Көне жазба ескерткіштеріндегі гуманистік идеялардың көрініс табуы

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Көне жазба ескерткіштеріндегі гуманистік идеялардың көрініс табуы.

Қоғамды гуманитарландыру xxi ғасырдың бастамасындағы өркениетті дамудың талабы. Гуманитарландырудың басты міндеті-бүкіл тәрбие, білім беру, оқу-ағарту және мәдениет кешенін гуманистік бағдардағы адам тәрбиесіне жұмылдыру болып табылады(1) .

Қазіргі таңда біздің алдымызда қоғамды гуманитарландырудың ең басты негізі-тарихи көзқарасты қалыптастыру және дамыту. Жаңа замандағы жағдай жаңа ұғымдарды, жаңаша ойлауды туғызатындықтан, жұртшылықты жаңаша көзқарас тұрғысынан тәрбиелеу үрдісі жалпы мәдениетті қалыптастыруды қажет етеді. Ал жалпы мәдениетті қалыптастыру процесі оған тән гуманизмді, оның гуманистік табиғатын одан әрі дамытып, адамға тән сүйіспеншілікті білім беру мен тәрбие жүйесіне енгізумен айқындылады. Гуманистік идеяның өте ертеден келе жатқан ұзақ тарихы бар екендігі бәрімізге белгілі. Тәрбиенің гуманистік негізі ертедегі Шығыстың ойшылдары Әл-Фараби, Ж. Баласағұни, М. Қашқари т. б. (2-5) еңбектерінен кеңінен орын алған. Олардың идеялары гуманистік педагогиканың қалыптасып, одан әрі дамуына негіз болды. Олардың негізін салушылар алыс және жақын шетел ғалымдары Я. А. Каменский, Ж. Руссо, И. Г. Песталоцци, К. Д. Ушинский, А. С. Макаренько, В. А. Сухомлинский, Н. К. Крупская және т. б. Қазақ ағартушылары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, қазақ зиялылары Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, А. Байтұрсынов, М. Әуезов және т. б. болды.

Сондай-ақ, бүгінгі философтар, психологтар, мен әлеуметтанушылар еңбектерінде де бұл мәселе назардан тыс қалған емес. Мәселен философ Д. Кішібеков гумандық қасиеттердің бірнеше деңгейін философиялық тұрғыдан түсіндірсе, Р. Н. Нұрғалиева гуманизм ұғымының бүгінгі мәнін ашып көрсетеді

Әлеуметтанушылар Б. Аяғанов пен Тәжин және т. б. отбасы өмірін гуманистік тұрғыдан ұйымдастыруда оның құрамы мен жалпы бейнесін айқындайды.

Ал психологтар арасында, Н. Асылбеков, Қ. Жарықбаев, М. Мұқанов, К. Намазбаева, К. Нұрахметов, Қ. Қойбағаров және т. б. гумандық қасиеттердің адам мінез-құлқы мен жүріс тұрысындағы көрінісін зерттеп келеді.

Бүгінгі таңда гумандық қасиеттер педагогикалық ғылымының әр қырынан қарастырылып, зерттелінуде. Атап айтқанда, оқыту процесін пән аралық байланыс негізінде ұйымдастыру арқылы гумандылықты қалыптастыру мәселесін А. А. Бейсенбаева мектебі, халықтық педагогика негізінде гумандық қасиеттерді қалыптастыру мәселелерін С. А. Ұзақбаева мектебі, құндылық бағдар негізінде оқушылар бойында гумандық қасиеттерді қалыптастыру мәселелерін Г. К. Нұрғалиева мектебі, мектеп пен отбасының бірлескен жұмысы арқылы оқушыларда гумандық қасиеттерді қалыптастыру мәселесін Қ. Т. Әтемова мектебі, гумандылықтың эстетикалық бағытын Э. И. Шыныбекова, тұтас педагогикалық негізінде ұстаздарды гумандылыққа тәрбиелеу мәселелерін Н. Д. Хмель мектебі және т. б. зерттеп келеді.

Жоғарыда аталған ғалымдар еңбегі гуманистік идеяны қалыптастырудың бастау алар негізін айқындап, тұжырым жасайды.

Бүгінгі таңда гуманитарлық білім беру және гумандылыққа тәрбиелеу, тәрбиені әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес жүргізу мектепті жетілдірудің негізі болып отыр. Бұл мәселе Қазақстан Республикасында Гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында: “Қоғамды гуманитарландыру- xxi ғасырдың табалдырығындағы өркениетті даму талабы . . . ”(1) -деп айтылып, гуманитарландырудың мақсатына жету зиялылықты қалыптастыруды, өмірлік құндылықтар мен бағдардың белгілі бір жүйесін орнықтыру арқылы жүзеге асырылатынын атап өтеді. Ал оның басты міндеті- бүкіл тәрбие, білім беру, оқу-ағарту және мәдениет кешенін гуманистік бағдардағы адам тәрбиелеуге жұмылдыру деп көрсетеді.

Гуманистік тәрбиелеу мәселесінің жоғары деңгейде қарастырылуы тәрбиенің тарихи сабақтастылық ұстанымының көрсеткіші екендігін дәлелдейді. Шет тілдер сөздігінде гуманизм- латынның “humanus”- адамсүйгіштік, адам мен адамдық қасиеттерге құрметпен қарау деген сөзін білдіреді(6) . Отандық шетелдік және соңғы жылдары жарық көрген философтар, педагогтар, психологтар еңбектеріне талдау жасағанда гуманизм ұғымы әр саладағы ғалымдар өзіндік ерекшелігін сипаттайтынын байқадық. Философ А. Ф. Лосевтің пайымдауынша, “гуманизм дегеніміз- философия, филология, тарихи тұрғысындағы білімдердің және ерекше өнердің жиынтығы ғана емес, сонымен бірге ол адамның ақыл-ойының ерекше бір қасиеті, еркін ойлауға деген бұрылысы” (7) .

Ал, Қазақстандық философ Р. Н. Нұрғалиев 1996 жылы жарық көрген философиялық сөдігінде : “гуманизм - адамның қадір қасиетімен хұқын құрметтеуді, оның жеке тұлға ретіндегі бағасы, адамның игілігіне, оның жан-жақты дамуына, адам үшін қолайлы қоғамдық өмір жағдайын жасаған қамқорлықты білдіретін көзқарастың жиынтығы ” деп анықтама береді(8) .

Жоғарыда аталған ғалым-педагогтар зерттеуіне сүйене отырып, біз гумандық қасиетке адамзат бойындағы ізгі ниетті барлық ұнамды құлықтардың жататынын анықтадық. Ол адамның ойы, көзқарасы, мінез-құлқы, іс-әрекеті, қарым-қатынасы арқылы көрініс табады.

Гуманизмнің анықтамасы кейіннен берілген болса да, гуманизм туралы ойлар ежелден айтылып келеді. Оның дәлелі ретінде Әл-Фарабидің, А. Иассауидің, Ж. Баласағұнидің, М. Қашқаридің еңбектерінде кездесетін гуманистік идеялар бола алады.

Ұлы ғұлама Әл-Фараби өзінің “Мемлекеттік қайраткерлерінің нақыл сөздері”деген еңбегінде: “Дене сияқты жанда да өзіне тән денсаулығы және науқасы болады. Жанның саулығы сол, оның өзінің және оның бөлшектерінің жайы жақсы болуының әсерінен әрдайым ізгі қылықтар көрсетіледі, игілікті істер істеледі және тамаша әрекеттер жасалады. Ал жанның науқастығы сол, оның өзінің және бөлшектерінің жайы нашар халде болуының әсеріне әрдайым жаман қылықтар көрсетіледі, азғындық істер істеледі және сорақы әрекеттер жасалады”, - деп адам әрекетінің белгілі бір әсерлер жиынтығының нәтижесі екенін көрсетеді.

Осылайша, ғұлама адам жанының тазалығы, тән тазалығының күйі мен әрекетінің арасындағы сабақтастықты көрсетеді. Жаны таза адамның істеген ісі әрдайым көңілге қонымды болып келеді. Ондай адам өзге адамдарға жақсылық әкелетін, игілікті, мейірімді істер істеп, өзінің ізгілікті қасиеттерін көрсетеді. Керісінше жаны науқас болса, ондай адам қоршаған ортасына әрдайым жаман қылықтар мен зиянын тигізетін әрекеттер жасайды. Яғни, ойшыл қоғамға әрдайым жақсы, пайдалы істерімен әсер ететін жаны таза адам қажет екенін түсіндіреді.

Түркі әлеміне танымал ақын, ұлы ойшыл Қожа Ахмет Иассауидің еңбектеріндегі гуманистік идеяларына да назар аударатын болсақ. Оның “Дәптер сәни” (екінші дәптер) “Диуыни хикмет” деп аталатын еңбектері нағыз гуманды тұрғыда жазылған мұралар. Қ. А. Иассауи сол замандағы араб- парсы тілінде жазатын дәстүрді бұзып, ол тілдерді біле тұра, өз шығармаларын Шағатай (көне түрік) тілінде жазған. Ондағы ойы- “Құран” тағылымдары түркі тілдес елдерге таратуда мақсат тұтқан ол:

Менің хикметтерім Алладан пәрмен,

Оқып ұққанға бар мағынасы : Құран, -

деп келер ұрпаққа берер тағылымдарының тәрбиелік мәнін көрсетеді.

Қ. А. Иассауидің диуанындағы көзқарастар мен өмірдің сан қилы салаларын пайымдауды оның хикметтерінің өн бойындағы көрініп те, сезіліп те тұрады. Ғұламаны тек сопылылықпен дүниені тәрк еткен, өмірдің қат-қабат құбылыстары мен заңдылықтарын зерделемеген деп атауға болмайды. Қ. А. Иассауи еңбектерінде имандылық, гуманистік мәселелері осылайша тұжырымдалады:

Ғаріп, пақыр, жетімдердің басын сипап,

Діні қатты халықпен қаштым міне.

деп келетін ғұламаның өлең шумағынан, әр адамның бойынан қайырымдылық, ғаріпке, пақырға, жетімдерге деген сүйіспеншілік сезімдерін көргісі келді. Ол сезімді дінмен байланыстырған. Яғни, діні қатты халықтың, сүйіспеншілік, қайырымдылық жомартық секілді сезімдері де қатты әрі берік болады дегенді көрсетіп тұр.

Қайда жүрсең көңілі жұмсақ, сыпайы болғын,

Көре қалсаң мүсәпірді сырлас болғыл.

Жоғарыдағы өлең жолдарынан ақын Қ. А. Иассауи мейірімділік, аяушылық білдіру, жанашырлық пен қайырымдылық жасау бұл гумандылықтың, ізгіліктің негізі екендігін түйіндейді. Сол кездегі айтылған ақын ойлары бүгінгі күн проблемаларымен астасып, өміршеңдігін танытып отыр.

Кішіпейілдіілік ұлылықтың белгісі, - дейді ғұлама Махмұт Қашқари. Адам бойындағы құдай берген дарынға немесе байлығына, не қызметіне мақтанып немесе бұлданып, тәкаппар болса, бұл ақылсыздықтың ең төмені, - деп гумандылық және гумандылыққа жат қылықтардың ой мен көзқарастың көрінісі екенін айтады.

М. Қашқаридің “Диуани лұғат ат түрік” (Түрік тілдерінің жинағы ) еңбегіндегі айтылған ойлардың барлығы - гуманистік идеяның мәнін ашады. Ол адамдардың бойына білім, ғылым, өнер, адамгершілік, мораль, махаббат арқылы гуманистікті қалыптастыру мәселелерін сөз етеді. Оның еңбегінде табиғат сұлулығы, көркемдік, білімділік, сүйіспеншілік, ізгілік суреттеледі:

Құрметте, білімдінің сөзін тыңда жігітім,

Үйретіп парасатын, ақта әділ үмітін.

деп ғұлама, адам баласы әр жақсы қылықтарды, әр жақсы істерді, мәдениетті, әдептілікті, қайырымдылықты т. б. ізгі қылықтарды білімнен, ғылымнан үйренуге болатынын көрсетеді. Сонымен бірге білімді, ғылымды, аталған адами қасиеттерді тек білімді, парасатты, данышпан адамнан ғана өз бойымызға сіндіруімізге болатынын атап өтедіі.

Білімдінің қасына бар күнде балам ерінбей,

Төмен тұрып үйрен толық тәкаппар боп көрінбей.

деп келетін өлең жолдарында ойшыл, адам бойындағы гумандылық пен тәкаппарлық қасиеттер арасындағы айырмашылықты көрсетеді. Адам тек ізгі қасиеттерімен ғана білімді, ғылымды меңгере алатынын, ал тәкаппар адамның алатын білімі де, меңгерген ғылымы да, қоғамда алатын орны да өте төмен болады.

Махаббаттың мейіріне нәзік жанның иеді,

Оның ыстық теңізіне бойың балқып күйеді.

Білім деген мәулі ағаш өз білімін береді.

деп мұнда ғұлама махаббат тақырыбын қозғайды. Яғни білімді меңгеруде махаббат сезімі де бірге жүру қажет. Демек, адамның бойында білімге деген құштарлық махаббаттағыдай болуы шарт еске түсіреді.

Елім саған әдепті мирас етіп қалдырамын,

Жағалаған, жайқалған білімдінің бал құрағын.

М. Қашқаридің қайсы бір еңбегін алмаңыз, үлкен гуманистік ой-тұжырым, парасат, білімділікті арқау етіп алған. Ерлік жырларында жүрек жұтқан батырлықты, қахармандықты ерекше бағалап жырға қосқан.

Қахарланып атылдым,

Арыстандай ақырдым.

Батырын жерге батырдым,

Енді мені кім ұстар.

деп мұнда батырдың күш-қуатын, соғыс өнеріне жетік екендігі, ерлігі, қан майдандағы шайқас көріністері жырланады. Сөйтіп, жастарды өз елін сүюге, жерін қорғауға, батыр болып өсуге шақырады. Мұнда үлкен патриотизм, туған елге деген сүйіспеншілік, достық пен махаббат, асқан ерлік, нағыз гуманистік идеялар көрініс табады.

Жоғарыда айтылғандай, “гуманизм” деген термин кейіннен ендірілгенімен, гуманистік идеялар ежелден айтылып келгені мәлім. Қазақ халқы тарихында “гуманизм” ұғымы көне түркі әлемінде “жәуанмәртілік” ұғымы аясында қарастырылып келген.

“Жәуанмәртілік” ұғымы парсы халқының “жувонморд” сөзінен аударғанда “жувон” - жігіт, ал “морд”- жомарттықты, қайырымдылықты, кең пейлділікті, яғни ұнамды қасиеттер жиынтығын білдіреді.

Жәуанмәртілік туралы түсініктің алғашқы белгілері қазақ халқының тарихында ертеден -ақ пайда болып, біртіндеп туыс елдер арасында кеңінен тарады. Оған қазақ лексикасындағы “жомарт” сөзінің түбірлестігі дәлел бола алады. “Жәуанмәртілік” филасофиялық ілімін зерттеуші ғалымдар (М. Әуезов, М. Мырзахметов және т. б. ) “адамдық”, “гуманизм” ұғымдарымен мағыналас екендігін, ал ол туралы деректер ауыз әдебиеті мен “Құтадғу біліктен” басталып, соңғы 1917 жарық көрген “Тухфава Жумхурят” кітабында ғана сөз болғанын дәлелдейді. “Жәуанмәртілік” ұғымының тағы бір маңызды ерекшелігі - ол гуманизмнің негізі болатындығында және шығыс халқының психологиясына сәйкес келетіндігінде болып отыр.

“Жәуанмәртілік” ұғымы мәні анықтайтын түсініктер Ж. Баласағұнның “Құтты білік” дастанында орын алатындығын байқау қиын емес. Бұл еңбекте ақын мораль философиясын арқау етіп, әділет, бақыт, ақыл, қанағат сияқты этикалық күрделі төрт ұғымға мән береді. Оларға төрт кейіпкердің түрікше атын қояды. Күн нұры сияқты барша әлемге ортақ жылулық шуағын тарататын болғандықтан Әділетті - Күнтуды (патша) деп атайды. Бақыт пен байлық, молшылық, дәулет пен мансап-шен мағынасын қамтитындытан Бақытты - Айтолды (уәзір) деп Айға балаған. Өйткені дәулет пен бақ та Ай секілді бірде толысып, бірде ортайып, кейде тіпті кішірейіп адам баласының қолына қонбай кететін болғандықтан оны бақытпен теңестірген. Ал ақылды- Ұғдырмыш (уәзірдің ұлы), Қанағатты- Ұзғырмыш (уәзірдің кенжесі, қыз бала) деп атаған. Осылайша төрт кейіпкердің ара қатынасы бір-біріне сұрақ-жауап арқылы шешіліп, әр мәселе осылардың дүниетанымы тұрғысынан алынып, автордың айтпақ болған идеясы барынша кең тұрғыда суреттеледі. Оның идеясының ой желісі болған әділет, ақыл, қанағат, рақым, ізгілік жайлы моральдық ұғымдардың арғы төркіні тұран жерінде жатқан жәуанмәртілікпен тұтасып жатқан құбылыстар. Мұндағы төрт кейіпкердің үшеуін (әділет, ақыл, бақытты) Ж. Баласағұн адам баласының бойындағы негізгі қасиеттер жолында өмір бойы талпынып күресіп келетіндігін білсем, үйренсем, көрсем дегенннің бәрі ақылға, білімге, ал шындықты іздеу әділдікке тән қасиет екенін, сол арқылы жоғары мәртбеге жетіп, үнемі жарқын болашаққа ұмтылу, жаңаны, өзгерісті қажетсіну бақытқа тән қасиет екендігін түсіндіреді. Ал қанағатты бөліп қарастыруы- оны өмірдің бар қызығын қанағат тұтқан адамдықтың сопылық жолы деп түсінуінен адамның адамдығын білдіретін негізгі үш қасиет деген пікірде болғанын көреміз.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.