Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы жайлы
КІРІСПЕ
1 САҚТАНДЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК . ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандырудың әлеуметтік . экономикалық мәні және оның қызметтері
1.2 Сақтандыру жіктемесінің негіздері мен принциптері
1.3 Сақтандыруды дамытудың шетелдік тәжірибесі
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының қалыптасуы және дамуы
2.2 Сақтандыру ұйымдарының қызметін талдау
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ АСПЕКТІЛЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстан Республикасы сақтандыру нарығының мәселелері және оларды шешу жолдары
3.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының даму
болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 САҚТАНДЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК . ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандырудың әлеуметтік . экономикалық мәні және оның қызметтері
1.2 Сақтандыру жіктемесінің негіздері мен принциптері
1.3 Сақтандыруды дамытудың шетелдік тәжірибесі
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының қалыптасуы және дамуы
2.2 Сақтандыру ұйымдарының қызметін талдау
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ АСПЕКТІЛЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстан Республикасы сақтандыру нарығының мәселелері және оларды шешу жолдары
3.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының даму
болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстанның сақтандыру нарығы бұрынғы мемлекеттік сақтандыру жүйесі негізінде қалыптасты . Бұған дейін Қазақстан Республикасында тұрғындармен , кәсіпорындармен және ұйымдармен сақтандыру операцияларын жүргізудің монопольдық құқығына Мемлекеттік сақтандыру ұйымдары ғана ие болып келді , тек бұдан бірнеше жыл бұрын Мемлекеттік сақтандыру ұйымдарымен экономикалық және ұйымдық тұрғыдан байланысты емес , дербес сақтандыру ұйымдары құрылып , дами бастады .
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы " Сақтандыру туралы " заң күші бар жарлығымен сақтандыру шараларын жүргізудегі монополия жойылды және қазіргі уақытта республиканың сақтандыру нарығында барлық сақтандыру ұйымдары бірдей құқықтың дәрежеге ие болды.Сақтандыру нарығы бұл бір жағынан ,сақтандыру қызметіне деген сұраным да ,екінші жағынан ұсыну шараларының жиынтығы .
Отандық сақтандыру нарығы өзінің даму жолында түрлі кедергілерді артқа тастап,бәсекелестік ортаны қалыптастыру жолында дамыды . Қазіргі таңда республикада адал бәсеке нарығы қалыптасты деп айтуға болады . Бұрындары тек шетелдерде қолданылып келген сақтандырудың жаңа түрлері енгізіліп, жауапкершілік артуда .
Кәсіпкерлік қызметтің дамуы , тауар мен айырбас шеңберінің шаруашылық жүргізуші субьектілер арасындағы өзара келісім шарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандырудың манызын арттырады .Тек сақтандыру негізінде ғана материалдық игіліктерді өндіру , бөлу , айырбастау және тұтыну процесінде пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады. Сақтандыру мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне қарамастан халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін қосымша қорғауға мүмкіндік бере отырып , әлеуметтік – экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етеді.Сақтандыру компанияларының резервтері экономикалық дамуды қаржыландыратын инвестициялардың сенімді көзі болып табылады .
Сақтандыру экономиканың маңызды әрі аз зерттелген саласы болып табылады . Қазақстанда өзінің даму кезеңінде болуына қарамастан , ерте кезде пайда болған . Содан бері жазатайым жағдайлардан сақтандыру жүйесі арқылы қорғап , адамзаттың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып даму жолында .
Сақтандыруда адамдар арасында материалды игіліктерді өндіру , бөлу , айырбастау , тұтыну саласындағы экономикалық қатынастар орнайды . Ол барлық шаруашылық субъектілеріне және қоғам мүшелеріне залалдардан кепілдік береді .
Қайта өндіру процесі табиғи және қоғамдық сипаттағы қарым – қатынастарды білдіреді . Қоғам мен табиғат арасында түрлі қайшылықтар орнайды . Қоғамдық өндіріс саласында түрлі тәуекел қаупі орын алады . Міне, осының барлығы әлемдегі сақтандыру қатынастарының пайда болуы
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы " Сақтандыру туралы " заң күші бар жарлығымен сақтандыру шараларын жүргізудегі монополия жойылды және қазіргі уақытта республиканың сақтандыру нарығында барлық сақтандыру ұйымдары бірдей құқықтың дәрежеге ие болды.Сақтандыру нарығы бұл бір жағынан ,сақтандыру қызметіне деген сұраным да ,екінші жағынан ұсыну шараларының жиынтығы .
Отандық сақтандыру нарығы өзінің даму жолында түрлі кедергілерді артқа тастап,бәсекелестік ортаны қалыптастыру жолында дамыды . Қазіргі таңда республикада адал бәсеке нарығы қалыптасты деп айтуға болады . Бұрындары тек шетелдерде қолданылып келген сақтандырудың жаңа түрлері енгізіліп, жауапкершілік артуда .
Кәсіпкерлік қызметтің дамуы , тауар мен айырбас шеңберінің шаруашылық жүргізуші субьектілер арасындағы өзара келісім шарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандырудың манызын арттырады .Тек сақтандыру негізінде ғана материалдық игіліктерді өндіру , бөлу , айырбастау және тұтыну процесінде пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады. Сақтандыру мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне қарамастан халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін қосымша қорғауға мүмкіндік бере отырып , әлеуметтік – экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етеді.Сақтандыру компанияларының резервтері экономикалық дамуды қаржыландыратын инвестициялардың сенімді көзі болып табылады .
Сақтандыру экономиканың маңызды әрі аз зерттелген саласы болып табылады . Қазақстанда өзінің даму кезеңінде болуына қарамастан , ерте кезде пайда болған . Содан бері жазатайым жағдайлардан сақтандыру жүйесі арқылы қорғап , адамзаттың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып даму жолында .
Сақтандыруда адамдар арасында материалды игіліктерді өндіру , бөлу , айырбастау , тұтыну саласындағы экономикалық қатынастар орнайды . Ол барлық шаруашылық субъектілеріне және қоғам мүшелеріне залалдардан кепілдік береді .
Қайта өндіру процесі табиғи және қоғамдық сипаттағы қарым – қатынастарды білдіреді . Қоғам мен табиғат арасында түрлі қайшылықтар орнайды . Қоғамдық өндіріс саласында түрлі тәуекел қаупі орын алады . Міне, осының барлығы әлемдегі сақтандыру қатынастарының пайда болуы
1. Қазақстан Республикасының „Сақтандыру қызметі туралы” Заңы 18 желтоқсан 2000 жыл N126-11
2. Қазақстан Республикасының „Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы” Заңы 01.07.2003 ж. N446-11
3. Қазақстан Республикасының „Тасымалдаушының жолдаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы” Заңы. 01.07.2003 жыл N444-11
4. Қазақстан Республикасының „Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы” заңы 25.04.2003 жыл N405-11
5. Қазақстан Республикасының „Жеке нотариустардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы” Заңы 11.06.2003 жыл N432-11.
6. Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығын 2004-2006 жж. Дамыту бағдарламасы 01.09.2004 жыл N729.
7. Жайлин Ғ.А. Азаматтық құқық. Оқулық – Алматы, 2003 - 170 б.
8. Құлпыбаев Қ.С. Қаржы. Оқу құралы – Алматы: 2003.
9. Жуйриков К., Назарчук И., Жуйриков Р., Страхование: теория, практика, зарубежный опты: Учебник для студентов вузов и колледжей / Под редакцией К.К. Жуйрикова. – Алматы: ОФ „БИС” -2000-384 с.
10. Журавлев Ю.М. Страхование во внешнеэкономических связях. М.: „Анкил”, 1993 г. – 73с.
11. Жуйриков К.К. Страхование в условияз перехода к рынку. А.: „Алилет-Голос”, 1993г. – 126 с.
12. Жуйриков К.К. Страхование в Казхастане: Пути дальнейшего развития. А.: „Жібек жолы”, 1994 г. – 278 с.
13. Страховое дело. Учебник./ Под редакцией Рейтмана Л.И. М.: „Рост”, 1992 г. –с530 с.
14. Жуйриков К.К. Формы и методы страхования. А.: „Комплекс”, 1999 г. – 138 с.
15. Жуйриков К.К. Перестрахование и рынок. А.: „Жибек жолы”, 1994 г. – 50 с.
16. Орналюк – Малицкая Л.А. Платежеспособность страховой организации. М.: „Анкил”, 1994 г. -152 с.
17. Шахов В.В. Страхование. Учебник. М.: „ЮНИТИ”, 1997г. – 312 с.
18. Гвозденко А. Основы страхования. М.: „Финансы и статистика”, 1999 г. – 299с.
19. Иванов М., Бутабаев А. Страховой рынок Казахстана: проблемы и тенденции развития // РЦБК, N1, 2005 г. -19 с.
20. Абуов С.И. Инвестиционная деятельность страховых компаний. // Аль-Пари, N2, 2003 г. – 6 с.
21. Касымканова Г. Риск-менеджмент в страховом секторе. // РЦБК N2 2005 г. – 16 с.
22. Жуйриков К.К. Страхование сельскохозяйственного производства в Республике Казахстан. // Банки Казахстана. N7 2002 г. – 65с.
23. Абдрахманова Г. Конъюктура и тенденции развития страхового рынка Казахстана. // Финансы и кредиты N3 2004г. -30 с.
24. Жуйриков К.К. Опыт страхования в некоторых зарубежных странах // Банки Казахстана N7, 2002 г. – 19с.
25. Моисеев А. Страховой рынок: поиск путей развития // Аль-Пари N5, 2003 г. -37 с.
26. Овчарова Г. Экономическая категория – страхования // Финансы и кредиты. N2, 2004 г. – 49 с.
27. Даутов К.М. Оценка бизнеса как основной подход управления стоимостью страховой компании. // Аль-Пари, N1, 2004 г. – 55 с.
28. Турбина К.Е. Тенденции развития мирового рынка страхования. М.: „АНКИЛ”, 2000 г. -52 с.
29. Берг Т.К. Рынок страхования: организация и регулиование. Минск: „БЭУ”, 2002 г. -119 с.
30. Тулепбаев Ш. Страхование жизни. // Банки Казахстана N11, 2001 г. -47 с.
31. Курмангалиева А. Проблемы интеграции страховых компаний Казахстана в мировой рынок страхования. // РЦБК N3, 2003 г. -40 с.
32. Узбаканова Л.Б. Становление страхового рынка в Казахстане. // Аль-Пари, N2 2003 г. -51 с.
33. Сембеков А. Проблемы организации финансовых потоков в страховании. // Финансы и кредиты. N8, 2004 г. -41 с.
34. Михайлова З. Мошенничество в страховании. // Рынок страхования N1, 2005 г. -18 с.
35. Тойжигитова Ж.А. Разивтие страховой статистики: зарубежный опыт. // Аль Пари, N2 2003 г. – 17 с.
36. Журавлев Ю.М. Секерж И.Г. Страхование и перестрахование. М.: „Анкил”, 1993 г. – 184 с.
37. Батыргожин А. Итоги государственной прораммы развития страхования в Республике Казахстан на 2000-2002 годы. // РЦБК N2, 2003 г.
38. Нурмуханбетов Е. Пути и возможности использования в Казхастане опыта зарубежных стран в области пенсионного страхования. // РЦБК, N2, 2003 г. – 16 с.
2. Қазақстан Республикасының „Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы” Заңы 01.07.2003 ж. N446-11
3. Қазақстан Республикасының „Тасымалдаушының жолдаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы” Заңы. 01.07.2003 жыл N444-11
4. Қазақстан Республикасының „Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы” заңы 25.04.2003 жыл N405-11
5. Қазақстан Республикасының „Жеке нотариустардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы” Заңы 11.06.2003 жыл N432-11.
6. Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығын 2004-2006 жж. Дамыту бағдарламасы 01.09.2004 жыл N729.
7. Жайлин Ғ.А. Азаматтық құқық. Оқулық – Алматы, 2003 - 170 б.
8. Құлпыбаев Қ.С. Қаржы. Оқу құралы – Алматы: 2003.
9. Жуйриков К., Назарчук И., Жуйриков Р., Страхование: теория, практика, зарубежный опты: Учебник для студентов вузов и колледжей / Под редакцией К.К. Жуйрикова. – Алматы: ОФ „БИС” -2000-384 с.
10. Журавлев Ю.М. Страхование во внешнеэкономических связях. М.: „Анкил”, 1993 г. – 73с.
11. Жуйриков К.К. Страхование в условияз перехода к рынку. А.: „Алилет-Голос”, 1993г. – 126 с.
12. Жуйриков К.К. Страхование в Казхастане: Пути дальнейшего развития. А.: „Жібек жолы”, 1994 г. – 278 с.
13. Страховое дело. Учебник./ Под редакцией Рейтмана Л.И. М.: „Рост”, 1992 г. –с530 с.
14. Жуйриков К.К. Формы и методы страхования. А.: „Комплекс”, 1999 г. – 138 с.
15. Жуйриков К.К. Перестрахование и рынок. А.: „Жибек жолы”, 1994 г. – 50 с.
16. Орналюк – Малицкая Л.А. Платежеспособность страховой организации. М.: „Анкил”, 1994 г. -152 с.
17. Шахов В.В. Страхование. Учебник. М.: „ЮНИТИ”, 1997г. – 312 с.
18. Гвозденко А. Основы страхования. М.: „Финансы и статистика”, 1999 г. – 299с.
19. Иванов М., Бутабаев А. Страховой рынок Казахстана: проблемы и тенденции развития // РЦБК, N1, 2005 г. -19 с.
20. Абуов С.И. Инвестиционная деятельность страховых компаний. // Аль-Пари, N2, 2003 г. – 6 с.
21. Касымканова Г. Риск-менеджмент в страховом секторе. // РЦБК N2 2005 г. – 16 с.
22. Жуйриков К.К. Страхование сельскохозяйственного производства в Республике Казахстан. // Банки Казахстана. N7 2002 г. – 65с.
23. Абдрахманова Г. Конъюктура и тенденции развития страхового рынка Казахстана. // Финансы и кредиты N3 2004г. -30 с.
24. Жуйриков К.К. Опыт страхования в некоторых зарубежных странах // Банки Казахстана N7, 2002 г. – 19с.
25. Моисеев А. Страховой рынок: поиск путей развития // Аль-Пари N5, 2003 г. -37 с.
26. Овчарова Г. Экономическая категория – страхования // Финансы и кредиты. N2, 2004 г. – 49 с.
27. Даутов К.М. Оценка бизнеса как основной подход управления стоимостью страховой компании. // Аль-Пари, N1, 2004 г. – 55 с.
28. Турбина К.Е. Тенденции развития мирового рынка страхования. М.: „АНКИЛ”, 2000 г. -52 с.
29. Берг Т.К. Рынок страхования: организация и регулиование. Минск: „БЭУ”, 2002 г. -119 с.
30. Тулепбаев Ш. Страхование жизни. // Банки Казахстана N11, 2001 г. -47 с.
31. Курмангалиева А. Проблемы интеграции страховых компаний Казахстана в мировой рынок страхования. // РЦБК N3, 2003 г. -40 с.
32. Узбаканова Л.Б. Становление страхового рынка в Казахстане. // Аль-Пари, N2 2003 г. -51 с.
33. Сембеков А. Проблемы организации финансовых потоков в страховании. // Финансы и кредиты. N8, 2004 г. -41 с.
34. Михайлова З. Мошенничество в страховании. // Рынок страхования N1, 2005 г. -18 с.
35. Тойжигитова Ж.А. Разивтие страховой статистики: зарубежный опыт. // Аль Пари, N2 2003 г. – 17 с.
36. Журавлев Ю.М. Секерж И.Г. Страхование и перестрахование. М.: „Анкил”, 1993 г. – 184 с.
37. Батыргожин А. Итоги государственной прораммы развития страхования в Республике Казахстан на 2000-2002 годы. // РЦБК N2, 2003 г.
38. Нурмуханбетов Е. Пути и возможности использования в Казхастане опыта зарубежных стран в области пенсионного страхования. // РЦБК, N2, 2003 г. – 16 с.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1 САҚТАНДЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандырудың әлеуметтік – экономикалық мәні және оның қызметтері
1.2 Сақтандыру жіктемесінің негіздері мен принциптері
1.3 Сақтандыруды дамытудың шетелдік тәжірибесі
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының
қалыптасуы және дамуы
2.2 Сақтандыру ұйымдарының қызметін талдау
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ АСПЕКТІЛЕРІН
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстан Республикасы сақтандыру нарығының мәселелері және оларды шешу
жолдары
3.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының даму
болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстанның сақтандыру нарығы бұрынғы мемлекеттік сақтандыру жүйесі
негізінде қалыптасты . Бұған дейін Қазақстан Республикасында
тұрғындармен , кәсіпорындармен және ұйымдармен сақтандыру операцияларын
жүргізудің монопольдық құқығына Мемлекеттік сақтандыру ұйымдары ғана ие
болып келді , тек бұдан бірнеше жыл бұрын Мемлекеттік сақтандыру
ұйымдарымен экономикалық және ұйымдық тұрғыдан байланысты емес , дербес
сақтандыру ұйымдары құрылып , дами бастады .
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы " Сақтандыру туралы "
заң күші бар жарлығымен сақтандыру шараларын жүргізудегі монополия жойылды
және қазіргі уақытта республиканың сақтандыру нарығында барлық сақтандыру
ұйымдары бірдей құқықтың дәрежеге ие болды.Сақтандыру нарығы бұл бір
жағынан ,сақтандыру қызметіне деген сұраным да ,екінші жағынан ұсыну
шараларының жиынтығы .
Отандық сақтандыру нарығы өзінің даму жолында түрлі кедергілерді артқа
тастап,бәсекелестік ортаны қалыптастыру жолында дамыды . Қазіргі таңда
республикада адал бәсеке нарығы қалыптасты деп айтуға болады . Бұрындары
тек шетелдерде қолданылып келген сақтандырудың жаңа түрлері енгізіліп,
жауапкершілік артуда .
Кәсіпкерлік қызметтің дамуы , тауар мен айырбас шеңберінің шаруашылық
жүргізуші субьектілер арасындағы өзара келісім шарт міндеттемелерінің
кеңеюі сақтандырудың манызын арттырады .Тек сақтандыру негізінде ғана
материалдық игіліктерді өндіру , бөлу , айырбастау және тұтыну процесінде
пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Сақтандыру мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне
қарамастан халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін қосымша қорғауға мүмкіндік
бере отырып , әлеуметтік – экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз
етеді.Сақтандыру компанияларының резервтері экономикалық дамуды
қаржыландыратын инвестициялардың сенімді көзі болып табылады .
Сақтандыру экономиканың маңызды әрі аз зерттелген саласы болып
табылады . Қазақстанда өзінің даму кезеңінде болуына қарамастан , ерте
кезде пайда болған . Содан бері жазатайым жағдайлардан сақтандыру жүйесі
арқылы қорғап , адамзаттың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып
даму жолында .
Сақтандыруда адамдар арасында материалды игіліктерді өндіру , бөлу ,
айырбастау , тұтыну саласындағы экономикалық қатынастар орнайды . Ол барлық
шаруашылық субъектілеріне және қоғам мүшелеріне залалдардан кепілдік береді
.
Қайта өндіру процесі табиғи және қоғамдық сипаттағы қарым –
қатынастарды білдіреді . Қоғам мен табиғат арасында түрлі қайшылықтар
орнайды . Қоғамдық өндіріс саласында түрлі тәуекел қаупі орын алады . Міне,
осының барлығы әлемдегі сақтандыру қатынастарының пайда болуы мен дамуына
негіз болды . Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше тәуекелдердің өсе түсуіне
әкеледі , олар іскерліктегі әріптестердің сеніміз болып шығуы , нарықтағы
бағалар ( құндылықтар ) кенет өзгеріп кетуіне шарт бойынша әріптестердің
банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар болады . Өз кезегінде
бұл сақтандырудың дамуына қосымша түрткі болды . Уақыт ағымында мұндай
қажеттілік азаймайды , керісінше азаматтар мүліктік жағдайы жақсаруының
және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандыруға деген қажеттілік одан әрі
өсе түседі .
Нарықты экономикасы дамыған елдерде сақтандыру экономиканың
стратегиялық маңызы бар салаларына жатады .
Қазіргі кезде сақтандыру ісін ұйымдастыру бір жағынан нарықтық
экономиканың әрекет етіуінің жалпы экономикалық заңдылықтарына сүйенсе ,
екінші жағынан оған Қазақстан Республикасының өтіуінің өзіндік
ерекшілігімен сипатталады . Өз кезегінде сақтандырудың өзі реттеу объектісі
болып табылады .
Нарықтық қатынастарға өту Қазақстан Республикасының сақтандыру
жүйесіне бірқатар құрылымдық өзгерістер алып келді . Қазіргі кезде өз
жұмыстарын жаңашыл қалыптастыратын сақтандырудың қазіргі жағдайы
сақтандыруды одан әрі дамыту мен модернизациялаудың әлемдік тәжірибелерге
негізделуін қажет етеді . Бұл ең алдымен құқықтық және ақпараттық базаның
жетілмегендігіне ,әдістемелік жұмыстардың жүргізілмеуіне байланысты .
Осы орайда сақтандыруды ұйымдастырудың әдістемелік негізін
қалыптастырудың ұлттық сақтандыру нарығының даму ерекшіліктері мен
тенденцияларын айқындаудың өзектілігі зор. Осындай мәселелердің маңыздылығы
, сақтандыру саласының аз зерттелуі сақтандыруды дипломдық жұмысымның
тақырыбы ретінде алуыма себеп болды .
Дипломдық жұмыстың бірінші"Сақтандырудың әлеуметтік – экономикалық
мәні және оның теориялық негіздері "бөлімінде сақтандырудың экономикалық
категория ретіндегі қызметтері , қайта өндіру процесінің үздіксіздігін
қамтамасыз етудегі ролі , сақтандыру қатынастарының жіктелуі қарастырылған
. Екінші "Сақтандыру нарығының даму тенденцияларын талдау" бөлімінде
сақтандыру нарығының қалыптасуы мен дамуына , сақтандыру ұйымдарының
қаржылық қызметіне талдау жасалынған .
Үшінші "Қазақстан Республикасы сақтандыру нарығының қызмет ету
аспектілерін жетілдіру " бөлімінде сақтандыру нарығын дамытудың негізгі
бағыттары , Қазақстанның сақтандыру нарығындағы сақтандыру арқылы қорғаудың
тиімді жолдары ұсынылған .
Қорытындыда сақтандыру нарығының қазіргі жағдайы қорытындыланып,
зерттеу нәтижесі бойынша ұсыныстар жасалған .
1 САҚТАНДЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандырудың әлеуметтік – экономикалық мәні және оның қызметтері
Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының сферасын бейнелейтін
көне категориялардың бірі. Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп – бұл
өндіріс пен адам өмірінің қауіп – қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс
процестерін жалғастыру, азаматтардың жеке санатының өмір тіршілігі мен
жақсы тұрмыс халін қолдап отыру мақсатында қоғамның, жеке өндірушілердің,
олардың топтарының натуралдық – заттай босалқы қорларын да немесе
резервтерін де сондай – ақ ақша ресурстарын да қамтитын қажетті қаражаттары
болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте резерв және сақтық қорлары
түрінде қалыптасады.
Қазіргі жағдайда сақтандыру – бұл өмірдің әр түрлі салаларында барынша
жиі болатын жағдайлардың теріс әсерінен заңды тұлғалар мен азаматтардың
мүдделерін қорғау әдістерінің бірі.
Адамдар жиі өрттерден, су тасқыны, сел және осылар сияқты т.б.
жағдайлар нәтижесінде өздерінің қозғалмайтын және қозғалатын мүліктерінен
айырылу мүмкіндігінен сақтануды қалайды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше
тәуекелдердің өсе тусуіне әкеледі, олар іскерліктегі әріптестердің сенімсіз
болып шығуы, нарықтағы бағалар (құндылықтар) кенет өзгеріп кетуіне шарт
бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар
болады. Өз кезегінеде бұл сақтандырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт
ағымында мұндай қажеттілік азааймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы
жақсаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандырудағы қажеттілік
одан әрі өсе түседі.[8]
Сақтандыру кезіндегі сақтық резервтер мен қорларды қалыптастырудың екі
негізгі әдісі қолданылады, олар бюджеттік және сақтық әдіс. Қаржыларды
қалыптастырудың бюджеттік әдісі - бюджеттердің қаражаттарын, яғни бүкіл
қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтық әдіс қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың
жарналары есебінен жасауды алдын – ала қарастырады.
Сақтық қорлар – қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын –
ала болжалануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған. Қоғамның
резерв қорлар жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.
Мүлікті мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан сақтандыруды және
оның орнын толтыруды жүзеге асыратын сақтық қор материалдық немесе ақша
қорлары нысанында жасалады. Сақтық қорларда қоғам мүшелерінің ұжымдық және
жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан қырлы
экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтық қорлардың басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын – ала тұтыну
қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол – табыс ретінде
тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстың бірден – бір
бөлігі.
Сақтандырудың жарналары есебінен жасалатын сақтық қорлар белгілі бір
уақытта тікелей арналымында – сақтық төлемдерді төлеу үшін (сақтық
жағдайдың болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау мезетіне
дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларда сақтық қорлардың
қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммерциялық айналымға жіберілуі мүмкін.
Өз кезегінде, бұл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін
сақтық қызметтер көрсетудің бағасын төмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық
ұйымдардың осыған ұқсас операциясы сақтандыру нарығында пайдалырақ
шарттарды қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысырыптармен
залардардан қашқысы келетін тапсырыскерлерді тарту жөніндегі бәсекенің
пайда болуына жәрдемдеседі.
Экономиканың нарықтағы қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің
дамуы, тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасындағы өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы
болатын кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінді
ғана материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну
процесінде пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін
болады. Сақтандыру мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен
көлеміне қарамастан, халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін қосымша қорғауға
мүмкін береді. Қазіргі кезде табиғи және техногенді сипаттағы төтенше
жағдайларды жою жөніндегі шығыстардың негізгі ауыртпалығы мүмкіндігі
объективті түрде шектеулі болып табылатын мемлекеттік бюджетке түседі.
Сақтандыру осы қолайсыздықты жою тиіс. Сақтандыру механизмін қазіргі
жағдайда пайдалану елдегі кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан
экономикасының негізгі саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен
географиялық орналасуын, экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс
технологиясын жетілдіруді қамтамасыз етеді.
Сақтық жүйе республиканың экономикасының сенімді әрі орнықты, халықты
әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азамматтар мен
шаруашылық субъектілерінің мүмкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс.
Сақтандыру мәселелері медицинаны қоса алғандағы әлеуметтік қамтамасыз
ету мәселелеріне тікелей қатысты. Қазіргі замаңғы сақтандыру индустриясын
құру мемлекетке міндеттер қатарын шешуге мүмкіндік береді:
1) табиғи – техногендік сипаттағы қарастырылмаған шығындарды толтыруға
мемлекеттік бюджетке ауыртпалықты азайтудың;
2) нарықтың экономика қағидаларына сай сақтандыру жәрдемімен
әлеуметтік қамтамасыз етудің жекелеген мәселелерін шешуге жинақталған
зейнетақыны төлеу, еңбекке қабілеттілікті жоғалтуға, асыраушысының қайтыс
болуына, жұмыссыздыққа жәрдемақыларды төлеуге, денсаулық сақтауға қатысты
шығындардың орын толтыруға;
3) халық пен ұйымдардың қаражаттарын ұзақ мерзімді негізде ұлттық
экономикаға шоғырландыруға;
Мемлекет бұдан бұрын жеткілікті қуатты әлеуметтік кепілдіктер жүйесін
қамтамасыз етуге қабілетсіз болып шықты. Кепілдіктерді қамтамасыз ету
міндеті қазір сақтандырудың иығында болып тұр. Осымен бірге бірқатар
мамандықтардың қауіптілігінің дәрежесіне өсе түсті. Құқық органдары
ұйымдасқан (кәсіби) қылмыспен бетпе – бет келді, техногендік аппаттар саны
артты. Нарық жағдайында (жаңа еңбек қатынастарында) адамның өмір сүруі үшін
өмір мен денсаулыққа келтірілген зардаптарды қалпына келтіруде қандай да
болсын бір мүмкіншілігі болуы өте маңызды. Жоғары қауіптілік көздерімен
келтірілген зардаптардың орын толтыру, соның ішінде автомобиль көлігі және
т.б. мәселе де өзекті. Мұның барлығы Қазақстан Республикасында нарықтық
қайта қалыптасу кезеңде сақтандыру саласында ең маңызды өзгерістер
басталуына негіз қалаған заңдардың, өзге нормативті, құқықтық актілердің
қабылдауына әкелді. Бірінші кезекте өзін тиымсыз қылып көрсеткен
сақтандырудың толығынан мемлекет жүйесінен бас тартылады. Бәсекеге
негізделген сақтандыруға жол беріледі. Сақтандыру кәсіпкерлік түрлерінің
біріне айналды және ол кәсіпкерлік ең жоғарғы ұйымдастырылған түрлерінің
бірі. Сақтандыру мен әлеуметтік міндеттерді орындалудың маңыздылығын есепке
ала отырып, мемлекет сақтандыру дамуы бақылаусыз өз бетімен жібере алмауда.
Сондықтан сақтандырудың дамуы қазіргі замаңғы құқықтық салалрдың бірінің
сақтандыру құқығының дамуымен бірге болды.
Сақтандыру – сақтық ұйым өз активтері есебінен асыратын сақтық төлем
арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтық жағдай немесе өзгеде оқиғалар
туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғалардың заңды мүдделерін мүліктік
жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені. Сақтандыру сферасы адам
өмірінің, өндірістік және әлеуметтік – экономикалық қызметтің барлық жағын
қамтиды, ол өтемдік және жиналымдық қызмет атқарады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері
есебінен оқыс оқиға ұшырығандарға көмек көрсетілетіндігінде. Демек,
сақтандыру – қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке
және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық
зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі
қайта бөлгіштік қатынастардың айырықша сферасы.
Ерекше сақтық қатынастар, сақтық қызметін рыногының, азаматтар мен
заңды тұлғаларды сақтандыру тұрғысындағы қорғау, сақтандыру қызметі
туралы Қазақстан Республикасының заңымен, сақтандыру мәселелері жөніндегі
Үкімет қаулыларымен және Ұлттық Банктің сақтандыруды қадағалау
департаментінің нормативтік актілерімен реттеліп отырады. Осыған дейін
біршама уақыт бұрын сақтандыру қатынастарын кешенді реттейтін заң актісі
болып Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 3 қазанынан
Сақтандыру туралы заң күші бар жарлығы саналды. 2000 жылдың 18
желтоқсанында Қазақстан Республикасы Сақтандыру қызметі туралы жаңа заңы
қабылданды. Қазір заңгерлер тарапынан жоғары деп бағаланады. Онда
сақтандыру ісін ұйымдастырудың қазіргі замаңғы талаптарға сәйкес келтіруді
қамтамасыз ететін шаралар қарастылған.
Сақтандыру қызметіне бақылау жүргізу туралы ережелер Қазақстан
Республикасының 1995 жылдың 30 наурызында қабылданған Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі туралы заңда мазмұндалған.
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ белгілері бар:
- сақтық қатынастардың ақшалай сипаты;
- сақтандырудың қоғамдық өнімінің құнын қайта бөлуге қатысу;
- оның іс – қимылы ақша қорларын жасап, пайдалану мен қосарланып
отырады;
- сақтық қатынастағы бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
- ашқа қорларын жасап, пайдалану кезінде сақтық баламалығы барлық
жағдайда бола бермейді.
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі
болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды бөлігі
болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін (қызметі, бизнесті)
экономикалық жүйе шеңберінде айрықша сақтанушыға оның қайта бөлу
процестерін жүзеге асыратын арнаулы қаржы – несие институт ретінде қарауға
болады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктік, өндіріс процестерін қоғамдық
және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
1) қатынастардың ықтималды сипаты;
2) қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымда –
мемлекеттік, аумақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі,
жеке адам деңгейінде);
3) сақтандырудағы қаржылардың қайтарымдылық сипаты.
Сақтандыру процесі сақтандыру шарты негізінде не өзара сақтандыру
қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру талабы бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру силық
ақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру
жағдайы пайда болған кезде сақтанушы немесе шартта белгіленген сумма
(сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға
(пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді. Сақтандыру жағдайы
– сақтандыру шарты сақтандыру төлемін төлеуді қарастыратын жағдай.
Сақтандыру жағдайы – табиғи әсер, техногендік сипат және нақты адам әрекеті
ретінде өз пайда болу себебін иемденетін жағдай. Сонымен қатар, сақтандыру
жағдайы ретіндегі қарастырылатын жағдай кездейсоқтылық және ықтималдық
белгілеріне иемденуі қажет. Сақтандыру жағдайының түсу ықтималдылығының
түсу деңгейіне шарт жақтарымен өз бетінше бағаланады, сонымен қатар
жағдайдың ықтималдылығы болмай қоймайтындыққа жақын болмауы қажет, соңғысы
орын алса мұндай жағдай кездейсоқ болмайды. Жағдай орын алудың
ықтималдылығы мен кездейсоқтық талаптары жинақтау сақтандыру шарттары
бойынша қарастырылатын фактілерге (оқиғаларға) қолданылмайды.
Сақтандыру жағдайларының түрі заң актілерімен (сақтандыру міндеті
болып келген кезде) және шарттарымен (сақтандыру ерікті болып келген кезде)
анықталады.
Сақтандырудың шарттық қатынастарының ерекшелігі: сақтандыру шығаратын
ережелерде көрсетілген жағдайларға сақтанушы қосылу керек. Өз кезегінде
сақтанушы заңның барлық талаптарының және оның қызметін тұтынушылардың
мүддесін сақтау бойынша міндетін атқарады. Егер сақтанушының қызметін
бақылайтын үкіметте мемлекеттік орган заңның бұзылуын ережелерде көрсе,
онда ол сол немесе басқа сақтандыру қызметін жүргізуге лицензия бермеудің
негізі болып есептеледі.
Сақтандыру ережелері сақтандырушы мен сақтандырудың әр түрі бойынша
бөлек дайындалады және сақтандырудың тиісті түрін жүргізу үшін лицензияны
беру құқығы өкілетті мемлекеттік органымен келісуге жатқызылады. Шарттар
қарастырылмаған жағдайларға байланысты даулар пайда болса, онда басшылыққа
сақтандыру ережелерінде жағдайлар алынуы тиіс.
Сақтандыру ережелері мыналарды қарастыруы керек:
1) сақтандыру оюъектілерінің тізімін;
2) сақтандыру сомаларын анықтаудың тәртібін;
3) сақтандыру тәуекелдерді;
4) сақтандыру жағдайларының қатарынан алып тасталуы және сақтандыруға
шек қоюы;
5) сақтандыру шарты қолданылуының мерімі мен орнын;
6) сақтандыру шартын жасаудың тәртібін;
7) тараптардың құқықтары мен міндеттерін;
8) сақтандыру жағдайы орын алғандағы сақтанушы жасауы тиіс
әрекеттерді;
9) сақтандыру жағдайының орын алғанын анықтайтын құжаттары тізімін;
10) сақтандыру төлемдерін жасаудың жағдайы мен тәртібі;
11) сақтандыру төлемі немесе сақтандыру төлемінен бас тарту жөніндегі
шешім қабылдау мерзімін;
12) сақтандыру шарты жағдайларының тоқталуын;
13) дауларды шешудің тәртібі;
14) сақтандыру тарифтерін және оларды экономикалық негіздеу;
15) ерекше жағдайлар
Сақтандыру ережелерінде жағдайларды сақтандырудың әдет – ғұрып
нормаларына жатқызуға болады деп айта аламыз. Келісім бойынша сақтандырушы
мен сақтанушы арасында қосымша жағдайларды ескеретін сақтандыру шарты
жасалынуы мүмкін.
Қосымша жағдайлар 3 еседен көп қайталанса, сақтандырушы заңнама
қарастырған тәртіпте сақтандырудың белгілі түрі бойынша ережелерді өзгерту
міндетті. Яғни, бұл жағдайлар сақтандырушының тұрақтанған тәжірибесін
бөлігі ретінде қарастырылады. Енді сақтандыру шартының сипаттамаларын
қарастырайық.
Заңнамадағы анықтамасына сәйкес сақтандыру шарты конценсуалды болып
қаралады. Бірақ Қазақстан Республикасыдағы Азамат Кодексінің 827-б
сәйкес, сақтандыру шарты сақтанушы сақтандырушы сыйлық ақысын төлеген
кезден бастап, ал оны бөліп – бөліп қарастырылса бірінші сақтандыру жарнасы
төленген кезден бастап күшіне енеді және тараптар үшін міндетті болады.
Осыны ескерсек іс жүзінде жалпы тәртіп бойынша сақтандыру шарты реалды
болып келетіне түсінікті. Сақтандыру шартына конценсуалдық мінез
тараптардың келісімімен немесе жеке заң актілерімен берілуі мүмкін.
Сақтандыру шартының тараптары сақтандырушы мен сақтанушы болып
табылады. Сақтандырушы сақтандыру жүзеге асыратын, яғни сақтандыру
жағдайлары пайда болған кезде сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған
өзге тұлғаға шартта айқындалған соманың шеңберінде сақтандыру төлемін
жүргізуе міндетті тұлға. Сақтандыру ұйымы ретінде тіркелген және сақтандыру
қызметін жүзеге асыруға берілген лицензиясы бар заңды тұлға ғана
сақтандырушы тұлға бола алады.
Сақтандыру экономикалық категория ретінде қаржыға тән қызметтері
атқарады. Сақтандырудың қызметі мен экономикалық категория ретінде мазмұны
бір – бірімен тығыз байланысты. Сақтандырудың келесі қызметтерін атап
көрсетуге болады.
Бөлу қызметі: Сақтандырудың бұл қызметінің өзгешілігі қайта бөлу
ретінде көрінуі. Ол алдын алу қызметіне, мысалы, алдын алу шараларын
қаржыландыру жолымен сақтық жағдайдың болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке
басты сақтандыруда бөлу қызметі сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық
қызметіне бүгіледі.
Бақылау қызметі тараптардың сақтық төлемдерін жұмылдыруды сақтық қорды
мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болаытн нақты қатынастарда
көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандырудың экономикалық
категориясын сипаттау үшін тәуекелдік қызметті қарауды ұсынады, өйткені
сақтық тәуекел сақтандырудың негізгі арналымымен – қолайсыз оқиғалардан
болған зиянның орнын толтырумен байланысты.
Сақтық келісім шарттарын жасауға және сақтық операциялардың
нәтижелігіне жетуге ынталы тараптардың өзара іс қимылы сақтандыру нарығында
жүргізіледі.
Сақтандыру нарығы ақша қатынастарының сферасы онда сату сатып алудың
объектісі ерекше тауар - сақтық қызмет болып табылады және оған деген
ұсыным мен сұраным қалыптасады. Нарықтық экономикаға көшуге байланысты
Қазақстан Республикасындағы сақтық қызметтің монополиясы өзгерді,
сақтандыру кеңістігі әдеуір кеңейді, сақтық қызметтердің кең спектерін
ұсынатын мемлекеттік немесе акционерлік сақтандыру компаниялары пайда
болды.
Елімізде сақтандыруды дамытудың негізі мақсаты – мемлекеттердің,
азаматтарды және шаруашылық субъектілерінің мүддесін қорғаудың нақты құралы
бола алатын толық қанды орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтандыру нарығын
қалыптастыру.
Қазіргі замаңғы ұлттық сақтандыру жүйесін құру сақтық қызмет нарығы
сапалы жаңа деңгейге көтеру жөнінде шаралар әзірлеуде және кезеңімен іске
асыруды талап етеді. Бұл қағида Қазақстан Республикасында сақтандырудың
дамытудың 2000-2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының
шеңберінде жүргізіледі. Онда мынандай міндеттері шешуді көзделді:
- сақтандыруды қолдану аясын кеңейту және міндетті сақтандыру
түрлерін нақтылау;
- сақтандыру нарығының қазіргі замаңғы инфрақұрылымын қалыптастыру
және оның қатысушыларының – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы,
сақтандыру брокері, сақтық агент, сақтанушы, сақтандырушы, пайда
алушы, актерий, уәкілетті аудиторлық ұйым, өзара сақтандыру қоғамы,
сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік жұмысты жүзеге асыратын өзге
де заңды және жеке тұлғалардың қызметін ұйымдастыру үшін жағдай
жасау;
Халықаралық стандартты ескере отырып, сақтық қадағалаудың жүйесін
ұйымдастыру;
Сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының қаржылық орталығымен
төлеу қабілеті бойынша талаптарды күшейту;
Осы замаңғы сақтандыру технологиясын енгізуге жәрдемдесу;
Сақтандыру саласында кадрлар даярдау, қайта даярлау және біліктігін
арттыру жүйесін ұйымдастыру.
Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық сақтандыру жүйесін дұрыс ұйымдастыруда
және сақтандырудың әлеуметтік маңызды түрлерін жедел дамытуда мол резерв
жасалған.
Қазіргі замаңғы сақтандыру индустриясын құру мемлекетке: мемлекеттік
бюджеттің табиғи техногендік сипаттағы көлденең шығыстарды өтеу
белгісіндегі салмақты азайтуға; нарықтық экономикадағы қағидаттарында
сақтандыру ақылы, халықтың, жеке ұйымдастырудың жинақ ақшасын ұзақ мерзімді
негізде ұлттық экономикаға тарту мүмкін береді.
Азаматтардың ақшасымен операцияларды жүзеге асыратын банктер мен
жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметі сияқты сақтандыру ұйымдарының
қызметі де белгілі бір мөлшерде халықтың сақтандыру институтына деген
сенімінің деңгейіне байланысты.
Сақтандыру экономикалық қатынастардың жүйесі ретінде сақтандыру
жауапкершілігінің әртүрлі объектілері мен субъектелерін, қызметті
ұйымдастырудың әртүрлі формаларын қамтиды. Экономикалық қатынастардың
әртүрлілігін ретке келтіру және бірыңғай өзара байланысты жүйе құру үшін
сақтандыру жіктеу қажет.
1.2 Сақтандыру жіктемесінің негіздері
мен принциптері
Сақтандыру көп қыры ол әр түрлі категориядағы сақтаушылар мен
сақтандыру объектілері қамтиды.
Сақтандыру шарттары сақтандыру жауапкершілігінің көлемімен ерекшеледі:
ол заң күшімен міндетті және ерікті түрде жүрзілуі мүмкін. Сақтандыру
қатынастарын ретке келтіру сақтандыруды жіктеуді қажет етеді.
Жіктеу дегеніміз өзара байланысты звенолардың бағынышты жүйеге
жинақталуы. Қазіргі Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметі туралы
Заңының 6 бабына сәйкес сақтандыру салаларға кластарға түрлерге жіктеледі.
Сақтандырудың жіктелуі мынандай екі белгіге байланысты: сақтандыру
объектілеріндегі өзгешелік және сақтандыру жауапкершілігіндегі өзгешелік.
Осыған байланысты сақтандыру объектілер және қауіп қатердің түрлері бойынша
жіктеледі.
Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі өмірді сақтандыру саласы және
Жалпы сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады (сурет 1).
Аталған сақтандыру саласының біріншісі заңмен қорғалатын игіліктердің
арасындағы ең жоғарғы құндылық болыа табылатын азаматтар өміріне қатысы
болып келеді. Өмірді сақтандыру саласы бірқатар болмай қоймайтын
объективтік сипаты бар өмірлік жағдайларға сақтандырылған (пайда алушы)
тұлғаға ақша төлеуін қарастырады.
Бұл тұлғаның қартайған шағында мүліктік мүдделерін кешенді қамтамасыз
етуге, адамды жерлеуге шығындарды өтеуге мүмкіншіліктер береді. Осы
себептен өмірді сақтандыру өмірді азаматтық құқықтық тәсілдермен қорғаудың
бір жолы болып келетінін айтуға болады.
Ерікті нысанда сақтандыру өмірді сақтандыру санасына өз кезегінде
кластарды енгізеді. Ерікті өмірді сақтандыруға екі класс қарастырылған,
олар: 1) өмірді сақтандыру; 2) аннуитетті сақтандыру.
Өмірді сақтандыру – сақтандыру мерзімі біткенге дейін немесе
сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін өмір сүрген жағдайда сақтандыру
төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Аннуитеттік сақтандыру – сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен,
еңбек ету қабілетін (жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты,
науқастығына байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз
қалған жағдайларда немесе сақтандырылушының жеке табыстарының келуіне
немесе одан айырылуына әкеліп соққан өзге де жағдайларда сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы
болып табылады.
Жалпы сақтандыру белгілі бір сақтандыру жағдайларының келіп түсуінде
заңды және жеке тұлғалардың аймақтық бұзылған құқықтары мен
қызығушылықтарының орын төлеуді қамтамасыз етуде дәстүрлі жолда болып
келеді. Қазіргі кезде жалпы сақтандыруды кластарға бөлу кеңейтілген тізімді
қамтиды, оған шолу жасасақ қазіргі кезеңде азаматтық – құқықтық қатынастар
субъектілерінің құқықтарын қамтамасыз етуде сақтандырудың мәні бұрыңғыға
қарағанда салыстарымсыз жоғары болып келеді деген пікірде орнығуымыз
мүмкін.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынандай
сыныптарды қамтиды:
1) жазалайтын жағдайдан және аурудан сақтандыру;
2) медициналық сақтандыру;
3) автомобиль көлігін сақтандыру;
4) темір жол көлігін сақтандыру;
5) әуе көлігін сақтандыру;
6) су көлігін сақтандыру;
7) жүктерді сақтандыру;
8) көлік пен жүктерді сақтандыру қоспағанда, мүлікті сақтандыру;
9) кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;
10) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
11) темір жол көлігі иелерінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
12) әуе көлігі иелерінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
13) су көлігі иелерінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
14) тасымалдаушының азаматтық – құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
15) шарт бойынша азаматтық – құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
16) зиян келтіргені үшін азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру.
Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір кластың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша кластар өкілетті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді. Сонымен, сақтандырудағы әрбір
класқа байланысты заңнама заңды нормативтік актілері бойынша арнайы
реттеуді қарастыруы қажет.
Осыған байланысты, сақтандырушылар үшін сақтандырудың әрбір класы
бойынша жалпы жағдайлар көбіне міндетті болып анықталатынын айтуға болады.
бұның өз сыры бар, міндетті реттеу сақтандырушылардың қызметін пайдаланатын
субъектілерінің мүдделерін ескеруіне мүмкіндік береді.
Заңда берілген анықтамаға сәйкес, сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы
әзірлейтін және ұсынатын сақтандыру өнімі болып табылады. Өнім деген
түсінікті қолдану интеллектуалдық меншік категорияларын ойға шақырады.
Мұндай шарттарда коммерциялық құпиялы болып келетін мәліметтердің болуы
мүмкін. Бірақ Өнім деген түсінікті біз басқа да позицияда бағалай аламыз.
Сақтандыру түрі сақтандырушының да сақтанушының да (пайда алушының)
ескеруді қамтамасыз ететін заңның міндетті нормаларына қайшы келмейтін және
онда сақтандырудың барлық керекті жағдайлары ескерілген шарт болып келеді.
Жазалайтын жағдайдан және аурудан сақтандыру, сақтандырылған тұлға
жазалайтын жағдайдың немесе аурудың салдарын қайтыс болған, еңбек ету
(жалпы немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де зиян
келтірілген жағдайларда оның қосымша шығындарын шектеулі сомада не ішінара
немесе толық өтеуді қарастыратын жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады. Төленетін өтемдердің негіздері мен көлемі азаматтық деликтік
құқықтық нормалармен айқындалатын адамның өмірі мен денсаулығына келтіретін
зиянның түрлерімен байланысты.
Қазақстан Республикасындағы сақтандыруды салалары және сыныптары
бойынша жіктеу
Сурет 1
Ескерту: ҚР сақтандыру қызметі туралы заңы, 2000ж 18.12.00.
Медициналық сақтандыру, сақтандырылатындардың медициналық мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған жолданымдарынан туындаған шығындарын ішінара жүзеге
асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Міндетті медициналық сақтандыру жүйесі (бұл қатынастардың азаматтық –
құқықтық реттеу сұрақтары ескерілмеген) уақыт санын көтере алмай мүліктік
айла – амалға жол салынды. Басқа жақтан, Қазақстанда кейбір ұйымдармен іс
жүзінде медициналық сақтандыру бойынша шарттың сақтандыру қызметтері
көрсетілетін болды. осымен байланысты қатынастарда қатысушылар тең жағдайда
болып келеді. Және қымбат медициналық қызметтерде стационарлық емдеуде,
протездеуде және тағы басқа қажеттік пайда болған жағдайда бұл сақтандыру
сөзсіз өте пайдалы болды. Осының барысында қалыптасқан қажеттілік тиісті
сақтандыру нормалары қалыптасуының қажеттілігін әкелді.
Жалпы сақтандыруға көлікті сақтандыруды жатқызады, ол көлік құралын
иеленуге, пайдалануға оған билік етуге юайланысты адамдардың мүліктік
мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап
әкетілуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі
мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады. Тасымалдау шартымен тығыз байланыста
болатын көлікті сақтандыру мен қатар, жоғарыда айтылғандай сақтандырудың
жеке класында болып келетін жүктерді сақтандыру тұрады. Жүктерді
сақтандыру, жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты
адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның
ішінде жүктердің тасымалдау әдісіне қарамастан жоғалып кетуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Міндеттілік дәрежесіне қарай сақтандыру ерікті және міндетті болады.
Соңғы жылдары міндетті сақтандыру кеңінен қолданылады. Мысалы, әскери
қызметкерлердің, ішкі істер органдарының қызметкерлерінің өмірі мен
денсаулығын, мүлігін міндетті сақтандыру жүргізілген. Міндетті сақтандыру
азаматтық – құқықтық жауапкершілікті сақтандыру саласында дамыған, яғни
автомобиль көлігі иелерінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігі,
нотариустардың және кейбір өзге субъектілержің азаматтық – құқұқтық
жауапкершілігі міндетті сақтандыруға жатады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы
Қазақстан Республикасы заңының 52 бабына сәйкес, банктердегі салымдарды
(депозиттерді) ұжымдық Қазақстан Республикасы жүзеге асады.
Міндетті сақтандырудың түрлері, тәртібі мен талаптары заң актілерімен
белгіленуі өз өмірін немесе денсаулығын сақтандыру міндетін азаматқа заң
актілерімен де шартпен сақтандыру жағдайларында міндетті сақтандыру
сақтандыру қатынастарында сақтанушының (сақтандырылған тұлғадан бөлек
қатысуын) міндетті қатысуын талап етеді. Жиі – жиі шартта сақтанушы болып
онымен азамат еңбек – қызметтік қатынаста тұратын мемлекеттік орган
қатысады. Мұндай жағдайларда сақтандыру сақтанушы қаражаттарының есебінен
жүргізіледі. Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырудың осы түрін
реттейтін заң актілерінде жазылған талаптар бойынша сақтандырушымен шарт
жасауға міндетті. Міндеттілік негізінен сақтандыру объектілеріне,
сақтандыру жағдайларының тізіміне бір немесе басқа жағдайларда тиесілі
сақтандыру төлемінің көлеміне, қатысты болып келеді. Сақтандыру
төлемдерінің мөлшері өз кезегінде сақтанушының сақтандыру сыйақыларын төлеу
міндетіне әсер етеді.
Заң актілеріне сәйкес пайдасына міндетті сақтандыру жүзеге асырылуы
тиіс болған адам, егер оған оның сақтандырылғандығы белгілі болса, осы
міндет жүктелген тұлғадан өзінің сақтандырылуын сот тәртібінде талап етуге
құқылы.
Егер сақтанушы міндетті сақтандыру шартын жасамаса немесе оны заңда
көзделмеген салыстырғанда нашарлау жағдайларда жасаса, ол сақтандыру
жағдайы (оқиғасы) орын алған кезде сақтандырылғандардың алдында өзі жауапты
болады. Сақтанушы жауапкершілігінің көлемі осындай жағдайда тиісті
сақтандыру жүзеге асырылған кезде сақтандырылғанға тиесілі болатын
сақтандыру төлеміне сәйкес болып келеді.
Міндетті сақтандыру шартын жасаудан сақтандырушы ұйымының да жалтаруға
құқығы болмайды.
Сонымен міндетті сақтандыруға тән белгілер:
1. Міндетті сақтандыру шарттары заңмен бекітіледі. Сақтандырушы
заң бойынша сақтандырылуға тиісті объектілерді сақтандыруға ал
сақтанушы сақтандыру төлемдерін төлеуге міндетті.
Заңды нормативті актте мыналар қарастырылған:
- сақтандыруға жататын объектілер тізімі;
- сақтандыру жауапкершілігінің көлемі;
- сақтандыру сомасын қамтамасыз ету деңгейі;
- тарифтік ставкаларды белгілеу тәртібі;
- сақтандыру төлемдерінің төлену тәртібі;
- сақтандырушы мен сақтанушының негізгі құқықтары мен міндеттері.
2. Заңда көрсетілген объектілердің барлығының жаппай
сақтандырылуы. Бұл принцип әсіресе мүлікті сақтандыруда қатты
сақталады.
3. Сақтандыру сомасымен қамтамасыз ету нормаланған. Мысалы
автокөлік иелерінің азаматтық құқықтық жауапкершілігінің
жабуға арналған сома 400 айлық есептік көрсеткішпен шектелген.
Ерікті сақтандырудың міндетті сақтандырудан айырмашылығы, ол толығымен
тараптардың еркін білдіруіне негізделеді. Ерікті сақтандырудың түрлері,
шарттары мен тәртібі тараптардың келісімі бойынша белгіленеді.
Ерікті сақтандыруға тән белгілер:
1. Ерікті сақтандыру заңды және ерікті түрде жүргізіледі. Заң
сақтандырудың жалпы шарттарын және ерікті сақтандыру
объектілерін белгілейді.
2. Сақтандыруға қатысу сақтандырушыларға байланысты. Бұл принцип
сақтандыру келісім шартының сақтанушының талабына сай
жасалатынына кепілдік береді.
3. Ерікті сақтандыру ішінара қамту арқылы жүргізіледі, яғни
барлығы жаппай сақтандырылуы міндетті емес.
4. Ерікті сақтандыру сақтандыру мерзімімен шектелген.
5. Сақтандыру сомасымен қамтамасыз ету сақтанушы талабына
байланысты болады.
Сақтандыру объектілеріндегі өзгешелікке байланысты сақтандыру жеке
және мүліктік болып бөлінеді. Азаматтық өмірін, денсаулығын, еңбекке
қабілеттілігін және басына байланысты өзге де мүдделерін сақтандыру жеке
сақтандыруға жатады, мысалы, олардың белгілі жасқа келгеніні сақтандыру.
Жеке сақтандыру шарты бойынша сақтанушының өзі, сондай-ақ шартта аталған
басқа (пайда алушы адам сақтандырылған болуы мүмкін).
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер мен азаматтық – құқықтық
жауапкершілікті қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру
мүліктік сақтандыруға жатады.
Мүліктік сақтандыру кезінде мүліктің жоғалуы (жойылуы), жетіспеуі
немесе бүлінуі және заңда көзделген өзге де мүліктік құқықтар
сақтандырылады. Сақтанушының немесе пайда алушының мүліктерді сақтандыру
мүддесі болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз
болады. Мүлікті сақтандырудың объектілері – сақтанушының мүліктік
мүдделері, яғни құрылыс, үй мүліктері, малдар, көлік құралдары,
субъектелері – сақтанушы, сақтандырушы, пайда алушы.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде сақтанушы ретінде іс – қимыл
жасайтын кәсіпкердің шарттары бойынша әріптестерінің өз міндеттемелерін
бұзуынан болуы мүмкін залалдардың тәуекелі немесе кәсіпкерден тәуелсіз
жағдайлардан осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған залалдар тәуекелі,
соның ішінде күтілген кірісті алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Мүлікті
сақтандырудан айырмашылығы сақтандырудың бұл класында тек сол сақтанушының
кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін.
Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру
шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған шарт
жарамсыз болады.
Кәсіпкерлік екі мағынада пайдаланылады.
а) белгілі бір істің түрі;
б) сол іспен шұғылданатын нақтылы қоғамдық ұйым.
Нарық жағдайында тәуекел кәсіпкерліктің шешуші элементі. Тәуекелдің
ерекшеліктері кәсіпкерлік істе белгісіздік, күтпегендік, сенбеушілік,
болжамдылық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін. Нарық жағдайында
кәсіпкерлік қызметпен байланысты тәуекелдің түрлері де көбеюде. Нарықты
экономика жағдайында кәсіпкерлер үшін коммерциялық тәуекелділікті
сақтандырудың маңызы зор. Коммерциялық тәуекелділікті сақтандыруда
сақтандыру объектісі сақтанушының коммерциялық қызметі болып табылады.
Коммерциялық сақтандыруда сақтандыру тарифтер көптеген факторларға
байланысты. Олар коммерциялық қызметтің түрі, сақтандыру мерзімі, нарық
қатынастарының тұрақтылық деңгейі. Сақтандырудың бұл түрі шаруашылықтың
барлық саалаларын қалпына келтіру мен дамытудағы перспективалы сақтандыру
болып табылады.
Жауапкершілікті сақтандыру – сақтандыру қызметінің жеке саласы болып
табылады. Жауапкершілікті сақтандыру объектісіне – сақтанушының қандай да
бір әрекетін немесе әрекетсіздігінен зиян келтірілуі мүмкін үшінші жақ
алдындағы жауапкершілігі жатады. Субъектілері – сақтанушы, сақтандырушы,
пайда алушы. Жауапкершілікті сақтандырудың мақсаты залал келтірушінің
экономикалық мүддесін сақтандыру арқылы қорғау. Азаматтық – құқықтық
жауапкершілікті сақтандыру кезінде басқа тұлғалардың өміріне, денсаулығына
немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан туындайтын жауапкершіліктің болу
тәуекелі (қаупі) сақтандырылады. Азаматтық – құқықтық шарттардан және басқа
да негіздерден пайда болуы мүмкін, жауапкершілік сақтандырылуы мүмкін.
Жауапкершілікті сақтандыру ерікті және міндетті түрде жүргізіледі.
Жауапкершілікті сақтандырудың оны басқа салалардан бөліп тұратын өзіндік
ерекшеліктері бар:
1) азаматтық жауапкершілікті сақтандыру түрлерінде сақтандыру
оқиғасының болуын анықтау сақтандырудың қатысушыларының
құқықтары мен міндеттерін белгілейтін азаматтық – құқықтық
нормалары мен тікелей байланысты.
2) жауапкершілікті сақтандыру сақтанушының үшінші тұлғаға
келтірген зиянының орнын, келісім шартта көрсетілген
сақтандыру сомасы көлемінде жабуды қамтамасыз етеді, яғни
жауапкершілікті сақтандыру келісім шарты үшінщі тұлғаның
пайдасына жасалады.
3) жауапкершілікті сақтандыру сақтанушының үшінші тұлғаға
алдындағы жауапкершілігін сақтандыру болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтық – құқықтық жауапкершілікті
сақтандыру міндетті сақтандыру түріне жатады және де ол 1997 ж. Көлік
құралдары туралы заңға сәйкес енгізілді. Сақтандыру шарттары Қазақстан
Республикасы үкіметінің 1996 ж 31 желтоқсанындағы №1319 шешімімен
бекітілген. Автокөлік құралының иесі лицензиясы бар кез – келген сақтандыру
ұйымда сақтандырылады. Міндетті сақтандыру келісімі 1 жылға жасалады.
Ережеде сақтанушылардың белгілі бір категорияларына жеңілдіктер
қарастырылған. Әлеуметтік қамсыздандыру органдары арқылы көлік құралын
тегін алған тұлғаларға, Ұлы Отан соғысының ардагерлері мен оған
теңестірілген тұлғалар I және II топ мүгедектері жылдық төлемнің 50%
төлейді. Міндетті сақтандыру жеңіл, жүк тасымалдаушы автомобиль,
микроавтобус, троллейбус, трамвай иелеріне қатысты.
Міндетті сақтандыруда сақтандыру сомасының мөлшері шектелген,
сондықтан автокөлік құралының иесі өз жауапкершілігін қосымша ерікті түрде
сақтандыруына болады.
Қазақстан Республикасының нотариат туралы заңына сәйкес жеке
нотариустардың азаматтық – құқықтық жауапкершілігін сақтандыру міндетті
түріне жатады. Жеке нотариустар жауапкершілігі мынадай іс - әрекеттер
нәтижесінде пайда болады:
1) келісімдерді куәландыру;
2) мұрагерлік мүлікті қорғауға шара қолдану;
3) мұрагерлік құқы бар куәлігін беру;
4) құжаттар мен құнды қағаздарды сақтауға қабылдау.
Жеке нотариус өзінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін жыл сайын
лицензиясы бар кез – келген сақтандыру компаниясында сақтандыра алады.
Кәсіпкерлік жауапкершілікті сақтандыру – кәсіби қызметі барысында
үшінші тұлғаға зиян келтіруі мүмкін, әр түрлі категориядағы тұлғалардың
мүліктік мүддесін сақтандыру түрлерін қамтиды. Кәсіби жауапкершілікті
сақтандырудағы тәуекелдер екі топқа бөлінеді: 1) үшінші тұлғаның
денсаулығына залал келтіру және дене жарақатымен байланысты тәуекелдер.
Мұндай жағдайлар дәрігерлер, хирургтар, дантистер, формацевтер
тәжірибесінде жиі кездеседі. 2) материалды шығын келтірумен байланысты
тәуекелдер. Кәсіби қызметке талап және оның жүрзілуі арнаулы заңды және
нормативті актілерге сәйкес белгіленеді. Сақтандыру жеке кәсіби қызметпен
айналысатын тұлғаға қатысты жүргізіледі. Жеке тәжірибеленуші маманның
(сақтанушының) клиентке келтірілген материалдық зияны мен оның көлемі
соттың шешімі бойынша анықталған жағдайда ғана сақтандыру оқиғасы болады
деп есептеледі.
Экологиялық сақтандыру қазіргі кездегі актуальды мәселелердің бірі.
Экологиялық сақтандыруда сақтандыру сомасы екі жақтың келісімі бойынша
немесе табиғатты қоршаған ортаны ластау жауапкершілігінің лимиті бойынша
анықталады. Біздің елемізде 1991 жылы Табиғатты қоршаған ортаны қорғау
туралы заңына сәйкес ерікті экологиялық сақтандыру енгізілді. Бірақ бұл
заңның талаптары экологиялық сақтандыруды толық қолданыла қойған жоқ.
Бұрыңғы заманмен салыстырғанда қазіргі заңнама сақтандыру нысандарының
тізімін көбейтті. Енді сақтандыру нысаны сақтандыру төлемін жүргізудің
негізінен де анықталады. Осыған байланысты сақтандыру тағы екі нысанға
бөлінеді, олар а) жинақтаушы; б) жинақтаушы емес.
Сақтандыру төлем төленуін сақтандыру шартында белгіленген кезең
аяқталғанда, немесе сақтандыру жағдайы туындағанда. Төлем төленуінің
қарастыратын (осылардың қайсысы бірінші болатынына қарап) сақтандыру
жинақтаушы болады. Яғни, жинақтаушы сақтандыру бойынша сақтандыру жағдайы
болмауы да мүмкін. Аннуитет шарты жинақтаушы сақтандыру шартына жатады.
Аннуитет шарты сақтандырушының шартта белгіленген мерзім ішінде пайда
алушының пайдасына мерзімді төлемдер түрінде сақтандыру төлемдерін жүзеге
асыруға міндетті ететін сақтандыру шарты.
Жинақтаушы емес сақтандыруда сақтандырудың төлемін жүргізудің негізі
болып сақтандыру жағдайы есептеледі. Көрсетілген сақтандыру нысандарының
тағы бір ерекшелігі сақтандыру жүргізіліп жатқан объектілерінің өзгешілігі.
Жинақтаушы сақтандыру шарттары тек қана жеке сақтандыру бойынша жасалуы
мүмкін. Ескертуге жататын нәрсе – сақтандырудың нысандары бойынша бөлінуі
сияқты (толық болып келмейді). Бұл сақтандыру қызметін лицензиялау үшін
қажет болса, яғни мазмұнын сақтандырудың көрсетілген нысандарынан
ерекшеленетін сақтандыру қызметі пайда болса, онда заңнамада сақтандырудың
нысандары бойынша өзге де жіктелуі қарастырылуы мүмкін.
Сақтандырылғандар тарапынан тұлғалардың көптілігі топтың сақтандыру
шартын жасауға әкеп соғады. Сақтандырушы тарапы жағынан тұлғалардың
көптілігі ортақ сақтандыру құрады. Егер сақтандырушының өзі сақтанушы
алдындағы өз міндеттерінің бәрін немесе оның бір бөлігін орындамауына
байланысты тәуекелді сақтандыратын болса, қайта сақтандыру шарты орын
алады.
Қайта сақтандыру – сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымы қабылдап,
кейіннен өздерінің арасында жасалған қайта сақтандыру шартына сәйкес қайта
сақтандыру ұйымына сақтандыру тәуекелдерінің бәрін немесе бір бөлігін
беруге байланысты қызмет және соған байланысты туындайтын қатынастар. Қайта
сақтандырудың өзі де бөлінеді. Заңмен бара – бар және бара – бар емес қайта
сақтандыру түсініктері енгізілген. Бара – бар қайта сақтандыру – бұл тиісті
сақтандыру шартында көзделген жағдайлар туындаған кезде қайта сақтандыру
ұйымы қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттен қабылданған сақтандыру
міндеттемелерінінің үлесіне бара – бар мөлшерде сақтандыру төлемін жүзеге
асыруға өзі міндеттеме қабылдайтын қайта сақтандыру. Бара – бар емес қайта
сақтандыру бұдан бөлек, сақтандыру шартына сәйкес көзделген жағдайлар
туындаған кезде қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттің өзі ұстап қалатын
сомасынан артығы мөлшерінде жүзеге асыруға өзіне міндеттеме қабылдайтын
қайта сақтандыру. Өзі ұстап қалатын сома деп – қайта сақтандыру шартымен
сәйкес өз есебінен цедент жауапкершілікті атқаратын сақтандыру сомасын
атайды.
Шекаралық сақтандыру (қайта сақтандыру) белгілері. Қазақстан
Республикасында немесе оның сақтандыру сыйлық ақысы төленетін сақтандыру
(қайта сақтандыру) шекаралық болып табылады. Шекаралық сақтандыруды
жүргізудің талаптары мен тәртібі Қазақстан Республикасының заңдарымен
немесе Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттармен белгіленеді.
Сонымен қатар заңда өзара сақтандырудың мүмкіндігі қарастырылған. Азаматтар
мен заңды тұлғалар қажетті қаражатты өзара сақтандыру қоғамдарына біріктіру
жолымен өзара негізде өз мүлкін және мүлікті мүдделерін (кәсіпкерлік
тәуекелдер, азаматтық – құқықтық жауапкершілікті) сақтандыра алады. Өзара
сақтандырудың ерекшелігіне егер қоғамның құрылтай құжаттарында мұндай
жағдайларда сақтандыру шарттарын жасау көзделмесе, қоғам өзінің мүшелерінің
мүлкін және мүліктік мүдделерін өзара сақтандыруды мүшелік кезінде тікелей
жүзеге асыратыны жатады.
Сақтандыру салаларын сақтандырудың нақты түрлеріне бөлудің тәжірибелік
мәні бар. Дәл осы деңгейде сақтанушылар мен сақтандырушылар арасындағы
сақтандыру қатынасы пайда болады, сақтандыру шарттары, сақтандыру
жауапкершілігінің көлемі және сақтандыру тарифтері белгіленеді.
Халықаралық тәжірибеде сақтандыру түрі тариф деп те аталады. Себебі
кез – келген сақтандыру түрінің шарты сақтандыру тарифінде көрініс табады.
Сонымен, сақтандыру түрі дегенеміз – сақтандыру жауапкершілігінің бір
көлемінде сәйкес тарифтік ставка бойынша сақтандырудың нақты нақты
объектісін сақтандыру.
Сақтандыру түрлерінің саны шексіз және ол потенциалды сақтанушылардың
мүддесіне байланысты.
Мысал ретінде бізге кеңінен таралған сақтандырудың түрлерін
қарастырайық.
Заңды және жеке тұлғалардың мүліктерін сақтандыруда бұл құрылысты,
жануарларды, үй мүліктерін, көлік құралдарын, шикізатты, материалдарды,
ауылшаруашылық өнімдерін, жүктерді сақтандыру. Жауапкершілікті сақтандыру
бойынша автокөлік иелерінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру, жұмыс берушілердің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру, кәсіби жауапкершілікті сақтандыру. Кәсіпкерлік тәуекелді
сақтандырудың түрлері өндіріс процесіндегі немесе қызмет көрсетудегі нақты
тәуекелдердің түрлеріне байланысты болады, мысалы жаңа техниканы иемдену,
валюта бағамының ауытқуы, өндірістің тоқтап қалуы т.б. Өмірді сақтандыру
түрлері - өмірді ұзақ мерзімге сақтандыру, балаларды сақтандыру, қосымша
зейнетақы сақтандыру.
Сонымен сақтанушы пайдаланатын сақтандырудың әртүрлі жиынын сақтандыру
нарығының ассортиментін құрайды.
3. Сақтандыруды дамытудың шетелдік тәжірибесі
Бүгінгі таңда сақтандырудың дамуына сақтандыру нарығындағы
интернационализация, несие және сақтандыру нарығының бірігуі, сақтандыру
қызметінің жаңа түрлері, нарықты ірі (өнеркәсіптік- қаржылық) және жаппай
көпшілік (орта және ұсақ ) тәуекелдерге бөлу, капиталды шоғырландыру сияқты
факторлар әсер етуде. Ал бұл бағыттардың дамуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 САҚТАНДЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандырудың әлеуметтік – экономикалық мәні және оның қызметтері
1.2 Сақтандыру жіктемесінің негіздері мен принциптері
1.3 Сақтандыруды дамытудың шетелдік тәжірибесі
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының
қалыптасуы және дамуы
2.2 Сақтандыру ұйымдарының қызметін талдау
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ АСПЕКТІЛЕРІН
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстан Республикасы сақтандыру нарығының мәселелері және оларды шешу
жолдары
3.2 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының даму
болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстанның сақтандыру нарығы бұрынғы мемлекеттік сақтандыру жүйесі
негізінде қалыптасты . Бұған дейін Қазақстан Республикасында
тұрғындармен , кәсіпорындармен және ұйымдармен сақтандыру операцияларын
жүргізудің монопольдық құқығына Мемлекеттік сақтандыру ұйымдары ғана ие
болып келді , тек бұдан бірнеше жыл бұрын Мемлекеттік сақтандыру
ұйымдарымен экономикалық және ұйымдық тұрғыдан байланысты емес , дербес
сақтандыру ұйымдары құрылып , дами бастады .
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы " Сақтандыру туралы "
заң күші бар жарлығымен сақтандыру шараларын жүргізудегі монополия жойылды
және қазіргі уақытта республиканың сақтандыру нарығында барлық сақтандыру
ұйымдары бірдей құқықтың дәрежеге ие болды.Сақтандыру нарығы бұл бір
жағынан ,сақтандыру қызметіне деген сұраным да ,екінші жағынан ұсыну
шараларының жиынтығы .
Отандық сақтандыру нарығы өзінің даму жолында түрлі кедергілерді артқа
тастап,бәсекелестік ортаны қалыптастыру жолында дамыды . Қазіргі таңда
республикада адал бәсеке нарығы қалыптасты деп айтуға болады . Бұрындары
тек шетелдерде қолданылып келген сақтандырудың жаңа түрлері енгізіліп,
жауапкершілік артуда .
Кәсіпкерлік қызметтің дамуы , тауар мен айырбас шеңберінің шаруашылық
жүргізуші субьектілер арасындағы өзара келісім шарт міндеттемелерінің
кеңеюі сақтандырудың манызын арттырады .Тек сақтандыру негізінде ғана
материалдық игіліктерді өндіру , бөлу , айырбастау және тұтыну процесінде
пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін болады.
Сақтандыру мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне
қарамастан халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін қосымша қорғауға мүмкіндік
бере отырып , әлеуметтік – экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз
етеді.Сақтандыру компанияларының резервтері экономикалық дамуды
қаржыландыратын инвестициялардың сенімді көзі болып табылады .
Сақтандыру экономиканың маңызды әрі аз зерттелген саласы болып
табылады . Қазақстанда өзінің даму кезеңінде болуына қарамастан , ерте
кезде пайда болған . Содан бері жазатайым жағдайлардан сақтандыру жүйесі
арқылы қорғап , адамзаттың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып
даму жолында .
Сақтандыруда адамдар арасында материалды игіліктерді өндіру , бөлу ,
айырбастау , тұтыну саласындағы экономикалық қатынастар орнайды . Ол барлық
шаруашылық субъектілеріне және қоғам мүшелеріне залалдардан кепілдік береді
.
Қайта өндіру процесі табиғи және қоғамдық сипаттағы қарым –
қатынастарды білдіреді . Қоғам мен табиғат арасында түрлі қайшылықтар
орнайды . Қоғамдық өндіріс саласында түрлі тәуекел қаупі орын алады . Міне,
осының барлығы әлемдегі сақтандыру қатынастарының пайда болуы мен дамуына
негіз болды . Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше тәуекелдердің өсе түсуіне
әкеледі , олар іскерліктегі әріптестердің сеніміз болып шығуы , нарықтағы
бағалар ( құндылықтар ) кенет өзгеріп кетуіне шарт бойынша әріптестердің
банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар болады . Өз кезегінде
бұл сақтандырудың дамуына қосымша түрткі болды . Уақыт ағымында мұндай
қажеттілік азаймайды , керісінше азаматтар мүліктік жағдайы жақсаруының
және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандыруға деген қажеттілік одан әрі
өсе түседі .
Нарықты экономикасы дамыған елдерде сақтандыру экономиканың
стратегиялық маңызы бар салаларына жатады .
Қазіргі кезде сақтандыру ісін ұйымдастыру бір жағынан нарықтық
экономиканың әрекет етіуінің жалпы экономикалық заңдылықтарына сүйенсе ,
екінші жағынан оған Қазақстан Республикасының өтіуінің өзіндік
ерекшілігімен сипатталады . Өз кезегінде сақтандырудың өзі реттеу объектісі
болып табылады .
Нарықтық қатынастарға өту Қазақстан Республикасының сақтандыру
жүйесіне бірқатар құрылымдық өзгерістер алып келді . Қазіргі кезде өз
жұмыстарын жаңашыл қалыптастыратын сақтандырудың қазіргі жағдайы
сақтандыруды одан әрі дамыту мен модернизациялаудың әлемдік тәжірибелерге
негізделуін қажет етеді . Бұл ең алдымен құқықтық және ақпараттық базаның
жетілмегендігіне ,әдістемелік жұмыстардың жүргізілмеуіне байланысты .
Осы орайда сақтандыруды ұйымдастырудың әдістемелік негізін
қалыптастырудың ұлттық сақтандыру нарығының даму ерекшіліктері мен
тенденцияларын айқындаудың өзектілігі зор. Осындай мәселелердің маңыздылығы
, сақтандыру саласының аз зерттелуі сақтандыруды дипломдық жұмысымның
тақырыбы ретінде алуыма себеп болды .
Дипломдық жұмыстың бірінші"Сақтандырудың әлеуметтік – экономикалық
мәні және оның теориялық негіздері "бөлімінде сақтандырудың экономикалық
категория ретіндегі қызметтері , қайта өндіру процесінің үздіксіздігін
қамтамасыз етудегі ролі , сақтандыру қатынастарының жіктелуі қарастырылған
. Екінші "Сақтандыру нарығының даму тенденцияларын талдау" бөлімінде
сақтандыру нарығының қалыптасуы мен дамуына , сақтандыру ұйымдарының
қаржылық қызметіне талдау жасалынған .
Үшінші "Қазақстан Республикасы сақтандыру нарығының қызмет ету
аспектілерін жетілдіру " бөлімінде сақтандыру нарығын дамытудың негізгі
бағыттары , Қазақстанның сақтандыру нарығындағы сақтандыру арқылы қорғаудың
тиімді жолдары ұсынылған .
Қорытындыда сақтандыру нарығының қазіргі жағдайы қорытындыланып,
зерттеу нәтижесі бойынша ұсыныстар жасалған .
1 САҚТАНДЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сақтандырудың әлеуметтік – экономикалық мәні және оның қызметтері
Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының сферасын бейнелейтін
көне категориялардың бірі. Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп – бұл
өндіріс пен адам өмірінің қауіп – қатерлі сипаты. Сондықтан өндіріс
процестерін жалғастыру, азаматтардың жеке санатының өмір тіршілігі мен
жақсы тұрмыс халін қолдап отыру мақсатында қоғамның, жеке өндірушілердің,
олардың топтарының натуралдық – заттай босалқы қорларын да немесе
резервтерін де сондай – ақ ақша ресурстарын да қамтитын қажетті қаражаттары
болуы тиіс. Мұндай ақша қаражаттары әдетте резерв және сақтық қорлары
түрінде қалыптасады.
Қазіргі жағдайда сақтандыру – бұл өмірдің әр түрлі салаларында барынша
жиі болатын жағдайлардың теріс әсерінен заңды тұлғалар мен азаматтардың
мүдделерін қорғау әдістерінің бірі.
Адамдар жиі өрттерден, су тасқыны, сел және осылар сияқты т.б.
жағдайлар нәтижесінде өздерінің қозғалмайтын және қозғалатын мүліктерінен
айырылу мүмкіндігінен сақтануды қалайды. Кәсіпкерліктің дамуы тиісінше
тәуекелдердің өсе тусуіне әкеледі, олар іскерліктегі әріптестердің сенімсіз
болып шығуы, нарықтағы бағалар (құндылықтар) кенет өзгеріп кетуіне шарт
бойынша әріптестердің банкротқа ұшырауына байланысты болуы мүмкін шығындар
болады. Өз кезегінеде бұл сақтандырудың дамуына қосымша түрткі болды. Уақыт
ағымында мұндай қажеттілік азааймайды, керісінше азаматтар мүліктік жағдайы
жақсаруының және кәсіпкерлік дамуының салдарынан сақтандырудағы қажеттілік
одан әрі өсе түседі.[8]
Сақтандыру кезіндегі сақтық резервтер мен қорларды қалыптастырудың екі
негізгі әдісі қолданылады, олар бюджеттік және сақтық әдіс. Қаржыларды
қалыптастырудың бюджеттік әдісі - бюджеттердің қаражаттарын, яғни бүкіл
қоғамның қаражаттарын пайдалануды болжайды.
Сақтық әдіс қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың
жарналары есебінен жасауды алдын – ала қарастырады.
Сақтық қорлар – қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын –
ала болжалануы мүмкін емес жайттардан сақтандыруға арналған. Қоғамның
резерв қорлар жүйесінің қажетті құрамды бөлігі.
Мүлікті мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан сақтандыруды және
оның орнын толтыруды жүзеге асыратын сақтық қор материалдық немесе ақша
қорлары нысанында жасалады. Сақтық қорларда қоғам мүшелерінің ұжымдық және
жеке мүдделері қорғалады, олардың тіршілік әрекетінің сан қырлы
экономикалық және әлеуметтік аспектілері көрінеді.
Сақтық қорлардың басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын – ала тұтыну
қорларына да, жинақтау қорларына да жатпайды. Ол – табыс ретінде
тұтынылмайтын және қорлануға міндетті қызмет етпейтін табыстың бірден – бір
бөлігі.
Сақтандырудың жарналары есебінен жасалатын сақтық қорлар белгілі бір
уақытта тікелей арналымында – сақтық төлемдерді төлеу үшін (сақтық
жағдайдың болу немесе ықтималдық сипатына қарай оның пайда болмау мезетіне
дейін) пайдаланылмауы мүмкін. Мұндай жағдайларда сақтық қорлардың
қаражаттары қосымша табыс алу үшін коммерциялық айналымға жіберілуі мүмкін.
Өз кезегінде, бұл табыстардың бір бөлігін тапсырыскерлерді тарту үшін
сақтық қызметтер көрсетудің бағасын төмендетуге бағыттаған орынды. Сақтық
ұйымдардың осыған ұқсас операциясы сақтандыру нарығында пайдалырақ
шарттарды қолайсыз түрлі жағдайлардың салдарлары кезіндегі ысырыптармен
залардардан қашқысы келетін тапсырыскерлерді тарту жөніндегі бәсекенің
пайда болуына жәрдемдеседі.
Экономиканың нарықтағы қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің
дамуы, тауар мен айырбас шеңберінің, шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасындағы өзара келісімшарт міндеттемелерінің кеңеюі сақтандыру арқылы
болатын кепілдіктердің берік жүйесін талап етеді. Тек сақтандыру негізінді
ғана материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну
процесінде пайда болатын қоғамдық және жеке мүдделерді қорғау мүмкін
болады. Сақтандыру мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен
көлеміне қарамастан, халық пен ұйымдардың түрлі мүдделерін қосымша қорғауға
мүмкін береді. Қазіргі кезде табиғи және техногенді сипаттағы төтенше
жағдайларды жою жөніндегі шығыстардың негізгі ауыртпалығы мүмкіндігі
объективті түрде шектеулі болып табылатын мемлекеттік бюджетке түседі.
Сақтандыру осы қолайсыздықты жою тиіс. Сақтандыру механизмін қазіргі
жағдайда пайдалану елдегі кәсіпкерлік қызметті жедел дамытуды, Қазақстан
экономикасының негізгі саласының ерекшеліктерін, оның климаты мен
географиялық орналасуын, экологиясының деңгейін ескере отырып, өндіріс
технологиясын жетілдіруді қамтамасыз етеді.
Сақтық жүйе республиканың экономикасының сенімді әрі орнықты, халықты
әлеуметтік қорғауды арттыру үшін қосымша негіз жасауға, азамматтар мен
шаруашылық субъектілерінің мүмкін сақтандыруға ықпал етуге тиіс.
Сақтандыру мәселелері медицинаны қоса алғандағы әлеуметтік қамтамасыз
ету мәселелеріне тікелей қатысты. Қазіргі замаңғы сақтандыру индустриясын
құру мемлекетке міндеттер қатарын шешуге мүмкіндік береді:
1) табиғи – техногендік сипаттағы қарастырылмаған шығындарды толтыруға
мемлекеттік бюджетке ауыртпалықты азайтудың;
2) нарықтың экономика қағидаларына сай сақтандыру жәрдемімен
әлеуметтік қамтамасыз етудің жекелеген мәселелерін шешуге жинақталған
зейнетақыны төлеу, еңбекке қабілеттілікті жоғалтуға, асыраушысының қайтыс
болуына, жұмыссыздыққа жәрдемақыларды төлеуге, денсаулық сақтауға қатысты
шығындардың орын толтыруға;
3) халық пен ұйымдардың қаражаттарын ұзақ мерзімді негізде ұлттық
экономикаға шоғырландыруға;
Мемлекет бұдан бұрын жеткілікті қуатты әлеуметтік кепілдіктер жүйесін
қамтамасыз етуге қабілетсіз болып шықты. Кепілдіктерді қамтамасыз ету
міндеті қазір сақтандырудың иығында болып тұр. Осымен бірге бірқатар
мамандықтардың қауіптілігінің дәрежесіне өсе түсті. Құқық органдары
ұйымдасқан (кәсіби) қылмыспен бетпе – бет келді, техногендік аппаттар саны
артты. Нарық жағдайында (жаңа еңбек қатынастарында) адамның өмір сүруі үшін
өмір мен денсаулыққа келтірілген зардаптарды қалпына келтіруде қандай да
болсын бір мүмкіншілігі болуы өте маңызды. Жоғары қауіптілік көздерімен
келтірілген зардаптардың орын толтыру, соның ішінде автомобиль көлігі және
т.б. мәселе де өзекті. Мұның барлығы Қазақстан Республикасында нарықтық
қайта қалыптасу кезеңде сақтандыру саласында ең маңызды өзгерістер
басталуына негіз қалаған заңдардың, өзге нормативті, құқықтық актілердің
қабылдауына әкелді. Бірінші кезекте өзін тиымсыз қылып көрсеткен
сақтандырудың толығынан мемлекет жүйесінен бас тартылады. Бәсекеге
негізделген сақтандыруға жол беріледі. Сақтандыру кәсіпкерлік түрлерінің
біріне айналды және ол кәсіпкерлік ең жоғарғы ұйымдастырылған түрлерінің
бірі. Сақтандыру мен әлеуметтік міндеттерді орындалудың маңыздылығын есепке
ала отырып, мемлекет сақтандыру дамуы бақылаусыз өз бетімен жібере алмауда.
Сондықтан сақтандырудың дамуы қазіргі замаңғы құқықтық салалрдың бірінің
сақтандыру құқығының дамуымен бірге болды.
Сақтандыру – сақтық ұйым өз активтері есебінен асыратын сақтық төлем
арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтық жағдай немесе өзгеде оқиғалар
туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғалардың заңды мүдделерін мүліктік
жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені. Сақтандыру сферасы адам
өмірінің, өндірістік және әлеуметтік – экономикалық қызметтің барлық жағын
қамтиды, ол өтемдік және жиналымдық қызмет атқарады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері
есебінен оқыс оқиға ұшырығандарға көмек көрсетілетіндігінде. Демек,
сақтандыру – қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке
және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық
зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі
қайта бөлгіштік қатынастардың айырықша сферасы.
Ерекше сақтық қатынастар, сақтық қызметін рыногының, азаматтар мен
заңды тұлғаларды сақтандыру тұрғысындағы қорғау, сақтандыру қызметі
туралы Қазақстан Республикасының заңымен, сақтандыру мәселелері жөніндегі
Үкімет қаулыларымен және Ұлттық Банктің сақтандыруды қадағалау
департаментінің нормативтік актілерімен реттеліп отырады. Осыған дейін
біршама уақыт бұрын сақтандыру қатынастарын кешенді реттейтін заң актісі
болып Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 3 қазанынан
Сақтандыру туралы заң күші бар жарлығы саналды. 2000 жылдың 18
желтоқсанында Қазақстан Республикасы Сақтандыру қызметі туралы жаңа заңы
қабылданды. Қазір заңгерлер тарапынан жоғары деп бағаланады. Онда
сақтандыру ісін ұйымдастырудың қазіргі замаңғы талаптарға сәйкес келтіруді
қамтамасыз ететін шаралар қарастылған.
Сақтандыру қызметіне бақылау жүргізу туралы ережелер Қазақстан
Республикасының 1995 жылдың 30 наурызында қабылданған Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі туралы заңда мазмұндалған.
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ белгілері бар:
- сақтық қатынастардың ақшалай сипаты;
- сақтандырудың қоғамдық өнімінің құнын қайта бөлуге қатысу;
- оның іс – қимылы ақша қорларын жасап, пайдалану мен қосарланып
отырады;
- сақтық қатынастағы бір бөлігінің міндетті сипатының болуы;
- ашқа қорларын жасап, пайдалану кезінде сақтық баламалығы барлық
жағдайда бола бермейді.
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі
болып келетіндіктен сақтандыру жалпы мемлекет қаржысының құрамды бөлігі
болып табылады, қалған барлық жағдайда сақтық ісін (қызметі, бизнесті)
экономикалық жүйе шеңберінде айрықша сақтанушыға оның қайта бөлу
процестерін жүзеге асыратын арнаулы қаржы – несие институт ретінде қарауға
болады.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін азаматтарды, мүліктік, өндіріс процестерін қоғамдық
және ұжымдық қорғау болып табылады.
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
1) қатынастардың ықтималды сипаты;
2) қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты (кез келген ауқымда –
мемлекеттік, аумақтық деңгейде, кәсіпорын немесе оның бөлімшесі,
жеке адам деңгейінде);
3) сақтандырудағы қаржылардың қайтарымдылық сипаты.
Сақтандыру процесі сақтандыру шарты негізінде не өзара сақтандыру
қоғамына мүшелік негізінде жүзеге асырылады.
Сақтандыру талабы бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру силық
ақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру
жағдайы пайда болған кезде сақтанушы немесе шартта белгіленген сумма
(сақтандыру сомасы) шегінде өзінің пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға
(пайда алушыға) сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді. Сақтандыру жағдайы
– сақтандыру шарты сақтандыру төлемін төлеуді қарастыратын жағдай.
Сақтандыру жағдайы – табиғи әсер, техногендік сипат және нақты адам әрекеті
ретінде өз пайда болу себебін иемденетін жағдай. Сонымен қатар, сақтандыру
жағдайы ретіндегі қарастырылатын жағдай кездейсоқтылық және ықтималдық
белгілеріне иемденуі қажет. Сақтандыру жағдайының түсу ықтималдылығының
түсу деңгейіне шарт жақтарымен өз бетінше бағаланады, сонымен қатар
жағдайдың ықтималдылығы болмай қоймайтындыққа жақын болмауы қажет, соңғысы
орын алса мұндай жағдай кездейсоқ болмайды. Жағдай орын алудың
ықтималдылығы мен кездейсоқтық талаптары жинақтау сақтандыру шарттары
бойынша қарастырылатын фактілерге (оқиғаларға) қолданылмайды.
Сақтандыру жағдайларының түрі заң актілерімен (сақтандыру міндеті
болып келген кезде) және шарттарымен (сақтандыру ерікті болып келген кезде)
анықталады.
Сақтандырудың шарттық қатынастарының ерекшелігі: сақтандыру шығаратын
ережелерде көрсетілген жағдайларға сақтанушы қосылу керек. Өз кезегінде
сақтанушы заңның барлық талаптарының және оның қызметін тұтынушылардың
мүддесін сақтау бойынша міндетін атқарады. Егер сақтанушының қызметін
бақылайтын үкіметте мемлекеттік орган заңның бұзылуын ережелерде көрсе,
онда ол сол немесе басқа сақтандыру қызметін жүргізуге лицензия бермеудің
негізі болып есептеледі.
Сақтандыру ережелері сақтандырушы мен сақтандырудың әр түрі бойынша
бөлек дайындалады және сақтандырудың тиісті түрін жүргізу үшін лицензияны
беру құқығы өкілетті мемлекеттік органымен келісуге жатқызылады. Шарттар
қарастырылмаған жағдайларға байланысты даулар пайда болса, онда басшылыққа
сақтандыру ережелерінде жағдайлар алынуы тиіс.
Сақтандыру ережелері мыналарды қарастыруы керек:
1) сақтандыру оюъектілерінің тізімін;
2) сақтандыру сомаларын анықтаудың тәртібін;
3) сақтандыру тәуекелдерді;
4) сақтандыру жағдайларының қатарынан алып тасталуы және сақтандыруға
шек қоюы;
5) сақтандыру шарты қолданылуының мерімі мен орнын;
6) сақтандыру шартын жасаудың тәртібін;
7) тараптардың құқықтары мен міндеттерін;
8) сақтандыру жағдайы орын алғандағы сақтанушы жасауы тиіс
әрекеттерді;
9) сақтандыру жағдайының орын алғанын анықтайтын құжаттары тізімін;
10) сақтандыру төлемдерін жасаудың жағдайы мен тәртібі;
11) сақтандыру төлемі немесе сақтандыру төлемінен бас тарту жөніндегі
шешім қабылдау мерзімін;
12) сақтандыру шарты жағдайларының тоқталуын;
13) дауларды шешудің тәртібі;
14) сақтандыру тарифтерін және оларды экономикалық негіздеу;
15) ерекше жағдайлар
Сақтандыру ережелерінде жағдайларды сақтандырудың әдет – ғұрып
нормаларына жатқызуға болады деп айта аламыз. Келісім бойынша сақтандырушы
мен сақтанушы арасында қосымша жағдайларды ескеретін сақтандыру шарты
жасалынуы мүмкін.
Қосымша жағдайлар 3 еседен көп қайталанса, сақтандырушы заңнама
қарастырған тәртіпте сақтандырудың белгілі түрі бойынша ережелерді өзгерту
міндетті. Яғни, бұл жағдайлар сақтандырушының тұрақтанған тәжірибесін
бөлігі ретінде қарастырылады. Енді сақтандыру шартының сипаттамаларын
қарастырайық.
Заңнамадағы анықтамасына сәйкес сақтандыру шарты конценсуалды болып
қаралады. Бірақ Қазақстан Республикасыдағы Азамат Кодексінің 827-б
сәйкес, сақтандыру шарты сақтанушы сақтандырушы сыйлық ақысын төлеген
кезден бастап, ал оны бөліп – бөліп қарастырылса бірінші сақтандыру жарнасы
төленген кезден бастап күшіне енеді және тараптар үшін міндетті болады.
Осыны ескерсек іс жүзінде жалпы тәртіп бойынша сақтандыру шарты реалды
болып келетіне түсінікті. Сақтандыру шартына конценсуалдық мінез
тараптардың келісімімен немесе жеке заң актілерімен берілуі мүмкін.
Сақтандыру шартының тараптары сақтандырушы мен сақтанушы болып
табылады. Сақтандырушы сақтандыру жүзеге асыратын, яғни сақтандыру
жағдайлары пайда болған кезде сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған
өзге тұлғаға шартта айқындалған соманың шеңберінде сақтандыру төлемін
жүргізуе міндетті тұлға. Сақтандыру ұйымы ретінде тіркелген және сақтандыру
қызметін жүзеге асыруға берілген лицензиясы бар заңды тұлға ғана
сақтандырушы тұлға бола алады.
Сақтандыру экономикалық категория ретінде қаржыға тән қызметтері
атқарады. Сақтандырудың қызметі мен экономикалық категория ретінде мазмұны
бір – бірімен тығыз байланысты. Сақтандырудың келесі қызметтерін атап
көрсетуге болады.
Бөлу қызметі: Сақтандырудың бұл қызметінің өзгешілігі қайта бөлу
ретінде көрінуі. Ол алдын алу қызметіне, мысалы, алдын алу шараларын
қаржыландыру жолымен сақтық жағдайдың болу мүмкіндігін жоюға бүгіледі. Жеке
басты сақтандыруда бөлу қызметі сақтандырудың тиісті түрлерінің жинақтық
қызметіне бүгіледі.
Бақылау қызметі тараптардың сақтық төлемдерін жұмылдыруды сақтық қорды
мақсатты пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты болаытн нақты қатынастарда
көрінеді.
Соңғы уақытта бірқатар зерттеушілер сақтандырудың экономикалық
категориясын сипаттау үшін тәуекелдік қызметті қарауды ұсынады, өйткені
сақтық тәуекел сақтандырудың негізгі арналымымен – қолайсыз оқиғалардан
болған зиянның орнын толтырумен байланысты.
Сақтық келісім шарттарын жасауға және сақтық операциялардың
нәтижелігіне жетуге ынталы тараптардың өзара іс қимылы сақтандыру нарығында
жүргізіледі.
Сақтандыру нарығы ақша қатынастарының сферасы онда сату сатып алудың
объектісі ерекше тауар - сақтық қызмет болып табылады және оған деген
ұсыным мен сұраным қалыптасады. Нарықтық экономикаға көшуге байланысты
Қазақстан Республикасындағы сақтық қызметтің монополиясы өзгерді,
сақтандыру кеңістігі әдеуір кеңейді, сақтық қызметтердің кең спектерін
ұсынатын мемлекеттік немесе акционерлік сақтандыру компаниялары пайда
болды.
Елімізде сақтандыруды дамытудың негізі мақсаты – мемлекеттердің,
азаматтарды және шаруашылық субъектілерінің мүддесін қорғаудың нақты құралы
бола алатын толық қанды орнықты жұмыс істейтін ұлттық сақтандыру нарығын
қалыптастыру.
Қазіргі замаңғы ұлттық сақтандыру жүйесін құру сақтық қызмет нарығы
сапалы жаңа деңгейге көтеру жөнінде шаралар әзірлеуде және кезеңімен іске
асыруды талап етеді. Бұл қағида Қазақстан Республикасында сақтандырудың
дамытудың 2000-2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының
шеңберінде жүргізіледі. Онда мынандай міндеттері шешуді көзделді:
- сақтандыруды қолдану аясын кеңейту және міндетті сақтандыру
түрлерін нақтылау;
- сақтандыру нарығының қазіргі замаңғы инфрақұрылымын қалыптастыру
және оның қатысушыларының – сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы,
сақтандыру брокері, сақтық агент, сақтанушы, сақтандырушы, пайда
алушы, актерий, уәкілетті аудиторлық ұйым, өзара сақтандыру қоғамы,
сақтандырумен байланысты кәсіпкерлік жұмысты жүзеге асыратын өзге
де заңды және жеке тұлғалардың қызметін ұйымдастыру үшін жағдай
жасау;
Халықаралық стандартты ескере отырып, сақтық қадағалаудың жүйесін
ұйымдастыру;
Сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының қаржылық орталығымен
төлеу қабілеті бойынша талаптарды күшейту;
Осы замаңғы сақтандыру технологиясын енгізуге жәрдемдесу;
Сақтандыру саласында кадрлар даярдау, қайта даярлау және біліктігін
арттыру жүйесін ұйымдастыру.
Осы тұрғыдан алғанда, ұлттық сақтандыру жүйесін дұрыс ұйымдастыруда
және сақтандырудың әлеуметтік маңызды түрлерін жедел дамытуда мол резерв
жасалған.
Қазіргі замаңғы сақтандыру индустриясын құру мемлекетке: мемлекеттік
бюджеттің табиғи техногендік сипаттағы көлденең шығыстарды өтеу
белгісіндегі салмақты азайтуға; нарықтық экономикадағы қағидаттарында
сақтандыру ақылы, халықтың, жеке ұйымдастырудың жинақ ақшасын ұзақ мерзімді
негізде ұлттық экономикаға тарту мүмкін береді.
Азаматтардың ақшасымен операцияларды жүзеге асыратын банктер мен
жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметі сияқты сақтандыру ұйымдарының
қызметі де белгілі бір мөлшерде халықтың сақтандыру институтына деген
сенімінің деңгейіне байланысты.
Сақтандыру экономикалық қатынастардың жүйесі ретінде сақтандыру
жауапкершілігінің әртүрлі объектілері мен субъектелерін, қызметті
ұйымдастырудың әртүрлі формаларын қамтиды. Экономикалық қатынастардың
әртүрлілігін ретке келтіру және бірыңғай өзара байланысты жүйе құру үшін
сақтандыру жіктеу қажет.
1.2 Сақтандыру жіктемесінің негіздері
мен принциптері
Сақтандыру көп қыры ол әр түрлі категориядағы сақтаушылар мен
сақтандыру объектілері қамтиды.
Сақтандыру шарттары сақтандыру жауапкершілігінің көлемімен ерекшеледі:
ол заң күшімен міндетті және ерікті түрде жүрзілуі мүмкін. Сақтандыру
қатынастарын ретке келтіру сақтандыруды жіктеуді қажет етеді.
Жіктеу дегеніміз өзара байланысты звенолардың бағынышты жүйеге
жинақталуы. Қазіргі Қазақстан Республикасының Сақтандыру қызметі туралы
Заңының 6 бабына сәйкес сақтандыру салаларға кластарға түрлерге жіктеледі.
Сақтандырудың жіктелуі мынандай екі белгіге байланысты: сақтандыру
объектілеріндегі өзгешелік және сақтандыру жауапкершілігіндегі өзгешелік.
Осыған байланысты сақтандыру объектілер және қауіп қатердің түрлері бойынша
жіктеледі.
Сақтандыру ұйымының сақтандыру қызметі өмірді сақтандыру саласы және
Жалпы сақтандыру саласы бойынша жүзеге асырылады (сурет 1).
Аталған сақтандыру саласының біріншісі заңмен қорғалатын игіліктердің
арасындағы ең жоғарғы құндылық болыа табылатын азаматтар өміріне қатысы
болып келеді. Өмірді сақтандыру саласы бірқатар болмай қоймайтын
объективтік сипаты бар өмірлік жағдайларға сақтандырылған (пайда алушы)
тұлғаға ақша төлеуін қарастырады.
Бұл тұлғаның қартайған шағында мүліктік мүдделерін кешенді қамтамасыз
етуге, адамды жерлеуге шығындарды өтеуге мүмкіншіліктер береді. Осы
себептен өмірді сақтандыру өмірді азаматтық құқықтық тәсілдермен қорғаудың
бір жолы болып келетінін айтуға болады.
Ерікті нысанда сақтандыру өмірді сақтандыру санасына өз кезегінде
кластарды енгізеді. Ерікті өмірді сақтандыруға екі класс қарастырылған,
олар: 1) өмірді сақтандыру; 2) аннуитетті сақтандыру.
Өмірді сақтандыру – сақтандыру мерзімі біткенге дейін немесе
сақтандыру шартында белгіленген жасқа дейін өмір сүрген жағдайда сақтандыру
төлемін жүзеге асыруды көздейтін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Аннуитеттік сақтандыру – сақтандырылушы белгілі бір жасқа жеткен,
еңбек ету қабілетін (жасына байланысты, мүгедектігіне байланысты,
науқастығына байланысты) жоғалтқан, асыраушысы қайтыс болған, жұмыссыз
қалған жағдайларда немесе сақтандырылушының жеке табыстарының келуіне
немесе одан айырылуына әкеліп соққан өзге де жағдайларда сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы
болып табылады.
Жалпы сақтандыру белгілі бір сақтандыру жағдайларының келіп түсуінде
заңды және жеке тұлғалардың аймақтық бұзылған құқықтары мен
қызығушылықтарының орын төлеуді қамтамасыз етуде дәстүрлі жолда болып
келеді. Қазіргі кезде жалпы сақтандыруды кластарға бөлу кеңейтілген тізімді
қамтиды, оған шолу жасасақ қазіргі кезеңде азаматтық – құқықтық қатынастар
субъектілерінің құқықтарын қамтамасыз етуде сақтандырудың мәні бұрыңғыға
қарағанда салыстарымсыз жоғары болып келеді деген пікірде орнығуымыз
мүмкін.
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынандай
сыныптарды қамтиды:
1) жазалайтын жағдайдан және аурудан сақтандыру;
2) медициналық сақтандыру;
3) автомобиль көлігін сақтандыру;
4) темір жол көлігін сақтандыру;
5) әуе көлігін сақтандыру;
6) су көлігін сақтандыру;
7) жүктерді сақтандыру;
8) көлік пен жүктерді сақтандыру қоспағанда, мүлікті сақтандыру;
9) кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру;
10) автомобиль көлігі иелерінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
11) темір жол көлігі иелерінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
12) әуе көлігі иелерінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
13) су көлігі иелерінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру;
14) тасымалдаушының азаматтық – құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
15) шарт бойынша азаматтық – құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
16) зиян келтіргені үшін азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру.
Ерікті сақтандыру нысанындағы әрбір кластың мазмұны және оны жүргізу
жағдайлары бойынша қосымша кластар өкілетті мемлекеттік органның
нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді. Сонымен, сақтандырудағы әрбір
класқа байланысты заңнама заңды нормативтік актілері бойынша арнайы
реттеуді қарастыруы қажет.
Осыған байланысты, сақтандырушылар үшін сақтандырудың әрбір класы
бойынша жалпы жағдайлар көбіне міндетті болып анықталатынын айтуға болады.
бұның өз сыры бар, міндетті реттеу сақтандырушылардың қызметін пайдаланатын
субъектілерінің мүдделерін ескеруіне мүмкіндік береді.
Заңда берілген анықтамаға сәйкес, сақтандыру түрі, сақтандыру ұйымы
әзірлейтін және ұсынатын сақтандыру өнімі болып табылады. Өнім деген
түсінікті қолдану интеллектуалдық меншік категорияларын ойға шақырады.
Мұндай шарттарда коммерциялық құпиялы болып келетін мәліметтердің болуы
мүмкін. Бірақ Өнім деген түсінікті біз басқа да позицияда бағалай аламыз.
Сақтандыру түрі сақтандырушының да сақтанушының да (пайда алушының)
ескеруді қамтамасыз ететін заңның міндетті нормаларына қайшы келмейтін және
онда сақтандырудың барлық керекті жағдайлары ескерілген шарт болып келеді.
Жазалайтын жағдайдан және аурудан сақтандыру, сақтандырылған тұлға
жазалайтын жағдайдың немесе аурудың салдарын қайтыс болған, еңбек ету
(жалпы немесе ішінара) жоғалтқан немесе оның денсаулығына өзге де зиян
келтірілген жағдайларда оның қосымша шығындарын шектеулі сомада не ішінара
немесе толық өтеуді қарастыратын жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады. Төленетін өтемдердің негіздері мен көлемі азаматтық деликтік
құқықтық нормалармен айқындалатын адамның өмірі мен денсаулығына келтіретін
зиянның түрлерімен байланысты.
Қазақстан Республикасындағы сақтандыруды салалары және сыныптары
бойынша жіктеу
Сурет 1
Ескерту: ҚР сақтандыру қызметі туралы заңы, 2000ж 18.12.00.
Медициналық сақтандыру, сақтандырылатындардың медициналық мекемесінен
медициналық сақтандыру бағдарламасына енгізілген медициналық қызмет
көрсетулерді сұраған жолданымдарынан туындаған шығындарын ішінара жүзеге
асыру көзделетін жеке сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.
Міндетті медициналық сақтандыру жүйесі (бұл қатынастардың азаматтық –
құқықтық реттеу сұрақтары ескерілмеген) уақыт санын көтере алмай мүліктік
айла – амалға жол салынды. Басқа жақтан, Қазақстанда кейбір ұйымдармен іс
жүзінде медициналық сақтандыру бойынша шарттың сақтандыру қызметтері
көрсетілетін болды. осымен байланысты қатынастарда қатысушылар тең жағдайда
болып келеді. Және қымбат медициналық қызметтерде стационарлық емдеуде,
протездеуде және тағы басқа қажеттік пайда болған жағдайда бұл сақтандыру
сөзсіз өте пайдалы болды. Осының барысында қалыптасқан қажеттілік тиісті
сақтандыру нормалары қалыптасуының қажеттілігін әкелді.
Жалпы сақтандыруға көлікті сақтандыруды жатқызады, ол көлік құралын
иеленуге, пайдалануға оған билік етуге юайланысты адамдардың мүліктік
мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап
әкетілуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі
мөлшерінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру
түрлерінің жиынтығы болып табылады. Тасымалдау шартымен тығыз байланыста
болатын көлікті сақтандыру мен қатар, жоғарыда айтылғандай сақтандырудың
жеке класында болып келетін жүктерді сақтандыру тұрады. Жүктерді
сақтандыру, жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты
адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның
ішінде жүктердің тасымалдау әдісіне қарамастан жоғалып кетуі салдарынан
келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтандыру
төлемдерін жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып
табылады.
Міндеттілік дәрежесіне қарай сақтандыру ерікті және міндетті болады.
Соңғы жылдары міндетті сақтандыру кеңінен қолданылады. Мысалы, әскери
қызметкерлердің, ішкі істер органдарының қызметкерлерінің өмірі мен
денсаулығын, мүлігін міндетті сақтандыру жүргізілген. Міндетті сақтандыру
азаматтық – құқықтық жауапкершілікті сақтандыру саласында дамыған, яғни
автомобиль көлігі иелерінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігі,
нотариустардың және кейбір өзге субъектілержің азаматтық – құқұқтық
жауапкершілігі міндетті сақтандыруға жатады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы
Қазақстан Республикасы заңының 52 бабына сәйкес, банктердегі салымдарды
(депозиттерді) ұжымдық Қазақстан Республикасы жүзеге асады.
Міндетті сақтандырудың түрлері, тәртібі мен талаптары заң актілерімен
белгіленуі өз өмірін немесе денсаулығын сақтандыру міндетін азаматқа заң
актілерімен де шартпен сақтандыру жағдайларында міндетті сақтандыру
сақтандыру қатынастарында сақтанушының (сақтандырылған тұлғадан бөлек
қатысуын) міндетті қатысуын талап етеді. Жиі – жиі шартта сақтанушы болып
онымен азамат еңбек – қызметтік қатынаста тұратын мемлекеттік орган
қатысады. Мұндай жағдайларда сақтандыру сақтанушы қаражаттарының есебінен
жүргізіледі. Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырудың осы түрін
реттейтін заң актілерінде жазылған талаптар бойынша сақтандырушымен шарт
жасауға міндетті. Міндеттілік негізінен сақтандыру объектілеріне,
сақтандыру жағдайларының тізіміне бір немесе басқа жағдайларда тиесілі
сақтандыру төлемінің көлеміне, қатысты болып келеді. Сақтандыру
төлемдерінің мөлшері өз кезегінде сақтанушының сақтандыру сыйақыларын төлеу
міндетіне әсер етеді.
Заң актілеріне сәйкес пайдасына міндетті сақтандыру жүзеге асырылуы
тиіс болған адам, егер оған оның сақтандырылғандығы белгілі болса, осы
міндет жүктелген тұлғадан өзінің сақтандырылуын сот тәртібінде талап етуге
құқылы.
Егер сақтанушы міндетті сақтандыру шартын жасамаса немесе оны заңда
көзделмеген салыстырғанда нашарлау жағдайларда жасаса, ол сақтандыру
жағдайы (оқиғасы) орын алған кезде сақтандырылғандардың алдында өзі жауапты
болады. Сақтанушы жауапкершілігінің көлемі осындай жағдайда тиісті
сақтандыру жүзеге асырылған кезде сақтандырылғанға тиесілі болатын
сақтандыру төлеміне сәйкес болып келеді.
Міндетті сақтандыру шартын жасаудан сақтандырушы ұйымының да жалтаруға
құқығы болмайды.
Сонымен міндетті сақтандыруға тән белгілер:
1. Міндетті сақтандыру шарттары заңмен бекітіледі. Сақтандырушы
заң бойынша сақтандырылуға тиісті объектілерді сақтандыруға ал
сақтанушы сақтандыру төлемдерін төлеуге міндетті.
Заңды нормативті актте мыналар қарастырылған:
- сақтандыруға жататын объектілер тізімі;
- сақтандыру жауапкершілігінің көлемі;
- сақтандыру сомасын қамтамасыз ету деңгейі;
- тарифтік ставкаларды белгілеу тәртібі;
- сақтандыру төлемдерінің төлену тәртібі;
- сақтандырушы мен сақтанушының негізгі құқықтары мен міндеттері.
2. Заңда көрсетілген объектілердің барлығының жаппай
сақтандырылуы. Бұл принцип әсіресе мүлікті сақтандыруда қатты
сақталады.
3. Сақтандыру сомасымен қамтамасыз ету нормаланған. Мысалы
автокөлік иелерінің азаматтық құқықтық жауапкершілігінің
жабуға арналған сома 400 айлық есептік көрсеткішпен шектелген.
Ерікті сақтандырудың міндетті сақтандырудан айырмашылығы, ол толығымен
тараптардың еркін білдіруіне негізделеді. Ерікті сақтандырудың түрлері,
шарттары мен тәртібі тараптардың келісімі бойынша белгіленеді.
Ерікті сақтандыруға тән белгілер:
1. Ерікті сақтандыру заңды және ерікті түрде жүргізіледі. Заң
сақтандырудың жалпы шарттарын және ерікті сақтандыру
объектілерін белгілейді.
2. Сақтандыруға қатысу сақтандырушыларға байланысты. Бұл принцип
сақтандыру келісім шартының сақтанушының талабына сай
жасалатынына кепілдік береді.
3. Ерікті сақтандыру ішінара қамту арқылы жүргізіледі, яғни
барлығы жаппай сақтандырылуы міндетті емес.
4. Ерікті сақтандыру сақтандыру мерзімімен шектелген.
5. Сақтандыру сомасымен қамтамасыз ету сақтанушы талабына
байланысты болады.
Сақтандыру объектілеріндегі өзгешелікке байланысты сақтандыру жеке
және мүліктік болып бөлінеді. Азаматтық өмірін, денсаулығын, еңбекке
қабілеттілігін және басына байланысты өзге де мүдделерін сақтандыру жеке
сақтандыруға жатады, мысалы, олардың белгілі жасқа келгеніні сақтандыру.
Жеке сақтандыру шарты бойынша сақтанушының өзі, сондай-ақ шартта аталған
басқа (пайда алушы адам сақтандырылған болуы мүмкін).
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер мен азаматтық – құқықтық
жауапкершілікті қоса алғанда, оларға байланысты мүдделерді сақтандыру
мүліктік сақтандыруға жатады.
Мүліктік сақтандыру кезінде мүліктің жоғалуы (жойылуы), жетіспеуі
немесе бүлінуі және заңда көзделген өзге де мүліктік құқықтар
сақтандырылады. Сақтанушының немесе пайда алушының мүліктерді сақтандыру
мүддесі болмаған жағдайда жасалған мүліктік сақтандыру шарты жарамсыз
болады. Мүлікті сақтандырудың объектілері – сақтанушының мүліктік
мүдделері, яғни құрылыс, үй мүліктері, малдар, көлік құралдары,
субъектелері – сақтанушы, сақтандырушы, пайда алушы.
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде сақтанушы ретінде іс – қимыл
жасайтын кәсіпкердің шарттары бойынша әріптестерінің өз міндеттемелерін
бұзуынан болуы мүмкін залалдардың тәуекелі немесе кәсіпкерден тәуелсіз
жағдайлардан осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған залалдар тәуекелі,
соның ішінде күтілген кірісті алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Мүлікті
сақтандырудан айырмашылығы сақтандырудың бұл класында тек сол сақтанушының
кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін.
Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру
шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған шарт
жарамсыз болады.
Кәсіпкерлік екі мағынада пайдаланылады.
а) белгілі бір істің түрі;
б) сол іспен шұғылданатын нақтылы қоғамдық ұйым.
Нарық жағдайында тәуекел кәсіпкерліктің шешуші элементі. Тәуекелдің
ерекшеліктері кәсіпкерлік істе белгісіздік, күтпегендік, сенбеушілік,
болжамдылық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін. Нарық жағдайында
кәсіпкерлік қызметпен байланысты тәуекелдің түрлері де көбеюде. Нарықты
экономика жағдайында кәсіпкерлер үшін коммерциялық тәуекелділікті
сақтандырудың маңызы зор. Коммерциялық тәуекелділікті сақтандыруда
сақтандыру объектісі сақтанушының коммерциялық қызметі болып табылады.
Коммерциялық сақтандыруда сақтандыру тарифтер көптеген факторларға
байланысты. Олар коммерциялық қызметтің түрі, сақтандыру мерзімі, нарық
қатынастарының тұрақтылық деңгейі. Сақтандырудың бұл түрі шаруашылықтың
барлық саалаларын қалпына келтіру мен дамытудағы перспективалы сақтандыру
болып табылады.
Жауапкершілікті сақтандыру – сақтандыру қызметінің жеке саласы болып
табылады. Жауапкершілікті сақтандыру объектісіне – сақтанушының қандай да
бір әрекетін немесе әрекетсіздігінен зиян келтірілуі мүмкін үшінші жақ
алдындағы жауапкершілігі жатады. Субъектілері – сақтанушы, сақтандырушы,
пайда алушы. Жауапкершілікті сақтандырудың мақсаты залал келтірушінің
экономикалық мүддесін сақтандыру арқылы қорғау. Азаматтық – құқықтық
жауапкершілікті сақтандыру кезінде басқа тұлғалардың өміріне, денсаулығына
немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан туындайтын жауапкершіліктің болу
тәуекелі (қаупі) сақтандырылады. Азаматтық – құқықтық шарттардан және басқа
да негіздерден пайда болуы мүмкін, жауапкершілік сақтандырылуы мүмкін.
Жауапкершілікті сақтандыру ерікті және міндетті түрде жүргізіледі.
Жауапкершілікті сақтандырудың оны басқа салалардан бөліп тұратын өзіндік
ерекшеліктері бар:
1) азаматтық жауапкершілікті сақтандыру түрлерінде сақтандыру
оқиғасының болуын анықтау сақтандырудың қатысушыларының
құқықтары мен міндеттерін белгілейтін азаматтық – құқықтық
нормалары мен тікелей байланысты.
2) жауапкершілікті сақтандыру сақтанушының үшінші тұлғаға
келтірген зиянының орнын, келісім шартта көрсетілген
сақтандыру сомасы көлемінде жабуды қамтамасыз етеді, яғни
жауапкершілікті сақтандыру келісім шарты үшінщі тұлғаның
пайдасына жасалады.
3) жауапкершілікті сақтандыру сақтанушының үшінші тұлғаға
алдындағы жауапкершілігін сақтандыру болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтық – құқықтық жауапкершілікті
сақтандыру міндетті сақтандыру түріне жатады және де ол 1997 ж. Көлік
құралдары туралы заңға сәйкес енгізілді. Сақтандыру шарттары Қазақстан
Республикасы үкіметінің 1996 ж 31 желтоқсанындағы №1319 шешімімен
бекітілген. Автокөлік құралының иесі лицензиясы бар кез – келген сақтандыру
ұйымда сақтандырылады. Міндетті сақтандыру келісімі 1 жылға жасалады.
Ережеде сақтанушылардың белгілі бір категорияларына жеңілдіктер
қарастырылған. Әлеуметтік қамсыздандыру органдары арқылы көлік құралын
тегін алған тұлғаларға, Ұлы Отан соғысының ардагерлері мен оған
теңестірілген тұлғалар I және II топ мүгедектері жылдық төлемнің 50%
төлейді. Міндетті сақтандыру жеңіл, жүк тасымалдаушы автомобиль,
микроавтобус, троллейбус, трамвай иелеріне қатысты.
Міндетті сақтандыруда сақтандыру сомасының мөлшері шектелген,
сондықтан автокөлік құралының иесі өз жауапкершілігін қосымша ерікті түрде
сақтандыруына болады.
Қазақстан Республикасының нотариат туралы заңына сәйкес жеке
нотариустардың азаматтық – құқықтық жауапкершілігін сақтандыру міндетті
түріне жатады. Жеке нотариустар жауапкершілігі мынадай іс - әрекеттер
нәтижесінде пайда болады:
1) келісімдерді куәландыру;
2) мұрагерлік мүлікті қорғауға шара қолдану;
3) мұрагерлік құқы бар куәлігін беру;
4) құжаттар мен құнды қағаздарды сақтауға қабылдау.
Жеке нотариус өзінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін жыл сайын
лицензиясы бар кез – келген сақтандыру компаниясында сақтандыра алады.
Кәсіпкерлік жауапкершілікті сақтандыру – кәсіби қызметі барысында
үшінші тұлғаға зиян келтіруі мүмкін, әр түрлі категориядағы тұлғалардың
мүліктік мүддесін сақтандыру түрлерін қамтиды. Кәсіби жауапкершілікті
сақтандырудағы тәуекелдер екі топқа бөлінеді: 1) үшінші тұлғаның
денсаулығына залал келтіру және дене жарақатымен байланысты тәуекелдер.
Мұндай жағдайлар дәрігерлер, хирургтар, дантистер, формацевтер
тәжірибесінде жиі кездеседі. 2) материалды шығын келтірумен байланысты
тәуекелдер. Кәсіби қызметке талап және оның жүрзілуі арнаулы заңды және
нормативті актілерге сәйкес белгіленеді. Сақтандыру жеке кәсіби қызметпен
айналысатын тұлғаға қатысты жүргізіледі. Жеке тәжірибеленуші маманның
(сақтанушының) клиентке келтірілген материалдық зияны мен оның көлемі
соттың шешімі бойынша анықталған жағдайда ғана сақтандыру оқиғасы болады
деп есептеледі.
Экологиялық сақтандыру қазіргі кездегі актуальды мәселелердің бірі.
Экологиялық сақтандыруда сақтандыру сомасы екі жақтың келісімі бойынша
немесе табиғатты қоршаған ортаны ластау жауапкершілігінің лимиті бойынша
анықталады. Біздің елемізде 1991 жылы Табиғатты қоршаған ортаны қорғау
туралы заңына сәйкес ерікті экологиялық сақтандыру енгізілді. Бірақ бұл
заңның талаптары экологиялық сақтандыруды толық қолданыла қойған жоқ.
Бұрыңғы заманмен салыстырғанда қазіргі заңнама сақтандыру нысандарының
тізімін көбейтті. Енді сақтандыру нысаны сақтандыру төлемін жүргізудің
негізінен де анықталады. Осыған байланысты сақтандыру тағы екі нысанға
бөлінеді, олар а) жинақтаушы; б) жинақтаушы емес.
Сақтандыру төлем төленуін сақтандыру шартында белгіленген кезең
аяқталғанда, немесе сақтандыру жағдайы туындағанда. Төлем төленуінің
қарастыратын (осылардың қайсысы бірінші болатынына қарап) сақтандыру
жинақтаушы болады. Яғни, жинақтаушы сақтандыру бойынша сақтандыру жағдайы
болмауы да мүмкін. Аннуитет шарты жинақтаушы сақтандыру шартына жатады.
Аннуитет шарты сақтандырушының шартта белгіленген мерзім ішінде пайда
алушының пайдасына мерзімді төлемдер түрінде сақтандыру төлемдерін жүзеге
асыруға міндетті ететін сақтандыру шарты.
Жинақтаушы емес сақтандыруда сақтандырудың төлемін жүргізудің негізі
болып сақтандыру жағдайы есептеледі. Көрсетілген сақтандыру нысандарының
тағы бір ерекшелігі сақтандыру жүргізіліп жатқан объектілерінің өзгешілігі.
Жинақтаушы сақтандыру шарттары тек қана жеке сақтандыру бойынша жасалуы
мүмкін. Ескертуге жататын нәрсе – сақтандырудың нысандары бойынша бөлінуі
сияқты (толық болып келмейді). Бұл сақтандыру қызметін лицензиялау үшін
қажет болса, яғни мазмұнын сақтандырудың көрсетілген нысандарынан
ерекшеленетін сақтандыру қызметі пайда болса, онда заңнамада сақтандырудың
нысандары бойынша өзге де жіктелуі қарастырылуы мүмкін.
Сақтандырылғандар тарапынан тұлғалардың көптілігі топтың сақтандыру
шартын жасауға әкеп соғады. Сақтандырушы тарапы жағынан тұлғалардың
көптілігі ортақ сақтандыру құрады. Егер сақтандырушының өзі сақтанушы
алдындағы өз міндеттерінің бәрін немесе оның бір бөлігін орындамауына
байланысты тәуекелді сақтандыратын болса, қайта сақтандыру шарты орын
алады.
Қайта сақтандыру – сақтандыру шарты бойынша сақтандыру ұйымы қабылдап,
кейіннен өздерінің арасында жасалған қайта сақтандыру шартына сәйкес қайта
сақтандыру ұйымына сақтандыру тәуекелдерінің бәрін немесе бір бөлігін
беруге байланысты қызмет және соған байланысты туындайтын қатынастар. Қайта
сақтандырудың өзі де бөлінеді. Заңмен бара – бар және бара – бар емес қайта
сақтандыру түсініктері енгізілген. Бара – бар қайта сақтандыру – бұл тиісті
сақтандыру шартында көзделген жағдайлар туындаған кезде қайта сақтандыру
ұйымы қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттен қабылданған сақтандыру
міндеттемелерінінің үлесіне бара – бар мөлшерде сақтандыру төлемін жүзеге
асыруға өзі міндеттеме қабылдайтын қайта сақтандыру. Бара – бар емес қайта
сақтандыру бұдан бөлек, сақтандыру шартына сәйкес көзделген жағдайлар
туындаған кезде қайта сақтандыру шарты бойынша цеденттің өзі ұстап қалатын
сомасынан артығы мөлшерінде жүзеге асыруға өзіне міндеттеме қабылдайтын
қайта сақтандыру. Өзі ұстап қалатын сома деп – қайта сақтандыру шартымен
сәйкес өз есебінен цедент жауапкершілікті атқаратын сақтандыру сомасын
атайды.
Шекаралық сақтандыру (қайта сақтандыру) белгілері. Қазақстан
Республикасында немесе оның сақтандыру сыйлық ақысы төленетін сақтандыру
(қайта сақтандыру) шекаралық болып табылады. Шекаралық сақтандыруды
жүргізудің талаптары мен тәртібі Қазақстан Республикасының заңдарымен
немесе Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттармен белгіленеді.
Сонымен қатар заңда өзара сақтандырудың мүмкіндігі қарастырылған. Азаматтар
мен заңды тұлғалар қажетті қаражатты өзара сақтандыру қоғамдарына біріктіру
жолымен өзара негізде өз мүлкін және мүлікті мүдделерін (кәсіпкерлік
тәуекелдер, азаматтық – құқықтық жауапкершілікті) сақтандыра алады. Өзара
сақтандырудың ерекшелігіне егер қоғамның құрылтай құжаттарында мұндай
жағдайларда сақтандыру шарттарын жасау көзделмесе, қоғам өзінің мүшелерінің
мүлкін және мүліктік мүдделерін өзара сақтандыруды мүшелік кезінде тікелей
жүзеге асыратыны жатады.
Сақтандыру салаларын сақтандырудың нақты түрлеріне бөлудің тәжірибелік
мәні бар. Дәл осы деңгейде сақтанушылар мен сақтандырушылар арасындағы
сақтандыру қатынасы пайда болады, сақтандыру шарттары, сақтандыру
жауапкершілігінің көлемі және сақтандыру тарифтері белгіленеді.
Халықаралық тәжірибеде сақтандыру түрі тариф деп те аталады. Себебі
кез – келген сақтандыру түрінің шарты сақтандыру тарифінде көрініс табады.
Сонымен, сақтандыру түрі дегенеміз – сақтандыру жауапкершілігінің бір
көлемінде сәйкес тарифтік ставка бойынша сақтандырудың нақты нақты
объектісін сақтандыру.
Сақтандыру түрлерінің саны шексіз және ол потенциалды сақтанушылардың
мүддесіне байланысты.
Мысал ретінде бізге кеңінен таралған сақтандырудың түрлерін
қарастырайық.
Заңды және жеке тұлғалардың мүліктерін сақтандыруда бұл құрылысты,
жануарларды, үй мүліктерін, көлік құралдарын, шикізатты, материалдарды,
ауылшаруашылық өнімдерін, жүктерді сақтандыру. Жауапкершілікті сақтандыру
бойынша автокөлік иелерінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру, жұмыс берушілердің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру, кәсіби жауапкершілікті сақтандыру. Кәсіпкерлік тәуекелді
сақтандырудың түрлері өндіріс процесіндегі немесе қызмет көрсетудегі нақты
тәуекелдердің түрлеріне байланысты болады, мысалы жаңа техниканы иемдену,
валюта бағамының ауытқуы, өндірістің тоқтап қалуы т.б. Өмірді сақтандыру
түрлері - өмірді ұзақ мерзімге сақтандыру, балаларды сақтандыру, қосымша
зейнетақы сақтандыру.
Сонымен сақтанушы пайдаланатын сақтандырудың әртүрлі жиынын сақтандыру
нарығының ассортиментін құрайды.
3. Сақтандыруды дамытудың шетелдік тәжірибесі
Бүгінгі таңда сақтандырудың дамуына сақтандыру нарығындағы
интернационализация, несие және сақтандыру нарығының бірігуі, сақтандыру
қызметінің жаңа түрлері, нарықты ірі (өнеркәсіптік- қаржылық) және жаппай
көпшілік (орта және ұсақ ) тәуекелдерге бөлу, капиталды шоғырландыру сияқты
факторлар әсер етуде. Ал бұл бағыттардың дамуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz