бұрын өндірістік бірлестіктер, кәсіпорындардан бастап бүкіл өнеркәсіп
саласының жоспардағы тапсырмалардың жүзеге асыру процесінің статистикалық
есебін ұйымдастыру болып табылады.Алынған деректерді өңдей келе, статистика
өткен кезеңдегі өнеркәсіп жағдайын бейнелейтін көрсеткіштерді есептеп
шығарады және келешек кезеңге жоспар құруға керекті бастапқы деректерді
береді.Алайда статистика тек қол жеткізген өнеркәсіп деңгейін тіркеп қана
қоймайды, сонымен қатар ол жоспардың орындалуын анализдейді, сөйтіп
жекелеген үйлеспеушіліктердің пайда болуы жайында хабарлап отырады және
өнеркәсіптік қорларды айқындайды – бұл оның жоспарларды жүзеге асыруға
қатысатынын белгісі. Статистиканың осы аналитикалық есебі жыл өткен сайын
өз маңыздылын артыруда. Сөйтіп, өнеркәсіп статистикасының есептері
негізінен осы саланы басқару мен жоспардаудағы тапсырмаларымен анықталып
жатыр.
Өндіріс статистикасының бірінші тапсырмасы оның екінші тапсырмасы –
статистикалық көрсеткіштер жүйесіне негізделген зерттеме және анализдеумен
тығыз байланысты, тапсырма қазақстандық өнеркәсіп экономикасын жан – жақты
ғылыми зерттеуге негізделген.
Сонымен қатар өнеркәсіп статистикасы тапсырмаларының қатарына мыналар
кіреді: жеке бөліктердегі және толық алғандағы өнеркәсіп жұмысының
нәтижелерін табу, жоспардың орындалу деңгейін бағалау, қол жеткізген
нәтижелерге себепші болған жеке факторлардың рөлін анықтау, өнім өндіруді
келешектік ұлғайтуға арналған ішкі өнеркәсіптік қорларды анықтап беру.
Ұсынылған статистикалық деректердің нақтылығы мен сенімділігін қамтамасыз
ету де статистиканың басты міндеттерінің бірі.
Бұл курстық жұмыста жалпы және жеке салалары бойынша өнеркәсіптік
өндірістің серпінін сипаттайтын, оның салалық құрылымы, өнеркәсіптің
өндірістік қуатын өнімнің дербес түрлерін шығаруға қолдану, қаржылық –
шаруашылық қызмет саласаларының жеке көрсеткіштері туралы мағлұмат
келтірілетін болады. Барлық құндық көрсеткіштер баға түрінде көрсетіледі.
Оңтүстік Қазақстан облысының өнеркәсіп саласы серпін үстінде, бұл
серпін осы жұмыста қаралатын болады.
Курстық жұмысымның мақсаты елімізде болып жатқан экономикалық және
әлеуметтік процестер мен олардың даму үрдістерін жан-жақты және объективті
түрде зерделеу, қорыту және талдау.

1. Аналитикалық бөлім

1. Өндіріс туралы түсінік

Жұмысымның басында мен келесі ұғымдарға түсініктеме беріп кетпекпін:
Өнеркәсіп – бұл материальдық өндірістің жетекші және ең үлкен саласы,
оған кәсіпорындар және бірлестіктер, табиғи минеральдық, өсімдік және мал
шаруашылығынан шикізат өнімдерін өндіру, сонымен қатар ауыл шаруашылығы
өнімдерін қайта өңдеу кіреді.Өнеркәсіпте еңбек құралдары, негізгі еңбек
игіліктері және халық тұтынатын өнімдер жасалынады. Өнеркәсіп материальдық
өндірістің саласы болып табылады және бұл оны өндірістік емес кеңістік
салаларынан аластады. Сондай – ақ бұл мемлекеттің материальдық- өндірістік
базасын құруда және оның халқының әл – ауқатын жақсартуда маңызды орын
алатын өте жақсы дамыған өндірістік қатынастарға ие ірі сала. Өнеркәсіпте
қоғамдық өнімнің және ұлттық кірістің басым бөлігі құрылады.
Өнеркәсіп өндіруші және өңдеуші болып екіге бөлінеді. Табиғи шикізат,
балық аулау және теңіз өнімдерін өндіру, орманды пайдалану,
гидроэлектростанциялар және т.б. өндіретін кәсіпорындар – өндіруші
өнеркәсіпке жатады, ал өндіруші өнеркәсіп және өңдеу алды кезеңінің
өнімдерін өңдеуші кәсіпорындар, сонымен қатар ауылшаруашылығы өнімдерін
өңдеуші кәсіпорындар – өңдеуші өнеркәсіпке; соңғысына шаруашылық бұйымдарды
жөндеу де жатқызылады.
Шаруашылық қызметке тағы да халық өзі өндіретін жабайы өсетін
өсімдіктерді, жидектерді, саңырауқұлақтарды жинау; өнім өндіру, сүт
өнімдерін өңдеу(қаймақ, ірімшік, май) және мал сою(ет, теріден алынатын
бұйымдар, қылшықтар) жатады.Бірақ статистика бұларды өнеркәсіп өнімі
ретінде емес, ал Өзге қызмет түрлері саласының өндірісі өнімі ретінде
қарастырады.
Сала - шығарылатын өнім, өндіріс технологиясы, негізгі қорлар және
жұмыс істеушілердің кәсіптік дағды-машықтары ортақ болып келетін
кәсіпорындар мен ұйымдардың жиынтығы.Бұл өндірістің технологиясы мен ұйымы,
еңбек құралдары мен бұйымдары және шығаратын өнімінің түрімен ерекшеленетін
өндірістің бір бөлігі. Қазіргі техниканың дамуымен, технологияның
жетілдірілумен және өндірістің ұйымдастырушылығы арқасында кезекті еңбек
бөлінісі мен салалардың күрделенуі жүріп жатыр, бұл жайт рациональды
үйлесімділікті және сәйкестілікті қатал қадағалауды қажет етеді.
Еңбекті бөлу және қоғамдастыру заңы жүйелі түрде жаңа салалардың
пайда болуына алып келеді және олардың экономикалық мақсатқа сай келуін
ықпалдайды. Дәл осы экономикалық мақсат қою еңбектің бөлінуі мен
қоғамдастырылуының қарқыны мен деңгейін анықтайды. Көпшілік жағдайда
өндірістің өсу қарқынын жылдамдату мүмкіншіліктері, тауар мен қызметті
арзандату, олардың сапасын жоғарылату және осының негізінде бәсекелестікке
қабілеттілікті арттыру – экономикалық мақсат қою өлшемі ретінде көрініс
береді. Бұның барлығы берілген уақыт аралығында, белгілі шектеулі қорлар
негізінде қоғам қажеттілігін ең аз шығынмен қанағаттандыру болып табылады.
Еңбекті қоғамдастыру мен бөлінудің тұрақты жүзеге асырылатын, өзінің
жоғары көрінісінде жаңа салалар мен олардың интеграциясын көрсететін
күрделі процесінің қозғаушы күштері мен нақты факторлары болып ғылыми
техникалық процесс, қоғамдық өндіріс ұйымдарының құрылымы, ұлттық экономика
қажеттілігі, оның мүмкіндіктері және тағы басқалар болып табылады.
Экономикалық ғылымның ірі беделділері қоғамдық өндірісті зерттей
отырып, оның бүкіл тарихи даму кезеңінде еңбек бөлінуінің үш түрі сәйкес
келетін үш кезеңнен өткенін анықтады, 1.1 кестеде сәйкес:

Кесте 1.1
Қоғамдық өндіріс құрылымы

1 кезең

2 кезең

2 кезең

3 кезең

Бірінші – еңбек бөлінісінің жалпы кезеңінде халық
шаруашылығының ірі салалары қалыптасты – өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы,
құрылыс, транспорт, байланыс.
Еңбек бөлінісінің екінші кезеңінде халық шаруышылығының ірі
салаларынан өнеркәсіптің, ауыл щаруашылығының, құрылыстың, транспорттың,
байланыстың мамандандырылған салалары қалыптасты. Бұл салалардың
мамандандырылу деңгейі мүлдем әртүрлі және белгілі шамада шартты және
салыстырмалы сипатқа ие, бұл олардың іс-тәжірибеде бөлек топтарға,
кешендерге және т.б. жүйелеу қажеттігін тудырады.
Машина жасау өнеркәсіп саласы ретінде әртүрлі белгілері
бойынша топтастырылған 70 – тен астам мамандандырылған салалардан құралады
және өз алдына бүтін халық шаруашылығының машина жасау кешенін құрайды.
Тамақ өнеркәсібінде де дәл солай 40-тан астам мамандандырылған салалардан
құралады және халық шаруашылығының сәйкес салаларымен бірге негізгі
агроөнеркәсіп кешенін құрайды.
Үшінші – жеке кезең немесе еңбек бөлінісінің түрі белгілі
жағдайларда сала қалыптастыра алатын жаңа өндірісті жасау мүмкіндігі бар
кәсіпорынның өзінде жүреді.
Сала қалыптасып, күрделі сала аралық бірлескен құрылымда сәйкес
ортақ ұйымдық-басқару құрылымдарымен және олардан тысқары ұйымдық-басқару
құрылымымен жеке автономиялық түрде жұмыс істейді. Бұдан саланың маңызы
өндірістің алғашқы бірыңғай ұйымдарының жиынтығымен – кәсіпорын, нарық
субъектілерінің, шаруашылық субъектілерінің шынайы жасалатын материалды
өндірістің ерекше өрісі ретінде өзгермейді. Бұдан салалардың тек жұмыс
істеу шарттары – қолайлы немесе қолайсыз, жағымды немесе жағымсыз, бұл
ақырғы сәтте саланың жұмыс істеу тиімділігінің көрсеткішін және оның
бәсекеге жарамдылығын анықтайды. Саланың жұмыс істеуінің экономикалық
тиімділігі бәсекелес нарықпен қатаң бағаланатын саланың қызметі мен өнімнің
бәсекеге қабілеттілігін ұйымның сипаты анықтайды.
Өндіріс – бұл қоғамның өмір сүруі мен дамуына қажетті
материалдық игіліктерді жасау үдерісі. Өндіріс мазмұнын анықтайтын еңбек
әрекеті келесі үш кезеңнен тұрады:
- мақсатқа сәйкес жұмыс немесе еңбектің өзі;
- еңбек заты, яғни адамның тиімді іс – әрекетіне бағытталған нәрсенің
барлығы;
- адам еңбек заттарын өңдеп, оларды өз қажетін қанағаттандыруға
бейімдейтін еңбек құралдары(машиналар, жабдықтар, құралдар)
Материалдық өндіріс өнімі – табиғат пен еңбек заттарының
бірігуінен түзілетін материалдық игілік.
Өндіріс ұғымы саладан түсінігінде тек біртекті кәсіпорындар
жиынтығының жоқ болуымен ерекшеленеді.Сонымен өндіріс ұғымы сала ұғымынан
біршама кең мағынаға ие, салалардың барлығы өндірістен пайда болады.Кейбір
өндірістер белгілі бір экономикалық жағдайларды құру барысында жаңа
мамандандырылған салаларды қалыптастырады, мысалға алсақ кезінде спирт
өнеркәсібі қант қызылшасы өнеркәсібінен қалыптасты, ал спирт өнеркәсібінен
өз кезегінде шарап өнеркәсібі бөлініп шыққн болатын. Бірақ кейбір
өндірістер салаларға бөліне алмайды, оларға мысалы бү өнеркәсібін жатқызуға
болады. Мұндай өндірістер өз алдына тәуелсіз болып кәсіпорын бола алмайды,
олар тек басқа кәсіпорындарға қосымша бола алады.
Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастарды қалыптастыру
кезеңіне көшті. Нарықтық экономика өзінің мәнісі бойынша еңбек
өнімділігінің өсуін, өндіріс тиімділігінің барынша артуын ынталандыратын
құралы болып табылады. Дегенмен, осындай жағдайда да өндіріс тиімділігін
арттырудың негізгі бағыттарын, оның өсуіне әсер ететін факторларын,
тиімділікті анықтау әдістерін айқындау маңызды болып табылады.
Қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігін арттырудың негізгі
бағыттарын дұрыс анықтауүшін тиімділіктің өлшемі мен көрсеткіштерін
тұжырымдап алу қажет. Өндірістің экономикалық тиімділігі ұғымына
әлеуметтік тиімділік те кіреді(қол еңбегі үлесінің төмендеуі, еңбек
жағдайларын жақсарту және т.с.с.).
Бақылау бірлігі болып белгілері статистикалық бақылау процесін
сипаттауға жататын алғашқы объект саналады. Есептеу бірлігі болып
статистикалық бақылау бағдарламасында қарастырылған сұрақтар жіберілетін
орган табылады. Бақылау бірлігін таңдау зерттеу мақсатына байланысты
болады. Бақылау бірлігі келесілер болуы мүмкін: жұмысшы, қажетті белгілерді
қорғаушы (еңбек өндірімділігі, еңбек ақы, жұмыс өтілі және т.б.), жеке
жұмысшылардан әртүрлі; жабдықтардың әрбір бірлігі (машина, станок) –
техникалық жағдайы, өндірімділігінің сипатына байланысты; цехтарды
мамандандыруды зерттеген кезде бұл жағдайлардың барлығында есептеу бірлігі
болып кәсіпорын (зауыт, фабрика, кеніш, шахта, электростанция, мұнай
кәсіпшілігі, ағаш өнеркәсібі шаруашылығы және т.б.) болып табылады, бірақ
кәсіпорын жиі бірмезгілде бақылау бірлігі және есептеу бірлігі бола алады,
мысалы, өзіндік құнын, пайда мен рентабельділігін зерттеген кезде.
Өнеркәсіптік кәсіпорын,өндірістік бірлестік өнеркәсіптің негізгі буыны
болып табылады, сондықтан олар өнеркәсіп статистикасында негізгі есептеу
бірліктері ретінде қарастырылады.
Қазақстан өнеркәсібінің статистикасында статистикалық бақылау
жүргізудің негізгі түрі кәсіпорындар мен бірлестіктердің жұмысын алғашқы
құжаттамалық есептеуде негізделетін есепке алу болып табылады.
Статистикалық есептеуді кәсіпорынның өндірістік саласының жеке жақтарына
терең талдау жүргізетін арнайы ұйымдастырылған бақылау мәліметтері
толықтырады.
Жиынтықты қамту толықтығы бойынша статистикалық бақылау ҚР өнеркәсібінде
әдетте бірыңғай болып табылады; есепке жиынтықтың барлық бірліктері жатады.
Кейде бірыңғай емес бақылау қолданылады, мысалы ішінара бақылау, бұл кезде
деректердің барлық жиынтығының мәліметі олардың кейбір ішінара кездейсоқ
ретпен таңдап алынған бөлігінен алынады. Ішінара бақылау өнім сапасын
анықтауда кеңінен қолданылады.
Кәсіпорын – экономикалық даму сатысының негізгі бөлігі болып
табылады.Өйткені кәсіпорындарда қоғамға қажетті өнім шығарылады және
қызметкерлер мен жұмыс құралдарының арасында байланыс орнатылады. Еркін
өнеркәсіп кәсіпорны дегеніміз өндірістік – техникалық, ұйымдастыру –
әкімшілік және шаруашылық еркіндігі бар өндіріс бірлігі. Кәсіпорындар
белгілі бір өндіріс өнімін шығару үшін, не болмаса жұмыс атқару үшін, әр
түрлі қызметтерді көрсету арқылы қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру және
пайда табу мақсатында құрылады.
Өндірістік жүйе ретінде кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасы
болады.
Сыртқы ортаға – экономикалық саясат, құқықтық жағдай,
экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және технологиялық жағдайлар жатады.
Ішкі ортаға – еңбек ресурстары, техника және технология,
бәсекелестік, маркетинг және т.б. жатады.
Кәсіпорынның нарықтық экономикадағы негізгі мақсаты –
бәсекелесуге қабілетті өнім шығару арқылы неғұрлым көп пайда табу және ең
аз шығынмен барынша көп пайда табу негізінде сұранысқа ие және бәсекелесуге
қабілеті бар өнім шығару.
Өнеркәсіптік кәсіпорынның функциялары мыналар:
- өндірісте және жекелей тұтынылатын өнім шығару;
- тұтынушыға өнімді жеткізу және сату;
- өнімді сатып болғаннан кейін қызметті жалғастыру;
- кәіпорындағы өндірісті материалдық – техникалық жабдықтау;
- кәсіпорын қызметкерлерінің еңбегін ұйымдастыру және басқару;
- кәсіпорындағы өндіріс көлемін жан – жақты дамытып, ұлғайту;
- кәсіпкерлік;
- салықтарды төлеу, мемлекеттік бюджеттің және басқа да қаржы
ұйымдарының міндетті және міндетті емес төлемдерін өтеу;
- мемлекеттік заңдарды, нормативтер мен стандарттарды орындау.
Қазіргі заманғы өндірістің басты мазмұны – өндірісті
автоматтандыру арқылы ғылыми – техникалық өзгерістер жағдайында даму.
Әрбір өнеркәсіптік мекеме өзінің қызметкерлерінің және оның
отбасы мүшелерінің қажеттерін қанағаттандыруға арналған өндірістік
бөлімшелерден: шаруашылықтарға қызмет ету цехтары мен телімдерінен,
басқару, ұйымдастыру органдарынан тұрады.
Кәсіпорынның өндірістік бөлімшелері – цехтар, телімдер, қызмет
көрсетуші шаруашылықтар мен қызметтер(өндірістік үдеріске тікелей немесе
жанама түрде қатысатын), олардың арасындағы өзара байланыстардың барлығы
оның өндірістік құрылымын құрайды. Ол еңбек өнімділігінің деңгейін, өндіріс
шығындарын, берілген материалдық өндірістің техника – экономикалық және
экономика – географикалық деректері негізінде техника мен табиғи
байлықтарды пайдалану тиімділігін анықтайды.
Ұтымды өндірістік құрылымды құру келесі тәртіппен жүзеге
асырылады:
- кәсіпорын цехтарының құрамы, қуаты берілген өнім көлемін
дайындауды қамтамасыз ететін мөлшерде белгіленеді;
- әрбір цех және қойма үшін аудан көлемі есептеліп, олардың
кәсіпорынның бас жоспарында кеңістік бойынша орналасуы анықталады;
- кәсіпорын ішіндегі барлық көліктік байланыстары, олардың
жалпы мемлекеттік (кәсіпорыннан тыс) жолдармен өзара қатынасы жоспарланады;
- өндірістік үдеріс барысында еңбек заттарының цехаралық
қозғалысының ең қысқа маршруттары белгіленеді.
Өндіріс бөлімшелеріне цехтар, телімдер мен зертханалар жатады,
оларда негізгі өнім (кәсіпорын шығаратын), жабдықтаушы өнімдер(сырттан
әкелетін), материалдар мен жартылай өңделген өнімдер, пайдалану үдерісінде
өнімге қызмет көрсету және жөндеуге қажетті көмекші бөлшектер, бақылау –
тексерулерден, сынақтардан өтеді, технологиялық мақсатқа әр түрлі энергияны
пайдаланады.
Жұмыскерлерге қызмет көрсетуші бөлімшелеріне тұрғын үй –
коммуналдық бөлімдер, олардың қызметтері, фабрика – асхана, буфеттер, бала
– бақша, санаторий, пансионаттар, демалыс үйлері, профилакторий,
медициналық санитарлық бөлімшелер, еркін спорттық қоғамдар, техникалық
оқыту бөлімдері және жұмыскер, инженер – техникалық қызметкерлер,
қызметкерлердің біліктілігін, мәдени деңгейін жоғарылатумен шұғылданатын
оқу орындары кіреді.

1.2 Өндірістік құрылым түрлері

Өнеркәсіптік мекемеде өндірістік құрылымның үш түрі белгілі:
заттық, технологиялық және аралас (заттық – технологиялық).
Заттық құрылымда кәсіпорынның негізгі цехтары, телімдері
олардың әрқайсысы белгілі бір өнімнің бір бөлігін (агрегатын, бөлшегін)
немесе белгілі бір топтағы бөлшектер дайындау нысанына сәйкес құрылады.
Заттық құрылым, негізінен ірі сериялы және жаппай өндірісті механикалық
құрастыру және құрастырма цехтарында қолданылады. Автомобиль зауытында
қозғалтқыш, шасси, беріліс қорабын, шанақты жасау цехтары; станок жасау
зауытында – станина, шпиндель, юіліктер, корпустық бөлшек дайындау цехтары,
аяқ киім фабрикасында арнайы аяқ киім және т.б. цехтары заттық құрылымға
мысал бола алады.
Өнеркәсіп бойынша өнімдердің көлемі – тұтастай және олардың жекелеген
қызметтүрлері бойынша, меншік нысанына қарамастан, заңды тұлғалар мен
оқшауланған бөлімшелер өндірген өнеркәсіп өнімдерінің, өнеркәсіптік
сипаттағы жұмыс пен қызметтің көлемі туралы деректер жиынтық ретінде құндық
көріністе анықталады. Өнеркәсіп өнімдерінің көлемі, қосылған құн салығы мен
аксизсіз ағымдағы жылы қолданыста болған кәсіпорындардың нақты босату
бағасымен анықталады. Өнеркәсіп өнімдерінің құндық көріністегі көлемі
бойынша жиынтық деректерге ірі, орташа және шағын кәсіпорындар,
өнеркәсіптік емес ұйымдар (ауыл шаруашылығы, сауда, құрылыс т.с.с.)
жанындағы өнеркәсіптік бөлімшелер, дербес кәсіпкерлер шығаратын өнеркәсіп
өнімдері (тауарлар, қызметтер), сондай – ақ үй шаруашылығы секторында
өндірілген өнім енгізіледі. Өнеркәсіп орындарындағы өнім көлемі, зауыт
ішіндегі айналым құнынсыз, зауыттық әдіс бойынша анықталады. Кәсіпорынның
зауыт ішіндегі айналымы болып саналатыны – сол кәсіпорынның ішінде
өнеркәсіптік – өндірістің жеке мұқтажына пайдалануға жасалған дайын
бұйымдар мен жартылай дайын өнімдер бөлігінің құны.
Өнеркәсіп өнімдерінің нақты көлемінің индексі – салыстырмалы
кезеңдерде өнеркәсіп өнімдері көлемінің өзгеруін сипаттайтын салыстырмалы
көрсеткіш. Өнеркәсіп өнімдерінің нақты көлемі жеке және жиынтық индекстер
болып бөлінеді. Нақты көлем индексін анықтау үшін, жалпы шығарылымға жүгіне
отырып, тауарлардың тұрақты белгіленген жиынтығы бойынша өнеркәсіп
өнімдерінің заттай көріністегі көрсеткіштерінің серпініне негізделген әдіс
пайдаланылады. Өнеркәсіп өнімдерін өндірудің жиынтық индексін есептеу үшін
өнеркәсіп өнімінің нақты түрі бойынша жеке индекстерді өнеркәсіп салалары
және тұтастай өнеркәсіп бойынша индекстерді кезең – кезеңімен біріктіреді.
Салыстырмалы баға ретінде өткен жылғы жылдық орташа бағалар қолданылады.
Нақты көлем индексін есептеген ткезде қосылған құн салығы мен аксиздер
алынып тасталған бағалар пайдаланылады. Салыстырмалы бағада өнімді бағалау
өндіруші кәсіпорындардың бағасы негізінде тікелей кәсіпорындарда
жүргізіледі. Серпінділік қатарын құру үшін тізбекті индекс қолданылады.
Өнеркәсіп өнімін заттай көріністе өндіру – жалпы шығарылым
бойынша,яғни кәсіпорынның ішкі өнеркәсіптік-өндірістік мұқтаждарына
жұмсалған,сондай-ақ өңделме шикізаттан шығарылған өнімдерді қоса
есентеледі.Алыс-беріс шикізаты – бұл тапсырыс берушінің иелігіндегі және
жасалған шартқа сәйкес одан өнім өндіру үшін басқа кәсіпорынға өнеркәсіптік
өңдеуге берілетін шикізат.
Өдірістік қуат - өнімдерді мүмкіндігінше (жыл ішінде, тәулік бойына,
ауысымда) көп шығару немесе өндіру көлемі және номенклатура мен
ассортиментте шиізатты қайта өңдеу. Өндірістік жабдықтар мен
өндірістік алаңдардың белгіленген жұмыс режимін толық пайдаланылуын ескере
отырып анықталады. Өнімнің нақты түрін шығару, оның өзгеру факторлары және
пайдалану деңгейі бойынша қуат шамасы өндірістік қуат шамасын сипаттайды.

Өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті - өнімнің жеке түрлерін
шығару бойынша өндірістік қуатты пайдалану дәрежесін сипаттайтын
салыстырмалы көрсеткіш. Нақты шығарылған өнімнің, есепті кезеңде осы
өнімдерді шығару бойынша әрекет ететін жылдық орташа қуаттың катынасы
ретінде есептеп шығарылады.
Кәсіпорынның экономикалық қызмет түрлерінің қаржылық нәтижесін
сипаттайтын көрсеткіштер аықтамасын Қаржы және кредит бөлімінен қараңыз.
Өнеркәсіптік кәсіпорын, өндірістік бірлестіктер өнеркәсіптің
негізгі бөлігі болып табылады, міне сондықтан олар өнеркәсіп
статистикасында негізгі есептік бірліктер ретінде қарастырылады.
Қазақстандық өнеркәсіп статистикасында статистикалық бақылау
жүргізудің негізгі құрылымы есептеме болып табылады, бұл есептеме -
кәсіпорындар мен бірлестіктердің алғашқы документальдық жұмысының есебіне
негізделеді. Кәсіпорындардың өндірістік қызметінің жеке бөліктеріне
мұқият анализ жүргузуге мүмкіндік беретін арнайы ұйымдастырылған
бақылаулардан түскен деректер статистикалық есептемені толықтырады.
ҚР өнеркәсібінде статистикалық бақылау жиынтықты қамту
толықтылығына келгенде бірыңғай және есепке жиынтықтың барлық бірліктері
жатқызылады. Кей кезде бірыңғай емес бақылаулар да жүргізіледі, мысалы
ішінара, бұл кезде бүкіл жиынтықтың мінездемесі оның кейбір кездейсоқ
кезекте алынған бөліктеріне негізінде алынады. Ішінара бақылау өнім сапасын
зерттеуде кеңінен қолданылады.
ОҚО өнеркәсібінің жағдайын түсіну үшін оның материалдық –
техникалық базасын қарап шығу керек.
Өз қызметін жүзеге асыру үшін кәсіпорындарда қажетті еңбек
құралдары болуы тиіс, сондай-ақ олар бухгалтерлік есепте негізгі құрал-
жабдықтар (материалдық өндіріс саласында, сондай-ақ өндірістік емес
салада ұзақ мерзімге, яғни бір жылдан аса уақыт қызмет атқаратын
материалдық активтер) деп аталып бөлек есеп объектісінде көрсетілген.
Негізгі құрал-жабдықтардың өндіріс процессінде бірнеше рет пайдаланылуы,
ұзақ уақыт кезеңінде алғашқы түрінде (нақты-заттай үлгіде) сақталуы олардың
ерекше өзгешеліктері болып табылады.

1.3 Өнеркәсіп өндірісі

2015 жылы облыстың өнеркәсіп кәсіпорындарында қолданыстағы
бағамен 209616,5 млн. теңгенің өнімі өндіріліп (шағын, қосалқы кәсіпорындар
мен үй шаруашылығы секторын қоса), нақты көлем индексі 2014 жылға 101,8%
құрады.
Оңтүстік Қазақстан облысының үлесіне республикалық өнеркәсіп
өндірісі көлемінің 2,1 пайызы тиесілі.
Өнеркәсіп өнімінің 71,4 пайыздай бөлігін қызметкерлер саны 50
адамнан жоғары кәсіпорындар өндірген, 2015 жылы бұл сектордағы өсім 3,2
пайызды құрады.
Өнеркәсіп өндірісінің құрылымы 2014 жылмен салыстырғанда өзгерген:
кен өндірісінің кәсіпорындарының өнімдерінің үлесі өскен және өңдеу
өнеркәсібінің өнімдері үлесі төмен деген.
Кен өндіру өнеркәсібі кәсіпорын-дарында 28376,3 млн. теңгенің
өнімі өндірілді, бұл 2014 жылдың деңгейіне 118,4% құрады.
Электр энергиясын, газ бен суды өндіру мен бөлу
секторында 21724,5 млн. теңгенің өнімі өндірілді, бұл 2014 жылдың тиісті
деңгеімен салыстырғанда 3,6%-ға кеміді, өңдеу өнеркәсібінде 159515,6 млн.
теңгенің өнімін өндірді, бұл 2014 жылдың тиісті деңгейінен 1,2% жоғары
болып отыр.
Кен өндіру өнеркәсібі кәсіпорында-рында 18187,5 млн. теңгенің өнімі
өндірілді, бұл 2014 жылдың деңгейіне 125,9% құрады. Өнім өндіру
көлемінің ұлғаюы отын-энергетикалық пайдалы қазбаларды өндірудің 28,2%
артқанынан болды.
Өңдеу өнеркәсібі. Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарында 2015 жылы
159515,6 млн. теңгенің өнімі өндірілді, бұл 2014
жылмен салыстырғанда 1,2% жоғары, бұл тоқыма және тігін
өнеркәсібінде – 17,1%, кокс, ядролық және мұнай өнімдерін өндіруде – 3,6%,
химия өнеркәсібінде – 15,5%, машина жасау өнеркәсібінде – 17,0% өндіріс
көлемдерінің артуынан болды. Сонымен қатар, металл емес өзге де
минералды өнімдерді өндіру өндірісінде – 31,9% кем өндірілгені байқалды.
Электр энергиясын, газ бен суды өндіру және бөлу секторында
21724,5 млн. теңгенің өнімі өндірілді, бұл 2014 жылмен салыстырғанда 3,6%
төмен. Өнім көлемінің кемуі – бумен және ыстық сумен жабдықтау өндірісі –
9,0%, электр энергиясын өндіру және бөлу өндірісінде өндіру көлемінің –
0,8% кемуінен орын алды.

Кесте 1.2
Өнеркәсіп өнімінің (тауарлар мен қызметінің) өндірісі

қолданыстағы бағамен,
млн. теңге

2011 2012 2013 2014 2015

Облыс бойынша 144 047,7 141 228,8 141 056,3 173 848,6

77 918,7 78 788,6 97 926,9
Шымкент қ. 69 110,5 90 100,4
1 279,4 1 432,3 2 529,3
Арыс қ.ә. 1 710,4 2 334,0
3 320,8 4 259,7 11 724,6
Кентау қ.ә. 8 450,5 10 840,4
3 177,5 3 767,9
Түркістан қ.ә. 4 270,6 4 512,8
530,7 545,4 2 373,7
Бәйдібек ауданы 592,4 698,6
1 414,0 1 593,9 8 786,9
Қазығұрт 1 355,6 1 790,2
17 703,2 15 678,9 4 921,6
Мақтаарал 11 676,3 10 676,1
1 173,9 1 317,0 3 964,6
Ордабасы 1 429,2 1 731,1
1 188,4 890,4 7 045,0
Отырар 1 030,5 2 587,2
9 790,6
Сайрам 5 203,0 6 404,2 6 827,9 9 256,7
9 044,3
Сарыағаш 7 822,9 8 536,3 9 157,6 9 776,3
33 091,9
Созақ 14 479,3 8 442,4 14 705,0 17 592,5
3 155,6
Төлеби 1 565,5 1 692,9 2 012,0 2 729,4
8 164,3
Түлкібас 1 717,7 3 635,7 3 705,3 5 443,0
2 841,4
Шардара 5 552,7 4 243,1 5 022,5 3 779,9

Кесте 1.3

Өнеркәсіп өндірісінің құрылымы

қорытындыға пайызбен

2011 2012 2013 2014 2015

Облыс бойынша 100,0 100,0 100,0 100,0

Шымкент қ. 55,8 48,7 51,8 46,7
54,1
Арыс қ.ә. 0,9 1,0 1,2 1,4 1,2
Кентау қ.ә. 2,3 3,0 6,0 6,2 5,6
Түркістан қ.ә. 2,2 2,7 3,0 2,6 2,0
Бәйдібек ауданы 0,4 0,4 0,4 0,4 1,1
Қазығұрт 1,0 1,1 1,0 1,0 4,2
Мақтаарал 12,3 11,1 8,3 6,2 2,3
Ордабасы 0,8 0,9 1,1 1,0 1,9
Отырар 0,8 0,6 0,7 1,5 3,4
Сайрам 3,6 4,5 5,1 5,3 4,7
Сарыағаш 5,4 6,0 6,5 5,6
Созақ 10,1 6,0 10,4 10,1 15,8
Төлеби 1,1 1,2 1,4 1,6 1,5
Түлкібас 1,2 2,6 2,6 3,1 3,9
Шардара 3,8 3,1 3,6 2,2 1,4

Диаграмма 1.1

2015 жылғы өнеркәсіп өндірісінің құрылымы

қорытындыға пайызбен

Кесте 1.4
Меншік нысандары бойынша өнеркәсіп өндірісінің құрылымы
(қаржылық емес
корпарациялар секторы бойынша)

қорытындысына пайызбен

2011 2012 2013 2014

Барлық меншік
нысандары
бойынша 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Мемлекеттік
меншік 0,3 0,3 0,3 0,4 0,5
Республикалық
меншік 0,1 0,1 0,2 0,1 0,2
Коммуналдық
меншік 0,2 0,2 0,2 0,2 0,3
Жеке
меншік 90,8 94,3 92,0 91,7 94,0
Азаматтар
меншігі - - - - -
Мемлекеттік
емес заңды
тұлғалардың мен-
шігі және олардың
бірлестігі 90,8 94,3 92,0 91,7 94,0
Мемлекет пен
шетел қатыс-
пайтын кәсіп-
орындардың
меншігі 51,7 55,9 66,4 65,6 64,7
Мемлекет
қатысатын
кәсіпорындардың
меншігі (шетел-
дің қатысуынсыз) 2,9 3,1 2,5 2,8 2,4
Шетел қатыса-
тын бірлескен
кәсіпорындар-
дың меншігі 36,2 35,3 23,0 23,3 26,9
Қоғамдық, соның
ішінде діни
бірлестіктердің
меншігі - - - - -
Басқа мелекет-
тердің, олар-
дың заңды
тұлғалары мен
азаматтарының
меншігі 8,9 5,4 7,7 7,9 5,5
Шетелдік заңды
тұлғалардың
меншігі 8,9 5,4 7,7 7,9 5,5

Диаграмма 1.2
Оңтүстік Қазақстан облысының Республика бойынша өнеркәсіп өндірісіндегі
үлесі

пайызбен

2 Жобалық бөлім

2.1 Ақпараттық жүйені құру ортасына шолу

Курстық жұмысымның тақырыбы Өндіріс статистикасы бөлімінің деректер
қорын жобалау. Borland Delphi объектiлi бағдарлы программалау ортасы кез-
келген қосымшаны дайындауға болатын, жылдамдығы тез қуатты тiлдердiң бiрi
болуы және де басқа мәлiметтер қорымен жақсы байланысатын болуы.
Мәліметтер қоры дегеніміз - құрылымы арнайы тәсіл бойынша
ұйымдастырылған берілген форматтағы файлдар жиынтығы болып есептеледі.
Мәліметтер қорымен жұмыс істей білу бүгінгі таңда компьютермен жұмыс
істеудегі маңызды дағдылардың біріне айналды.
Ақпараттарды қорғау Delphi объектiлi программалау ортасында мәлiметтер
қоры ретiнде жасау барысында жұмыс жағдайын жеңiлдетудi қарастырдым.
Осы программаны жасаудағы негiзгi мақсат ақпараттарды қорғау
жұмысында кездесетiн жұмыстарды жеңiлдету, тез орындау және уақытты үнемдеу
болып табылады.
Программа негiзiнен екi бөлiктен тұрады:
1. Borland Delphi объектiлi бағдарлы бағдарламасы;
2. Database Desktop қабықша бағдарламасы;
Осы мәлiметтер қорын жасау программасының барысында Delphi мен
Database Desktop программалау орталары өзара байланыстырылып жұмыс
атқарады.
Мұндағы Borland Delphi объектiлi бағдарлы программалау ортасын
қолдану себебiм, өйткенi ол Windows операциялық жүйесінде программалаудың
ыңғайлы құралы болып саналады. Онда көптеген операторларды пайдаланып
программа дайындау, программа мәзірін құру, анимация, мультимедия
процестерін ұйымдастыру, OLE технологиясын пайдаланып, басқа офистік
қосымшаларды шақыру, олармен жұмыс істеу және тағы басқа іс-әрекеттерді
орындау мүмкіндігі бар. Мұнда көптеген операторлардың жазылуы Турбо
Паскальдағы сияқты.
Дәстүрлі Паскаль программалау тілі оқып-үйренуге жеңіл және MS-DOS
жүйесінде программа дайындауға ең жақсы құрылымдық программалау тілі екені
белгілі. Delphi-де Паскаль тілінде орындау мүмкін және мүмкін емес күрделі
процестерді программалауға болады. Delphi-дің негізгі ерекшелігі - онда
қосымша құруда компоненттік және объектілік тәсілдер пайдаланылады (Delphi-
ді Windows ортасында пайдаланатындықтан программаны көбінесе қосымша деп
атайды).
Берiлгендер қорын басқару жүйесi (БҚБЖ) - Мәлiметтер қорымен жұмыс
iстеуге арналған Delphi ортасындағы программалар қатарына кiретiн
тiлдердiң бiрi Paradox тiлi болып табылады.
Database Desktop программасының таңдалу себебi, ол Delphi ортасымен
өте жақсы байланысатын және де Windows элементтерi сияқты терезе түрiнде
ашылуы болып табылады.
Windows операциялық жүйесiнiң элементтерiмен таныс кез-келген
қолданушының Database Desktop программасын оқып үйренуiне қиындық жоқ десе
де болады. Өйткенi, Database Desktop программасымен жұмыс iстеу принциптерi
Windows жүйесiне негiзделген, яғни оның объектiлерi терезе түрiнде ашылады.

Қарастырылған мәлiметтер қорында Database Desktop программасында
кестелердi жаратып және оны сақтау үшiн, ал Delphi объектiлi бағдарлы
программалау ортасы осыларды, яғни жаратылған кестелердi басқару үшiн
қолданылған.
Бұл программадағы негiзгi жұмыстар кадрларды iздеу, өңдеу, енгiзу
болып табылады. Яғни, осы программада кестелер өзара бiр-бiрiмен
байланыстырылып жұмыс атқарады. Программа барысында сұраныс беру арқылы өз
шартымызды қанағаттандыра аламыз.
Сұраныс дегенiмiз - мәлiметтер қорынан өзiмiзге керектi информацияны
бiр немесе бiрнеше кестелерден алуға мүмкiндiк беру болып табылады.
Осы программада сұранысты жаратуда SQL тiлiн пайдаланамыз. SQL - бұл
Structured Query Language, яғни "Сұраныстар тiлiнiң құрылымы" деп аталады.
Сұраныс жаратуда Select (iрiктеу), Insert (кiрiстiру), Update (өзгерту),
Delete (жою) операторларын қолданамыз. Өзiмiзге керектi нәрсенi табу, яғни
мәлiметтi iздеу үшiн Find, Locate процедураларын пайдаланамыз. Егер кестеге
сандық өрiстер енгiзiлген болса, SQL тiлiнде олардың қосындысын (sum), ең
үлкен мәнiн (max), ең кiшi мәнiн (min), орта мәндерiн (avg), және бiр
өрiске енгiзiлген барлық мәндер санын (count) есептеп шығаруға болады. Ол
үшiн Delphi-дiң арнайы агрегаттық функциялар деп аталатын функциялары бар.
Мұнда кестелердi немесе шартымызды қанағаттандырған сұранысты
принтерде форматты түрде басып шығару жолы да қарастырылған. Мұндай файлды
басу үшiн форматты түрде дайындалған қағаз парағының не парақтарының түрiн
есеп деп атайды.

2.2 Delphi бағдарламасы және компоненттері

Компьютерлiк техниканың қарқынды дамуы және программалық жабдықтауды
тиімді дайындауға қажеттілік нәтижесінде қазіргі уақыт талабына сай Windows
ортасында жарыққа шыққан және объектілі-бағдарлы программалау (ОБП)
негізінде құрылған программалау тілдерінiң бiрi Borland Delphi болып
табылады.
Borland Delphi-дің алғашқы нұсқасы 1994 жылы жарыққа шыққан, кейінгі
жылдары оның бірте-бірте кеңейтілген Delphi2, Delphi3, Delphi4, Delphi5,
Delphi6, Delphi7 - нұсқалары жарық көрді. 5-нұсқа 1999 жылы, 6-нұсқа 2001
жылдың мамыр айында жарыққа шыққан. 5-шi және 6-шы нұсқалардың өзіндік
ерекшеліктері бар, екеуі де Windows 32 разрядты графикалық операциялық
жүйесінің негізінде дайындалған. Тек, Delphi6, оған қоса 1991 жылы жарық
көрген, салыстырмалы арзан Linux операциялық жүйесінің негізінде де жұмыс
істей алады (Linux жүйесі Unix операциялық жүйесіне шамалас, мүмкіндігі
Windows 32 жүйесінің мүмкіндігінен кем емес). Delphi-6 нұсқасында интернет
үшін қосымшаларды дайындау мүмкіндігі кеңейтілген және мәліметтер қорымен
жұмыс істеуде кейбір өзгешіліктер енгізілген.
Паскаль программалау тілі оқып-үйренуге жеңіл және MS-DOS жүйесінде
программа дайындауға ең жақсы құрылымдық программалау тілі екені белгілі.
Delphi-де Паскаль тілінде орындау мүмкін және мүмкін емес күрделі
процестерді программалауға болады. Delphi-дің негізгі ерекшелігі - онда
қосымша құруда компоненттік және объектілік тәсілдер пайдаланылады (Delphi-
ді Windows ортасында пайдаланатындықтан программаны көбінесе қосымша деп
атайды).
Borland Delphi программалау тілі программалау технологиясында
революция жасады десе де болады. Мұнда компоненттік тәсілдің мәнісі жеңіл:
әрі қосымша кітапханасы программалау ортасында дайындалып арнайы іс-
әрекеттерді орындайтын компоненттер элементтерінен жинақталған. Олар
жеткіліксіз болатын болса, объектіні өңдеуге арналған үстеме программа
құруға болады. Delphi-де қолданылатын негізгі кітапхананы визуальды
компоненттер кітапханасы (VCL, Visual Component Library) деп атайды.
Компоненттер панелінде топ-тобымен жинақталған, жүздеген кластарға тиісті
стандартты компоненттері бар. Мұнда пайдаланушы жаңа компонент дайындап,
оны осы панельге қосу мүмкіндігі бар.
Borland Delphi Windows жүйесінде программалаудың ыңғайлы құралы болып
саналады. Онда көптеген операторларды пайдаланып программа дайындау,
программа мәзірін құру, анимация, мультимедиа процестерін ұйымдастыру, OLE
технологиясын пайдаланып, басқа офистік қосымшаларды шақыру, олармен жұмыс
істеу және тағы басқа іс-әрекеттерді орындау мүмкіндігі бар. Көптеген
операторлардың жазылуы Турбо Паскальдағы сияқты.
Borland Delphi құрамында дайындалған компилятор әдеттегі Р-кодқа
емес, бірден машиналық кодқа компиляциялайды. Осы себептен ол қазіргі кезде
дүние жүзіндегі компилятордың ең жылдамы болып саналады. Оның компиляциялау
жылдамдығы Паскальда компиляциялаудан 10-еседен де артық, бір минутта
шамамен 120 мың жолдан асады.
Borland Delphi негізінен екі түрде дайындалған:
Біріншісі - күрделі қосымшаны бірлесіп дайындаушылар үшін (Delphi
Client - Server);
Екіншісі - қалған программалаушылар үшін (Delphi for Windows);
Негізінен екіншісі ыңғайланып, қысқартылып алынған түрі болып
табылады. Ол тек маман программалаушылар ғана емес, барлық Delphi-мен
жұмыс істеушілерге арналған.
Delphi-ді іске қосу және ортасы туралы қарастыратын болсақ: Windows
терезесі арқылы Delphi-ді іске қосу командасын Іске қосу-Программалар-
Borland Delphi3-Delphi3 деп орындаймыз. Осылай Delphi іске қосылғаннан соң
экранда Delphi ортасының үш терезесі көрінеді:
1. Delphi3-тің негізгі терезесі;
2. Форма (Form1);
3. Объект инспекторы терезесі (Object Inspector);
Жалпы ортада программа құруға арналған төртінші модуль терезесі де
іске қосылады (Unit1.pas). Форма терезесінің астында орналасатындықтан, ол
алғашқыда көрінбейді.
Delphi-де дайындалатын программа проект (жоба) деп аталады. Форма
программаны дайындау алдында ашылатын, программаның сұхбаттық терезесi.
Delphi алғаш рет iске қосылған кезде форма Form1 атауымен көрiнедi. Оның
жиектерiне тышқан көрсеткiшiн орналастырып, ол екi жақты нұсқама түрiне
айналған кезде жылжыту және қалдыру тәсiлi бойынша форманы кеңейту не қысу
қиын емес. Кей жағдайларда экранда форма көрiнбеуi мүмкiн. Оны экранға
шығару үшiн View Forms командасын берсе жеткiлiктi болады.
Форманы не онда орнатылған компоненттi программа құру үшiн оның
кейбiр қасиеттерiнiң мәндерiн өзгертуден басталады. Қасиеттер тiзiмi Объект
инспекторы (Object Inspektor) терезесiне енгiзiлген. Тiзiмдi инспектор
терезесiне шығару үшiн сәйкес объектiнi (форманы немесе формада орнатылған
форма компонентiн) бiр шерту арқылы таңдау керек. Инспектор терезесiнiң
жоғарғы қатарына таңдалған объект атауы да жазылып қойылады. Proporties -
қасиеттер және Events ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.