«Казойлсервис» ЖШС-нің қаржылық есебі
1. «Казойлсервис» ЖШС.нің қаржылық есебі.
1.1 Шаруашылық субъектінің меншікті капиталының есебі.
1.2 Негізгі құралдардың және материалды емес активтердің есебі.
1.3 Тауарлы.материалдық құлндылықтар қорларының есебі.
1.4 Ақша құралдарының есебі.
1.5 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың есебі.
1.6 Еңбек ақының және оның төлемінің есебі.
1.7 Қаржылық есеп беру: оны дайындаудың әдісі және тәжірибесі.
2. «Казойлсервис» ЖШС.нің басқару есебі.
2.1 Өндіріс шығындарының есебі.
1.1 Шаруашылық субъектінің меншікті капиталының есебі.
1.2 Негізгі құралдардың және материалды емес активтердің есебі.
1.3 Тауарлы.материалдық құлндылықтар қорларының есебі.
1.4 Ақша құралдарының есебі.
1.5 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың есебі.
1.6 Еңбек ақының және оның төлемінің есебі.
1.7 Қаржылық есеп беру: оны дайындаудың әдісі және тәжірибесі.
2. «Казойлсервис» ЖШС.нің басқару есебі.
2.1 Өндіріс шығындарының есебі.
1. «Казойлсервис» ЖШС-нің қаржылық есебі.
1.1 Шаруашылық субъектінің меншікті капиталының есебі.
Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметі бастауды қамтамасыз ету үшін жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салынатын салымдары, ақша да, бағалы қағаздар да, мүлік те, мүліктік құқықтық та және басқа да мүліктер (интеллектуалдық қызметтің нәтижесінде берілген құқын да алғанда) болуы мүмкін.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарлық капиталына натуралды нысанда салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшылардың келісімі бойынша немесе барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік құқығы ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы жиырма мың айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек, бірақ сол бағалауды тәуелсіз эксперт (бағалаушы) қуаттауы керек.
Қосымша және жауапкершілігі шектелген серкітестіктердің жарғылық капиталының бастапқы мөлшері құрылтайшылардың салым сомасына тең болады және құжаттарын мемлекеттік тіркеудің өту үшін берген күнінде, оның мөлшері жүз айлық есепті көрсеткішпен кем болмауы керек.
Аталған серіктестіктердің тіркеуге дейін өздерінің жарғылық капиталының жалпы сомасының 25 пайыз мөлшерінде соманы төлеуге міндетті. Бірақ ол жарғылық капиталының минималды сомасынан кем болмауы керек. Жалпы жиналыстың шешімімен бекітілген мерзімде серіктестіктердің барлық қатысушылары жарғылық капиталына берешегін толығымен өтеуі тиіс. Серіктестіктердің қатысушысымен мүшеліктен шығып
1.1 Шаруашылық субъектінің меншікті капиталының есебі.
Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметі бастауды қамтамасыз ету үшін жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салынатын салымдары, ақша да, бағалы қағаздар да, мүлік те, мүліктік құқықтық та және басқа да мүліктер (интеллектуалдық қызметтің нәтижесінде берілген құқын да алғанда) болуы мүмкін.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарлық капиталына натуралды нысанда салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшылардың келісімі бойынша немесе барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік құқығы ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы жиырма мың айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек, бірақ сол бағалауды тәуелсіз эксперт (бағалаушы) қуаттауы керек.
Қосымша және жауапкершілігі шектелген серкітестіктердің жарғылық капиталының бастапқы мөлшері құрылтайшылардың салым сомасына тең болады және құжаттарын мемлекеттік тіркеудің өту үшін берген күнінде, оның мөлшері жүз айлық есепті көрсеткішпен кем болмауы керек.
Аталған серіктестіктердің тіркеуге дейін өздерінің жарғылық капиталының жалпы сомасының 25 пайыз мөлшерінде соманы төлеуге міндетті. Бірақ ол жарғылық капиталының минималды сомасынан кем болмауы керек. Жалпы жиналыстың шешімімен бекітілген мерзімде серіктестіктердің барлық қатысушылары жарғылық капиталына берешегін толығымен өтеуі тиіс. Серіктестіктердің қатысушысымен мүшеліктен шығып
Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Іс-тәжірибеден есеп беру
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Іс-тәжірибеден есеп беру
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
ІС-ТӘЖІРИБЕ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ ЖОСПАРЫ:
1. Казойлсервис ЖШС-нің қаржылық есебі.
1. Шаруашылық субъектінің меншікті капиталының есебі.
2. Негізгі құралдардың және материалды емес активтердің есебі.
3. Тауарлы-материалдық құлндылықтар қорларының есебі.
4. Ақша құралдарының есебі.
5. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың есебі.
6. Еңбек ақының және оның төлемінің есебі.
7. Қаржылық есеп беру: оны дайындаудың әдісі және тәжірибесі.
2. Казойлсервис ЖШС-нің басқару есебі.
2.1 Өндіріс шығындарының есебі.
1. Казойлсервис ЖШС-нің қаржылық есебі.
1.1 Шаруашылық субъектінің меншікті капиталының есебі.
Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметі бастауды қамтамасыз ету үшін
жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салынатын
салымдары, ақша да, бағалы қағаздар да, мүлік те, мүліктік құқықтық та
және басқа да мүліктер (интеллектуалдық қызметтің нәтижесінде берілген
құқын да алғанда) болуы мүмкін.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарлық капиталына натуралды
нысанда салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшылардың келісімі бойынша
немесе барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік
құқығы ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы
жиырма мың айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек, бірақ сол бағалауды
тәуелсіз эксперт (бағалаушы) қуаттауы керек.
Қосымша және жауапкершілігі шектелген серкітестіктердің жарғылық
капиталының бастапқы мөлшері құрылтайшылардың салым сомасына тең болады
және құжаттарын мемлекеттік тіркеудің өту үшін берген күнінде, оның мөлшері
жүз айлық есепті көрсеткішпен кем болмауы керек.
Аталған серіктестіктердің тіркеуге дейін өздерінің жарғылық
капиталының жалпы сомасының 25 пайыз мөлшерінде соманы төлеуге міндетті.
Бірақ ол жарғылық капиталының минималды сомасынан кем болмауы керек. Жалпы
жиналыстың шешімімен бекітілген мерзімде серіктестіктердің барлық
қатысушылары жарғылық капиталына берешегін толығымен өтеуі тиіс.
Серіктестіктердің қатысушысымен мүшеліктен шығып кетсе, онда оның үлесін
үшінші тұлға сатып алуы мүмкін, ол кезде жарғылық капиталдың сомасы
өзгермейді, тек қатысушылардың құрамында ғана өзгерістер болады.
Егер де соған байланысты қатысушылар шығып кетсе, онда соған
байланысты жарғылық капитал да азаяды, демек: 503 шоты дебеттеледі, 441,
451, 101-103, 106, 121-125, 201-206, 221, 222 шоттары кредиттеледі.
50-ші Жарғылық капитал бөлімшесінің шоттары бойынша қалдығы, оның
құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғылық капиталының мөлшеріне сай келуі
тиісті. 50-ші Жарғылық капитал бөлімшесінің шоттары бойынша жазу жарғылық
капиталының белгіленген тәртібі бойынша жүреді, және олардың ұлғайған
немесе агзайған жағдайында құрылтай құжаттарында да тиісті өзгерістер
енгізеді.
Резервті капитал – акционерлерлік қоғамның және басқа да
тараптардың таза табысының есебінен қалыптасатын меншік капиталының бір
бөлігі. Резервтік капитал субъектінің негізгі (оперативтік) қызметінен
алынған зияндарын жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда,
дивидендтерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталды құрау және оны
пайдалану құрылтайлық құжаттармен және қолданыстағы заңдармен анықталады.
Резервтік капитал жарлық капиталымен және басқа да қаражаттарымен бірге
бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және олар кәсіпорынның
меншік капиталы болып табылады.
Қосымша төленген капитал дегеніміз – акционерлік қоғам өз
акцияларын олардың атаулы (номиналды) бағасынан жоғары бағаға сату
нәтижесінде түскен сомасы (эмиссиялық табысы). Мұндай капиталдың (табыстың)
есебі 531-ші Қосымша төленген капитал шотында жүргізіледі.
Өз меншігіндегі акцияларды сатқанда 531 шоты кредиттіліп, мына
шоттар дебеттеледі: 431, 432, 441, 451, 452.
Сатылған акциялар бойынша шоттарды төлеуге ұсынған кезде сатылған
акциялардың тұрақты құны 334 – шоттың дебеті мен 723-шоттың кредиті бойынша
көрсетіледі.
Қосымша төленбеген капиталдың есебі үшін 54-ші Қосымша төленбеген
капитал бөлімшесінің шоттары арналған.
Меншікті капитал отандық бухгалтерлік есептің салыстырмалы жаңа
объектілердің бірі болып табылады, сәйкесінше аудиттін де.
Меншікті капиталдың аудитін жүзеге асыру үшін төмендегі келтірілген
аудиторлық тексеру бағдарламасын ұсынуға болады.
Жарғылық капиталдың аудиторлық тексеру бағдарламасы.
№ Аудит процедурасы Ақпарат көздері
1 2 3
1 Баланс мәліметтерінің Бас кітап Баланс, 501, 502, 503, 511, 521
жазбаларына сай болуын тексеру шоттары бойынша Бас кітап
2 Синтетикалық және аналитикалық Бас кітап, №13 журнал –ордер,
есептің дұрыс жүргізілуін тексеру акционерлер реестрі, құрылтайшылық
құжаттар, негізгі құралдарды және
материалдық емес активтерді
қабылдау-тапсыру актісі, төлем
тапсырмасы, кіріс кассалық ордер
3 Жарғылық капиталдың қалыптасуының Әрекеттегі заңдылық, құрылтайшылық
дұрыстығын тексеру құжаттар, бухгалтерлік анықтамалар
4 Қатысушылардың жарналарын негізгі құралдарды және материалдық
(салымдарын) кіріске алынуын емес активтерді қабылдау-тапсыру
толықтылығын және уақыттылығын актісі, тауарлы-материалдық
тексеру құндылықтарды қабылдау-тапсыру
актісі, наклоднойлар, төлем
тапсырмасы, кіріс кассалық ордер ,
бухгалтерлік есептің шотындағы
жазбалары және т.б.
5 Жарғылық капиталдың өзгеруінің Акционерлер және құрылтайшылардың
негізділігін және оларды (қатысушылардың) жалпы жиналысының
құрылтайшылық құжаттарға уақыттылышешімдерінің хаттамалары,
енгізілуін тексеру эмиссиялардың проспекті
6 Мүлікті және субъектінің жарғылық Түгендеу актісі, салыстыру
капиталына салым ретінде ведомостері, түгендеу описі
енгізілген мүліктік құқықтарының
түгенделуі
7 Әрекеттігі заңдылықпен салыстыру Аудитордың тұжырымы
бойынша жарғылық капиталының
есебіндегі анықталған ауытқуларды
жою бойынша ұсыныстарды дайындау
және дәлелдеу
1.2 Негізгі құралдардың және материалды емес активтердің есебі.
Өзінің іс-әрекетін жүзеге асыру үшін кәсіпорындарында,
бухгалтерлік есептің жеке объектіне бөлінген, негізгі құралдар деп
аталатын, қажетті еңбек құралдары болуы керек.
Еңбек құралдары, еңбек құралдарының кейбір түрлерін бухгалтерлік
есеп стандарттарын енгізгенге дейін Қазақстан Республикасындағы негізгі
құралдарға жатқызылатын 6 БЕС сай, 01.01.97 жылы енгізілген, негізгі
құралдар құнымен шектеледі және келесі нұсқамен анықталады: негізі
құралдар – материалдық өндірісте және қндірістік емес ортада ұзақ мерзім
уақытында (бір жылдан көп) әрекет ететін материалды активтер.
Өндіріс процесінде көп рет қолдану, ұзақ мерзімді уақытта бастапқы
түрін сақтау (табиғи – заттай түрі) негізгі құралдардың ерекшелігі болып
табылады. Өндіріс процессі және сыртқы орта әсерлерінен бірте-бірте тозады
және белгіленген нормалар бойынша амортизацияны есептеу жолымен қызметінің
нормативті мерзімі бойында бастапқы құнын өнідіріс шығындарына өткізеді.
Негізгі құралдар кәсіпорынның материалды-техникалық базасын құрай отырып,
өндірістік потенциалдың маңызды элементі болып табылады. Сондықтан
кәсіпорынның шаруашылық қызметінің тиімділігін жоғарлатудың маңызды жағдайы
болып негізгі құралдардың сақтауын қамтамасыз ету және оларды рационалды
қолдану табылады.
Өндіріс прцесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар, т.б.) әсер ету жүзеге
асады және өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдық, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші і – қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар – тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Ол ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын үй-коммуналдық,
денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге
арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді. Қарастырылып жатқан кәсіпорында негізгі құралдар жалға алынбайды
және берілмейді.
Негізгі құралдардың құрамына келесілер жатады:
Жер – субъект меншігіне сатып алынған жердің көлемі мен құны.
Жерге меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек.
Машиналар мен жабдықтар – күш беретін машиналар мен жабдықтар;
жұмысшы машиналар мен жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа
мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құрпалдарды,
соған тиісті заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда,
мүліктік объекті болып саналады.
Ғимараттар мен қондырғылар – еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ
белгілі бір қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға
арналған инженерлік-құрылыс объектілері және электр, жылу немесе
механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері,
трансмиссиялары, құбырлары).
Басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі және
басқа да салымдар.
Амортизацияланған құн – негізгі құралдардың бастапқы және
болжанған жою құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде
амортизациялық жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне
субъектінің шығысы ретінде таратылады.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп
түсуін, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруы және шығуын, дұрыс құжаттық
рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың
материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды
пайдаланылуын бақылайды; негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, сондай-ақ есептелген амортизация
сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор қайтарымын
анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістереінің
тиімділігін; негізгі құралдарды жһндеу бойынша шығындардың сенімді есебін;
негізгі құраолдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгелінде жасауын және
олардың нәтижесін есепте көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың
басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуін қамтамсыз ету керек.
Негізгі құралдардың тозуын және амортизациясын есептеу.
Негізгі құралдар өндіріс процесіне қатысумен, жылдар мерзімінің
әсерімен, табиғат күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп
тозады. Тозудың екі түрі бар: табиғи және сапалы (моральдық) (заман
талабына сай келмеуі).
Негізгі құралдардың амортизациясының есептеудің әртүрлі әдістері
бар. Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сай
дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі
бойынша жасалынады, олар:
- құнын бірқалыпты (түзу сызықты) жолмен есептен шығару;
- құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорцианлды (немесе пара-
пар) етіп есептен шығару (өндірістік тәсіл);
- жеделдетіп есептен шығару;
- қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
- құнын сандардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік әдіс) есептен
шығару.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу
сызықты) жолмен есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету
мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл
әдіс негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына
байланысты болып келеді.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу
сызықты) жолмен есептеу әдісі мына формула бойынша есептелінеді:
Бастақы құн – жойылу құны
Пайдалану мерзімі
Амортизацияны (тозуды) орындалған жұмыстардың көлеміне
пропорционалды түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсіл) негізгі құраолдардың
тозуы тек олардың пайдалану дәрежесі болып табылады және оны есептеу
процессінде уақыт кесіндісі ешқандай рөл атқармайды.
Ол келесі формуламен есептелінеді:
Бастапқы құн – жойылу құны .
Орындалатын жұмыстың болжамды мөлшері.
Амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдітілген әдістері:
А) Кумулятивтік әдісі – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу
деген мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосудың көмегімен тозудың сомасы
есептелінеді, демек объектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу
арқылы анықталады.
Ә) Азайып отыратын қалдық әдісі – Бұл әдіс те кумулятивтік әдістің
принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын
қолдану арқылы азайып отырған қалдық әдісі деп те атайды. Мысалы,
автокөлікті пайдалану мерзімі 5 жыл. Бірқалыпты үлестіру әдісінде
амортизациялау нормасы 20 пайыз болады (1005).
Екі еселенген нормасымен есептелініп, азайып отыратын қалдық
әдісінде амортизациялау нормасы 40 пайызға тең (20*2).
Іс-тәжірибе өткен кәсіпорында амортизацияны есептеудің бірқалыпты
әдісі қолданады, бас бухгалтердің орынбасарының түсіндіруі бойынша бұның
бірнеше қомақты себептері бар:
1) бұл әдіс ҚР-ның Салық кодексінің ережелеріне ең жақын
болып табылады, себебі онда амортизацияның шекті
нормалары көрсетіледі;
2) сатып алынатын негізгі құралдардың жиі жағдайда өте
қымбат болып табылады, сондықтан амортизацияны
есептеудің жеделтілген әдісін қолдану кәсіпорын үшін
қиынға түседі.
Негізгі құралдарды аудиторлық тексеру бағдарламасына қосылатын
сұрақтар шеңбері кең, бірақ олардың барлығы келесіге келтірілген бола
алады: негізгі құралдардың баланста көрсетілуінің дұрыстығын тексеру;
негізгі құралдардың болуын және сақталуын тексеру; негізгі құралдардың
классификасиясының дұрыстығын тексеру; негізгі құралдарды қабылдау, жөндеу,
шығару операциялары бойынша есепте толтырылуы және көрінуі; негізгі
құралдарды қабылдау және шығару операциялары бойынша кәсіпорынның салықтық
заңдылықты сақтау; негізгі құралдарды қолданудың тиімділігі мен техникалық
жағдайының талдауы.
Осы және басқа да мәселерді аудитор оқып біліп, оларға аудиторлық
қорытындының аналитикалық бөлімінде баға беру керек және бекітілген есеп
тәртіптерінен ауытқуларды жою бойынша ұсыныс айту керек.
Негізгі құралдарды түгендеу.
Аудитордың маңызды мәселесі негізгі құралдардың болуы мен
бүтіндігін бақылаудың қамтамасыз етілуін тексеру болып табылады. Аудитор
негізгі құралдардың сақталуын қамтамасыз ететін шаралар қабылданғанын
тексеру қажет. Ол үшін кәсіпорын басшысының бұйрығымен негізгі құралдардың
сақталуына материалды жауапты адамдар тағайындалғандығын; тағайындалған
тұлғарлармен олардың толық материалды жауапкершілігі туралы келісім-шарттар
жасалынғанын; негізгі құралдардың сатылуын қамтамасыз ету үшін жауапты
тұлғаларға жағдайлар жасалынғанын; негізгі құралдардың сақталуын тексеру
үшің басшының бұйырығымен түгендеу комиссиясы тағайындалғандығын; жылдық
бухгалтерлік есеп құру алдында негізгі құралдардың түгендеу жүргізіледі ме;
оның нәтижелері дұрыс толтырылады ма; негізгі құралдардың жетіспеушілігі
анықталғанда кәнілі адамға қандай шаралар қолданатынын анықтау қажет.
Аудитор әдіс арқылы кәсіпорын балансында есептелген негізгі қорлардың нақты
барын анықтау үшін бақылаушы түгендеу жүргізуге міндетті. Егер кәсіпорында
негізгі құралдар аз болса жаппай тексеру жүргізу керек. Бірақ, егер саны
көп болса, негізгі құралдар тобын бөліп алу керек.
Аудитор түгендеу тізімдерін толтыру сапасына назар аудару керек.
Объектілер туралы мәліметтер түгендеу карточкаларынан не өткен жылғы
материалдарынан түгендеу тізімдерінен көшірме салатын жағдайлар да
кездеседі. Негізгі құралдар объектілерін түгендеу процессінде жарамсыз
болып, шығарып тасталатын, ескерілмеген және өткізілетін артық машиналар
мен құрылғыларының анықталғандығын тексеру керек. Өткізуге немесе шығарып
тастауға жататын объектілерге жеке түгендеу тізімдері толтырылады.
Түгендеудің толықтығын тексеру үшін түгендеу тізімдерін берілгендерімен,
аналитикалық есеп көрсеткіштерімен салыстырылады. Түгендеудің барлық
материалдарын зерттеу негізінде өткізілген түгендеу сапасы туралы қорытынды
мен оны жақсарту бойынша ұсыныстар беріледі.
Негізгі құралдардың нақты бары мен сақталуын тексеруге кірісер
алдында аудитор негізгі құралдардың аналитикалық есебі жүргізілетінің
анықтап алу керек, яғни әрбір объектінің қорына жеке ашылатын түгендеу
карточкаларының барын және толтыруының дұрыстығын тексеру. Олар объектінің
техникалық және экономикалық сипатын, тұратын орнын, бастапқы бағалауды
және барлық бағалауды бекітеді. Осы жерде объектң сипатының өзгерісі де
көрсетіледі. Түгендеу карточкаларындағы мәліметтер алғашқы құжаттар
мәліметтерімен сай келуі керек. Сондықтан әрқашанда тұрған жерінде нақты
мәліметтің есепті мәліметтерімен сәйкестігін және негізгі құралдардың қалпы
тексеруге болады.
Аудитор мынаны есте сақтау керек: кез-келген кәсіпорын
ұйымдастырушылық формадағы есеп түрін қабылдаса, яғни бұл деген есеп
хабарларының аналитикалық және синтетикалық есептің әртүрлі регистірлерінің
үйлесімділігі, олардың байланысын және олардағы жазулардың реттілігін
өңдеудің процессі. Негізгі құралдардың қозғалысы бойынша операциялар
алғашқы есепті құжаттардың бір қатар: негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру
актісі (үлгі -1); жөнделген, жаңартылған және модернизацияланған
объектілерді қабылдау-тапсыру актісі (үлгі-2); негізгі құралдарды есептен
шығару актісі (үлгі - 3); автокөлік құралдарын есептен шығару актісі (үлгі
-4); негізгі құралдарды түгендеу карточкасы (үлгі -6); негізгі құралдарды
есебін түгендеу тізімі (үлгі -10); негізгі құралдардың қозғласының
карточкасы (үлгі -12); жалға алынған негізгі құралдар есебінің карточкасы
(үлгі – 12а).
Аудитор барлық реквизиттерді толтырудың бекітілген ережелеріне сай
алғашқы құжаттардың толтырылуын тексеру керек. Ол толтыруға жауапты
адамдардың қолына көңіл аудару керек.
Анықталған жетіспеушіліктер аудитордың қорытындысына анықталған
бұзушылық фактілерінің нұсқауларымен көрсетілуі керек. Қажет болған
жағдайда қайта тексеру жүргізуге болады. Аудитор эксплуатацияға жіберілген
негізгі құралдардың уақытылы тапсырылуына көңіл аудару керек. Жеке
кәсіпорындарда бұл актілер толтырылмайды немесе ұсынылған талаптардан
ауытқулармен толтырылады.
Тәжірибеде негізгі құралдардың жылжуы бойынша еркін түрдегі
құжаттардың операцияларын толтыру сияқты қателер жиі кездеседі. Негізгі
құралдардың келіп түсуі бойынша техникалық паспорттар, негізгі құралдарды
есепке алу карточкаларындағы объектілердің мінездемесінің жазуы бойынша
алғашқы құжаттар негізді мыналардың дұрысытығын анықтау керек: негізгі
құралдардың классификациясын, өйткені оларды дұрыс бөлмеу тозуды дұрыс
есептемеуге және өнімнің өзіндік құнына, қызметтерге, жұмыстарға шығындарды
дұрыс жатқызбауына алып келіп соғады; негізгі құралдарды өндірісте қатысуы
бойынша бөлуге, өйткені олардың дұрыс бөлінбеу амортизацияны дұрыс
есептемеуге алып келеді. Сонымен қатар негізгі құралдарды классификациялау
және класстар бойынша дұрыс бөлмеу негізгі құралдарды қайта бағалау
нәтижелерінің есебі көрінісінің дұрыс болмауына алып келеді.
Негізгі құралдар есебі кезінде олардың өндірістік не өндірістік
еместерге жатқызуды шешу мәселесін бухгалтерлер елемей келеді. Бұл негізгі
құралдармен операциялар кезінде қателіктерге алып келеді. Баланста қандай
негізгі құралдар қабылданғанына байланысты өндірістік не өндірістік емес
белгісі – бухгалтерлік проводкалар және салық салу айырылады.
Аудитор қолданылмайтын жабдықтардың барын, оның сапалық жағдайын,
сақтау жағдайларын, артық және керексіз заттарды өткізуге қабылдалған
шаралар, сондай заттардың пайда болу себебін анықтау керек.
1.3 Инвестициялардың есебі, талдауы және аудиті.
Инвестициялар деп өнеркәсіптің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының
және экономиканың басқа да салаларының кәсіпорындарвына апитал түрінде
салынып, жұмсалатын шығындардың жиынтығы. Инвестициялық қызметтің мақсаты -
түпкі нәтижесінде кәсіпкерліктен табыс немесе процент алу болып табылады.
Инвестициялар өзінің пайдалану мерзіміне қарай қысқа және ұзақ мерзімді
болып табылады.
Инвестиция мақсатына қарай: қаржылық және нақты болып бөлінеді.
Нақты – бұл кәсіпорынның негізгі капиталын және материалдық-өндірістік
қорын өсіруге салынатын салымдар. Қаржылық – бұл субъектінің табыс алу
мақсатында пайдаланатын активі, инвестицияланған капиталдың өсімі немесе
алынатын басқа да олжалар.
Инвестициялаудың аудитінің мақсаты жаңа технологияны, алдыңғы
қатарлы техниканы, ноу-хауды енгізудің тиімділігін, қызметтердің сапасын
жоғарлату деңгейін, импортты алмастыру дамытудың деңгейін, шикізаттық
базаны кешенді қолданудың жағдайын, маркетингтің, менеджменттің, жаңа
жұмыстарын жасауды зерттеудің, жергілікті кадрларды оқытудың жаңа қазіргі
замаңғы әдістерің қолдану деңгейін бағалауды және т.б. жүзеге асыру болып
табылады.
Аудитор құрылтайшылық құжаттар бойынша шетелдік мемлекеттермен
(кәсіпкерлермен) бірігіп Қазақстан Республикасының территориясында шетелдік
кәсіпорындардың заңдылығын тексереді, себебі олармен салынатын соммалар
шетелдік заңды және жеке тұлғалардың инвестициялары болып табылады
Еншілес, тәуелді және бірігіп бақыланатын шаруашылық
серіктестіктерге инвестициялардың аудиті.
Құрылтайшылық құжаттар бойынша аудитор кәсіпорынның
инветициясына қатысуының және басқаруына қатысу құқығының, сонымен қатар
инвестицияланатын объектінің қаржылық саясатын анықтауға қатысуның
пайызының сәйкестігін тексереді. Бұл үшін ол құрылтайшылық құжаттармен
қатар келесі шоттар бойынша құралдардың соммасын тексереді:
141- еншілес серіктестіктердің инвестициялары;
142-тәуелді серіктестіктердің инвестициялары;
143-бірлесіп бақыланатын заіды тұлғалардың инвестициялары;
144-басқа да инвестициялар - олардың үлестік қатысуының
құжаттарға сай болуы.
Аудитор инвестициялардың есебінің жағдайының 14 Тәуелді
серіктестіктерге инвестициялардың есебі - БЕС-ның талаптарына сәйкестігін
тексереді, ұсынылған әдістердің біреуінің қолданудың дұрыстығын тексереді:
үлестік қатысу әдісін немесе инвестицияны есепке алудағы құн әдісін.
Келесіні есепке ала отыру қажет, инвестицияның тексерілуін жүзеге асыру
барысында есептің ережелері оларды сатып алу, тарту, ұлғайту және азайту
көздеріне тәуелді болады. Бұндай көздер болып келесілер табылады: ссудалық
капиталдың нарығында құралдарын тарту, меншікті табыстың бір бөлігін,
жаңдан жасалған таза табыстың бөлігін мобилизациялау, негізгі құралдарды
жаңартуға амортизациялық аударымдар.
Аудитор кәсіпорында инвестициялардың бар болуын анықтайды,
кейіннен олардың түрін орнатады: инвестициялар қаржылық және нақты болып
бөлінеді. Қаржылық инвестициялар құнды қағаздар бойынша, ал нақтылары –
натуралды-мүліктік (негізгі құралдар, МЕА, ТМҚ) түрлері бойынша
тексеріледі. Бұл кезде нақты инвестициялардың активті бөлігінің үлес
салмағына, ал қаржылық инвестиция бойынша салым мерзіміне көңіл бөлу керек.
Тексерудің келесі сатысы болып инвестицияларды сатып алудың
дұрыстығын тексеру болып табылады: олар қалай есепке алынды, олардың сатып
алу құны қандай, оны сатып алумен байланысты шығындарды оған қалай қосылды,
яғни банктік қызметтер және брокерлік сый ақылар. Соның ішінде есепте сатып
алынған қаржылық инвестициялардың құны бойынша дұрыс бейнеленуі
тексеріледі, яғни сатып алушы-кәсіпорынмен сатушыға төленген пайыздар дұрыс
есептен шығарылды ма.
Сонымен қатар, құнды қағаздар түрінде инветицияларға ие болу
кезеңінде туындайтын, сатып алу құны және өтеу құны арасындағы айырмашылық
соммасы, амортизацияны есептеудің дұрыстығы тексеріледі (сатып алу бойынша
шығындар, премия, брокерлік жеңілдік).
Бухгалтерлік баланста қысқа мерзімді инвестицияларды тексеру
кезінде ағымдағы құнның және құн баптары бойынша олардың қолдануының
дұрыстығына көңіл бөлу керек. Олар инвестицияның түрі бойынша қиындысында
немесе әр инвестиция бойынша бөлек ең төмен бағада көрсетілуі керек
(кәсіпорынның балансында бейнелеу кезңнде).
Кейіннен, қысқа мерзімді инвестициялардың ағымдағы құнның
өзгеруіне байланысты алынған зиянды немесе табысты танудың дұрыстығын
тексеру керек (олар туындаған есеп беру кезеңінде танылуы тиісті).
Сонымен қатар, кәсіпорынның балансында есеп беру кезеңіндегі
сатып алу құны бойынша ұзақ мерзімді инвестициялардың дұрыс бейнеленуі
тексеріледі, ал егер қайта бағалау жүзеге асырылса, онда қайта бағалауды
есепке алу құны бойынша немесе инвестиция портфелінің негізінде сатып алу
және ағымдағы құнына ең төмеңгі бағасы бойынша қолданудың дұрыстығын
анықтайды. Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардың қосымша немесе қайта
бағалаудың меншікті капиталдың ұлғаюы және азаюы көлеміне әсер ететіндігін
есепке ала отырып, тексеру барысында кезеңділік бойынша және қаржылық
инвестициялардың түрлері бойынша жеке қайта бағалауды жүзеге асырудың
дұрыстылығына көңіл бөлу керек.
Қосымша бағалауды дұрыс жүзеге асырылуын тексеру барысында
меншікті капиталдың ұлғаюы соммалары сәйкестендіріледі. Инвестицияның құнын
төмендету кезінде осы инвестицияның төмендетудің қосымша бағалану соммасын
қолданудың дұрыс болуының тексеру керек, бұл инвестицияның жоқ болуы
кезінде оның құны зиянға жатқызылады. Инвестицияның баланстық құнының
төмендетілуі, тәуекелділіктің әр түрлерін және инвестицияланатын
кәсіпорындағы инвестордың үлесін есепке ала отырып, тексеріледі. Қаржылық
инвестициялардың шығуы кезіндегі брокерлік шығындарды (брокерлік, дилерлік
қызметтер) қоспағанда баланстық құнның және сатудан алынған табыстың
арасындағы айырмашылықты есептеудің дұрыстығын тексерілуі тиісті. Бұл кезде
келесі жағдайды есепке алмай кетпей болмайды, егер нақты бір инвестиция
бұрын қайта бағаланса немесе ағымдағы құн бойынша бағаланса, онда қосымша
бағалау соммасы қабылданған есеп саясатына сай табысқа немесе бөлінбеген
табысқа жатқызылады.
Аудитор ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды қысқа мерзімді
категориясына немесе, керісінше, қысқа мерзімді категориясынан ұзақ
мерзімдіге ауыстыруға ерекше көңілді бөлуі керек, соның ішінде,
категориядан категорияға ауыстыру процессінің дұрыс болуын тексеруі керек.
Келесі түрдегі инвестициядан түсетін табыстың дұрыс есептелуін
тексеруі қажет:
- процент, роялти, дивиденд, жалгерлік төлемдер,
- қысқа мерзімді инвестицияларды есептен шығарудан болатын қаржылық
нәтижелері,
- қысқа мерзімді инветициялар бойынша өткізілмеген (жүзеге асырырылмаған)
табыстар, зияндар,
- сатып алудың және ағымдағы құнның ең төмен бағасын қолданумен
байланысты инвестицияның құның төмендету,
- ұзақ мерзімді инвестицияның құнын төмендету,
- ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияның құнының орнына келмейтіндей
төмендеуі.
Инвестиция аудитінің бір бағыты болып нақты инвестицияларды,
яғни негізгі капиталға салымдарды тексеру табылады (негізгі құралдар,
материалды қорлар және т.б.). Бұл жерде олардың активті бөлігіне үлкен
көңіл бөлу керек, олар салымдардың тиімділігін жоғары дәрежеде жоғарлатады,
себібі өндірістің материалды игіліктерін тауарларды жасауға қатысады және
т.б. Сонымен қатар, ꗬÁ䀵Йዸ¿ကႺ
橢橢㋏㋏Й됻墭墭姬Ǻ
-----------------------
ˆȲȲȲȲ;;;݂豊豊豊8貂,貮Μ݂˗IJ遖遬"邎邎邎靽靽靽Ⱦ[?]ɀɀ
ɀɀɀɀ$Љɒٛɤ-;靽霟^靽靽靽ɤкациялы
емес басшылықпен,
▪ есеиің және аудиттің нашар ұйымдастырылуымен,
▪ валюта бағамының өзгерісімен,
▪ пайыздың ставкалардың өзгерісімен,
▪ қысқа мерзімді несиелерді тартудың қиыншылықтарымен,
▪ төтенше жағдайлардың тәуекелділігімен,
▪ саяси тәуекелділігімен.
Инвестициялаудың объектісін зерттеу кезіндегі мүмкін болатын
техника-экономикалық есептеулердің мысалын келтірейік.
Инвестициялар бойынша болуы тиісті проводкалардың дұрыстығы
тексеріледі. Салымдарды салу жолымен еншілес, тәуелді және бірлесіп
бақыланатын серіктестіктерге инвестициялар жасалды:
Ақша соммасы – Дт 141-144 Кт 441, 451, 431
Дайын өнімнің тауарларына – Дт 141-144 Кт 701, 702
Материалды емес активтер – Дт 141-144 Кт 721
Негізгі құралдар – дт 141-144 Кт 722
▪ дивидендтер инвестицияны ұлғайтуға бағытталды - Дт 141-144 Кт 709
▪ шығындар инвестицияны азайтуға бағытталды – Дт 821 Кт 141-144
▪ қайта бағалау жүзеге асырылды
▪ қосымша бағаланды – Дт 141-144 Кт 542,
▪ бағасы төмендетілді – Дт 541 Кт 141-144
▪ қайта бағалаудан жетіспейтін сомма зиянға жатқызылды – Дт 821, Кт 141-
144 және т.б.
1.4 Тауарлы-материалды қорлардың есебі, талдауы және аудиті.
Тауарлы-материалдық қорлар субъектінің айналымдық қорының негізгі
бөлігі болып табылады. Оның құрамына материалдар, аяқталмаған өндіріс,
тауарлар кіреді. Нарықтық экономика жағдайында айналымдық қордың
айналымдылығын жоғарлату оның маңызды және нақты көрсеткіші болып табылады.
Өнімнің өзіндік құнында материалдардың үлес салмағы өнеркәсіптерде 70пайыз,
ал тоқыма және химиялық өнеркәсіптерде 85 пайызға жетеді.
Өндіріс процессінде еңбек заттары өндіріс қорлары ретінде қатысып,
жаңа қалыптасқан өнімге өзінің құнын толық беріп отырады. Олар бұл процесте
толық қолданыла отырып, жаңа өнімнің материалдық негізін құрайды.
Тауарлы-материалдық қорлар есебінің жалпы принциптері бухгалтерлік
есептің №7 Тауарлы-материалдық қорлар есебі стандарты негізінде
ұйымдастырылып, мұнда есептің негізгі бағыттары көрсетілген.
- тауарлы-материалды қорлардың есебі;
- тауарлы-материалды қорлардың өзіндік құны және бағалануы;
- шығындардың есептелуі;
- есеп берудегі айқындама.
Тауарлы-материалды қорлар – бұл ағымдағы активтер: шикізат пен
материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар, орағыш бұйымдар,
конструкциялар мен бөлшектер, отын, ыдыс және ыдыс материалдары, қосалқы
бөлшектер, басқа да материалдар, қайта өнделуге жіберілген материалдар,
құрылыс материалдары, және басқалдары, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім,
тауарлар субъектінің қызметі барысында сатуға арналған тауарлар.
Тауарлы-материалды қорлар есебінің негізгі міндеттері:
- операциялардың құжаттарда уақытылы және дұрыс көрсетілуі,
материалдардың түсуі мен босатылуы, дайындалуы бойынша шынайы,
мәліметтермен қамтамасыз ету;
- материалдардың сақталу орындарында және барлық қозғалыс
кезеңдерінде сақталуын бақылау;
- қордың бекітілген нормасының сақталуын бақылау;
- қажет емес және артық материалдарды анықтап, олардың өткізілуін
бақылау;
- өндірісте материалдардың қолданылуын жүйелі бақылау;
- дайындалған қорлардың нақты өзіндік құнын және көлік дайындау
шығындарын дұрыс және уақытылы анықтау;
- көлік дайындау шығындарының өндірістің өзіндік құнына дұрыс
аударылуын бақылау;
- тауарлы-материалды қорлар бойынша субъектінің есептік саясатының
сақталуын және дұрыс қалыптасуын бақылау.
Жабдықтау және қойма шаруашылығының, салмақ өлшеу шаруашылығының
дұрыс ұйымдастырылуы үшін әр қоймаға бұйрықпен материалды-жауапты тұлға
белгіленеді, материалды жауапкершілік туралы келісім-шарт түзіледі.
Қоймалар тура таразылармен, өлшеу приборларымен, өлшеу ыдыстарымен
қамтамасыз етілуі тиісті. Цех қоймаларынан материалдарды талап етуге құқы
бар тұлғалардың тізімі бұйрықпен бекітіледі. Материалдар орталықтандырылып,
базистік қоймалардан цехтық қоймаларға немесе тіке жұмыс орнына графикке
сай жеткізілуі мүмкін. Мұндай жағдайда график бойынша материалдардың
уақытылы жеткізілуіне және сақталынуына жауапты тұлғаларды тиянақтау керек.
Тауарлы-материалды қорларды сипаттауға арналған алғашқы есеп
құжаттары негізінен кіріс және шығыс, ал толтыру әдісі бойынша есептеу
техникасының көмегімен және қолмен толтыру болып бөлінеді. Толтырылатын
құжаттар мен олардың құжат айналымы данасының санын субъектінің өзінің
сипатына, өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктеріне, материалдық-техникалық
жабдықталуына және есепті ұйымдастыру жүйесіне байланысты бекітеді.
Тауарлы-материалды қорлар негізінен алдын-ала түзілген жеткізіп беру
туралы келісім-шартына сай түседі. Қолданылатын келісім-шарттардың формасы
стандартты болып табылады, онда келісім-шарттың заты, төлеу тәртібі,
келісімнің бағасы және жалпы соммасы, жабдықтаудың мерзімі және шарттары,
тауардың сапасы, сапасы және саны бойынша талаптары, маркировкасы,
санкциялар және келісім-шарттың қызмет ету мерзімі, форс-мажор,
келіспеушіліктерді шешу тәртібі, басқа да шарттары, заңды тұлғалардың
реквизиттері және мекен-жайы және сатылынып алынатын тауарлардың
спецификациясы көрсетіледі.
Тауарлы-материалды қорлардың түсуін бірінші кезекте маркетингтік
қызмет бақылайды. Олар келісім-шарттардағы барлық жағдайлардың орындалуын
бақылау керек, материалдың сапасы және жетіспеушілігі бойынша ауытқулар
анықталса, оларға талап қояды.
Өндіріс қорларының шығысы мен түсімі бойынша жасалатын алғашқы
құжаттар материалдық есепті ұйымдастырудың негізі болып табылады. Тікелей
алғашқы құжаттардың көмегімен ТМҚ тиімді пайдалануын және және сақталуын,
қозғалысын алдын-ала, ағымдағы және болашақтағы бақылануын жүзеге асырады.
Есепті тиімді ұйымдастыру ісінде қордың материалдарға номенклатуралық
көрсеткіш беріледі.
Әрбір атаулары, сорттары бойынша шартты сандық белгілер –
номенклатуралық нөмірі беріледі, содан соң барлық құжаттарда ТМҚ-дың бары
мен қозғалысы бойынша берілген нөмірі қойылады.
ТМҚ-ды жабдықтаушылардың қоймасынан алғанда алушы-кәсіпорын
өздерінің жауапты тұлғалары арқылы жүзеге асырады. Оған сенімхат беріледі.
Сенімхатты бухгалтерия рәсімдеп, алушының қолын қойғызып, қолхат алу арқылы
береді. Сенімхаттар арнайы журналда тіркеледі.
Жабдықтаушылар ТМҚ босатқан кезде, әрбір жіберілген бөлігіне үш
данада наклодной жазып береді, онда сенімхаттың нөмірі, күні көрсетіледі.
Оның біріншісі ТМҚ алушысына, екіншісі жіберушінің өзінде қалады, оны ол
алдағы кезеңде жіберілетін ТМҚ-ды баылау жасау үшін пайдаланады. Ал
үшіншісі бухгалтерияға беріледі. ТМҚ босатып біткен соң, ең соңғы
партиясының құжаттарымен бірге сенімхатын да бухгалтериға тапсырады.
ТМҚ-ды кіріске алуға мына құжаттар негіз болады:
- шот-фактура, онда: қатар нөмірі мен күні, атауы және жабдықтау
нөмірі, әкелінген ТМҚ атаулары мен саны, құны, акцизделетін ТМҚ сомасы
т.б.;
- тауарлы-транспортттық наклодной;
-тауарды қабылдап алған материалды жауапты тұлғаның жазған
наклоднойы мен құжаттары, атап айтқанда:
1) Кіріс ордері – жабдықтаушылардан түскен қорларды есепке алу үшін
қолданады, ол бір данада және ол жауапты тұлғадан материалдар қоймаға келіп
түскен кезде толырылады;
2) Материалдарды қабылдау туралы акті – Жабдықтаушылардың ілеспе
құжаттарындағы мәліметтерді сандық және сапалық айырмашылықтары бар
босалқыларды қабылдау кезінде қолданылады; сондай-ақ құжаттарсыз түскен
материалдарды қабылдаған кезде де. Қабылдау комиссиясы міндеттңі түрде
материалдық жауапты тұлғаның, жіберуші өкілінің немесе мүдделі емес мекеме
өкілінің қатысумен актіні 2 данада етіп жасайды;
3) Материалдық құндылықтардың өндірісте дайындалған және сақталған
кезінде жетіспеушілігі мен жоғалуы туралы акітісі;
4) Табиғи шығын нормаларына сай материалдардың жоғалуы туралы
актісі;
5) Материалдардың (тауарлардың) бүлінуі, сынуы, қирауы туралы
актісі.
ТМҚ-ды босатқан кезде рәсімделетін құжаттар. Кәсіпорынның қоймасынан
материалдар өнімді әзірлеуге және басқа да шаруашылық қажеттілігі үшін
цехтарға, сондай-ақ сыртқа өңдегу немесе артығын сатуға босатқан кезде
пайдаланылады.
ТМҚ цехтан цехқа берісе, онда оны өндірістің ішіндегі қозғалысы деп
санайды, ал егер де орталық қоймадан цех қоймасына берілсе, онда ол өндіріс
шығыны ретінде танылады.
Материалдардың шығыны келесі құжаттармен рәсімделеді:
1) Лимиттік – жинақтама карта;
2) Материалдарды айырбастауға (қосымша босатуға) арналған талап-
актісі;
3) Материалдарды босатуға (ішкі орын ауыстыруға) арналған талап
наклоднойы.
Оның негізгі сипаты келесідей:
Бұл әдіс кезінде материалдық қорлардың құны – ай басындағы қалдық
құнына ай бойындағы келіп түскен құндылықтарын қосып есептелінген орташа
бағасы түсіндіріледі.
Бұл әдісті есептеуді математикалық формуласы келесідей:
Орташа құн = (м.қ. + (алын.
Км.қ. + Калын.
Мұндағы:
(м.қ.- есепті кезеңннің басындағы қалған материалдардың қалдық құны;
Км.қ.- есепті кезеңннің басындағы қалған материалдардың қалдық
саны;
(алын – алынған материалдардың құны;
Калын – алынған материалдардың саны.
ТМҚ-ды аудиторлық тексерудің бағдарламасы.
№ Аудит процедурасы Ақпарат көзі
1 Баланс көрсеткіштерін Бас кітап Бухгалтерлік баланс, 20
мәліметтерімен сай болуын тексеру Материалдар шоттар бөлімшесі
бойынша Бас кітап.
2 ТМҚ-дың аналитикалық және Бас кітап, №6,7,10 журнал-ордер
синтетикалық дұрыс есебін жүргізуді және басқа да есеп регистірлері
тексеру
3 ТМҚ бар болуын және сақталуын Материалды жауапты тұлғалармен
тексеру, олардың түгенделуінің келісім-шарттар, бастапқы
уақыттылығы, және толықтылығын құжаттар, қойма есебінің
тексеру карточкалары, түгендеу
актілері, түгендеу тізімдері,
салыстыру ведомостері
4 Қойма есебін тексеру, ТМҚ қозғалысы бастапқы құжаттар, қойма
бойынша бастапқы құжаттарды және есебінің карточкалары,
соңғы есеп мерзіміне шаруашылық материалдардың қозғалысы
субъектінің өндірістік қорлармен бойынша ведомостісі және т.б.
қамтамасыз болуын тексеру
5 Түскен материалдарды толық және Бастапқы құжаттар, қойма
уақытылы кіріске алынуын және осы есебінің карточкалары,
кезде туындайтын бухгалтерлік материалдардың қозғалысы
жазбалардың дұрыс болуын тексереді бойынша ведомостісі, №1-10
журнал-ордерлер, Бас кітап және
т.б.
6 Дайын өнімді дайындау үшін өндірістікБастапқы құжаттар,
қорларды босату бойынша материалдардың қозғалысы
операциялардың негізділігін тексеру, бойынша ведомостісі, №10
және бухгалтерлік есеп шоттарында журнал-ордер, Бас кітап және
оларды дұрыс бейнеленуін тексеру т.б.
7 Тауарлы-материалдық қорларды Есеп саясаты бойынша бұйрық,
бағалаудың әдісін анықтау материалдардың қозғалысы
бойынша ведомостісі, №10, 6
журнал-ордер
8 Материалдық құндылықтарды сырттағы Келісім-шарттар, калькуляция,
шаруашылық субъектілерге өткізумен сенім-хаттар, тауарлы-көліктік
және өңдеуге жіберумен байланысты наклоднойлар, қабылдау туралы
операциялар бойынша бухгалтерлік актісі, кіріс ордерлер және
жазбаларды жүзеге асыру және құжаттықт.б.
рәсімдеудің дұрыстығын тексеру
9 Актілерді зерттеу, әкімшіліктің Материалдарды есептен шығару
шешімдерін және материалдық туралы әкімшіліктің шешімдері
құндылықтарды, олардың бұзылу және және актілері, түгендеу
бағалардың төмендеуі нәтижесінде актілері, нарықтық бағалар және
орнатылған табиғи зиян нормасынан асасатып алу бағалары жөнінде
жетіспеушіліктерді есептен шығарудың мәліметтер
басқа құжаттарын тексеру
1.5 Ақша құралдарының есебі, талдауы және аудиті.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын банкі
мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша
төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда
ҚР ҰБ нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді
жүзеге асырады.
Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір шаруашылық
жүргізуші субъектінің кассасы болады.
Кассир-материалды жауапты тұлға. Ол касса опреацияларын жүргізу
тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке
дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасаланыды. Егер еңбек ақы мен басқа
да төлемдерді беру үшін субъект басшысының жазбаша бұйрығы бойынша басқа да
алымдар тартылатын болса, онда бұлардың материалдық толық жеке дара
жауапкершілігі туралы олармен де шарт жасалынады.
Кассадағы операциялар есебі 45- кассадағы қолма-қол ақша
бөлімшесінің активті жинақтаушы шоттарында:
451- кассадағы ұлттық валюта түрінде қолма-қол ақша және 452-
кассадағы шетел валюта түрінде қолма-қол ақша шоттарында жүргізіледі.
Кассадағы ұлттық валюта түрінде қолма-қол ақшаның есебі ҚР ҰБ-нің
бекіткен кассалық операциялардың жүргізу тәртібіне сай жүргізіледі.
Кассаға ақша қабылдау кассаның кіріс ордерлері бойынша жүзеге
асырылады, оған бас бузгалтер мен кассир қол қояды. Кассаға ақша салған
жеке нгемесе заңды тұлғаларға бас бухгалтер мен кассир қол қойған ақшаны
қабылдағаны туралы түбіртек беріледі. Төлемдерге ақшаны қабылдаған кезде
кассир Төлем таңбаларын анықтау тәртібін басшылыққа алуға міндетті.
Кассаға қабылданған теңге соммасы жазумен жазылады, тиын сандармен
жазылады.
Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерлерімен немесе басшы мен бас
бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген төлем тізімдемелерімен ақша
беруге жазылған өтінішпен, шоттармен және басқа да құжаттармен рәсімделеді.
Егер касса шығыс ордерлеріне қоса тіркелген құжаттарда субъект басшысының
рұқсат берілген қолы болса, ордерне оның қол қоюы міндетті емес. Жекелеген
адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша берген кезде кассир алушының төл
құжатын немесе жеке басының куәлігін көрсетуді талап етеді. Оның атауы мен
нөмірін, оны кімнің және қашан бергенін көрсетеді. Алушы касса ордеріне қол
қояды және алған сомасын: теңгені – жазумен, тиынды – сандармен көрсетеді.
Жазылған касса ордерлері немесе орнына жүретін құжаттар шығыс және
кіріс құжаттарын тіркеу журналында тіркеледі. Ол кіріс және шығыс
құжаттарына жеке ашылады. Оларда келесілер көрсетіледі: кіріс және шығыс
ордерінің толтырылған күні мен нөмірі, кассаға түскен немесе жұмсалған
ақшалардың нысаналы мақсаты көрсетіледі.
Касса ордерлері бойынша ақшаны қабылдау мен беру тек оны рәсімдеу
күнінде ғана жүзеге асырылады. Операциялар жүргізіліп болғаннан кейін оған
кассир қол қояды, ал оған тіркелген қосымша құжаттарға штамп басылады және
жазумен: күнін, айы мен жылын көрсете отырып Алынды немесе Төленді деп
белгі соғады.
Касса операцияларының есебін кассир Касса кітабында жүргізеді, ол
нөмірленуге, тігілуге және оған сүргі салынуға тиіс: ондағы парақтар санын
басшы мен бас бухгалтер қол қойып куәландырады.
Банкі шоттар теңгемен де, шетелдік валютасымен де ашылуы мүмкін.
Банк келісім бойынша ағымдағы немесе корреспонденттік шоттарын ашқан кезде,
шот иесінің пайдасына келіп түсетін ақшаны қабылдауы, оның өзіне немесе
үшінші тараптарға тиесілі ақша соммаларын аудару (беру) жөніндегі ұйғарымын
орындаудыжәне басқа да қызмет түрлерін көрсетуді өз міндетіне алады.
Есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 441 Есеп айырысу
шотындағы қолма-қол шотында жүргізіледі. Субъектілер шоттары бойынша банк
екі дана етіп бет есебін ашады. Бірінші дана бет есептің көшірмесі болып
табылады және ол бастапқы құжаттармен бірге шаруашылық жүргізуші субъектіге
беріледі, екіншісі – бет есебі болып табылады.
Есеп айрысу және басқа да шоттарды рәсімдеу үшін банкте келесі
құжаттар пайдаланылады.
Қолма-қол ақша жарнасына берілетін хабарлама. Шот иесінің банктегі
шотына қосып есептеу үшін түсім қаражаттарын және қолма-қол ақшамен
салынатын басқа да сомаларды банкке қабылдау жөніндегі бұйрығы. Хабарлама
сиямен бір дана етіп жазылады; қабылданған бақшаға банк түбіртек береді
және ол кассаның шығыс ордеріне қоса тіркеледі.
Валюта шоттары бойынша операциялардың есебі 431 – Ел ішіндегі
валюталық шоттардағы қолма-қол ақша және 432 – Шет елдердегі валюталық
шоттағы қолма-қол ақша - шоттарында жүргізіледі.
КиТ Со ЖШС банктегі ақша қаражаттарының есебі Банк-Клиент деп
аталатын жүйе арқылы жүзеге асырылады. Бұл өте ыңғайлы бағдарлама болып
табылады. Ол арқылы олар күнделікті банктік операцияларды жүзеге асыра
алады, өздерінің бет шоттарындағы ақша қаражаттарының қозғалысын бақылай
алады, валюта бағанының өзгеруін бақылай алады. КиТ Со ЖШС ҚР-ның ірі
банктерінің басым бөлігімен қызмет атқарады, оның ішінде: АТФ, БТА және
Халық банкі негізгілері болып табылады.
Ақша құралдарын тексерудің бағдарламасы:
№ Аудит процедурасы Ақпарат көздері
1 Бас кітап мәліметтеріне Баланс, 401-403, 411, 421-424, 431-434,
баланс көрсеткіштерінің сай441, 451-452 шоттары бойынша Бас кітап
болуын тексеру
2 Синтетикалық және 401-403, 411, 421-424, 431-434, 441,
аналитикалық есебінің дұрыс451-452 шоттары бойынша Бас кітап, №1, 2, 3
жүргізілуін тексеру ж-о-ге № 1,2,3 ведомостер, Касса кітабы,
кіріс және шығыс құжаттарын тіркеу журналы,
кассирмен берілген және алынған ақшаларды
есепке алу кітабы, бастапқы құжаттар,
3 Кассаны түгендеу және Кассир және тұрақты қызмет ететін
кассалық операцияларды комиссияны тағайындау жөніндегі басшының
тексеру бұйрықтары, жеке материалдық жауапкершілік
туралы келісім-шарт, кассаны түгендеу
актісі, кіріс және шығыс ордерлер, Касса
кітабы, кіріс және шығыс құжаттарын тіркеу
журналы, кассирмен берілген және алынған
ақшаларды есепке алу кітабы, аванстық есеп
берулер, №1 ж-о, №1 ведомос, Бас кітап
4 Банктік операцияларды Банк көшірмелері, бастапқы құжаттар, чек
тексеру кітапшалары, 401-403, 411, 421-424,
431-434, 441, 451-452 шоттары бойынша Бас
кітап, №1, 2, 3 ж-о-ге № 1,2,3 ведомостер
5 Есептесулердің аккредитвті
формаларының қолданудың,
тәуелсіз балансқа
шығарылмаған құрылымды
бөлімшелерге ағымдағы
шоттарды ашудың заңдылығын
және дұрыстылығын тексеру
6 Жолдағы ақшалардың №3 ж-о, №3 ж-о-ге №1 ведомостісі, 411
соммалардың шынайлығын Жолдағы ақша құралдары шоты бойынша Бас
тексеру кітап
1.6 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың есебі, аудиті және
талдауы.
Жабдықтаушылармен және сатып алушылармен есеп айырысулар қысқа және
ұзақ мерзімді дебиторлық және кредиторлық қарыздардың туындауына алып
келеді. Айтылып кеткендей, бұл қарыздар жұмысты орындау немесе қызметті
көрсету, тауарларды жөнелту және қабылдап алу датасының және төлеу
датасының уақытының сай келмеуінен пайда болады. Дебиторлық және
кредиторлық қарыздар кәсіпорынның сәйкесінше құқығын және міндетін
көрсетеді, яғни қарызды талап ету немесе өтеу құқығын көрсетеді Кредиторлар
– заңды және жеке тұлғалар, кәсіпорын олардың алдында белгілі бір қарызға
ие. Бұндай қарыздың соммасы кредиторлық деп аталады, және ол қарыздың пайда
болу уақытынан кейін белгілі бір периодынан кейін жабылатын бір
кәсіпорынның басқа кәсіпорынға қарызы туындаған кезде пайда болады.
Кредиторлық қарыздың бар болуы қаржы-шаруашылық қызметінде
кәсіпорынның меншігінде емес бірақ әртүрлі себептермен оның айналысындағы
құралдардың бар болуын білдіреді.
Дебиторлық қарыз қызмет көрсетілді, тауар жөнелтілді, жұмыс
орындалды, бірақ сатып алушымен әлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Казойлсервис ЖШС-нің қаржылық есебі.
1. Шаруашылық субъектінің меншікті капиталының есебі.
2. Негізгі құралдардың және материалды емес активтердің есебі.
3. Тауарлы-материалдық құлндылықтар қорларының есебі.
4. Ақша құралдарының есебі.
5. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың есебі.
6. Еңбек ақының және оның төлемінің есебі.
7. Қаржылық есеп беру: оны дайындаудың әдісі және тәжірибесі.
2. Казойлсервис ЖШС-нің басқару есебі.
2.1 Өндіріс шығындарының есебі.
1. Казойлсервис ЖШС-нің қаржылық есебі.
1.1 Шаруашылық субъектінің меншікті капиталының есебі.
Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметі бастауды қамтамасыз ету үшін
жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салынатын
салымдары, ақша да, бағалы қағаздар да, мүлік те, мүліктік құқықтық та
және басқа да мүліктер (интеллектуалдық қызметтің нәтижесінде берілген
құқын да алғанда) болуы мүмкін.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарлық капиталына натуралды
нысанда салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшылардың келісімі бойынша
немесе барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік
құқығы ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы
жиырма мың айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек, бірақ сол бағалауды
тәуелсіз эксперт (бағалаушы) қуаттауы керек.
Қосымша және жауапкершілігі шектелген серкітестіктердің жарғылық
капиталының бастапқы мөлшері құрылтайшылардың салым сомасына тең болады
және құжаттарын мемлекеттік тіркеудің өту үшін берген күнінде, оның мөлшері
жүз айлық есепті көрсеткішпен кем болмауы керек.
Аталған серіктестіктердің тіркеуге дейін өздерінің жарғылық
капиталының жалпы сомасының 25 пайыз мөлшерінде соманы төлеуге міндетті.
Бірақ ол жарғылық капиталының минималды сомасынан кем болмауы керек. Жалпы
жиналыстың шешімімен бекітілген мерзімде серіктестіктердің барлық
қатысушылары жарғылық капиталына берешегін толығымен өтеуі тиіс.
Серіктестіктердің қатысушысымен мүшеліктен шығып кетсе, онда оның үлесін
үшінші тұлға сатып алуы мүмкін, ол кезде жарғылық капиталдың сомасы
өзгермейді, тек қатысушылардың құрамында ғана өзгерістер болады.
Егер де соған байланысты қатысушылар шығып кетсе, онда соған
байланысты жарғылық капитал да азаяды, демек: 503 шоты дебеттеледі, 441,
451, 101-103, 106, 121-125, 201-206, 221, 222 шоттары кредиттеледі.
50-ші Жарғылық капитал бөлімшесінің шоттары бойынша қалдығы, оның
құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғылық капиталының мөлшеріне сай келуі
тиісті. 50-ші Жарғылық капитал бөлімшесінің шоттары бойынша жазу жарғылық
капиталының белгіленген тәртібі бойынша жүреді, және олардың ұлғайған
немесе агзайған жағдайында құрылтай құжаттарында да тиісті өзгерістер
енгізеді.
Резервті капитал – акционерлерлік қоғамның және басқа да
тараптардың таза табысының есебінен қалыптасатын меншік капиталының бір
бөлігі. Резервтік капитал субъектінің негізгі (оперативтік) қызметінен
алынған зияндарын жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда,
дивидендтерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталды құрау және оны
пайдалану құрылтайлық құжаттармен және қолданыстағы заңдармен анықталады.
Резервтік капитал жарлық капиталымен және басқа да қаражаттарымен бірге
бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және олар кәсіпорынның
меншік капиталы болып табылады.
Қосымша төленген капитал дегеніміз – акционерлік қоғам өз
акцияларын олардың атаулы (номиналды) бағасынан жоғары бағаға сату
нәтижесінде түскен сомасы (эмиссиялық табысы). Мұндай капиталдың (табыстың)
есебі 531-ші Қосымша төленген капитал шотында жүргізіледі.
Өз меншігіндегі акцияларды сатқанда 531 шоты кредиттіліп, мына
шоттар дебеттеледі: 431, 432, 441, 451, 452.
Сатылған акциялар бойынша шоттарды төлеуге ұсынған кезде сатылған
акциялардың тұрақты құны 334 – шоттың дебеті мен 723-шоттың кредиті бойынша
көрсетіледі.
Қосымша төленбеген капиталдың есебі үшін 54-ші Қосымша төленбеген
капитал бөлімшесінің шоттары арналған.
Меншікті капитал отандық бухгалтерлік есептің салыстырмалы жаңа
объектілердің бірі болып табылады, сәйкесінше аудиттін де.
Меншікті капиталдың аудитін жүзеге асыру үшін төмендегі келтірілген
аудиторлық тексеру бағдарламасын ұсынуға болады.
Жарғылық капиталдың аудиторлық тексеру бағдарламасы.
№ Аудит процедурасы Ақпарат көздері
1 2 3
1 Баланс мәліметтерінің Бас кітап Баланс, 501, 502, 503, 511, 521
жазбаларына сай болуын тексеру шоттары бойынша Бас кітап
2 Синтетикалық және аналитикалық Бас кітап, №13 журнал –ордер,
есептің дұрыс жүргізілуін тексеру акционерлер реестрі, құрылтайшылық
құжаттар, негізгі құралдарды және
материалдық емес активтерді
қабылдау-тапсыру актісі, төлем
тапсырмасы, кіріс кассалық ордер
3 Жарғылық капиталдың қалыптасуының Әрекеттегі заңдылық, құрылтайшылық
дұрыстығын тексеру құжаттар, бухгалтерлік анықтамалар
4 Қатысушылардың жарналарын негізгі құралдарды және материалдық
(салымдарын) кіріске алынуын емес активтерді қабылдау-тапсыру
толықтылығын және уақыттылығын актісі, тауарлы-материалдық
тексеру құндылықтарды қабылдау-тапсыру
актісі, наклоднойлар, төлем
тапсырмасы, кіріс кассалық ордер ,
бухгалтерлік есептің шотындағы
жазбалары және т.б.
5 Жарғылық капиталдың өзгеруінің Акционерлер және құрылтайшылардың
негізділігін және оларды (қатысушылардың) жалпы жиналысының
құрылтайшылық құжаттарға уақыттылышешімдерінің хаттамалары,
енгізілуін тексеру эмиссиялардың проспекті
6 Мүлікті және субъектінің жарғылық Түгендеу актісі, салыстыру
капиталына салым ретінде ведомостері, түгендеу описі
енгізілген мүліктік құқықтарының
түгенделуі
7 Әрекеттігі заңдылықпен салыстыру Аудитордың тұжырымы
бойынша жарғылық капиталының
есебіндегі анықталған ауытқуларды
жою бойынша ұсыныстарды дайындау
және дәлелдеу
1.2 Негізгі құралдардың және материалды емес активтердің есебі.
Өзінің іс-әрекетін жүзеге асыру үшін кәсіпорындарында,
бухгалтерлік есептің жеке объектіне бөлінген, негізгі құралдар деп
аталатын, қажетті еңбек құралдары болуы керек.
Еңбек құралдары, еңбек құралдарының кейбір түрлерін бухгалтерлік
есеп стандарттарын енгізгенге дейін Қазақстан Республикасындағы негізгі
құралдарға жатқызылатын 6 БЕС сай, 01.01.97 жылы енгізілген, негізгі
құралдар құнымен шектеледі және келесі нұсқамен анықталады: негізі
құралдар – материалдық өндірісте және қндірістік емес ортада ұзақ мерзім
уақытында (бір жылдан көп) әрекет ететін материалды активтер.
Өндіріс процесінде көп рет қолдану, ұзақ мерзімді уақытта бастапқы
түрін сақтау (табиғи – заттай түрі) негізгі құралдардың ерекшелігі болып
табылады. Өндіріс процессі және сыртқы орта әсерлерінен бірте-бірте тозады
және белгіленген нормалар бойынша амортизацияны есептеу жолымен қызметінің
нормативті мерзімі бойында бастапқы құнын өнідіріс шығындарына өткізеді.
Негізгі құралдар кәсіпорынның материалды-техникалық базасын құрай отырып,
өндірістік потенциалдың маңызды элементі болып табылады. Сондықтан
кәсіпорынның шаруашылық қызметінің тиімділігін жоғарлатудың маңызды жағдайы
болып негізгі құралдардың сақтауын қамтамасыз ету және оларды рационалды
қолдану табылады.
Өндіріс прцесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар, т.б.) әсер ету жүзеге
асады және өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдық, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші і – қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар – тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Ол ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын үй-коммуналдық,
денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге
арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді. Қарастырылып жатқан кәсіпорында негізгі құралдар жалға алынбайды
және берілмейді.
Негізгі құралдардың құрамына келесілер жатады:
Жер – субъект меншігіне сатып алынған жердің көлемі мен құны.
Жерге меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек.
Машиналар мен жабдықтар – күш беретін машиналар мен жабдықтар;
жұмысшы машиналар мен жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа
мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құрпалдарды,
соған тиісті заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда,
мүліктік объекті болып саналады.
Ғимараттар мен қондырғылар – еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ
белгілі бір қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға
арналған инженерлік-құрылыс объектілері және электр, жылу немесе
механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері,
трансмиссиялары, құбырлары).
Басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі және
басқа да салымдар.
Амортизацияланған құн – негізгі құралдардың бастапқы және
болжанған жою құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде
амортизациялық жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне
субъектінің шығысы ретінде таратылады.
Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп
түсуін, кәсіпорын ішінде орын ауыстыруы және шығуын, дұрыс құжаттық
рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың
материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды
пайдаланылуын бақылайды; негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, сондай-ақ есептелген амортизация
сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор қайтарымын
анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістереінің
тиімділігін; негізгі құралдарды жһндеу бойынша шығындардың сенімді есебін;
негізгі құраолдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгелінде жасауын және
олардың нәтижесін есепте көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың
басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуін қамтамсыз ету керек.
Негізгі құралдардың тозуын және амортизациясын есептеу.
Негізгі құралдар өндіріс процесіне қатысумен, жылдар мерзімінің
әсерімен, табиғат күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп
тозады. Тозудың екі түрі бар: табиғи және сапалы (моральдық) (заман
талабына сай келмеуі).
Негізгі құралдардың амортизациясының есептеудің әртүрлі әдістері
бар. Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сай
дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі
бойынша жасалынады, олар:
- құнын бірқалыпты (түзу сызықты) жолмен есептен шығару;
- құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорцианлды (немесе пара-
пар) етіп есептен шығару (өндірістік тәсіл);
- жеделдетіп есептен шығару;
- қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
- құнын сандардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік әдіс) есептен
шығару.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу
сызықты) жолмен есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету
мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл
әдіс негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына
байланысты болып келеді.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу
сызықты) жолмен есептеу әдісі мына формула бойынша есептелінеді:
Бастақы құн – жойылу құны
Пайдалану мерзімі
Амортизацияны (тозуды) орындалған жұмыстардың көлеміне
пропорционалды түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсіл) негізгі құраолдардың
тозуы тек олардың пайдалану дәрежесі болып табылады және оны есептеу
процессінде уақыт кесіндісі ешқандай рөл атқармайды.
Ол келесі формуламен есептелінеді:
Бастапқы құн – жойылу құны .
Орындалатын жұмыстың болжамды мөлшері.
Амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдітілген әдістері:
А) Кумулятивтік әдісі – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу
деген мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосудың көмегімен тозудың сомасы
есептелінеді, демек объектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу
арқылы анықталады.
Ә) Азайып отыратын қалдық әдісі – Бұл әдіс те кумулятивтік әдістің
принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын
қолдану арқылы азайып отырған қалдық әдісі деп те атайды. Мысалы,
автокөлікті пайдалану мерзімі 5 жыл. Бірқалыпты үлестіру әдісінде
амортизациялау нормасы 20 пайыз болады (1005).
Екі еселенген нормасымен есептелініп, азайып отыратын қалдық
әдісінде амортизациялау нормасы 40 пайызға тең (20*2).
Іс-тәжірибе өткен кәсіпорында амортизацияны есептеудің бірқалыпты
әдісі қолданады, бас бухгалтердің орынбасарының түсіндіруі бойынша бұның
бірнеше қомақты себептері бар:
1) бұл әдіс ҚР-ның Салық кодексінің ережелеріне ең жақын
болып табылады, себебі онда амортизацияның шекті
нормалары көрсетіледі;
2) сатып алынатын негізгі құралдардың жиі жағдайда өте
қымбат болып табылады, сондықтан амортизацияны
есептеудің жеделтілген әдісін қолдану кәсіпорын үшін
қиынға түседі.
Негізгі құралдарды аудиторлық тексеру бағдарламасына қосылатын
сұрақтар шеңбері кең, бірақ олардың барлығы келесіге келтірілген бола
алады: негізгі құралдардың баланста көрсетілуінің дұрыстығын тексеру;
негізгі құралдардың болуын және сақталуын тексеру; негізгі құралдардың
классификасиясының дұрыстығын тексеру; негізгі құралдарды қабылдау, жөндеу,
шығару операциялары бойынша есепте толтырылуы және көрінуі; негізгі
құралдарды қабылдау және шығару операциялары бойынша кәсіпорынның салықтық
заңдылықты сақтау; негізгі құралдарды қолданудың тиімділігі мен техникалық
жағдайының талдауы.
Осы және басқа да мәселерді аудитор оқып біліп, оларға аудиторлық
қорытындының аналитикалық бөлімінде баға беру керек және бекітілген есеп
тәртіптерінен ауытқуларды жою бойынша ұсыныс айту керек.
Негізгі құралдарды түгендеу.
Аудитордың маңызды мәселесі негізгі құралдардың болуы мен
бүтіндігін бақылаудың қамтамасыз етілуін тексеру болып табылады. Аудитор
негізгі құралдардың сақталуын қамтамасыз ететін шаралар қабылданғанын
тексеру қажет. Ол үшін кәсіпорын басшысының бұйрығымен негізгі құралдардың
сақталуына материалды жауапты адамдар тағайындалғандығын; тағайындалған
тұлғарлармен олардың толық материалды жауапкершілігі туралы келісім-шарттар
жасалынғанын; негізгі құралдардың сатылуын қамтамасыз ету үшін жауапты
тұлғаларға жағдайлар жасалынғанын; негізгі құралдардың сақталуын тексеру
үшің басшының бұйырығымен түгендеу комиссиясы тағайындалғандығын; жылдық
бухгалтерлік есеп құру алдында негізгі құралдардың түгендеу жүргізіледі ме;
оның нәтижелері дұрыс толтырылады ма; негізгі құралдардың жетіспеушілігі
анықталғанда кәнілі адамға қандай шаралар қолданатынын анықтау қажет.
Аудитор әдіс арқылы кәсіпорын балансында есептелген негізгі қорлардың нақты
барын анықтау үшін бақылаушы түгендеу жүргізуге міндетті. Егер кәсіпорында
негізгі құралдар аз болса жаппай тексеру жүргізу керек. Бірақ, егер саны
көп болса, негізгі құралдар тобын бөліп алу керек.
Аудитор түгендеу тізімдерін толтыру сапасына назар аудару керек.
Объектілер туралы мәліметтер түгендеу карточкаларынан не өткен жылғы
материалдарынан түгендеу тізімдерінен көшірме салатын жағдайлар да
кездеседі. Негізгі құралдар объектілерін түгендеу процессінде жарамсыз
болып, шығарып тасталатын, ескерілмеген және өткізілетін артық машиналар
мен құрылғыларының анықталғандығын тексеру керек. Өткізуге немесе шығарып
тастауға жататын объектілерге жеке түгендеу тізімдері толтырылады.
Түгендеудің толықтығын тексеру үшін түгендеу тізімдерін берілгендерімен,
аналитикалық есеп көрсеткіштерімен салыстырылады. Түгендеудің барлық
материалдарын зерттеу негізінде өткізілген түгендеу сапасы туралы қорытынды
мен оны жақсарту бойынша ұсыныстар беріледі.
Негізгі құралдардың нақты бары мен сақталуын тексеруге кірісер
алдында аудитор негізгі құралдардың аналитикалық есебі жүргізілетінің
анықтап алу керек, яғни әрбір объектінің қорына жеке ашылатын түгендеу
карточкаларының барын және толтыруының дұрыстығын тексеру. Олар объектінің
техникалық және экономикалық сипатын, тұратын орнын, бастапқы бағалауды
және барлық бағалауды бекітеді. Осы жерде объектң сипатының өзгерісі де
көрсетіледі. Түгендеу карточкаларындағы мәліметтер алғашқы құжаттар
мәліметтерімен сай келуі керек. Сондықтан әрқашанда тұрған жерінде нақты
мәліметтің есепті мәліметтерімен сәйкестігін және негізгі құралдардың қалпы
тексеруге болады.
Аудитор мынаны есте сақтау керек: кез-келген кәсіпорын
ұйымдастырушылық формадағы есеп түрін қабылдаса, яғни бұл деген есеп
хабарларының аналитикалық және синтетикалық есептің әртүрлі регистірлерінің
үйлесімділігі, олардың байланысын және олардағы жазулардың реттілігін
өңдеудің процессі. Негізгі құралдардың қозғалысы бойынша операциялар
алғашқы есепті құжаттардың бір қатар: негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру
актісі (үлгі -1); жөнделген, жаңартылған және модернизацияланған
объектілерді қабылдау-тапсыру актісі (үлгі-2); негізгі құралдарды есептен
шығару актісі (үлгі - 3); автокөлік құралдарын есептен шығару актісі (үлгі
-4); негізгі құралдарды түгендеу карточкасы (үлгі -6); негізгі құралдарды
есебін түгендеу тізімі (үлгі -10); негізгі құралдардың қозғласының
карточкасы (үлгі -12); жалға алынған негізгі құралдар есебінің карточкасы
(үлгі – 12а).
Аудитор барлық реквизиттерді толтырудың бекітілген ережелеріне сай
алғашқы құжаттардың толтырылуын тексеру керек. Ол толтыруға жауапты
адамдардың қолына көңіл аудару керек.
Анықталған жетіспеушіліктер аудитордың қорытындысына анықталған
бұзушылық фактілерінің нұсқауларымен көрсетілуі керек. Қажет болған
жағдайда қайта тексеру жүргізуге болады. Аудитор эксплуатацияға жіберілген
негізгі құралдардың уақытылы тапсырылуына көңіл аудару керек. Жеке
кәсіпорындарда бұл актілер толтырылмайды немесе ұсынылған талаптардан
ауытқулармен толтырылады.
Тәжірибеде негізгі құралдардың жылжуы бойынша еркін түрдегі
құжаттардың операцияларын толтыру сияқты қателер жиі кездеседі. Негізгі
құралдардың келіп түсуі бойынша техникалық паспорттар, негізгі құралдарды
есепке алу карточкаларындағы объектілердің мінездемесінің жазуы бойынша
алғашқы құжаттар негізді мыналардың дұрысытығын анықтау керек: негізгі
құралдардың классификациясын, өйткені оларды дұрыс бөлмеу тозуды дұрыс
есептемеуге және өнімнің өзіндік құнына, қызметтерге, жұмыстарға шығындарды
дұрыс жатқызбауына алып келіп соғады; негізгі құралдарды өндірісте қатысуы
бойынша бөлуге, өйткені олардың дұрыс бөлінбеу амортизацияны дұрыс
есептемеуге алып келеді. Сонымен қатар негізгі құралдарды классификациялау
және класстар бойынша дұрыс бөлмеу негізгі құралдарды қайта бағалау
нәтижелерінің есебі көрінісінің дұрыс болмауына алып келеді.
Негізгі құралдар есебі кезінде олардың өндірістік не өндірістік
еместерге жатқызуды шешу мәселесін бухгалтерлер елемей келеді. Бұл негізгі
құралдармен операциялар кезінде қателіктерге алып келеді. Баланста қандай
негізгі құралдар қабылданғанына байланысты өндірістік не өндірістік емес
белгісі – бухгалтерлік проводкалар және салық салу айырылады.
Аудитор қолданылмайтын жабдықтардың барын, оның сапалық жағдайын,
сақтау жағдайларын, артық және керексіз заттарды өткізуге қабылдалған
шаралар, сондай заттардың пайда болу себебін анықтау керек.
1.3 Инвестициялардың есебі, талдауы және аудиті.
Инвестициялар деп өнеркәсіптің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының
және экономиканың басқа да салаларының кәсіпорындарвына апитал түрінде
салынып, жұмсалатын шығындардың жиынтығы. Инвестициялық қызметтің мақсаты -
түпкі нәтижесінде кәсіпкерліктен табыс немесе процент алу болып табылады.
Инвестициялар өзінің пайдалану мерзіміне қарай қысқа және ұзақ мерзімді
болып табылады.
Инвестиция мақсатына қарай: қаржылық және нақты болып бөлінеді.
Нақты – бұл кәсіпорынның негізгі капиталын және материалдық-өндірістік
қорын өсіруге салынатын салымдар. Қаржылық – бұл субъектінің табыс алу
мақсатында пайдаланатын активі, инвестицияланған капиталдың өсімі немесе
алынатын басқа да олжалар.
Инвестициялаудың аудитінің мақсаты жаңа технологияны, алдыңғы
қатарлы техниканы, ноу-хауды енгізудің тиімділігін, қызметтердің сапасын
жоғарлату деңгейін, импортты алмастыру дамытудың деңгейін, шикізаттық
базаны кешенді қолданудың жағдайын, маркетингтің, менеджменттің, жаңа
жұмыстарын жасауды зерттеудің, жергілікті кадрларды оқытудың жаңа қазіргі
замаңғы әдістерің қолдану деңгейін бағалауды және т.б. жүзеге асыру болып
табылады.
Аудитор құрылтайшылық құжаттар бойынша шетелдік мемлекеттермен
(кәсіпкерлермен) бірігіп Қазақстан Республикасының территориясында шетелдік
кәсіпорындардың заңдылығын тексереді, себебі олармен салынатын соммалар
шетелдік заңды және жеке тұлғалардың инвестициялары болып табылады
Еншілес, тәуелді және бірігіп бақыланатын шаруашылық
серіктестіктерге инвестициялардың аудиті.
Құрылтайшылық құжаттар бойынша аудитор кәсіпорынның
инветициясына қатысуының және басқаруына қатысу құқығының, сонымен қатар
инвестицияланатын объектінің қаржылық саясатын анықтауға қатысуның
пайызының сәйкестігін тексереді. Бұл үшін ол құрылтайшылық құжаттармен
қатар келесі шоттар бойынша құралдардың соммасын тексереді:
141- еншілес серіктестіктердің инвестициялары;
142-тәуелді серіктестіктердің инвестициялары;
143-бірлесіп бақыланатын заіды тұлғалардың инвестициялары;
144-басқа да инвестициялар - олардың үлестік қатысуының
құжаттарға сай болуы.
Аудитор инвестициялардың есебінің жағдайының 14 Тәуелді
серіктестіктерге инвестициялардың есебі - БЕС-ның талаптарына сәйкестігін
тексереді, ұсынылған әдістердің біреуінің қолданудың дұрыстығын тексереді:
үлестік қатысу әдісін немесе инвестицияны есепке алудағы құн әдісін.
Келесіні есепке ала отыру қажет, инвестицияның тексерілуін жүзеге асыру
барысында есептің ережелері оларды сатып алу, тарту, ұлғайту және азайту
көздеріне тәуелді болады. Бұндай көздер болып келесілер табылады: ссудалық
капиталдың нарығында құралдарын тарту, меншікті табыстың бір бөлігін,
жаңдан жасалған таза табыстың бөлігін мобилизациялау, негізгі құралдарды
жаңартуға амортизациялық аударымдар.
Аудитор кәсіпорында инвестициялардың бар болуын анықтайды,
кейіннен олардың түрін орнатады: инвестициялар қаржылық және нақты болып
бөлінеді. Қаржылық инвестициялар құнды қағаздар бойынша, ал нақтылары –
натуралды-мүліктік (негізгі құралдар, МЕА, ТМҚ) түрлері бойынша
тексеріледі. Бұл кезде нақты инвестициялардың активті бөлігінің үлес
салмағына, ал қаржылық инвестиция бойынша салым мерзіміне көңіл бөлу керек.
Тексерудің келесі сатысы болып инвестицияларды сатып алудың
дұрыстығын тексеру болып табылады: олар қалай есепке алынды, олардың сатып
алу құны қандай, оны сатып алумен байланысты шығындарды оған қалай қосылды,
яғни банктік қызметтер және брокерлік сый ақылар. Соның ішінде есепте сатып
алынған қаржылық инвестициялардың құны бойынша дұрыс бейнеленуі
тексеріледі, яғни сатып алушы-кәсіпорынмен сатушыға төленген пайыздар дұрыс
есептен шығарылды ма.
Сонымен қатар, құнды қағаздар түрінде инветицияларға ие болу
кезеңінде туындайтын, сатып алу құны және өтеу құны арасындағы айырмашылық
соммасы, амортизацияны есептеудің дұрыстығы тексеріледі (сатып алу бойынша
шығындар, премия, брокерлік жеңілдік).
Бухгалтерлік баланста қысқа мерзімді инвестицияларды тексеру
кезінде ағымдағы құнның және құн баптары бойынша олардың қолдануының
дұрыстығына көңіл бөлу керек. Олар инвестицияның түрі бойынша қиындысында
немесе әр инвестиция бойынша бөлек ең төмен бағада көрсетілуі керек
(кәсіпорынның балансында бейнелеу кезңнде).
Кейіннен, қысқа мерзімді инвестициялардың ағымдағы құнның
өзгеруіне байланысты алынған зиянды немесе табысты танудың дұрыстығын
тексеру керек (олар туындаған есеп беру кезеңінде танылуы тиісті).
Сонымен қатар, кәсіпорынның балансында есеп беру кезеңіндегі
сатып алу құны бойынша ұзақ мерзімді инвестициялардың дұрыс бейнеленуі
тексеріледі, ал егер қайта бағалау жүзеге асырылса, онда қайта бағалауды
есепке алу құны бойынша немесе инвестиция портфелінің негізінде сатып алу
және ағымдағы құнына ең төмеңгі бағасы бойынша қолданудың дұрыстығын
анықтайды. Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардың қосымша немесе қайта
бағалаудың меншікті капиталдың ұлғаюы және азаюы көлеміне әсер ететіндігін
есепке ала отырып, тексеру барысында кезеңділік бойынша және қаржылық
инвестициялардың түрлері бойынша жеке қайта бағалауды жүзеге асырудың
дұрыстылығына көңіл бөлу керек.
Қосымша бағалауды дұрыс жүзеге асырылуын тексеру барысында
меншікті капиталдың ұлғаюы соммалары сәйкестендіріледі. Инвестицияның құнын
төмендету кезінде осы инвестицияның төмендетудің қосымша бағалану соммасын
қолданудың дұрыс болуының тексеру керек, бұл инвестицияның жоқ болуы
кезінде оның құны зиянға жатқызылады. Инвестицияның баланстық құнының
төмендетілуі, тәуекелділіктің әр түрлерін және инвестицияланатын
кәсіпорындағы инвестордың үлесін есепке ала отырып, тексеріледі. Қаржылық
инвестициялардың шығуы кезіндегі брокерлік шығындарды (брокерлік, дилерлік
қызметтер) қоспағанда баланстық құнның және сатудан алынған табыстың
арасындағы айырмашылықты есептеудің дұрыстығын тексерілуі тиісті. Бұл кезде
келесі жағдайды есепке алмай кетпей болмайды, егер нақты бір инвестиция
бұрын қайта бағаланса немесе ағымдағы құн бойынша бағаланса, онда қосымша
бағалау соммасы қабылданған есеп саясатына сай табысқа немесе бөлінбеген
табысқа жатқызылады.
Аудитор ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды қысқа мерзімді
категориясына немесе, керісінше, қысқа мерзімді категориясынан ұзақ
мерзімдіге ауыстыруға ерекше көңілді бөлуі керек, соның ішінде,
категориядан категорияға ауыстыру процессінің дұрыс болуын тексеруі керек.
Келесі түрдегі инвестициядан түсетін табыстың дұрыс есептелуін
тексеруі қажет:
- процент, роялти, дивиденд, жалгерлік төлемдер,
- қысқа мерзімді инвестицияларды есептен шығарудан болатын қаржылық
нәтижелері,
- қысқа мерзімді инветициялар бойынша өткізілмеген (жүзеге асырырылмаған)
табыстар, зияндар,
- сатып алудың және ағымдағы құнның ең төмен бағасын қолданумен
байланысты инвестицияның құның төмендету,
- ұзақ мерзімді инвестицияның құнын төмендету,
- ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияның құнының орнына келмейтіндей
төмендеуі.
Инвестиция аудитінің бір бағыты болып нақты инвестицияларды,
яғни негізгі капиталға салымдарды тексеру табылады (негізгі құралдар,
материалды қорлар және т.б.). Бұл жерде олардың активті бөлігіне үлкен
көңіл бөлу керек, олар салымдардың тиімділігін жоғары дәрежеде жоғарлатады,
себібі өндірістің материалды игіліктерін тауарларды жасауға қатысады және
т.б. Сонымен қатар, ꗬÁ䀵Йዸ¿ကႺ
橢橢㋏㋏Й됻墭墭姬Ǻ
-----------------------
ˆȲȲȲȲ;;;݂豊豊豊8貂,貮Μ݂˗IJ遖遬"邎邎邎靽靽靽Ⱦ[?]ɀɀ
ɀɀɀɀ$Љɒٛɤ-;靽霟^靽靽靽ɤкациялы
емес басшылықпен,
▪ есеиің және аудиттің нашар ұйымдастырылуымен,
▪ валюта бағамының өзгерісімен,
▪ пайыздың ставкалардың өзгерісімен,
▪ қысқа мерзімді несиелерді тартудың қиыншылықтарымен,
▪ төтенше жағдайлардың тәуекелділігімен,
▪ саяси тәуекелділігімен.
Инвестициялаудың объектісін зерттеу кезіндегі мүмкін болатын
техника-экономикалық есептеулердің мысалын келтірейік.
Инвестициялар бойынша болуы тиісті проводкалардың дұрыстығы
тексеріледі. Салымдарды салу жолымен еншілес, тәуелді және бірлесіп
бақыланатын серіктестіктерге инвестициялар жасалды:
Ақша соммасы – Дт 141-144 Кт 441, 451, 431
Дайын өнімнің тауарларына – Дт 141-144 Кт 701, 702
Материалды емес активтер – Дт 141-144 Кт 721
Негізгі құралдар – дт 141-144 Кт 722
▪ дивидендтер инвестицияны ұлғайтуға бағытталды - Дт 141-144 Кт 709
▪ шығындар инвестицияны азайтуға бағытталды – Дт 821 Кт 141-144
▪ қайта бағалау жүзеге асырылды
▪ қосымша бағаланды – Дт 141-144 Кт 542,
▪ бағасы төмендетілді – Дт 541 Кт 141-144
▪ қайта бағалаудан жетіспейтін сомма зиянға жатқызылды – Дт 821, Кт 141-
144 және т.б.
1.4 Тауарлы-материалды қорлардың есебі, талдауы және аудиті.
Тауарлы-материалдық қорлар субъектінің айналымдық қорының негізгі
бөлігі болып табылады. Оның құрамына материалдар, аяқталмаған өндіріс,
тауарлар кіреді. Нарықтық экономика жағдайында айналымдық қордың
айналымдылығын жоғарлату оның маңызды және нақты көрсеткіші болып табылады.
Өнімнің өзіндік құнында материалдардың үлес салмағы өнеркәсіптерде 70пайыз,
ал тоқыма және химиялық өнеркәсіптерде 85 пайызға жетеді.
Өндіріс процессінде еңбек заттары өндіріс қорлары ретінде қатысып,
жаңа қалыптасқан өнімге өзінің құнын толық беріп отырады. Олар бұл процесте
толық қолданыла отырып, жаңа өнімнің материалдық негізін құрайды.
Тауарлы-материалдық қорлар есебінің жалпы принциптері бухгалтерлік
есептің №7 Тауарлы-материалдық қорлар есебі стандарты негізінде
ұйымдастырылып, мұнда есептің негізгі бағыттары көрсетілген.
- тауарлы-материалды қорлардың есебі;
- тауарлы-материалды қорлардың өзіндік құны және бағалануы;
- шығындардың есептелуі;
- есеп берудегі айқындама.
Тауарлы-материалды қорлар – бұл ағымдағы активтер: шикізат пен
материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар, орағыш бұйымдар,
конструкциялар мен бөлшектер, отын, ыдыс және ыдыс материалдары, қосалқы
бөлшектер, басқа да материалдар, қайта өнделуге жіберілген материалдар,
құрылыс материалдары, және басқалдары, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім,
тауарлар субъектінің қызметі барысында сатуға арналған тауарлар.
Тауарлы-материалды қорлар есебінің негізгі міндеттері:
- операциялардың құжаттарда уақытылы және дұрыс көрсетілуі,
материалдардың түсуі мен босатылуы, дайындалуы бойынша шынайы,
мәліметтермен қамтамасыз ету;
- материалдардың сақталу орындарында және барлық қозғалыс
кезеңдерінде сақталуын бақылау;
- қордың бекітілген нормасының сақталуын бақылау;
- қажет емес және артық материалдарды анықтап, олардың өткізілуін
бақылау;
- өндірісте материалдардың қолданылуын жүйелі бақылау;
- дайындалған қорлардың нақты өзіндік құнын және көлік дайындау
шығындарын дұрыс және уақытылы анықтау;
- көлік дайындау шығындарының өндірістің өзіндік құнына дұрыс
аударылуын бақылау;
- тауарлы-материалды қорлар бойынша субъектінің есептік саясатының
сақталуын және дұрыс қалыптасуын бақылау.
Жабдықтау және қойма шаруашылығының, салмақ өлшеу шаруашылығының
дұрыс ұйымдастырылуы үшін әр қоймаға бұйрықпен материалды-жауапты тұлға
белгіленеді, материалды жауапкершілік туралы келісім-шарт түзіледі.
Қоймалар тура таразылармен, өлшеу приборларымен, өлшеу ыдыстарымен
қамтамасыз етілуі тиісті. Цех қоймаларынан материалдарды талап етуге құқы
бар тұлғалардың тізімі бұйрықпен бекітіледі. Материалдар орталықтандырылып,
базистік қоймалардан цехтық қоймаларға немесе тіке жұмыс орнына графикке
сай жеткізілуі мүмкін. Мұндай жағдайда график бойынша материалдардың
уақытылы жеткізілуіне және сақталынуына жауапты тұлғаларды тиянақтау керек.
Тауарлы-материалды қорларды сипаттауға арналған алғашқы есеп
құжаттары негізінен кіріс және шығыс, ал толтыру әдісі бойынша есептеу
техникасының көмегімен және қолмен толтыру болып бөлінеді. Толтырылатын
құжаттар мен олардың құжат айналымы данасының санын субъектінің өзінің
сипатына, өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктеріне, материалдық-техникалық
жабдықталуына және есепті ұйымдастыру жүйесіне байланысты бекітеді.
Тауарлы-материалды қорлар негізінен алдын-ала түзілген жеткізіп беру
туралы келісім-шартына сай түседі. Қолданылатын келісім-шарттардың формасы
стандартты болып табылады, онда келісім-шарттың заты, төлеу тәртібі,
келісімнің бағасы және жалпы соммасы, жабдықтаудың мерзімі және шарттары,
тауардың сапасы, сапасы және саны бойынша талаптары, маркировкасы,
санкциялар және келісім-шарттың қызмет ету мерзімі, форс-мажор,
келіспеушіліктерді шешу тәртібі, басқа да шарттары, заңды тұлғалардың
реквизиттері және мекен-жайы және сатылынып алынатын тауарлардың
спецификациясы көрсетіледі.
Тауарлы-материалды қорлардың түсуін бірінші кезекте маркетингтік
қызмет бақылайды. Олар келісім-шарттардағы барлық жағдайлардың орындалуын
бақылау керек, материалдың сапасы және жетіспеушілігі бойынша ауытқулар
анықталса, оларға талап қояды.
Өндіріс қорларының шығысы мен түсімі бойынша жасалатын алғашқы
құжаттар материалдық есепті ұйымдастырудың негізі болып табылады. Тікелей
алғашқы құжаттардың көмегімен ТМҚ тиімді пайдалануын және және сақталуын,
қозғалысын алдын-ала, ағымдағы және болашақтағы бақылануын жүзеге асырады.
Есепті тиімді ұйымдастыру ісінде қордың материалдарға номенклатуралық
көрсеткіш беріледі.
Әрбір атаулары, сорттары бойынша шартты сандық белгілер –
номенклатуралық нөмірі беріледі, содан соң барлық құжаттарда ТМҚ-дың бары
мен қозғалысы бойынша берілген нөмірі қойылады.
ТМҚ-ды жабдықтаушылардың қоймасынан алғанда алушы-кәсіпорын
өздерінің жауапты тұлғалары арқылы жүзеге асырады. Оған сенімхат беріледі.
Сенімхатты бухгалтерия рәсімдеп, алушының қолын қойғызып, қолхат алу арқылы
береді. Сенімхаттар арнайы журналда тіркеледі.
Жабдықтаушылар ТМҚ босатқан кезде, әрбір жіберілген бөлігіне үш
данада наклодной жазып береді, онда сенімхаттың нөмірі, күні көрсетіледі.
Оның біріншісі ТМҚ алушысына, екіншісі жіберушінің өзінде қалады, оны ол
алдағы кезеңде жіберілетін ТМҚ-ды баылау жасау үшін пайдаланады. Ал
үшіншісі бухгалтерияға беріледі. ТМҚ босатып біткен соң, ең соңғы
партиясының құжаттарымен бірге сенімхатын да бухгалтериға тапсырады.
ТМҚ-ды кіріске алуға мына құжаттар негіз болады:
- шот-фактура, онда: қатар нөмірі мен күні, атауы және жабдықтау
нөмірі, әкелінген ТМҚ атаулары мен саны, құны, акцизделетін ТМҚ сомасы
т.б.;
- тауарлы-транспортттық наклодной;
-тауарды қабылдап алған материалды жауапты тұлғаның жазған
наклоднойы мен құжаттары, атап айтқанда:
1) Кіріс ордері – жабдықтаушылардан түскен қорларды есепке алу үшін
қолданады, ол бір данада және ол жауапты тұлғадан материалдар қоймаға келіп
түскен кезде толырылады;
2) Материалдарды қабылдау туралы акті – Жабдықтаушылардың ілеспе
құжаттарындағы мәліметтерді сандық және сапалық айырмашылықтары бар
босалқыларды қабылдау кезінде қолданылады; сондай-ақ құжаттарсыз түскен
материалдарды қабылдаған кезде де. Қабылдау комиссиясы міндеттңі түрде
материалдық жауапты тұлғаның, жіберуші өкілінің немесе мүдделі емес мекеме
өкілінің қатысумен актіні 2 данада етіп жасайды;
3) Материалдық құндылықтардың өндірісте дайындалған және сақталған
кезінде жетіспеушілігі мен жоғалуы туралы акітісі;
4) Табиғи шығын нормаларына сай материалдардың жоғалуы туралы
актісі;
5) Материалдардың (тауарлардың) бүлінуі, сынуы, қирауы туралы
актісі.
ТМҚ-ды босатқан кезде рәсімделетін құжаттар. Кәсіпорынның қоймасынан
материалдар өнімді әзірлеуге және басқа да шаруашылық қажеттілігі үшін
цехтарға, сондай-ақ сыртқа өңдегу немесе артығын сатуға босатқан кезде
пайдаланылады.
ТМҚ цехтан цехқа берісе, онда оны өндірістің ішіндегі қозғалысы деп
санайды, ал егер де орталық қоймадан цех қоймасына берілсе, онда ол өндіріс
шығыны ретінде танылады.
Материалдардың шығыны келесі құжаттармен рәсімделеді:
1) Лимиттік – жинақтама карта;
2) Материалдарды айырбастауға (қосымша босатуға) арналған талап-
актісі;
3) Материалдарды босатуға (ішкі орын ауыстыруға) арналған талап
наклоднойы.
Оның негізгі сипаты келесідей:
Бұл әдіс кезінде материалдық қорлардың құны – ай басындағы қалдық
құнына ай бойындағы келіп түскен құндылықтарын қосып есептелінген орташа
бағасы түсіндіріледі.
Бұл әдісті есептеуді математикалық формуласы келесідей:
Орташа құн = (м.қ. + (алын.
Км.қ. + Калын.
Мұндағы:
(м.қ.- есепті кезеңннің басындағы қалған материалдардың қалдық құны;
Км.қ.- есепті кезеңннің басындағы қалған материалдардың қалдық
саны;
(алын – алынған материалдардың құны;
Калын – алынған материалдардың саны.
ТМҚ-ды аудиторлық тексерудің бағдарламасы.
№ Аудит процедурасы Ақпарат көзі
1 Баланс көрсеткіштерін Бас кітап Бухгалтерлік баланс, 20
мәліметтерімен сай болуын тексеру Материалдар шоттар бөлімшесі
бойынша Бас кітап.
2 ТМҚ-дың аналитикалық және Бас кітап, №6,7,10 журнал-ордер
синтетикалық дұрыс есебін жүргізуді және басқа да есеп регистірлері
тексеру
3 ТМҚ бар болуын және сақталуын Материалды жауапты тұлғалармен
тексеру, олардың түгенделуінің келісім-шарттар, бастапқы
уақыттылығы, және толықтылығын құжаттар, қойма есебінің
тексеру карточкалары, түгендеу
актілері, түгендеу тізімдері,
салыстыру ведомостері
4 Қойма есебін тексеру, ТМҚ қозғалысы бастапқы құжаттар, қойма
бойынша бастапқы құжаттарды және есебінің карточкалары,
соңғы есеп мерзіміне шаруашылық материалдардың қозғалысы
субъектінің өндірістік қорлармен бойынша ведомостісі және т.б.
қамтамасыз болуын тексеру
5 Түскен материалдарды толық және Бастапқы құжаттар, қойма
уақытылы кіріске алынуын және осы есебінің карточкалары,
кезде туындайтын бухгалтерлік материалдардың қозғалысы
жазбалардың дұрыс болуын тексереді бойынша ведомостісі, №1-10
журнал-ордерлер, Бас кітап және
т.б.
6 Дайын өнімді дайындау үшін өндірістікБастапқы құжаттар,
қорларды босату бойынша материалдардың қозғалысы
операциялардың негізділігін тексеру, бойынша ведомостісі, №10
және бухгалтерлік есеп шоттарында журнал-ордер, Бас кітап және
оларды дұрыс бейнеленуін тексеру т.б.
7 Тауарлы-материалдық қорларды Есеп саясаты бойынша бұйрық,
бағалаудың әдісін анықтау материалдардың қозғалысы
бойынша ведомостісі, №10, 6
журнал-ордер
8 Материалдық құндылықтарды сырттағы Келісім-шарттар, калькуляция,
шаруашылық субъектілерге өткізумен сенім-хаттар, тауарлы-көліктік
және өңдеуге жіберумен байланысты наклоднойлар, қабылдау туралы
операциялар бойынша бухгалтерлік актісі, кіріс ордерлер және
жазбаларды жүзеге асыру және құжаттықт.б.
рәсімдеудің дұрыстығын тексеру
9 Актілерді зерттеу, әкімшіліктің Материалдарды есептен шығару
шешімдерін және материалдық туралы әкімшіліктің шешімдері
құндылықтарды, олардың бұзылу және және актілері, түгендеу
бағалардың төмендеуі нәтижесінде актілері, нарықтық бағалар және
орнатылған табиғи зиян нормасынан асасатып алу бағалары жөнінде
жетіспеушіліктерді есептен шығарудың мәліметтер
басқа құжаттарын тексеру
1.5 Ақша құралдарының есебі, талдауы және аудиті.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын банкі
мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша
төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда
ҚР ҰБ нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді
жүзеге асырады.
Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір шаруашылық
жүргізуші субъектінің кассасы болады.
Кассир-материалды жауапты тұлға. Ол касса опреацияларын жүргізу
тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке
дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасаланыды. Егер еңбек ақы мен басқа
да төлемдерді беру үшін субъект басшысының жазбаша бұйрығы бойынша басқа да
алымдар тартылатын болса, онда бұлардың материалдық толық жеке дара
жауапкершілігі туралы олармен де шарт жасалынады.
Кассадағы операциялар есебі 45- кассадағы қолма-қол ақша
бөлімшесінің активті жинақтаушы шоттарында:
451- кассадағы ұлттық валюта түрінде қолма-қол ақша және 452-
кассадағы шетел валюта түрінде қолма-қол ақша шоттарында жүргізіледі.
Кассадағы ұлттық валюта түрінде қолма-қол ақшаның есебі ҚР ҰБ-нің
бекіткен кассалық операциялардың жүргізу тәртібіне сай жүргізіледі.
Кассаға ақша қабылдау кассаның кіріс ордерлері бойынша жүзеге
асырылады, оған бас бузгалтер мен кассир қол қояды. Кассаға ақша салған
жеке нгемесе заңды тұлғаларға бас бухгалтер мен кассир қол қойған ақшаны
қабылдағаны туралы түбіртек беріледі. Төлемдерге ақшаны қабылдаған кезде
кассир Төлем таңбаларын анықтау тәртібін басшылыққа алуға міндетті.
Кассаға қабылданған теңге соммасы жазумен жазылады, тиын сандармен
жазылады.
Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерлерімен немесе басшы мен бас
бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген төлем тізімдемелерімен ақша
беруге жазылған өтінішпен, шоттармен және басқа да құжаттармен рәсімделеді.
Егер касса шығыс ордерлеріне қоса тіркелген құжаттарда субъект басшысының
рұқсат берілген қолы болса, ордерне оның қол қоюы міндетті емес. Жекелеген
адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша берген кезде кассир алушының төл
құжатын немесе жеке басының куәлігін көрсетуді талап етеді. Оның атауы мен
нөмірін, оны кімнің және қашан бергенін көрсетеді. Алушы касса ордеріне қол
қояды және алған сомасын: теңгені – жазумен, тиынды – сандармен көрсетеді.
Жазылған касса ордерлері немесе орнына жүретін құжаттар шығыс және
кіріс құжаттарын тіркеу журналында тіркеледі. Ол кіріс және шығыс
құжаттарына жеке ашылады. Оларда келесілер көрсетіледі: кіріс және шығыс
ордерінің толтырылған күні мен нөмірі, кассаға түскен немесе жұмсалған
ақшалардың нысаналы мақсаты көрсетіледі.
Касса ордерлері бойынша ақшаны қабылдау мен беру тек оны рәсімдеу
күнінде ғана жүзеге асырылады. Операциялар жүргізіліп болғаннан кейін оған
кассир қол қояды, ал оған тіркелген қосымша құжаттарға штамп басылады және
жазумен: күнін, айы мен жылын көрсете отырып Алынды немесе Төленді деп
белгі соғады.
Касса операцияларының есебін кассир Касса кітабында жүргізеді, ол
нөмірленуге, тігілуге және оған сүргі салынуға тиіс: ондағы парақтар санын
басшы мен бас бухгалтер қол қойып куәландырады.
Банкі шоттар теңгемен де, шетелдік валютасымен де ашылуы мүмкін.
Банк келісім бойынша ағымдағы немесе корреспонденттік шоттарын ашқан кезде,
шот иесінің пайдасына келіп түсетін ақшаны қабылдауы, оның өзіне немесе
үшінші тараптарға тиесілі ақша соммаларын аудару (беру) жөніндегі ұйғарымын
орындаудыжәне басқа да қызмет түрлерін көрсетуді өз міндетіне алады.
Есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 441 Есеп айырысу
шотындағы қолма-қол шотында жүргізіледі. Субъектілер шоттары бойынша банк
екі дана етіп бет есебін ашады. Бірінші дана бет есептің көшірмесі болып
табылады және ол бастапқы құжаттармен бірге шаруашылық жүргізуші субъектіге
беріледі, екіншісі – бет есебі болып табылады.
Есеп айрысу және басқа да шоттарды рәсімдеу үшін банкте келесі
құжаттар пайдаланылады.
Қолма-қол ақша жарнасына берілетін хабарлама. Шот иесінің банктегі
шотына қосып есептеу үшін түсім қаражаттарын және қолма-қол ақшамен
салынатын басқа да сомаларды банкке қабылдау жөніндегі бұйрығы. Хабарлама
сиямен бір дана етіп жазылады; қабылданған бақшаға банк түбіртек береді
және ол кассаның шығыс ордеріне қоса тіркеледі.
Валюта шоттары бойынша операциялардың есебі 431 – Ел ішіндегі
валюталық шоттардағы қолма-қол ақша және 432 – Шет елдердегі валюталық
шоттағы қолма-қол ақша - шоттарында жүргізіледі.
КиТ Со ЖШС банктегі ақша қаражаттарының есебі Банк-Клиент деп
аталатын жүйе арқылы жүзеге асырылады. Бұл өте ыңғайлы бағдарлама болып
табылады. Ол арқылы олар күнделікті банктік операцияларды жүзеге асыра
алады, өздерінің бет шоттарындағы ақша қаражаттарының қозғалысын бақылай
алады, валюта бағанының өзгеруін бақылай алады. КиТ Со ЖШС ҚР-ның ірі
банктерінің басым бөлігімен қызмет атқарады, оның ішінде: АТФ, БТА және
Халық банкі негізгілері болып табылады.
Ақша құралдарын тексерудің бағдарламасы:
№ Аудит процедурасы Ақпарат көздері
1 Бас кітап мәліметтеріне Баланс, 401-403, 411, 421-424, 431-434,
баланс көрсеткіштерінің сай441, 451-452 шоттары бойынша Бас кітап
болуын тексеру
2 Синтетикалық және 401-403, 411, 421-424, 431-434, 441,
аналитикалық есебінің дұрыс451-452 шоттары бойынша Бас кітап, №1, 2, 3
жүргізілуін тексеру ж-о-ге № 1,2,3 ведомостер, Касса кітабы,
кіріс және шығыс құжаттарын тіркеу журналы,
кассирмен берілген және алынған ақшаларды
есепке алу кітабы, бастапқы құжаттар,
3 Кассаны түгендеу және Кассир және тұрақты қызмет ететін
кассалық операцияларды комиссияны тағайындау жөніндегі басшының
тексеру бұйрықтары, жеке материалдық жауапкершілік
туралы келісім-шарт, кассаны түгендеу
актісі, кіріс және шығыс ордерлер, Касса
кітабы, кіріс және шығыс құжаттарын тіркеу
журналы, кассирмен берілген және алынған
ақшаларды есепке алу кітабы, аванстық есеп
берулер, №1 ж-о, №1 ведомос, Бас кітап
4 Банктік операцияларды Банк көшірмелері, бастапқы құжаттар, чек
тексеру кітапшалары, 401-403, 411, 421-424,
431-434, 441, 451-452 шоттары бойынша Бас
кітап, №1, 2, 3 ж-о-ге № 1,2,3 ведомостер
5 Есептесулердің аккредитвті
формаларының қолданудың,
тәуелсіз балансқа
шығарылмаған құрылымды
бөлімшелерге ағымдағы
шоттарды ашудың заңдылығын
және дұрыстылығын тексеру
6 Жолдағы ақшалардың №3 ж-о, №3 ж-о-ге №1 ведомостісі, 411
соммалардың шынайлығын Жолдағы ақша құралдары шоты бойынша Бас
тексеру кітап
1.6 Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың есебі, аудиті және
талдауы.
Жабдықтаушылармен және сатып алушылармен есеп айырысулар қысқа және
ұзақ мерзімді дебиторлық және кредиторлық қарыздардың туындауына алып
келеді. Айтылып кеткендей, бұл қарыздар жұмысты орындау немесе қызметті
көрсету, тауарларды жөнелту және қабылдап алу датасының және төлеу
датасының уақытының сай келмеуінен пайда болады. Дебиторлық және
кредиторлық қарыздар кәсіпорынның сәйкесінше құқығын және міндетін
көрсетеді, яғни қарызды талап ету немесе өтеу құқығын көрсетеді Кредиторлар
– заңды және жеке тұлғалар, кәсіпорын олардың алдында белгілі бір қарызға
ие. Бұндай қарыздың соммасы кредиторлық деп аталады, және ол қарыздың пайда
болу уақытынан кейін белгілі бір периодынан кейін жабылатын бір
кәсіпорынның басқа кәсіпорынға қарызы туындаған кезде пайда болады.
Кредиторлық қарыздың бар болуы қаржы-шаруашылық қызметінде
кәсіпорынның меншігінде емес бірақ әртүрлі себептермен оның айналысындағы
құралдардың бар болуын білдіреді.
Дебиторлық қарыз қызмет көрсетілді, тауар жөнелтілді, жұмыс
орындалды, бірақ сатып алушымен әлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz