Көкшетау поэмасы
Арқаның кербез сұлу Көкшетауы
Дамылсыз сұлу бетін жуған жауын.
Жан-жақтан ертелі кеш бұлттар келіп,
Жүреді біліп кетіп есен-сауын.
Сексен көл Көкшетаудың саясында.
Әрқайсы алтын кесе аясында,
Ауасы дертке дауа, жұпар иісі―
Көкірек қанша жұтса, тоясың ба?
Ырғалған көкке бойлап қарағайы,
Қасында көк желекті аппақ қайың.
Жібектей желмен шарпып төңіректі
Балқытып мыс қылады иіс майы.
Әлеуметтік өмірде, Совет өкіметі үшін күрес жолында ұлтшылдыққа қарсы батыл күрескен.. олардың кертартпалық сыпаттарын үнемі ашып айтып, әшкерелеп отырған Сәкен әдебиетте де осы жат ағымға қарсы үн қатты. Халық аңыздарын зерттей отырып, ақын осы поэмасында Арқаның көрікті жері — Көкшетауды ел тарихымен, оның ізгілік жолындағы күрестерімен байланыстыра жырлады. Ұлтшыл қазақ ақыны Мағжан Жұмабаев шығармаларында, әсіресе, оның «Батыр Баян» поэмасында табиғат ылғи қара жамылған қасіретті күйінде көрінсе, Сәкен «Көкшетауда» табиғаттың ашық көркем күйін советтік жаңа адамдардың жарқын болашағымен байланысты суреттеді.
«Көкшетау» поэмасының 1929 жылғы басылуына Сәкен «Он жетіге» деген беташар ұсынған. Бұл он жеті — еңбекші елдің ұлдары, советтік ақын-жазушылар, әншілер. Бұлардың ішінде Сәбит Мұқановтың, Елжас Бекеновтың, Мәжит Дәулетбаевтың, Ғабит Мүсіреповтың, Өтебай Тұрманжановтың, Сабыр Шәріповтың, Бейімбет Майлиннің, тағы басқалардың аттары аталады.
Ақын поэмасын осыларға сыйға тарта отырып, советтік дәуірдегі творчество бостандығын, ақын жыры өз меншігі емес, халықтың ортақ меншігі екендігін баса айтады. Сондықтан да ол шығармасын қазақ ақын-жазушыларының біріне емес, бәріне ұсынады.
Тартпаған бірімізге неге дербес? —
Деспей көп, бар мәзірге бәрік селбес!
Бәрін де ортақшылсың, меншікті емес
Сендерге жеке меншік ешкім бермес. ...
Ойым мен жүрегімнің күй мен жыры
Ұлдары еңбекші тап — бәріңе ортақ, -
дейді ол.
Бұл бөлімде творчество адамдарының жаңа салты ескі жыршы, шайыр, ақындардың дәстүріне қарсы қойылады.
Ақындықты творчесво деп сыйламайтын, оны тек күн көріс, мал табу үшін пайдаланған жыршылардың ескі дәстүрі кезінде Абайды да қатты
Дамылсыз сұлу бетін жуған жауын.
Жан-жақтан ертелі кеш бұлттар келіп,
Жүреді біліп кетіп есен-сауын.
Сексен көл Көкшетаудың саясында.
Әрқайсы алтын кесе аясында,
Ауасы дертке дауа, жұпар иісі―
Көкірек қанша жұтса, тоясың ба?
Ырғалған көкке бойлап қарағайы,
Қасында көк желекті аппақ қайың.
Жібектей желмен шарпып төңіректі
Балқытып мыс қылады иіс майы.
Әлеуметтік өмірде, Совет өкіметі үшін күрес жолында ұлтшылдыққа қарсы батыл күрескен.. олардың кертартпалық сыпаттарын үнемі ашып айтып, әшкерелеп отырған Сәкен әдебиетте де осы жат ағымға қарсы үн қатты. Халық аңыздарын зерттей отырып, ақын осы поэмасында Арқаның көрікті жері — Көкшетауды ел тарихымен, оның ізгілік жолындағы күрестерімен байланыстыра жырлады. Ұлтшыл қазақ ақыны Мағжан Жұмабаев шығармаларында, әсіресе, оның «Батыр Баян» поэмасында табиғат ылғи қара жамылған қасіретті күйінде көрінсе, Сәкен «Көкшетауда» табиғаттың ашық көркем күйін советтік жаңа адамдардың жарқын болашағымен байланысты суреттеді.
«Көкшетау» поэмасының 1929 жылғы басылуына Сәкен «Он жетіге» деген беташар ұсынған. Бұл он жеті — еңбекші елдің ұлдары, советтік ақын-жазушылар, әншілер. Бұлардың ішінде Сәбит Мұқановтың, Елжас Бекеновтың, Мәжит Дәулетбаевтың, Ғабит Мүсіреповтың, Өтебай Тұрманжановтың, Сабыр Шәріповтың, Бейімбет Майлиннің, тағы басқалардың аттары аталады.
Ақын поэмасын осыларға сыйға тарта отырып, советтік дәуірдегі творчество бостандығын, ақын жыры өз меншігі емес, халықтың ортақ меншігі екендігін баса айтады. Сондықтан да ол шығармасын қазақ ақын-жазушыларының біріне емес, бәріне ұсынады.
Тартпаған бірімізге неге дербес? —
Деспей көп, бар мәзірге бәрік селбес!
Бәрін де ортақшылсың, меншікті емес
Сендерге жеке меншік ешкім бермес. ...
Ойым мен жүрегімнің күй мен жыры
Ұлдары еңбекші тап — бәріңе ортақ, -
дейді ол.
Бұл бөлімде творчество адамдарының жаңа салты ескі жыршы, шайыр, ақындардың дәстүріне қарсы қойылады.
Ақындықты творчесво деп сыйламайтын, оны тек күн көріс, мал табу үшін пайдаланған жыршылардың ескі дәстүрі кезінде Абайды да қатты
Қолданылған әдебиет: Қирабаев С. Сәкен Сейфуллин. Адматы – 1962
КӨКШЕТАУ ПОЭМАСЫ
Арқаның кербез сұлу Көкшетауы
Дамылсыз сұлу бетін жуған жауын.
Жан-жақтан ертелі кеш бұлттар келіп,
Жүреді біліп кетіп есен-сауын.
Сексен көл Көкшетаудың саясында.
Әрқайсы алтын кесе аясында,
Ауасы дертке дауа, жұпар иісі―
Көкірек қанша жұтса, тоясың ба?
Ырғалған көкке бойлап қарағайы,
Қасында көк желекті аппақ қайың.
Жібектей желмен шарпып төңіректі
Балқытып мыс қылады иіс майы.
Әлеуметтік өмірде, Совет өкіметі үшін күрес жолында ұлтшылдыққа қарсы батыл
күрескен.. олардың кертартпалық сыпаттарын үнемі ашып айтып, әшкерелеп
отырған Сәкен әдебиетте де осы жат ағымға қарсы үн қатты. Халық аңыздарын
зерттей отырып, ақын осы поэмасында Арқаның көрікті жері — Көкшетауды ел
тарихымен, оның ізгілік жолындағы күрестерімен байланыстыра жырлады. Ұлтшыл
қазақ ақыны Мағжан Жұмабаев шығармаларында, әсіресе, оның Батыр Баян
поэмасында табиғат ылғи қара жамылған қасіретті күйінде көрінсе, Сәкен
Көкшетауда табиғаттың ашық көркем күйін советтік жаңа адамдардың жарқын
болашағымен байланысты суреттеді.
Көкшетау поэмасының 1929 жылғы басылуына Сәкен Он жетіге деген
беташар ұсынған. Бұл он жеті — еңбекші елдің ұлдары, советтік ақын-
жазушылар, әншілер. Бұлардың ішінде Сәбит Мұқановтың, Елжас Бекеновтың,
Мәжит Дәулетбаевтың, Ғабит Мүсіреповтың, Өтебай Тұрманжановтың, Сабыр
Шәріповтың, Бейімбет Майлиннің, тағы басқалардың аттары аталады.
Ақын поэмасын осыларға сыйға тарта отырып, советтік дәуірдегі
творчество бостандығын, ақын жыры өз меншігі емес, халықтың ортақ меншігі
екендігін баса айтады. Сондықтан да ол шығармасын қазақ ақын-жазушыларының
біріне емес, бәріне ұсынады.
Тартпаған бірімізге неге дербес? —
Деспей көп, бар мәзірге бәрік селбес!
Бәрін де ортақшылсың, меншікті емес
Сендерге жеке меншік ешкім бермес. ...
Ойым мен жүрегімнің күй мен жыры
Ұлдары еңбекші тап — бәріңе ортақ, -
дейді ол.
Бұл бөлімде творчество адамдарының жаңа салты ескі жыршы, шайыр,
ақындардың дәстүріне қарсы қойылады.
Ақындықты творчесво деп сыйламайтын, оны тек күн көріс, мал табу үшін
пайдаланған жыршылардың ескі дәстүрі кезінде Абайды да қатты тыжырынтқан
еді. Ұлы ақын оларды өз өлеңдерінде аяусыз шенеді.
Қобыз бен домбыра алып топта сарнап,
Мақтау өлең айтыпты әркімге арнап.
Әр елден өлеңменен қайыр тілеп,
Кетірген сөз кадірін жұртты шарлап.
Мал үшін тілін безеп, жанын жалдап,
Мал сұрап біреуді алдап, біреуді арбап,
Жат елде қайыршылық қылып жүріп
Өз елін бай деп мақтар кұдай қарғап.
Абайдың бұл сыны, көбінесе, әркімге мақтау өлең айтып, ат мініп,
шапан киіп кайтатын, айтыса қалса өзінің жүдеушілік халін есіне алмай,
елінің байларып мақтайтын феодалдық дәуірдің ақындарына арналған еді.
Осындай теріс әдеттердің салдарынан қазақта өлең деген бір қадірсіз
болғанын Абай көріп, кейіді. Заман өзгерісін, оның жаңашыл бағытын түсінген
ұлы ақын ән мен күйге, өлең жырға үлкен творчестволық мән-мағына берді.
Халық өмірінің ән-күймен тығыз байланысты өрбуі заңдылығын түсінген ол
ақындық сөзді елге рухани азық берер қасиетті де қадырлы еңбек деп
бағалады.
Сый дәметпе, берсе, алма еш адамнан,
Нең кетеді, жақсы өлең, сөз айтқаннан.
Сүйінерлік адамды сүй, қызмет қыл,
Аулақ бол елін сатып ақша алғаннан. —
деп ақыл айтты ол.
Абай өз мақсаты — тіл ұстартып, өнер шашу деп жариялады.
Ескі бише отырмын бос мақалдап,
Ескі ақынша мал үшін тұрмын зарлап,—
деген жолдар — ақынның жаңашыл бағдарламасы еді. Ол халықтық поэзияны
нағыз творчество деп бағаласа, ақынды үлкен әлеуметтік мәселе көтеруші,
қоғамдық қайраткер есебінде санады. Бұл пікір, сөзсіз Абайға орыс әдебиеті
арқылы келген, әдебиеттің халықтығы жөніндегі XIX ғасырдағы орыстың
революцияшыл-демократтарының көзқарастарымен туыстас еді.
Айтысқа көп қатынасып, қырғыз-қазақ байларынан ат мініп, шапан киюмен
кебірек әуестенген Сүйінбай ақынның өмірінің соңғы шағында:
Ойласам қылған ісім бекер екен,
Тіршілік бұл дүниеде шекер екен.
Дүниеде өзің қандай болсаң-дағы
Тіленсең өз қадірің кетеді екен,—
деп өкініш білдіруі тегін емес. Ақын тіленшілікпен сөз қадірін кетірген
кездегі істерін бекершілік санайды.
Абай сыны кезінде талай ақындарға сабақ болғаны даусыз. Соған
қарамастан қоғамның әділетсіз кезінде, кедей ақындардың мал табудың осы
жолынан таза тоқтап қалуы мүмкін де емес еді. Мұндай теңсіздікті тек Совет
өкіметі ғана жойды. Сәкен де жаңа ақындық салтты айта отырып, осы ескі
ақындар дәстүрін еске түсіріп, оның жойылғанына ілтипат білдіреді.
Қазақта бұрын жыршы, шайыр, ақын
Тамағын өлеңменен айыратын,
Жыр шерткен ақындарды алдына кеп,
Мырзалар жолын беріп қайыратын.
Мырзаны ептеп солай шабатүғын
Ақынның мырза көңілін табатұғын.
Лықитып ет-қымызға, ат міңгізіп
Иығына жібек шапан жабатұғын,—
дейді ол. Ақын ендігі салттың бұрынғымен арасы жер мен көктей
екенін атап көрсетеді. Сондықтан да ол: жаңашыл жазушылар — еңбекші ел
ұлдары. Олардың творчествосы да халықтікі, ортақ деген қорытынды жасайды.
Бұл, сонымен бірге, Сәкеннің Көкшетау аңызын да жаңа тұрғыдан жырлайтынының
да көрінісі тәрізді. Поэманы Көкше табиғатының сұлу көркін суреттеуден
бастаған ақын ол туралы ел ішінде толып жатқан аңыздар барлығына назар
аударады.
Талай сыр ертегіні ел айтады,
Ызындап таудан сокқан жел айтады.
Сырласып, сыбырласқан жапырақтар,
Күндіз-түн күңіренген көл айтады.
Толғанып төмен қарап шал айтады,
Тамсанып таңырқанып бала айтады.
Тау-тасын тұнжыраған куә қылып,
От басы қатын-қалаш бәрі айтады.
Сәкен Көкше аңыздарының ішіне Жеке батыр, Бурабай, Оқжетпес,
Жұмбақтас туралы әңгімелерді бөліп алады. Бұл аңыз әңгімелер Көкшетаудағы
бірнеше жерлердің жоғарыдағы аттарға ие болуы жайын шертеді. Жеке батыр
тауының аты қарауылда тұрған батырдың қалғып кетуімен байланысты туса,
Бурабай сол көлді мекен еткен ақ бас бура тарихымен байланыстырылады.
Ақынның ескі аңыз-әңгімелерге сын көзімен қарап, оған халықтық тұрғыдан
баға бере білгенін осы тұста анық байқауға болады. Сәкен жырлауындағы ел
аңызында Бурабай көлін мекендеген ақбас бура — ардақты ел күзетшісі, соның
жақсылық, жаманшылығына ортақ жануар болып суреттеледі. Мұның өзі тіршілігі
төрт түлік малмен байланысты болған халықтың сол малды аруақты деп табынуы
кезіндегі ұғымның әсері болуы ықтимал. Ақ бура ел өміріне қатысы бар елеулі
жайларды алдын ала сезетін болған деседі. Оны елге білдіруге тырысып,
бақсыдай азынап тауды кезген.
Шабысып бірін-бірі ел қуар болса,
Не өлмек, не бір батыр туар болса,
Немесе бір апатқа ел ұшырап,
Кәрі-жас бетін жаспен жуар болса.
Бақсыдай бура азынап жүреді екен,
Мал шулап, иттер ұлып үреді екен.
Қалың ел маңайдағы кұрбан шалып,
Құлақты алдағы іске түреді екен.
Қара бұлт тауды төніп басады екен,
Күркіреп жерге зәрін шашады екен.
Аспаннан қып-қызыл от жерге шашып,
Таудағы аң пана таппай сасады екен.
Осындай ел аңызындағы қасиетті бура бір күні ойда жоқта оққа ұшады.
Бұл тұста ақын казақ хандарының озбырлық қылықтарын батыл әшкерелейді.
Әсіресе, халықтың қас жауы Қасым төре Абылайұлының ел қасиеттеген, оның
досы болған бураға оқ атуын ызамен жырлайды.
Қасым — Абылай балаларының ішіндегі тентек, бас-бұзар болғаны
тарихтан белгілі. Орта жүз қазақтары өз еркімен Россияға қосылған кезде
Қасым бөлініп, өзінің хандық монархтық дәрежесін сақтауды көздеген. Ол және
оның балалары Россияға қарсы феодалдық-монархиялық көтерілісті бастаушы
болған.
Сәкен пайдаланған аңыздарда Қасым бейнесі осы тарихи шыңдық негізінде
сақталады. Ақын оның өзін жасынан сотқарлығы басым төре десе, қасындағы
адамдарын көрінгенге соқтыққан өңкей сотқар, жалаң-жалаң еткен тентектер
етіп суреттейді.
Қасым хан туғаннан-ақ қанға құмар,
Дірілдеп елім күткен жанға құмар,
Анадан қан уыстап туған мұндар,
Қан ұрттап жүрсе ғана көңілі тынар.
Қасымның ақбас бураны атуы арқылы автор қанқұмар ханның халыққа
қарсылығын тағы бір аңдатады. Оның халықтың киелі тұтатын, қадірлейтін
бурасын атуы — осының дәлелі. Екінші жағынан аңыз Қасым тұқымының тозып
кетуін халық қарғысынан деп түсіндіреді. Қарғыстың келуі жөніндегі діни
ұғымның шеңберінде қалмағанмен, ақын бұл арқылы халықтың да ханға деген
көзқарасын танытады. Ал, атылған ақбас бура мәңгі тас боп қатып, шөгіп
қалған. Бурабай жөніндегі аңыздың қорытындысы осы.
Оқжетпес, Жұмбақтас аңыздары — Сәкен поэмасының негізгі
тараулары. Ақын сол дәуірдің шындығын, ондағы таптық қарым-қатынастарды,
ұнамды-ұнамсыз адамдар образдарын да осы тарауларда ашады. Бұл аңыздардың
негізі — қазақ пен қалмақтар арасындағы ерте кездегі жауласушылықтың
оқиғалары болып табылады. Қазақ ханы Абылайдың қалмақты жаулауын көрсететін
бір эпизодты баяндай отырып, автор сол арқылы хандар ісіне халықтық
көзқарасты баяндайды.
Сәкен көрші отырған екі ел — қазақ пен қалмақтың ұзақ жылдар жауласып
келуінің негізі де хандық құрылыспен, оның басында отырған феодалдардың
мүддесімен байланысты деген қорытынды жасайды. Олар халықтың надандығын
пайдаланып, сотқарлык қылықтарын іске асырған. Момын, бейбіт екі халықты
біріне бірін жау етіп көрсеткен.
Сәкен де поэмасында Кенесарының хандық тәртібінің ата салтқа
кұрылғанын жазады. Кенесары үңгірі аталатын тарауда ол Кенесарының
Абылайдың басқа балаларымен жауласушылық қаныпезерлігіне көңіл ау-дарады.
Қасым хан туғанда қан уыстаған
Мәз болып Кенесары ту ұстаған,—
дейді. Ал, жалпы хандар озбырлығын:
Үркітіп дүйім елді бүлдіргенге,
Шулатып жабықтарын тілдіргенге
Мәз болған хандарыңыз — ел шапқызып
Торсықты керегеге ілдіргенге,—
деп әшкерелейді.
Көкшетау поэмасының негізгі геройларының бірі — осы шапқыншылықта
қолға түскен қалмақ кызы. Автор оның аты-жөнін атамайды. Абылай қолға
түскен олжаны бөліске салғанда осы қыз үшін хан мен оның сарбаздары
арасында талас туады. Бәрі де кызды алудан дәмелі болады. Сұлу кызды ел
тонаушылар біріне бірі қимай, ақыры таңдауды қыздың өзіне береді.
Қыз ақылдылығы кімге тиюді таңдау өзіне берілген кезде байқалады. Ол
көл жағасындағы биік шыңның басына орамал байлатып, кімде-кім соны атып
түсірсе, соған тимек ойын білдіреді.
Дұшпан қолындағы қыздың кысылған шақта ескерткіш орамалын ұсынуы
сүйген жарын еске түсірумен бірге, екінші бір жайды тағы аңғартады. Орамал
атып түсірілсе, елдегі жардан үміт үзу мүмкіндігі туатынын, егер оған оқ
жетпей калса, жар мерейі үстем де жоғары сақталатынын қыз ескерген де
тәрізді. Туған жерде өткен жас өмірдің қызықты күндері, сүйген жарымен
қызықты кездесулер осы шақта кез алдынан сағымдай бұлдырап өтуі, оған
ақынның назар аударуы адал махаббатты құрметтейтін гуманистік сезімді
қозғамай қалмайды.
Қыз бақытына қарай, Абылай батырларының бірде-бірі шың басына оғын
жеткізе алмайды. Шыңның Оқжетпес атануы да осыдан дейді ақын. Тұтқын кыз
амалсыз жаңа шарт қоюға мәжбүр болады. Ер кезегі үшке дейін деп, ол
екінші шарт етіп күш сынасуды (төрт адамды арқалап мың қадам жүгіру)
ұсынса, үшінші жолы өз өмірін жұмбақтап айтып, соны шешуді сұрайды. Ханның
ақылсыз даңғой батырлары тек қара-күштің ғана иесі екенін ақын осы тұста
бір аңғартып етеді. Төқт адамды арқалап мың кадам жүгіру арқылы күш сынасу
кезінде олар бірінен-бірі оза алмайды. Бәйгіге түскен қырық адамның сегізі
қыз тұрған тасқа қатар жетеді. Қайта талас туады. Енді қыз жұмбағы
айтылады.
Қыз жұмбағы — халықтың ауыз әдебиетінде кеп ұшырасатын дәстүрлі
жұмбақ. Ол өз басынан кешкен жайларды жұмбақтайды. Өзі және әңгімеге қатысы
бар адамдар онда әртүрлі құстар түрінде бейнеленеді. Мысалы, ол өзін кептер
етіп көрсетсе, қиянатшыл адамдарды қарақұс, жапалақ күйінде, лашын— елдің
қамқор адамдары, сұңқар — өзінің сүйген жары, жыртқыш бүркіт — хан
бейнесінде суреттеледі. Қыз тек өзін ғана емес, момын жыртқыштардан көп
зәбір шегетін кептерге бүкіл әйел қауымын балайды.
Осындай кептердің бірі — өзінің анасы болғанын айтады қыз. Төрт шақа
балапанын өз еңбегімен жем тауып асырап жүрген, олар үшін рақат пен
тыныштықтан безген ғазиз анасы — кептерді бір күні ұясына келе берген кезде
қарақұс бас салып ұстап алады. Ол үлкен кептерді де, оның жас сәби
балаларын да дөп келдің шабытыма деп мазақ етпек болады. Құлашы
сұңқардың да жетпей жүрген талайды тыпырлатып жұлдым деп мақтанады. Қолға
түскен ана мен шырылдаған жас балаларды бұл залымның қолынан лашын
құтқарады. Қыз лашынды ел бағушысы, елдің камқоры етіп көрсетеді. Ол
еңбегіне ештеме дәметпейтінін, тек мүсәпірлерді аяп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Арқаның кербез сұлу Көкшетауы
Дамылсыз сұлу бетін жуған жауын.
Жан-жақтан ертелі кеш бұлттар келіп,
Жүреді біліп кетіп есен-сауын.
Сексен көл Көкшетаудың саясында.
Әрқайсы алтын кесе аясында,
Ауасы дертке дауа, жұпар иісі―
Көкірек қанша жұтса, тоясың ба?
Ырғалған көкке бойлап қарағайы,
Қасында көк желекті аппақ қайың.
Жібектей желмен шарпып төңіректі
Балқытып мыс қылады иіс майы.
Әлеуметтік өмірде, Совет өкіметі үшін күрес жолында ұлтшылдыққа қарсы батыл
күрескен.. олардың кертартпалық сыпаттарын үнемі ашып айтып, әшкерелеп
отырған Сәкен әдебиетте де осы жат ағымға қарсы үн қатты. Халық аңыздарын
зерттей отырып, ақын осы поэмасында Арқаның көрікті жері — Көкшетауды ел
тарихымен, оның ізгілік жолындағы күрестерімен байланыстыра жырлады. Ұлтшыл
қазақ ақыны Мағжан Жұмабаев шығармаларында, әсіресе, оның Батыр Баян
поэмасында табиғат ылғи қара жамылған қасіретті күйінде көрінсе, Сәкен
Көкшетауда табиғаттың ашық көркем күйін советтік жаңа адамдардың жарқын
болашағымен байланысты суреттеді.
Көкшетау поэмасының 1929 жылғы басылуына Сәкен Он жетіге деген
беташар ұсынған. Бұл он жеті — еңбекші елдің ұлдары, советтік ақын-
жазушылар, әншілер. Бұлардың ішінде Сәбит Мұқановтың, Елжас Бекеновтың,
Мәжит Дәулетбаевтың, Ғабит Мүсіреповтың, Өтебай Тұрманжановтың, Сабыр
Шәріповтың, Бейімбет Майлиннің, тағы басқалардың аттары аталады.
Ақын поэмасын осыларға сыйға тарта отырып, советтік дәуірдегі
творчество бостандығын, ақын жыры өз меншігі емес, халықтың ортақ меншігі
екендігін баса айтады. Сондықтан да ол шығармасын қазақ ақын-жазушыларының
біріне емес, бәріне ұсынады.
Тартпаған бірімізге неге дербес? —
Деспей көп, бар мәзірге бәрік селбес!
Бәрін де ортақшылсың, меншікті емес
Сендерге жеке меншік ешкім бермес. ...
Ойым мен жүрегімнің күй мен жыры
Ұлдары еңбекші тап — бәріңе ортақ, -
дейді ол.
Бұл бөлімде творчество адамдарының жаңа салты ескі жыршы, шайыр,
ақындардың дәстүріне қарсы қойылады.
Ақындықты творчесво деп сыйламайтын, оны тек күн көріс, мал табу үшін
пайдаланған жыршылардың ескі дәстүрі кезінде Абайды да қатты тыжырынтқан
еді. Ұлы ақын оларды өз өлеңдерінде аяусыз шенеді.
Қобыз бен домбыра алып топта сарнап,
Мақтау өлең айтыпты әркімге арнап.
Әр елден өлеңменен қайыр тілеп,
Кетірген сөз кадірін жұртты шарлап.
Мал үшін тілін безеп, жанын жалдап,
Мал сұрап біреуді алдап, біреуді арбап,
Жат елде қайыршылық қылып жүріп
Өз елін бай деп мақтар кұдай қарғап.
Абайдың бұл сыны, көбінесе, әркімге мақтау өлең айтып, ат мініп,
шапан киіп кайтатын, айтыса қалса өзінің жүдеушілік халін есіне алмай,
елінің байларып мақтайтын феодалдық дәуірдің ақындарына арналған еді.
Осындай теріс әдеттердің салдарынан қазақта өлең деген бір қадірсіз
болғанын Абай көріп, кейіді. Заман өзгерісін, оның жаңашыл бағытын түсінген
ұлы ақын ән мен күйге, өлең жырға үлкен творчестволық мән-мағына берді.
Халық өмірінің ән-күймен тығыз байланысты өрбуі заңдылығын түсінген ол
ақындық сөзді елге рухани азық берер қасиетті де қадырлы еңбек деп
бағалады.
Сый дәметпе, берсе, алма еш адамнан,
Нең кетеді, жақсы өлең, сөз айтқаннан.
Сүйінерлік адамды сүй, қызмет қыл,
Аулақ бол елін сатып ақша алғаннан. —
деп ақыл айтты ол.
Абай өз мақсаты — тіл ұстартып, өнер шашу деп жариялады.
Ескі бише отырмын бос мақалдап,
Ескі ақынша мал үшін тұрмын зарлап,—
деген жолдар — ақынның жаңашыл бағдарламасы еді. Ол халықтық поэзияны
нағыз творчество деп бағаласа, ақынды үлкен әлеуметтік мәселе көтеруші,
қоғамдық қайраткер есебінде санады. Бұл пікір, сөзсіз Абайға орыс әдебиеті
арқылы келген, әдебиеттің халықтығы жөніндегі XIX ғасырдағы орыстың
революцияшыл-демократтарының көзқарастарымен туыстас еді.
Айтысқа көп қатынасып, қырғыз-қазақ байларынан ат мініп, шапан киюмен
кебірек әуестенген Сүйінбай ақынның өмірінің соңғы шағында:
Ойласам қылған ісім бекер екен,
Тіршілік бұл дүниеде шекер екен.
Дүниеде өзің қандай болсаң-дағы
Тіленсең өз қадірің кетеді екен,—
деп өкініш білдіруі тегін емес. Ақын тіленшілікпен сөз қадірін кетірген
кездегі істерін бекершілік санайды.
Абай сыны кезінде талай ақындарға сабақ болғаны даусыз. Соған
қарамастан қоғамның әділетсіз кезінде, кедей ақындардың мал табудың осы
жолынан таза тоқтап қалуы мүмкін де емес еді. Мұндай теңсіздікті тек Совет
өкіметі ғана жойды. Сәкен де жаңа ақындық салтты айта отырып, осы ескі
ақындар дәстүрін еске түсіріп, оның жойылғанына ілтипат білдіреді.
Қазақта бұрын жыршы, шайыр, ақын
Тамағын өлеңменен айыратын,
Жыр шерткен ақындарды алдына кеп,
Мырзалар жолын беріп қайыратын.
Мырзаны ептеп солай шабатүғын
Ақынның мырза көңілін табатұғын.
Лықитып ет-қымызға, ат міңгізіп
Иығына жібек шапан жабатұғын,—
дейді ол. Ақын ендігі салттың бұрынғымен арасы жер мен көктей
екенін атап көрсетеді. Сондықтан да ол: жаңашыл жазушылар — еңбекші ел
ұлдары. Олардың творчествосы да халықтікі, ортақ деген қорытынды жасайды.
Бұл, сонымен бірге, Сәкеннің Көкшетау аңызын да жаңа тұрғыдан жырлайтынының
да көрінісі тәрізді. Поэманы Көкше табиғатының сұлу көркін суреттеуден
бастаған ақын ол туралы ел ішінде толып жатқан аңыздар барлығына назар
аударады.
Талай сыр ертегіні ел айтады,
Ызындап таудан сокқан жел айтады.
Сырласып, сыбырласқан жапырақтар,
Күндіз-түн күңіренген көл айтады.
Толғанып төмен қарап шал айтады,
Тамсанып таңырқанып бала айтады.
Тау-тасын тұнжыраған куә қылып,
От басы қатын-қалаш бәрі айтады.
Сәкен Көкше аңыздарының ішіне Жеке батыр, Бурабай, Оқжетпес,
Жұмбақтас туралы әңгімелерді бөліп алады. Бұл аңыз әңгімелер Көкшетаудағы
бірнеше жерлердің жоғарыдағы аттарға ие болуы жайын шертеді. Жеке батыр
тауының аты қарауылда тұрған батырдың қалғып кетуімен байланысты туса,
Бурабай сол көлді мекен еткен ақ бас бура тарихымен байланыстырылады.
Ақынның ескі аңыз-әңгімелерге сын көзімен қарап, оған халықтық тұрғыдан
баға бере білгенін осы тұста анық байқауға болады. Сәкен жырлауындағы ел
аңызында Бурабай көлін мекендеген ақбас бура — ардақты ел күзетшісі, соның
жақсылық, жаманшылығына ортақ жануар болып суреттеледі. Мұның өзі тіршілігі
төрт түлік малмен байланысты болған халықтың сол малды аруақты деп табынуы
кезіндегі ұғымның әсері болуы ықтимал. Ақ бура ел өміріне қатысы бар елеулі
жайларды алдын ала сезетін болған деседі. Оны елге білдіруге тырысып,
бақсыдай азынап тауды кезген.
Шабысып бірін-бірі ел қуар болса,
Не өлмек, не бір батыр туар болса,
Немесе бір апатқа ел ұшырап,
Кәрі-жас бетін жаспен жуар болса.
Бақсыдай бура азынап жүреді екен,
Мал шулап, иттер ұлып үреді екен.
Қалың ел маңайдағы кұрбан шалып,
Құлақты алдағы іске түреді екен.
Қара бұлт тауды төніп басады екен,
Күркіреп жерге зәрін шашады екен.
Аспаннан қып-қызыл от жерге шашып,
Таудағы аң пана таппай сасады екен.
Осындай ел аңызындағы қасиетті бура бір күні ойда жоқта оққа ұшады.
Бұл тұста ақын казақ хандарының озбырлық қылықтарын батыл әшкерелейді.
Әсіресе, халықтың қас жауы Қасым төре Абылайұлының ел қасиеттеген, оның
досы болған бураға оқ атуын ызамен жырлайды.
Қасым — Абылай балаларының ішіндегі тентек, бас-бұзар болғаны
тарихтан белгілі. Орта жүз қазақтары өз еркімен Россияға қосылған кезде
Қасым бөлініп, өзінің хандық монархтық дәрежесін сақтауды көздеген. Ол және
оның балалары Россияға қарсы феодалдық-монархиялық көтерілісті бастаушы
болған.
Сәкен пайдаланған аңыздарда Қасым бейнесі осы тарихи шыңдық негізінде
сақталады. Ақын оның өзін жасынан сотқарлығы басым төре десе, қасындағы
адамдарын көрінгенге соқтыққан өңкей сотқар, жалаң-жалаң еткен тентектер
етіп суреттейді.
Қасым хан туғаннан-ақ қанға құмар,
Дірілдеп елім күткен жанға құмар,
Анадан қан уыстап туған мұндар,
Қан ұрттап жүрсе ғана көңілі тынар.
Қасымның ақбас бураны атуы арқылы автор қанқұмар ханның халыққа
қарсылығын тағы бір аңдатады. Оның халықтың киелі тұтатын, қадірлейтін
бурасын атуы — осының дәлелі. Екінші жағынан аңыз Қасым тұқымының тозып
кетуін халық қарғысынан деп түсіндіреді. Қарғыстың келуі жөніндегі діни
ұғымның шеңберінде қалмағанмен, ақын бұл арқылы халықтың да ханға деген
көзқарасын танытады. Ал, атылған ақбас бура мәңгі тас боп қатып, шөгіп
қалған. Бурабай жөніндегі аңыздың қорытындысы осы.
Оқжетпес, Жұмбақтас аңыздары — Сәкен поэмасының негізгі
тараулары. Ақын сол дәуірдің шындығын, ондағы таптық қарым-қатынастарды,
ұнамды-ұнамсыз адамдар образдарын да осы тарауларда ашады. Бұл аңыздардың
негізі — қазақ пен қалмақтар арасындағы ерте кездегі жауласушылықтың
оқиғалары болып табылады. Қазақ ханы Абылайдың қалмақты жаулауын көрсететін
бір эпизодты баяндай отырып, автор сол арқылы хандар ісіне халықтық
көзқарасты баяндайды.
Сәкен көрші отырған екі ел — қазақ пен қалмақтың ұзақ жылдар жауласып
келуінің негізі де хандық құрылыспен, оның басында отырған феодалдардың
мүддесімен байланысты деген қорытынды жасайды. Олар халықтың надандығын
пайдаланып, сотқарлык қылықтарын іске асырған. Момын, бейбіт екі халықты
біріне бірін жау етіп көрсеткен.
Сәкен де поэмасында Кенесарының хандық тәртібінің ата салтқа
кұрылғанын жазады. Кенесары үңгірі аталатын тарауда ол Кенесарының
Абылайдың басқа балаларымен жауласушылық қаныпезерлігіне көңіл ау-дарады.
Қасым хан туғанда қан уыстаған
Мәз болып Кенесары ту ұстаған,—
дейді. Ал, жалпы хандар озбырлығын:
Үркітіп дүйім елді бүлдіргенге,
Шулатып жабықтарын тілдіргенге
Мәз болған хандарыңыз — ел шапқызып
Торсықты керегеге ілдіргенге,—
деп әшкерелейді.
Көкшетау поэмасының негізгі геройларының бірі — осы шапқыншылықта
қолға түскен қалмақ кызы. Автор оның аты-жөнін атамайды. Абылай қолға
түскен олжаны бөліске салғанда осы қыз үшін хан мен оның сарбаздары
арасында талас туады. Бәрі де кызды алудан дәмелі болады. Сұлу кызды ел
тонаушылар біріне бірі қимай, ақыры таңдауды қыздың өзіне береді.
Қыз ақылдылығы кімге тиюді таңдау өзіне берілген кезде байқалады. Ол
көл жағасындағы биік шыңның басына орамал байлатып, кімде-кім соны атып
түсірсе, соған тимек ойын білдіреді.
Дұшпан қолындағы қыздың кысылған шақта ескерткіш орамалын ұсынуы
сүйген жарын еске түсірумен бірге, екінші бір жайды тағы аңғартады. Орамал
атып түсірілсе, елдегі жардан үміт үзу мүмкіндігі туатынын, егер оған оқ
жетпей калса, жар мерейі үстем де жоғары сақталатынын қыз ескерген де
тәрізді. Туған жерде өткен жас өмірдің қызықты күндері, сүйген жарымен
қызықты кездесулер осы шақта кез алдынан сағымдай бұлдырап өтуі, оған
ақынның назар аударуы адал махаббатты құрметтейтін гуманистік сезімді
қозғамай қалмайды.
Қыз бақытына қарай, Абылай батырларының бірде-бірі шың басына оғын
жеткізе алмайды. Шыңның Оқжетпес атануы да осыдан дейді ақын. Тұтқын кыз
амалсыз жаңа шарт қоюға мәжбүр болады. Ер кезегі үшке дейін деп, ол
екінші шарт етіп күш сынасуды (төрт адамды арқалап мың қадам жүгіру)
ұсынса, үшінші жолы өз өмірін жұмбақтап айтып, соны шешуді сұрайды. Ханның
ақылсыз даңғой батырлары тек қара-күштің ғана иесі екенін ақын осы тұста
бір аңғартып етеді. Төқт адамды арқалап мың кадам жүгіру арқылы күш сынасу
кезінде олар бірінен-бірі оза алмайды. Бәйгіге түскен қырық адамның сегізі
қыз тұрған тасқа қатар жетеді. Қайта талас туады. Енді қыз жұмбағы
айтылады.
Қыз жұмбағы — халықтың ауыз әдебиетінде кеп ұшырасатын дәстүрлі
жұмбақ. Ол өз басынан кешкен жайларды жұмбақтайды. Өзі және әңгімеге қатысы
бар адамдар онда әртүрлі құстар түрінде бейнеленеді. Мысалы, ол өзін кептер
етіп көрсетсе, қиянатшыл адамдарды қарақұс, жапалақ күйінде, лашын— елдің
қамқор адамдары, сұңқар — өзінің сүйген жары, жыртқыш бүркіт — хан
бейнесінде суреттеледі. Қыз тек өзін ғана емес, момын жыртқыштардан көп
зәбір шегетін кептерге бүкіл әйел қауымын балайды.
Осындай кептердің бірі — өзінің анасы болғанын айтады қыз. Төрт шақа
балапанын өз еңбегімен жем тауып асырап жүрген, олар үшін рақат пен
тыныштықтан безген ғазиз анасы — кептерді бір күні ұясына келе берген кезде
қарақұс бас салып ұстап алады. Ол үлкен кептерді де, оның жас сәби
балаларын да дөп келдің шабытыма деп мазақ етпек болады. Құлашы
сұңқардың да жетпей жүрген талайды тыпырлатып жұлдым деп мақтанады. Қолға
түскен ана мен шырылдаған жас балаларды бұл залымның қолынан лашын
құтқарады. Қыз лашынды ел бағушысы, елдің камқоры етіп көрсетеді. Ол
еңбегіне ештеме дәметпейтінін, тек мүсәпірлерді аяп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz