Бизнесті бағалау
КІРІСПЕ
1 Бизнесті бағалаудың негізгі ұғымдары
1.1 Бизнесті бағалаудың түсінігі, принциптері, құн түрлері
1.2 Бизнесті бағалаудың әдістері мен тәсілдері
2 ЖШС «Eurasian Finance Capital» компаниясының қаржылық жағдайын талдау
2.1 ЖШС «Eurasian Finance Capital» жалпы сипаттамасы
2.2 Кәсіпорынның мүліктік жағдайын талдау
2.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және өтімділігін талдау
2.4 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау
2.5 Кәсіпорынның қызметінің іскерлік белсенділігін талдау
2.6 Кәсіпорынның табыстылығын талдау
3 ЖШС «Eurasia Finance Capital» компаниясын бағалау
3.1 Шығын тәсілімен бағалау
3.2 Кіріс тәсілімен бағалау
3.2.1 Ақша ағымдарын дисконттау әдісі
3.2.2 Табысты капитализациялау әдісі
3.3 Салыстырмалы тәсілмен бағалау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Бизнесті бағалаудың негізгі ұғымдары
1.1 Бизнесті бағалаудың түсінігі, принциптері, құн түрлері
1.2 Бизнесті бағалаудың әдістері мен тәсілдері
2 ЖШС «Eurasian Finance Capital» компаниясының қаржылық жағдайын талдау
2.1 ЖШС «Eurasian Finance Capital» жалпы сипаттамасы
2.2 Кәсіпорынның мүліктік жағдайын талдау
2.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және өтімділігін талдау
2.4 Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау
2.5 Кәсіпорынның қызметінің іскерлік белсенділігін талдау
2.6 Кәсіпорынның табыстылығын талдау
3 ЖШС «Eurasia Finance Capital» компаниясын бағалау
3.1 Шығын тәсілімен бағалау
3.2 Кіріс тәсілімен бағалау
3.2.1 Ақша ағымдарын дисконттау әдісі
3.2.2 Табысты капитализациялау әдісі
3.3 Салыстырмалы тәсілмен бағалау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Сондықтан кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау керек. Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы ақша қаражаттарын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді. Қаржылық тепе-теңдікке жету кәсіпорынды шаруашылық жүйесінің тұрақты звеносы ретінде қарастыруға болады, бұл экономиканың нақты секторының дамуының маңызды факторы болып табылады.
Жаңа және тиімді әрекет ететін нарықтық жүйені қалыптастыру үшін қаржылық, ақша-несие, баға, валюта сфераларында, сонымен қатар заң шығару және монополияға қарсы реттеу облысында нақты және дәйекті саясатты жүзеге асыру керек. «Қазақстан 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясын жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында экономиканың нақты секторын дамытудың қажеттілігі ҚР Үкіметінің алдағы қызметінің бірден бір негізгі бағыты ретінде анықталды, ал нақты сектордың басымдылығы оның іс-әрекетінің негізгі принципі ретінде бекітілді.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: «Eurasian Finance Capital» Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестік. Меншік түрі - жеке. Негізгі қызмет түрі – тұрғын емес жылжымайтын мүлікті жалға беру. «Eurasian Finance Capital» ЖШС-ң өзінің балансы, банкте есеп айырысу және өзге де шоттары, мөрі белгісі бар.
Курстық жүмыстың мақсаты: «Eurasian Finance Capital» ЖШС-ң қаржылық жағдайын, шаруашылық қызметін талдау және бағалау. Бұл мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылған :
1) Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
2) Кәсіпорынды бағалаудың үш тәсілімен мүліктік кешенін бағалау;
3) Кәсіпорынның мүліктік кешенінің нарықтық құнын шығару.
Осы міндеттері орындау барысында кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы көрсеткіштерін талдау, сонымен қатар оның қаржылық жағдайын жалпы бағалау, актив кұрамы мен құрылымын, меншікті капиталын, міндеттемелерін, олардың жағдайы мен қозғаласын бағалау, кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен баланс өтімділігін талдау, табыстылық, іскерлік белсенділік көрсеткіштерін және кәсіпорын кызметінің қаржы шаруашылық тиімділігін бағалау жүзеге асырылады.
Курстық жұмысты орындау барысында «Eurasian Finance Capital» ЖШС-ң есеп беру формалары пайдаланылды. Атап айтқанда 2008-2010 жылдың бухгалтерлік балансы, қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп, Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі.
Жаңа және тиімді әрекет ететін нарықтық жүйені қалыптастыру үшін қаржылық, ақша-несие, баға, валюта сфераларында, сонымен қатар заң шығару және монополияға қарсы реттеу облысында нақты және дәйекті саясатты жүзеге асыру керек. «Қазақстан 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясын жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында экономиканың нақты секторын дамытудың қажеттілігі ҚР Үкіметінің алдағы қызметінің бірден бір негізгі бағыты ретінде анықталды, ал нақты сектордың басымдылығы оның іс-әрекетінің негізгі принципі ретінде бекітілді.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: «Eurasian Finance Capital» Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестік. Меншік түрі - жеке. Негізгі қызмет түрі – тұрғын емес жылжымайтын мүлікті жалға беру. «Eurasian Finance Capital» ЖШС-ң өзінің балансы, банкте есеп айырысу және өзге де шоттары, мөрі белгісі бар.
Курстық жүмыстың мақсаты: «Eurasian Finance Capital» ЖШС-ң қаржылық жағдайын, шаруашылық қызметін талдау және бағалау. Бұл мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылған :
1) Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
2) Кәсіпорынды бағалаудың үш тәсілімен мүліктік кешенін бағалау;
3) Кәсіпорынның мүліктік кешенінің нарықтық құнын шығару.
Осы міндеттері орындау барысында кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы көрсеткіштерін талдау, сонымен қатар оның қаржылық жағдайын жалпы бағалау, актив кұрамы мен құрылымын, меншікті капиталын, міндеттемелерін, олардың жағдайы мен қозғаласын бағалау, кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен баланс өтімділігін талдау, табыстылық, іскерлік белсенділік көрсеткіштерін және кәсіпорын кызметінің қаржы шаруашылық тиімділігін бағалау жүзеге асырылады.
Курстық жұмысты орындау барысында «Eurasian Finance Capital» ЖШС-ң есеп беру формалары пайдаланылды. Атап айтқанда 2008-2010 жылдың бухгалтерлік балансы, қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп, Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі.
1 Қазақстан Республикасы Конституциясы.
2 «Қазақстан Республикасы бағалау қызметі туралы» Заңы 109-ІІ, 30 қараша, 2000.
3 Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001.
4 Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРАМ, 1995.
5 Русак Н.А. Анализ финансового положения предприятия. В учебнике «Анализ хозяйственной деятельности в промышленности». Под общ. ред. В.И. Стражева - Минск: Высшая школа, 1995.
6 Радионова В.М., Федотова М.А. Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции. — М.: Изд-во «Перспектива», 1995.
7 Крейнина М.Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле. - М.: АО «ДИС», «МВ-Центр», 1994.
8 Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. - М.: Центр экономики и маркетинга, 1995.
9 Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. пособие. - М.: Финансы и статистика, 1994.
10 Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ: Учебное пособие. — Издательство «ДИС», НГАЭ и У, 1997.
11 Маркарьян Э.А., Герасименко Г.П. Финансовый анализ -М.: «ПРИОР», 1996.
12 О бухгалтерском учете. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона, от 26 декабря 1995 г., №2732.
13 Методические рекомендации по составлению финансовой отчетности. Утверждены директором Департамента методологии бухгалтерского учета и аудита. Министерства финансов Республики Казахстан 21.05.97 г., №7 /Бюллетень бухгалтера. 1997., №29.
14 А. Богдановская, Г.Г. Виноградов, О.Ф. Моргун и др, Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник И:. Под.общ. ред. В.И. Стражева. - Минск: Высшая школа, 1995.
15 Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое пособие). — «Бизнес-школа», Интел-Синтез, 1994.
16 Грязнова А.Г., Федотова М.А. Оценка бизнеса. М., Финансы и статистика, 1999.
2 «Қазақстан Республикасы бағалау қызметі туралы» Заңы 109-ІІ, 30 қараша, 2000.
3 Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001.
4 Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРАМ, 1995.
5 Русак Н.А. Анализ финансового положения предприятия. В учебнике «Анализ хозяйственной деятельности в промышленности». Под общ. ред. В.И. Стражева - Минск: Высшая школа, 1995.
6 Радионова В.М., Федотова М.А. Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции. — М.: Изд-во «Перспектива», 1995.
7 Крейнина М.Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле. - М.: АО «ДИС», «МВ-Центр», 1994.
8 Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. - М.: Центр экономики и маркетинга, 1995.
9 Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. пособие. - М.: Финансы и статистика, 1994.
10 Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ: Учебное пособие. — Издательство «ДИС», НГАЭ и У, 1997.
11 Маркарьян Э.А., Герасименко Г.П. Финансовый анализ -М.: «ПРИОР», 1996.
12 О бухгалтерском учете. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона, от 26 декабря 1995 г., №2732.
13 Методические рекомендации по составлению финансовой отчетности. Утверждены директором Департамента методологии бухгалтерского учета и аудита. Министерства финансов Республики Казахстан 21.05.97 г., №7 /Бюллетень бухгалтера. 1997., №29.
14 А. Богдановская, Г.Г. Виноградов, О.Ф. Моргун и др, Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник И:. Под.общ. ред. В.И. Стражева. - Минск: Высшая школа, 1995.
15 Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия (практическое пособие). — «Бизнес-школа», Интел-Синтез, 1994.
16 Грязнова А.Г., Федотова М.А. Оценка бизнеса. М., Финансы и статистика, 1999.
КІРІСПЕ
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Сондықтан кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау керек. Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы ақша қаражаттарын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді. Қаржылық тепе-теңдікке жету кәсіпорынды шаруашылық жүйесінің тұрақты звеносы ретінде қарастыруға болады, бұл экономиканың нақты секторының дамуының маңызды факторы болып табылады.
Жаңа және тиімді әрекет ететін нарықтық жүйені қалыптастыру үшін қаржылық, ақша-несие, баға, валюта сфераларында, сонымен қатар заң шығару және монополияға қарсы реттеу облысында нақты және дәйекті саясатты жүзеге асыру керек. Қазақстан 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясын жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында экономиканың нақты секторын дамытудың қажеттілігі ҚР Үкіметінің алдағы қызметінің бірден бір негізгі бағыты ретінде анықталды, ал нақты сектордың басымдылығы оның іс-әрекетінің негізгі принципі ретінде бекітілді.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: Eurasian Finance Capital Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестік. Меншік түрі - жеке. Негізгі қызмет түрі - тұрғын емес жылжымайтын мүлікті жалға беру. Eurasian Finance Capital ЖШС-ң өзінің балансы, банкте есеп айырысу және өзге де шоттары, мөрі белгісі бар.
Курстық жүмыстың мақсаты: Eurasian Finance Capital ЖШС-ң қаржылық жағдайын, шаруашылық қызметін талдау және бағалау. Бұл мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылған :
1) Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
2) Кәсіпорынды бағалаудың үш тәсілімен мүліктік кешенін бағалау;
3) Кәсіпорынның мүліктік кешенінің нарықтық құнын шығару.
Осы міндеттері орындау барысында кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы көрсеткіштерін талдау, сонымен қатар оның қаржылық жағдайын жалпы бағалау, актив кұрамы мен құрылымын, меншікті капиталын, міндеттемелерін, олардың жағдайы мен қозғаласын бағалау, кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен баланс өтімділігін талдау, табыстылық, іскерлік белсенділік көрсеткіштерін және кәсіпорын кызметінің қаржы шаруашылық тиімділігін бағалау жүзеге асырылады.
Курстық жұмысты орындау барысында Eurasian Finance Capital ЖШС-ң есеп беру формалары пайдаланылды. Атап айтқанда 2008-2010 жылдың бухгалтерлік балансы, қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп, Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі.
1 Бизнесті бағалаудың негізгі ұғымдары
1.1 Бизнесті бағалаудың түсінігі, принциптері, құн түрлері
Бизнесті бағалаудың түсінігі Қазақстандағы нарықтық экономиканың дамуы меншіктің туындау мен меншік түрлерінің көбеюіне әкелді, меншік иесіне тиісті үй, пәтер, басқада меншік түрлерімен өз қалауынша әрекет етуіне мүмкіндік туды. Меншік түрлері арқылы өзіне жаңа тұрғын үй немесе офиске арналған ғимараттар тауып, өз қорларын бизнеске қолдана алды. Өзінің меншік құқығын иеленуді ойлайтын әрбір тұлға алдында көптеген мәселелер мен сұрақтар туындайды. Солардың ішіндегі ең негізгісі меншіктің құны туралы сұрақ. Осындай мәселелер кәсіпорындарда, фирмаларда, акционерлік қоғамдарда, қаржылық институттарда туындайды. Кәсіпорындарды акционерлеу, ипотекалық несиелердің, қаржылық нарықтар мен сақтандыру жүйелердің дамуы жаңа қызмет көрсету қажеттілігін ‒ объектінің құнының бағасы мен меншіктік құқықты қалыптастырады.
Бағалаудың субъектісі болып арнайы білімі, тәжірибесі бар кәсіпқой бағалаушыны айтады. Бағалау объектісі болып кез келген меншік объектісін айтуға болады. Бұған бизнесті, компанияны, кәсіпорынды, фирманы, банкті, материалды және материалды емес активтердің жеке түрлерін жатқызуға болады.
Кез келген меншік объектісінің құнының бағасы потенциалды және нақты табыс есебімен объект құнының ақшалай түріндегі реттелген, мақсатқа бағытталған анықтау процессі. Бағалау процессі бағаланатын объекті мен бағаланушы субъектінің болуын болжайды.
Құнды бағалау процессінің ерекшелігі болып оның нарықтық сипаттамасы көрінеді. Бұл бағаланатын объектіні игеруге немесе құруға кеткен шығындардың біреуімен ғана шектелмейтін көрсетеді. Ол міндетті түрде нарықтық факторлардың жиынтығын ескереді: уақыт факторы, тәукелділік факторы, нарықтық конъюктура, бәсекелестіктің деңгейі мен моделі, бағаланатын объектінің экономикалық ерекшеліктері, сонымен қатар ғаламның макроэкономикалық және микроэкономикалық ортасы.
Негізгі факторлар болып, уақыт және тәуекелділік табылады. Нарықтық экономика динамизм мен ерекшеленеді. Уақыт факторы барлық нарықтық процесстерге, бағаға, құнға, шешім қабылдауға әсер ететін негізгі факторлардың бірі болып табылады.
Бағалаушының қолданатын әдістері мен тәсілдері бағалау процессінің ерекшелігі сияқсы бағаланатын объектінің экономикалық ерекшелігі, сонымен қатар бағалаудың мақсаты мен қағидаларына байланысты анықталады.
Меншік ұғымы ‒ адамның затқа деген билігі ретінде түсіндіріледі. Затты тек қана субъект: заңды және жеке тұлға, сонымен қатар әкімшілік өкілдерге жүктелген меншік құқығын табыстаған мемлекет игере алады.
Меншік субъектісі ‒ бұл нақты объектіні (капиталды жерді және сәйкес экономикалық мүдделерді) иеленетін жеке және заңды тұлғаларды айтамыз. Экономикалық мүдделерді иелене отырып субъектілер өздеріне және объектілерді пайдалануға және оған билік жүргізу жөнінде экономикалық қатынастарға түседі.
Бизнес ‒ бұл белгілі бір құрылым шегінде ұйымдастырылған нақты қызмет түрі. Оның басты мақсаты - пайда табу. Осылайша, капитал - пайда табу мақсатында жүзеге асатын өнім өндіру мен қызмет көрсетудің кез келген процессін жүзеге асыратын негіз болып табылады. Пайда табу - экономиканың көптеген салаларындағы іс әрекеттің мақсаты мен қорытынды нәтижесі, яғни, бизнестің мақсаты мен нәтижесі. Кез келген бизнес кәсіпорын түріндегі өзінің экономикалық- ұйымдастырушылық формасына ие бола алады.
Фирма ‒ бұл өз қорында капиталға ие болатын бизнестің белгілі саладағы экономикалық ‒ ұйымдастырушылық формасы болып табылатын, белгілі кәсіпорынның аты, белгісі, көрсеткіші. Бағалау кезінде анықталатын құн түрлері.
Бағалаудың жүргізілу мақсатына байланысты ескерілетін факторлардың таңдалуы мен санын бағалаушы құнның әр түрлілігіне байланысты есептейді.
Құн ‒ бұл сатып алушы кез келген затқа немесе объектіге айырбастауға дайын болатын ақшалай эквивалент. Құн баға мен шығыннан ерекшеленеді.
Нарықтылық деңгейі бойынша нарықтық құн және нормативті есептелінетін құн деп екіге бөлінеді.
Нарықтық құн ‒ бағалаудың Халықаралық стандарттауында есептеу көлемі негізінде түсіндіреді. Яғни бұл жерде мүлік бір қолдан екінші қолға тепе-тең маркетинг негізінде өзерікті сатушы мен өзерікті сатыпалуы арасында бағалау мезгілі негізінде коммерциялық келісімдер жүзеге асырылады және келісімге отырған әрбір жақ іс бойынша еш қысымсыз хабардар болып, ісі аяғына дейін есептеулі болуы тиіс.
Нарықтық құн ‒ бұл типтік сатып алушымен сатушы арасындағы, келісімді жүзеге асыру барысында болатын баға. Бұны мына факт анықтайды, нарықтық құн нарықта нақты датаға шығу жағдайдан шығу барысында есептелінеді, сондықтан нарық шартының өзгеруі барысында нарықтық құн өзгереді. Сатып алушыға және сатушы жақ сатылатын мүліктің маңыздылығымен, мінездемесімен жеткілікті ақпараттанған, екі жаққада қысым көрсетілмейді.
Кейбір кездерде нарықтық құн жағымсыз мөлшермен көрінуі мүмкін. Мысалы бұл ескірген обьектілерді бағалау кезінде, тозу құны жер учаскесінің құнынан асқанда немесе экологиялық қолайлы обьектілерді бағалағанда болады.
Сақтандыру құны бұл ‒ сақтандыру келісімі немесе полисі жайларымен анықталатын меншік құны‒.
Салық салу құны бұл ‒ анықтау барысында есептелетін, нормативті құжаттарда болатын, меншікке салық салуға қатысты құн.
Кәдеге жарату құны бұл ‒ меншік обьектісінің (тек жер учаскесінің) қосымша жөндеуді керек етпейтін, материалдардың жиынтық құны сияқты қаралатын құн.
Аналог мінез ‒ қылығының тәуелділігінде ұдайы кәсіпорын құны және орын басу құны ерекшеленеді.
Ұдайы кәсіпорын құны бұл ‒ сол материалдардан және сондай жоспарлаумен жасалатын, және де бағаланатын бірақ , қазіргі бағалармен жұмыс істейтін меншік обьетісінің құны.
Орын басу құны бұл ‒ бағаланатын обьектінің жақын аналогының құны.
Сақтандыру сферасында ұдайы кәсіпорын және орын басу құны кеңінен қолданылады.
Баланстық құн ‒ құрылысқа немесе обьектіні меншікке алуға кеткен құн. Баланстық құн: бастапқы құнды және қалпына келтіру құнды болады. Бастапқы құн пайдалануға енгізу кезінде бухгалтерлік құжаттарда болады.
Қалпына келтіру құны алдын ‒ ала жаңа шарттармен жасалынған негізгі құралдардың ұдайы өндіргіш құны: негізгі қорлардың қайта бағалануы барысында анықталады.
Кәсіпорынның дамуының болашағының тәуелділігінде жұмыс істейтін құнынан таратушы құнды айырады.
Өтімділік құны ‒ амалсыз сатылу құны немесе барабар маркетингті жүргізу үшін өте қысқа мерзімде, меншікті мерзімге сатудан алынған нақты ақша сомасы. Оны анықтауда кєсіпорынның өтімділігіне байланысты барлық шығындарын комиссиондық кәсіпорынның өтімділік жұмысына дейінгі әкімшілік қолдау шығындарын, заңгерлік және бухгалтерлік шығындары сияқты шығындарын ескеру керек.
Өтімділікке шығынды кәсіпорынның өтімділік құны беретін, түсім арасындағы айырмашылықты кәсіпорынның нарықта сатқан активтерінен алуға болады.
Кәсіпорынды бағалауда сонымен қатар нәтижелі құн түсінігін ескереді. Нәтижелі (тиімділік ) құн ‒ активтердің құны бірдей екі мөлшерден иегерге арналған активтер құны және олардың құнының орындалуы.Бағалаушымен есептелген кез ‒ келген құн түрі тарихи факті емес, ол қазір таңдалған мақсатты, нақты меншік обьектісінің бағасы болып табылады.
Бағалаушымен есептелген кез-келген құн түрі тарихи факті емес, ол қазір таңдалған мақсатты, нақты меншік обьектісінің бағасы болып табылады.
Өзара байланысқан бағалау принциптерінің үш тобын ерекшелеуге болады:
1) Меншік иесінің ұсынуындағы негізге салынғандар;
2) Меншік қанауымен байланыстылар;
3) Нарық ортасының әрекетімен шартталғандар.
Принциптердің бірінші тобына жатады.
1) Пайдалылық принципі ‒ бойынша егер кәсіпорын меншік иесін неғұрлым жақсы қанағаттандырса, онда соғырлым құны жоғары болады;
2) Орын басу принципі ‒ кәсіпорынның барынша көп құны ең аз бағасымен анықталады осымен эквиваленттік пайдалы басқа обьект алынуы мүмкін;
3) Күту және болжау принципі ‒ әрине бизнестің өткені және қазіргі шағы бірақ оның экономикалық бағасын болашағы анықтайды. Бизнестің өткен және қазіргі шағы тек болашағын түсінудің кілтінің негізі болып табылады. Кез-келген бизнестің кәсіпорынның пайдалылық бүгін болжанатын келешек пайданың қаншада бағаланатынын анықтайды.
4)Үлес қосу принципі ‒ жүйеге кез-келген қосымша активті кәсіпорынның экономикалық мақсатқы лайықты қосу, егер кәсіпорынның алынатын құн өсімі бұл активті алуға шығыны көп болса. Әрбір фактор осы қызметпен жасалатын тиісті табыстардан төленуі тиіс. Жер физикалық қозғалмайды, сондықтан жұмысшы күші факторы, капитал және басқарушылық бұған тартылуы керек. Біріншіден бұл факторлар үшін өтем шығарылуы тиіс, ал қалған сомасы жер учаскесін пайдаланғаны үшін меншікке төленуі тиіс;
5) Қалған өнімділік принципі ‒ жер тұтынушыға барынша көп пайда әкелуге мүмкіндік берудің немесе шығындарын қысқартудың нәтижесі болуы мүмкін;
6) Шекті өнімділік принципі ‒ негізгі факторлар ресурстарды қосқан кездегі тенденцияның өсуі шығынның өсуіне әкеледі , біраќ бұдан кейін белгілі - бір қалыпқа жеткен кезде жалпы қайтарып беру құны жай жылдамдықпен өседі. Бұл құн өнімділігі ресурстарды қосуға кеткен шығыннан кем болғанша болады;
7) Баланстау принципі (пропорционалдық) ‒ осыған сәйкес кәсіпорын факторларының үйлесімді мөлшерін сақтауда, кәсіпорын барынша көп пайданы алуға болады.
Принциптердің үшінші тобы нарықтық ортаның әрекетіне тікелей шартталған.
8) Сәйкестік принципі ‒ кәсіпорынті жарақтандыру, технологиялар, табыстылық денгейі және тағы басқа. бойынша нарық талабына сәйкес келмейтін кәсіпорындар көбіне нарық көп ортаңғыдан төмен саналады;
9) Кері кетушілік (регрессия) және ілгерішілдік (прогрессия) принципі. Берілген нарықтық жақсарту шараларымен қолданылатын кәсіпорын артықшылықтары сипатталатын кезде кері кетушілік орнын басады. Кәсіпорынның мұндай нарықтық бағасы оның нақты құнын қайтармайды және оны құрудағы нақты шығынынан төмен болуы мүмкін.
10) Ілгерішілдік ‒ көршілес обьектілердің жұмыс жасауы нәтижесінде, мысалы жақсарған инфражүйені қамтамасыз ететін обьектілер берілген кәсіпорынның нарықтық бағасы көп жағдайда оның құнынан жоғары болған кезде орнын табады.
1.2 Бизнесті бағалаудың әдістері мен тәсілдері
Бизнесті бағалаудағы шығынды тәсіл
Бағалау бизнесіне шығынды (мүліктік) тәсілдеме кәсіпорынның құнымен әкелінген шығындар жағынан қарастырылады.
Активтердің баланстық құны және кәсіпорынның инфляцияны болдырмау міндеттемесі, есеп беру әдістерін қолданатын, нарық конъюктурасының өзгерісі, ережеге сай, нарық құнымен сәйкес келмейді. Нәтижесінде бағалаушы алдында кәсіпорынның балансын түзету жұмыстарын жүргізу есебі тұрады. Оны іске асыру үшін нарық құнына негізделген әрбір актив балансына бөлек - бөлек бағалау жүргізіледі, одан кейін міндеттеменің ағымды құны анықалады және, соңында нарық құнына негізделген кәсіпорын активтерінің сомасынан барлық міндеттеменің ағымды құны есептелінеді. Нәтижесі кәсіпорынның меншік капиталының бағаланатын құнын көрсетеді.
Мүліктік (шығынды) тәсілдеменің базалық формуласы:
Меншік капиталы=активтер-міндеттеме (1)
Берілген тәсілдеме екі негізгі әдіспен берілген:
1) Таза активтер құны әдісімен;
2) Ликвидациялық құн әдісімен.
Таза активтер құнының әдісі. Таза актив құнымен есептеу әдісі бірнеше этаптардан тұрады:
1) Кәсіпорынның жылжымайтын мүлігі негізделген нарықтық құнымен бағаланады;
2) Машина және құралдардың негізделген нарықтық құнымен анықталады;
3) Материалдық емес активтер анықталып, бағаланады;
4) Ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қаржылық салымдардың нарықтық құны анықталады;
5) Ағымды құнда тауарлы ‒ материалдық қорлар тексеріледі;
6) Дебиторлық берешек бағаланады;
7) Келешек кезең шығындары бағаланады;
8) Ағымда құнда кәсіпорын міндеттемесі жүргізіледі.
Кәсіпорынның жылжымайтын мүлігінің негізделген нарықтық құнын анықтау.
Жылжымайтын мүлікті бағалауда (жер және ғимарат, құрылыс) 3 тәсілдеме қолданылуы мүмкін: табысты, салыстырмалы және шығынды.
Табысты тәсілдеме 2 әдістен тұрады: табысты капитализациялау әдісі, ақша ағымын дисконттау әдісі.
Табысты капитализациялау әдісі иесіне табыс әкелетін жылжымайтын мүлікті бағалауда қолданылады. Жылжымайтын мүлікті жалға беруде ол ағымды және келешек түсімдер әкелуі мүмкін.
Берілген әдіс нәтижесі ғимарат құны, құрылыс сол сияқты жер учаскісінің құнынан құралады.
Капитализация әдісімен бағалау бірнеше этаптан тұрады.
Бірінші этапта потенциалды көлемді табыс бағаланады. Ол ағымды ставка және тарифтердің талдауы негізінде, салыстырмалы объектілер үшін жылжымайтын мүлік нарығында жасалады. Потенциалды көлемді табыс бағаланатын объекті көлемі және құрылған жал ставкасына байланысты мына формула бойынша есептелінеді.
ПВД=S*C , (2)
Мұнда: S ‒жалға берілетін алаң м2
Ca - жал ставкасы 1м2
Екінші этапта жылжымайтын мүлікті пайдаланбағаннан күтілетін ысырап және төлемді жинаудағы ысырап бағаланады. ПВД қысқарылуы ысырап шамасына нақты жол табыс шамасын береді, ол мына формуламен есептелінеді.
ДВД=ПВД- ысырап, (3)
Үшінші этапта бағаланатын жылжымайтын мүліктің пайдалануынан күтілетін шығындар есептелінеді операциялы , шартты-жиілі , шартты үзілісті шығындар және орынбасу шығындар.
Төртінші этап болжанатын таза операциялық табысты операциялық шығын шамасына қаражаттық қысқарылуын анықтаймыз.
Бесінші этап. Капитализация коэффициенттерінін есептейміз.
Ол бірінші әдіспен есептелінеді ‒ коммулятивті құрылым әдісімен, капитализация коэффициентін капиталды шығынмен орынбасу есебін анықтау әдісі, инвестициямен байланысты немесе техника инвестициялы топтармен, тікелей капитализация әдісімен есептеледі.
Жылжымайтын мүлікті бағалау үшін салыстырмалы тәсілдемені қолдану.
Салыстырмалы (нарықтық) тәсілдеме сатуды салыстыру әдісімен және жалпы көлемді ренталы мультипликатор әдісімен сипатталады.
Сатуды салыстыру әдісі салыстырымдылық және аналогты жылжымайтын обьектілерді сату туралы ақпаратты талдауға негізделген, анықтамаға сай , соңғы 3 ‒ 6 айға. Негізгі болып табылатын принцип орынбасу принципі, нарықта бірнеше объектілер болған кезде инвестор берілген объектіге аналогты пайдалы жылжымайтын мүлік құнынан көп төлемейді.
Жалпы көлемді ренталы мультипликатор ‒ бұл потенциалды немесе нақты жалпы көлемді табыс сату бағасының қатынасы. Бұл әдіс үш этаппен іске асырылады.
1) Бағаланатын жылжымайтын мүліктен нарықтық ренталық табысты анықтау;
2) Жақындағы нарықтық келісіммен сату бағасына шығудың жалпы көлем табысына қатынасын анықтау;
3) Бағаланатын объектінің жалпы көлемді ренталы табысты көбейтуде бағаланған объектінің мүмкін болатын құны есептелінеді.
V = Др * ВРМ = Др С аналогты ПВД аналогты , (4)
Мұнда: V- бағаланған объектінің мүмкін болатын сату бағасы;
Др - бағаланған объектінің ренталы мультипликаторы;
ВРМ - жалпы көлемді ренталы мультипликатор;
С ‒ аналогты - аналогтың сату бағасы;
ПВД аналогты ‒ аналогтың потенциалды жалпы көлемді табысы.
Шығынды тәсілдемені қолдану ол бірнеше этаптан тұрады:
1) Құрылыс немесе ғимарат орналасқан, жер учаскесінің құнын анықтау.
Қалпына келтіру құны немесе ғимараттың орын басу құнын және құрылыстың нақты бағалау күнінде бағаланады;
2) Машина және құрал ‒ жабдықтардың нарықтық құнын бағалау.
Жылжымайтын мүліктің нарықтық құны анықталғаннан кейін бағалаушы кәсіпорынның техникалық жабдықтандыруының құнын есептеп алуы керек, яғни оның жұмыс және күш машиналары, өлшеуіш және реттеуіш құралдары, құрал жабдықтары, көлік шаралары,тағы басқа. Машиналар және құрал жабдықтарды бағалаудағы шығын тәсілдемесі орынбасу принципіне негізделеді.
Шығын тәсілдемесін есептеу негізі болып табылатын қалпына келтіру және орынбасу құнын есептеу үшін бағалап отырған объектінің құрылуына, алуына және қондырылуына байланысты кеткен шығындарды есептеп алу қажет. Шығын тәсілдемесінде келесі негізгі әдістерді көрсетуге болады:
1) бір мүшелі объект құны бойынша есептеу әдісі;
2) элементті есептеу әдісі;
3) индекстік есептеу әдісі.
Материалдық емес активтер құнын бағалау
Интеллектуалдық меншікті бағалау ерекшеліктеріне мынаны жатқызуға болады, яғни құнның берілетін құқық мөлшеріне тәуелділігі,санкциялық емес пайдалану мүмкіндігі,коммерциялық пайдаланудың дайындық деңгейі. Кіріс тәсілдемесін материялдық емес активті бағалауда пайдалану арқылы келесі әдістерде қолдануға болады:
1) Артық пайда әдісі;
2) Дискондтық ақша ағыны (ДАА) әдісі;
3) Роялтиден шығу әдісі;
4) Пайдадағы артықшылық әдісі;
Шығын тәсілдемесін материялдық емес активтерде қолдану. Жаңадан
шығару құны әдісі және өзіндік құнды ұту әдісі деген әдістеме қолданылады.
Салыстыру тәсілдемесі нарықтың тиімді қызметінің принципіне негізделеді, мұнда инвесторлар ұқсас активтерді сатып алады және сатады, сонымен қатар өздері тәуелсіз жеке шешім қабылдайды. Берілген ұқсас келісімдер бағаланғандармен салыстырылады. Бағаланып жатқан активтердің артықшылығы мен кемшілігін таңдалған ұқсас активтермен салыстырсақ ,ол сәйкес түзетулер енгізумен ескеріледі. Ескеру керек, бағаланып жатқан объектің ерекшелік күшінде салыстыру тәсілдемесінде пайдаланылатын маңызды шектеулер болады. Қаржы салымдарының нарық құнын бағалау.
Қаржы салымдарына кәсіпорынның және басқа ұжым инвестициясының құнды қағаздары, жарғы капиталы, ҚР территориясында және тыс жердегі ұжымдарға берілетін қарыздар жатады. Қаржы салымдарды бағалау нарықтық құннан бағалау уақытына шығумен жүзеге асады және бағалаушының басты назары болып табылады. Егер нарықта (биржада, аукциондарда) құнды қағаздарға қаржы салу нарықтық құны анықталса, онда ақпарат арнайы басылымнан алынады. Егер құнды қағаздар белгіленбесе онда бағалаушы оның нарықтық құнын өзі анықтауы керек.
Кәсіпорын құнын таза активтер және өтімділік құн әдісі арқылы бағалаудың ортақтығы мен ерекшелігі.
Шығыныдық тәсілді қолдану
Бұл тәсіл бірнеше этаптардан тұрады:
1) ғимарат орналасқан жер учаскесінің құны анықталады;
2) бағалау жасалатын күніне ғимараттың орын басу құны немесе қайта қалпына келтіру құны бағаланады.
Қайта қалпына келтіру құны деп ‒ салыстырмалы бағаланатын объект сияқты, сондай құрылыс материалдарынан жасалған, сондай құрылыс стандарттарын сақтап, сондай жобамен салынған бағаланатын объект көшірмесінің, бағаланатын күндегі ағымды бағадағы. Құрылыс құнын айтады. Егер қайта қалпына келтіру құнының есебі мүмкін болмаған жағдайда, орнын басу құнын анқтау жүргізіледі.
Орын басу құны деп ‒ бағаланатын объектінің пайдалылығының бағаланатын объект күнінің ағымдағы бағасының пайдалылығына тең. Құрылыс құнын айтады, бірақ, олар ағымдағы стандартқа, дизайнға, жобасына сай жаңа материалдарды қолданылған болуы қажет.
Қайта қалпына келтіру немесе орын басу құндарының есптелуі есепберуде айқын көрінуі қажет.
Құрылыстың толық құнын анықтау кезінде келесі есептеулер енгізілуі қажет:
1) Тура шығындар (материалдар құны, амортизациялық төлемдер, уақытша ғимараттарды, инженерлік тораптардың, коммуналды қызмет көрсетулердің құны, жұмысшыларға төленетін жалақының, қауіпсіздік техникасы бойынша шаралардың құны және тағы басқа);
2) Архитекторлардың кәсіптік қызмет көрсетулеріне, жобалау бойынша инженерлерге, кеңес беруші бухгалтерлер мен заңгерлерге төленетін жалақылар, лицензияға, құрылыс ссудалары бойынша пайыздар, меншікті сатуға немесе қайта сатуға кеткен маркетингтік шығындарға, құрылыс кезіндегі кеткен жарнамалық төлемдер, меншік құқығының өзгеруіне деген шығындар және тағы басқа орын басу шығындарын қайта қалпына келтіру шығындарының орнына қолдану бағалау процессі кезінде кейбір ескі элементтерді жоюға мүмкіндік береді;
3) Кәсіпкерлік табыс. Бұл табыс инвестордың тәуекелділік пен табыстылық есебімен жобаны жүзеге асыру үшін шығындардан басқа жоспарланған соманы айтады. Дүние жүзілік тәжірибені ескере отырып, кәсіпкерлік табыс құрылысқа кеткен 15%шығындармен анықталады.
Құрылыс құны + кәсіпкерлік табыс = құрылыстың толық құны (5)
Ғимараттардың физикалық, функционалды, технологиялық және экономикалық ескіруінің есебімен олардың тозуының барлық түрлері есептеледі.
Физикалық тозу ‒ объектінің пайдалылығы мен өмір сүруінің қысқаруына әкеп соғатын ескіруімен, құлауымен, падалануымен және тағы басқа. физикалық факторларға байланысты меншіктің құнының жойылуы.
Функционалды тозу ‒ өзіне тағайындалған қызметтерді орындау мүмкінсіздігімен байланысты меншіктің құнының жойылуы. Функционалды тозу меншік объектісінің ішкі қасиеттерінің нәтижесі болып табылады және конструкциялық жетіспеушіліктермен шығындық операциялар сияқты факторлармен байланысты болып архетиктурасы ескірген ғимараттарда, жобасының ыңғайсыздығына, инженерлік қамтамасыздандыру қажеттілігі табылады..
Функционалды тозудың формасы болып технологияның өзгеруінен туындаған құнның жоғалуын ұғындыратын технологиялық тозу.
Экономикалық тозу ішкі факторлардан туындайтын, мысалы: өзгертулермен, сұраныстың төмендеуімен, немесе бәсекелестіктің жоғарылауымен байланысты активтердің құнының жойылуымен сипатталады.
Ғимараттың қалдық құны қайта қалпына келтіру құны(қайта қалпына келтіру құны немесе орын басу құны) мен жиынтық тозуының арасындағы айырмашалақ ретінде анықталады.
Жылжымайтын мүлік объектісінің толық құны жер учаскесіне ғимараттардың қалдық құнының қосылуымен есептеледі.
Кәсіпорынның айналымдағы активтерінің құнын бағалау. Іс әрәкет процессінде қолданылатын ұйымның шаруашылық қорлары оның активтері болып табылады. Нарықтық экономиканың дүние жүзілік теориясы мен практикасында шаруашылық іс әрекет нәтижесінде бақылауда болатын немесе ұйым иеленетін болашақ экономикалық тиімділік ретінде анықталады. Осылайша активтер деп кәсіпорынті жүзеге асыру үшін, құндылықтарды тұтыныу мен айырбастау үшін қолданылатын экономикалық ресурстарды атайды.
Кәсіпорынның барлық активтері айналымды және айналымнан тыс деп екіге бөлінеді. Айналымнан тыс активтерге материалды емес активтер, негізгі қорлар, аяқталмаған құрылыс, ұзақ мерзімді қаржылық салымдар жатады. Айналым қаражаттарына қорлар (шикізат,материалдар), құны арзандау және тез тозғыш заттар, шығындар(соның ішінде аяқталмаған кәсіпорын шығындары, сонымен қатар болашақ кезеңдер шығындары), дайын өнім, тауарлар, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызмет түрлері, дебиторлық қарыздар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, ақша активтері(соның ішінде есепшоттағы және кассадағы ақшалар). Осылайша, айналым активтеріне қалыпты кәсіпорынтік цикл ағымындағы немесе жыл бойында қайтадан ақшаға айналатын активтерді жатқызамыз.
Қорларды (соның ішінде шикі затты, негізгі және көмекші материалдарды, отынды, сатып алынатын жартылай кәсіпорынттар мен қосымша бұйымдарды, орамаға арналған ыдыстар және өнімді тасымалдауды, сонымен қатар басқада ұйымдарға қажетті ұқсас материалды ресурстарды) бағалау нақты құн арқылы жүргізіледі. Ұйымның қосымша қорларын құратын материалды ресурстардың нақты құны дайындауға немесе иеленуге(несие, комиссиондық сыйақыға, кедендік пошлиналарға) кеткен шығындардан жиналады. Осыдан құрылтайшылардың жарғылық капиталына салым ретінде салынған материалды - кәсіпорынтік қорлардың нақты құны құрылтайшылармен келісіп, ұйымның құрылтайшылық құжатында тіркеле отырып, ақшалай бағаммен анықталады. Бұл жағдайда баланстық немесе басқа да құн түрлері қолданылуы мүмкін. Қорларды кәсіпорынке жіберу кезіндегі бағалау келесі әдістердің бірімен жүзеге асуы мүмкін: уақыт бойынша бірінші сатылып алынған өзіндік құн бойынша (ФИФО), уақыт бойынша соңғы сатып алынған өзіндік құн бойынша (ЛИФО) немесе орташа өзіндік құн бойынша. Қорларды бағалаудың таңдап алынған әдісіне байланысты сатудан түсімге сай өткізудің өзіндік құны өлшенеді. ФИФО әдісін қолданған жағдайда әрдайым бағаның жоғарылауы жағдайында өткізілген өнімнің өзіндік құны төмендейді және табыс көрсеткіші жоғарылайды. Сонымен қатар, қалған қорлардың бағалық құны да жоғарылайды. ЛИФО әдісін қолданаған жағдайда, керісінше, өзіндік құн жоғарылап, ал пайда төмендейді.
Құны арзан және тез тозатын заттарды бағалау объектілердің құны арзан және тез тозатын заттар категориясына жататынын алдын ала анықтап алу керек екендігін талап етеді. Құны арзан және тез тозатын заттар құны эксплуатация кезінде тозу құнын аудару жолымен жойылады. Құны арзан және тез тозатын заттардың тозуы эксплуатацияға беру кезінде 50 % көлемінде аударылады, және қалған 50% көлемі құны арзан және тез тозатын заттардың жойылуы кезінде төленеді. Құны арзан және тез тозатын заттарды бағалау алғашқы құн бойынша жүргізіледі, яғни оларды иеленуге және дайындауға кеткен нақты шығындар минус жиналған тозу бойыншажүргізіледі. Яғни оларды бағалау кезінде қалдық баланстық құн қолданылады.
Дайын өнімді бағалау кәсіпорын процессінде негізгі қорлар, шикізат, материалдар, отын, энергетика, еңбек ресурстары мен тағы басқа. өнімді өндіруге кеткен шығындарды қолданумен байланысты шығындар енетін нақты және нормативті кәсіпорынтік құн бойынша жүргізіледі.
Тапсырылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерді бағалау толық нақты немесе нормативті (жоспарлы) өзіндік құн бойынша жүзеге асады.
Аяқталмаған кәсіпорынке кеткен шығындарды бағалау. нормативті кәсіпорынтік өзіндік құн бойынша немесе шығындардың тура көрсеткішлары бойынша, сонымен қатар, шикізаттың, материалдардың және жартылай кәсіпорынттардың құны бойынша жүргізіледі. Осыдан, өнімді бір бірлеп өндіру жағдайында аяқталмаған кәсіпорын нақты кәсіпорынтік шығындар бойынша бағаланады.
Болашақ кезеңдердегі шығындарды бағалау. Олар нақты құн бойынша бағаланады, егер сонымен қоса олармен байланысты пайда(выгода) болса. Егер пайда болмаса, болашақ кезеңдердің шығындарының шамасы алынып тасталады (списывается).
Дебиторлық қарыздарды бағалау дүние жүзілік тәжірибе үшін дискуссиялық мәселе болып табылады. Қазіргі кезде қолданылатын дебиторлық қарызды оның пайда болу сәтінде құн бойынша бағалау әдісін объективті деп атау екі талай. Инфляция жағдайында бұл концепция қайта қарауды талап етеді. Мұнымен қоса, дебиторлық қарызды бағаламас бұрын кәсіпорын дебиторлық қарыздың талдануын талап етеді. Оларды пайдасыз (экономикалық балансқа енбейді), пайдалы( экономикалық балансқа енеді) деп екіге бөледі. Алынынып тасталмаған (Несписанная) дебиторлық қарыз болашақ негізгі сомалардың дисконтталуымен және олардың ағымдағы құнына пайыз төлеумен бағаланады
Қысқа мерзімді қаржылық салымдарды бағалау инвестордың нақты жұмсаған шығындарының сомасына жүргізіледі. Осыдан мемлекеттік құнды қағаздарға салымдарды бағалау кезінде иеленуге кеткен нақты шығындар сомасы мен номиналды құн арасындағы айырмашылық олардың теңдей (ай сайын) айналымы ұйымның қаржылық нәтижесіне қатысты екенін ескеру қажет.
Толық төленбеген акциялар мен паилар толық құндағы қаржылық салым ретінде бағалануы тек қана инвестор дивидент алуға құқықты болса және бұл салымдар бойынша толық жауапкершілікке ие болғанда жүргізіледі. Қалған жағдайда жартылай төленегн акциялар мен паилар қаржылық салым ретінде емес, олардың толық төленуіне дейінгі инвестордың дебиторлық қарызы ретінде бағаланады. Сонымен қоса, ресми түрде биржада немесе арнайы аукционда котировкасы бар, акцияларға қысқа мерзімді салымдар әрдайым жарияланып отырады. Жыл соңында олар нарықтық құнмен бағалануы мүмкін.
Бизнесті бағалаудағы пайда тәсілдемесі
Бизнесті нарықтық бағалау өзінің перспективаларына тәуелді болады. Бизнестің нарықтық құнын анықтағанда, оның капиталының келешекте пайда әкелетін бөлігі ғана ескеріледі.
Бизнес дамуының қай этапында берілген пайданы ала бастайтыны және ол қандай тәуекелде болатыны иегер үшін өте маңызды болып табылады. Бизнесті бағалауға әсер ететін барлық факторлар ақша ағымдарын дисконттау әдісін ескертеді. Бизнестің ақша ағымдарын дисконттау әдісінің құнын анықтау былай жорамалданады, яғни потенциалдық инвестор осы берілген бизнеске келешек пайданың ағымды құнынан артық ақша төлемейді. Иегер жорамалдаған келешек пайдасын ескере отырып өзінің бизнесін ағымды құннан арзан бағамен сатпайды.
Нәтижесінде екі жақ нарықтық құн болашақ пайданың ағымды құнына тең болатын келісімге келеді. Бұл бағалау әдісі инвестициялық себептерге байланысты өте тиімді болып келеді, өйткені қандай инвестор болмасын, ол өзінің ақшасын жұмыс істеп жатқан кәсіпорынға салғасын, ақырында ғимараттардан, құрығылардан, машиналардан, құрал ‒ жабдықтардан, материялдық емес құнды затттардан тұратын активтер жиынын емес, барлық салған қаражатын сатып алатын, пайда әкелетін және әл ‒ ауқатын жақсартатын, яғни келешек пайда ағынын сатып ала алады.
Барлық кәсіпорындар, экономиканың қай саласына жатпасын, олар тек бір ғана өнім шығарады, бұл ‒ ақша. Ақша ағынын дисконттау әдісі жұмыс істеп жатқан кез келген кәсіпорынды бағалауға пайдаланылады. Кәсіпорынның нарықтық құнының дәл нәтижесін беретін мән ‒ жайлар да бар. Бұл әдісті пайдалану шаруашылық қызметте белгілі бір тарихы бар, өсу барысында және тұрақты экономикалық дамуда тұрған кәсіпорынды бағалауға негізделеді. Бұл әдіс аз дәрежеде жүйелік зардап шегіп жатқан кәсіпорынды бағалауда қолданылады. Бұл әдісті жаңа кәсіпорынды бағалауда пайдаланғанда, көп уәделі болса да, қисынды абайлық сақтау қажет. Пайданың ретроспективтерінің болмауы бизнестің келешек ақша ағынын объективті жорамалдауын қиындатады.
Бизнесті Ақша ағынын дисконттау әдісі арқылы бағалаудың негізгі этаптары.
‒ ақша ағыны моделін таңдау;
‒ жорамал мезгілінің ұзақтығын анықтау;
‒ ретроспективті талдау және жалпы сатудан келетін түсімді жорамалдау;
‒ шығынды жорамалдау;
‒ инвестицияны жорамалау;
‒ әр жылдың жорамал мезгілінде ақша ағыны көлемін есептеу;
‒ дисконд ақысын анықтау;
‒ жорамал периодында құнның көлемін есептеу;
‒ келешек ақша ағынының ағымды құнын және жорамал мезгілдің құнын есептеу;
‒ қорытынды түзетулер енгізу;
‒ ақша ағыны моделін таңдау.
Бизнесті бағалауда біз ақша ағынының 2 моделінің біреуін қолдануымызға болады: меншік капиталы үшін ақша ағыны және бүкіл инвестициялық капитал үшін ақша ағыны меншік капиталына ақша ағыны қалай есептелетіні көрсетілген. Бұл модельді пайдалану арқылы кәсіпорынның меншік капиталының нарықтық құны есептелінеді.
Барлық инвестициялық капитал үшін ақша ағыны моделін қолдану кезінде, кәсіпорынның меншікті және қарыздық капиталын шартты ажыратпаймыз, оның барлығы ақша ағыны жиынтығы деп санаймыз. Бұдан біз ақша ағынына берешек бойынша, кезінде таза пайданы есептеген кезде алынып тасталған төлем % ‒ын қосамыз.Бұл модельдік есептеу қорытындысы бүкіл кәсіпорынның инвестициялық капиталының нарықтық құны болып табылады. Екінші модельде де ақша ағыны номиналдық негізде (ағымды баға) және ақиқат негізінде (инфляция факторын ескерсек) де есептелінеді.
Жорамал мезгілінің ұзақтығын анықтау
Ақша ағынын дисконттау әдісі бойынша кәсіпорын құны келешек ақша ағынына негізделеді. Сондықтан бағалаушының басты есебі ақша ағынының жорамалын ағымды жылдан бастап белгілі бір уақытша мерзімге дейін өңдеу болып табылады. Компанияның өсу темпі тұрақты болғанша жалғаса беретін белгілі бір жорамал периоды алынады.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде кәсіпорынды бағалау үшін жорамал периоды, бағалау мақсатына және нақты жағдайларға байланысты 5 жылдан 10 жылға дейін құрауы мүмкін.Тұрақты емес шарттағы парапар ұзақ мерзімді жорамалдау, қиыншылық жағдайда тұрған өтпелі экономикасы бар елдерде уақыты 3 жылға дейін қысқарылады. Дұрыс нәтиже алу үшін жорамал периодын ұсақ бірліктерге дейін қысқарту керек: жартыжылдық және квартал.
Жалпы сатудан түсетін түсімді ретроспективтік талдау және жорамалдау.
Жалпы түсімге талдау жасау және жорамалдау жеке қарастыруды талап етеді және келесі факторларды есепке алады:
‒ өндірілетін өнімнің номенклатурасы;
‒ өндіру көлемі және өнім бағасы;
‒ қәсіпорынның ретроспективті түрде өсуі;
‒ өнімге сұраныс;
‒ инфляция темпі;
‒ кәсіпорын қуаттылығы;
‒ капиталдық қаржы бөлудің мүмкін салдары және перспективалары;
‒ сұраныс перспективасын анықтайтын экономикадағы ортақ жағдай;
‒ бәсеке деңгейін ескеру мен нақты саладағы жағдай;
‒ бағаланған кәсіпорынның нарықтағы бөлігі;
‒ жорамалданған уақыттан кейінгі ұзақ мерзімді өсу темпі;
‒ берілген кәсіпорын басшыларының жоспары.
Жалпы түсімді жорамалдау кәсіпорын қызметінің және жалпы саланың ретроспективті көрсеткішімен логикалық сыйымды болуы керек. Тарихи үрдіспен келісілген жорамалға негізделген бағалау дәл ұсынылмайды.
Шығынды талдау және жорамалдау
Бұл этапта бағалаушы:
1) Ретроспективті өзара тәуелділікті және үрдісті ескеру керек;
2) Шығын құрылымын, әсіресе тұрақты және өзгермелі шығындардың арақатынасын зерттеу керек;
3) Әр шығынның дәрежесі үшін инфляциялық күтуді бағалау;
4) Шығынның төтенше және негізгі баптарын оқу керек, өйткені олар алдыңғы жылдары қаржылық есеп беруде кездесіп, келешекте кездеспеуі мүмкін;
5) Амортизациялық бөлуді қазіргі қолда бар активтерден және болашақ өсу мен кемуден шығу арқылы анықтау;
6) Берешек деңгейін жорамалдауға негізделген төлем пайызының шығынын анықтау;
7) Жорамал шығынды сәйкес көрсеткіштермен бәсекелес-кәсіпорындар үшін немесе ұқсас ортасалалы көрсеткіштер үшін салыстыру.
Кәсіпорын шығынына байланысты ең негізгісі қисынды экономика болып табылады. Егер ол жүйелі түрде ешқандай зардапсыз өнім сапасына жеткізілсе, онда кәсіпорын бәсекелес болып қала береді.
Бұл жағдайды дұрыс бағалау үшін ең алдымен шығын дәрежесінің шығу себептерін біліп алып, бақылау қажет. Шығындарды тиімді және тұрақты басқару өндіретін өнімнің өзіндік құнын және соған қатысты бәсекелестерді дәл және сапалы ақпаратпен қамтамасыз етуімен байланысты. Ағымды шығындарды бақылап отыру өндіретін өнімнің номенклатурасын бәсекелес позицияның пайдасы үшін түзетуге, фирманың қисынды баға политикасын құруға, құрылым бөлімшелерін аманаты және тиімділігі бойынша бағалауға жол беріледі.
Бизнесті бағалауда шығынның екі жіктемесі маңызды. Біріншісі ‒ шығынды тұрақты және өзгермелі етіп жіктеу. Тұрақты шығын өнім көлемінің өзгеруіне тәуелді емес (мысалы, әкімшілік және басқару шығыны, амортизациялық бөлу, арендалық төлем, мүлікке салық төлеу, тағы басқа.).
Өзгелмелі шығын (шикізат, материялдар, бір адамның еңбекақысы, кәсіпорын мұқтаждығына кететін отын және энергия шығыны) кәсіпорын көлемінінің өзгеруіне пропорционал болып табылады.
Шығындарды тұрақты және өзгермелі етіп жіктеу зиянсыз анализдер өткізгенде және шығарған өнім құрылымында пайдаланылады. Екіншісі ‒түзу және жанама болып жіктелуі, шығынды белгілі бір өнімге енгізілуіменпайдаланылады.
Меншікті айналым құралдар көлемі - бұл ағымды активтер мен ағымды міндеттемелер арасындағы айырмашылық. Ол айналым құралдарының қай сомасы кәсіпорын құралдары арқылы қаржыландырылатынын көрсетеді. Болжанған кезеңдегі әр жыл үшін ақша ағыны көлемін есептеу
Ақша ағыны құралдар көлемін есептеудің 2 әдісі бар: түзу және жанама.
Жанама әдісі ‒ ақша құралдар қозғалысын қызмет бағыты бойынша талдайды.Ол көрнекті түрде пайданы және ақша құралдар инвестициясын бейнелейді.
Түзу әдісі ‒ ақша құралдар қозғалысын табысы және шығыны бойынша талдау, яғни бухгалтерлік есеп бойынша негізделеді.
Ақша құралдарының жалпы өзгерісі. Ол екі есеп беру период арасындағы көбейген (кеміген) ақша құралдар қалдығына тең болуы керек. .
Дискондтық ставканы анықтау
Дискондтық ставка ‒ техникалық немесе математикалық көзқарас бойынша- бұл келешек табыс ағынын есептеу үшін қолданылатын пайыздық ставка және бизнестің нарықтық құнын анықтау негізі болып табылады. Экономикалық мағынада дискондтық ставка ролінде инвесторлар талап ететін капиталға алынған табыс ставкасы болып табылады.
Дискондтық ставканы анықтаудың 2 әдісі бар:
1) меншік капитал үшін ақша ағыны.
‒ капитал активтерін бағалау моделі;
‒ кумулятивті құрылыс әдісі;
2) бүкіл инвестициялық капитал үшін ақша ағыны:
Капитал құнын орташа өлшенген әдісі. Дискондтық ставка бағалаудың негізі болып табылатын ақша ағынының түріне тәуелді. Меншік капиталы үшін ақша ағынында иегер талап ететін, өзінің салған капиталы үшін қайтарым ставкасына тең болатын, дискондтық ставка қолданылады. Бүкіл инвестициялық капитал үшін ақша ағыны меншік капиталына және қарыз құралдарына қайтарылатын өлшенген ставка сомасына тең дискондтық ставка болып табылады. Мұнда өлшеуіш ретінде капитал құрылымындағы қарыз бөлігі мен меншік құралдары болып табылады.
Мұндай дискондтық ставка орташа өлшенген капитал құны деп аталады:
(Weighted Average Cost Of Capital- WACC) . (6)
Табыс капитализациясы
Пайда капитализациясының әдісі жұмыс істеп жатқан кәсіпорын бизнесін бағалаудағы табыс тәсілдемесінің бір нұсқасы сияқты, ол негізгі жіберілудің тірегі болып табылады, сәйкесінше мұнда кәсіпорындағы меншік бөлігінің құны осы меншік әкелетін келешек табыс құнына теңпиталға алынған таддставенықтау негізі болып табылады е асырылп . Осы әдіс мына формуламен шығарылады:
Бағаланған құн = Таза табыс Капитализация ставкасы. (7)
Табыс капитализациясының әдісі көбіне мынадай жағдайларда кездеседі, яғни кәсіпорын ұзақ уақыт бойы бірдей деңгейде табыс алып отырады (немесе оның өсу темпі тұрақты) Бұл әдіс жылдар бойы табыс көлемінің немесе ақша ағынының ауытқуы салдарынан бизнесті бағалауда өте сирек кездеседі.
Табыс капитализациясы әдісін қолдану келесі негізгі этаптардан құралған:
1) Қаржылық есеп беруді талдау, оны қалпына келтіру және трансформациялау;
2) Табыс капитализация көлемін таңдау;
3) Капитализацияның парапар ставкасын есептеу;
4) Құн көлемін алдын ала анықтау;
5) Нақты қызмет етпейтін активтерге түзетулер жүргізу (егер ондайлар бар болса);
6) Бағаланған бөліктің қорытынды не қорытынды емес сипаттамасына және жеткіліксіз өтімділікке түзетулер жүргізу.
Дисконттық ақша ағыны ‒ бұл кәсіпорынды бағалаудағы өте ауыр, көп еңбек талап ететін көп этапты әдіс. Бұл әдісті қолдану үшін бағалаушыдан жоғары білімді, мамандандырылған тәжірибені талап етеді. Өйткені бүкіл дүние жүзінде жұмыс істеп жатқан кәсіпорынның нарықтық құнын бағалаудың теориялық негізделген әдісі ретінде қабылданған.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде ірі және шағын кәсіпорынды бағалау 80 ‒ 90%-нда қолданылады. Бүкіл әлемде әйгілі бағалау әдістерінің бірі болып табылады, ол нарықтық келешек дамуын жорамалдауға негізделген және үлкен дәрежеде инвестициялық процесс көңіліне жауап береді. Соңғысы табыс капитализациясының әдісіне жатады, бірақ ол бизнесті бағалауда сирек қолданылады, негізінен шағын кәсіпорынды бағалау үшін пайдаланылады.
Бизнесті бағалаудағы салыстыру тәсілдемесі
Меншікті бағалаудағы салыстыру тәсілдемесінің ерекшелігі, біріншіден, құн көлемінің қорытынды бағыты және екіншіден, ұқсас компанияларға жататын акцияларды нарықтық құнмен сатып алу, сату болып табылады.
Басты көңіл мынаған аударылады:
‒ Салыстыру тәсілдемесінің теориялық негізіне, оның қолдану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Сондықтан кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау керек. Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы ақша қаражаттарын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді. Қаржылық тепе-теңдікке жету кәсіпорынды шаруашылық жүйесінің тұрақты звеносы ретінде қарастыруға болады, бұл экономиканың нақты секторының дамуының маңызды факторы болып табылады.
Жаңа және тиімді әрекет ететін нарықтық жүйені қалыптастыру үшін қаржылық, ақша-несие, баға, валюта сфераларында, сонымен қатар заң шығару және монополияға қарсы реттеу облысында нақты және дәйекті саясатты жүзеге асыру керек. Қазақстан 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясын жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында экономиканың нақты секторын дамытудың қажеттілігі ҚР Үкіметінің алдағы қызметінің бірден бір негізгі бағыты ретінде анықталды, ал нақты сектордың басымдылығы оның іс-әрекетінің негізгі принципі ретінде бекітілді.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: Eurasian Finance Capital Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестік. Меншік түрі - жеке. Негізгі қызмет түрі - тұрғын емес жылжымайтын мүлікті жалға беру. Eurasian Finance Capital ЖШС-ң өзінің балансы, банкте есеп айырысу және өзге де шоттары, мөрі белгісі бар.
Курстық жүмыстың мақсаты: Eurasian Finance Capital ЖШС-ң қаржылық жағдайын, шаруашылық қызметін талдау және бағалау. Бұл мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылған :
1) Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
2) Кәсіпорынды бағалаудың үш тәсілімен мүліктік кешенін бағалау;
3) Кәсіпорынның мүліктік кешенінің нарықтық құнын шығару.
Осы міндеттері орындау барысында кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы көрсеткіштерін талдау, сонымен қатар оның қаржылық жағдайын жалпы бағалау, актив кұрамы мен құрылымын, меншікті капиталын, міндеттемелерін, олардың жағдайы мен қозғаласын бағалау, кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен баланс өтімділігін талдау, табыстылық, іскерлік белсенділік көрсеткіштерін және кәсіпорын кызметінің қаржы шаруашылық тиімділігін бағалау жүзеге асырылады.
Курстық жұмысты орындау барысында Eurasian Finance Capital ЖШС-ң есеп беру формалары пайдаланылды. Атап айтқанда 2008-2010 жылдың бухгалтерлік балансы, қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп, Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есебі.
1 Бизнесті бағалаудың негізгі ұғымдары
1.1 Бизнесті бағалаудың түсінігі, принциптері, құн түрлері
Бизнесті бағалаудың түсінігі Қазақстандағы нарықтық экономиканың дамуы меншіктің туындау мен меншік түрлерінің көбеюіне әкелді, меншік иесіне тиісті үй, пәтер, басқада меншік түрлерімен өз қалауынша әрекет етуіне мүмкіндік туды. Меншік түрлері арқылы өзіне жаңа тұрғын үй немесе офиске арналған ғимараттар тауып, өз қорларын бизнеске қолдана алды. Өзінің меншік құқығын иеленуді ойлайтын әрбір тұлға алдында көптеген мәселелер мен сұрақтар туындайды. Солардың ішіндегі ең негізгісі меншіктің құны туралы сұрақ. Осындай мәселелер кәсіпорындарда, фирмаларда, акционерлік қоғамдарда, қаржылық институттарда туындайды. Кәсіпорындарды акционерлеу, ипотекалық несиелердің, қаржылық нарықтар мен сақтандыру жүйелердің дамуы жаңа қызмет көрсету қажеттілігін ‒ объектінің құнының бағасы мен меншіктік құқықты қалыптастырады.
Бағалаудың субъектісі болып арнайы білімі, тәжірибесі бар кәсіпқой бағалаушыны айтады. Бағалау объектісі болып кез келген меншік объектісін айтуға болады. Бұған бизнесті, компанияны, кәсіпорынды, фирманы, банкті, материалды және материалды емес активтердің жеке түрлерін жатқызуға болады.
Кез келген меншік объектісінің құнының бағасы потенциалды және нақты табыс есебімен объект құнының ақшалай түріндегі реттелген, мақсатқа бағытталған анықтау процессі. Бағалау процессі бағаланатын объекті мен бағаланушы субъектінің болуын болжайды.
Құнды бағалау процессінің ерекшелігі болып оның нарықтық сипаттамасы көрінеді. Бұл бағаланатын объектіні игеруге немесе құруға кеткен шығындардың біреуімен ғана шектелмейтін көрсетеді. Ол міндетті түрде нарықтық факторлардың жиынтығын ескереді: уақыт факторы, тәукелділік факторы, нарықтық конъюктура, бәсекелестіктің деңгейі мен моделі, бағаланатын объектінің экономикалық ерекшеліктері, сонымен қатар ғаламның макроэкономикалық және микроэкономикалық ортасы.
Негізгі факторлар болып, уақыт және тәуекелділік табылады. Нарықтық экономика динамизм мен ерекшеленеді. Уақыт факторы барлық нарықтық процесстерге, бағаға, құнға, шешім қабылдауға әсер ететін негізгі факторлардың бірі болып табылады.
Бағалаушының қолданатын әдістері мен тәсілдері бағалау процессінің ерекшелігі сияқсы бағаланатын объектінің экономикалық ерекшелігі, сонымен қатар бағалаудың мақсаты мен қағидаларына байланысты анықталады.
Меншік ұғымы ‒ адамның затқа деген билігі ретінде түсіндіріледі. Затты тек қана субъект: заңды және жеке тұлға, сонымен қатар әкімшілік өкілдерге жүктелген меншік құқығын табыстаған мемлекет игере алады.
Меншік субъектісі ‒ бұл нақты объектіні (капиталды жерді және сәйкес экономикалық мүдделерді) иеленетін жеке және заңды тұлғаларды айтамыз. Экономикалық мүдделерді иелене отырып субъектілер өздеріне және объектілерді пайдалануға және оған билік жүргізу жөнінде экономикалық қатынастарға түседі.
Бизнес ‒ бұл белгілі бір құрылым шегінде ұйымдастырылған нақты қызмет түрі. Оның басты мақсаты - пайда табу. Осылайша, капитал - пайда табу мақсатында жүзеге асатын өнім өндіру мен қызмет көрсетудің кез келген процессін жүзеге асыратын негіз болып табылады. Пайда табу - экономиканың көптеген салаларындағы іс әрекеттің мақсаты мен қорытынды нәтижесі, яғни, бизнестің мақсаты мен нәтижесі. Кез келген бизнес кәсіпорын түріндегі өзінің экономикалық- ұйымдастырушылық формасына ие бола алады.
Фирма ‒ бұл өз қорында капиталға ие болатын бизнестің белгілі саладағы экономикалық ‒ ұйымдастырушылық формасы болып табылатын, белгілі кәсіпорынның аты, белгісі, көрсеткіші. Бағалау кезінде анықталатын құн түрлері.
Бағалаудың жүргізілу мақсатына байланысты ескерілетін факторлардың таңдалуы мен санын бағалаушы құнның әр түрлілігіне байланысты есептейді.
Құн ‒ бұл сатып алушы кез келген затқа немесе объектіге айырбастауға дайын болатын ақшалай эквивалент. Құн баға мен шығыннан ерекшеленеді.
Нарықтылық деңгейі бойынша нарықтық құн және нормативті есептелінетін құн деп екіге бөлінеді.
Нарықтық құн ‒ бағалаудың Халықаралық стандарттауында есептеу көлемі негізінде түсіндіреді. Яғни бұл жерде мүлік бір қолдан екінші қолға тепе-тең маркетинг негізінде өзерікті сатушы мен өзерікті сатыпалуы арасында бағалау мезгілі негізінде коммерциялық келісімдер жүзеге асырылады және келісімге отырған әрбір жақ іс бойынша еш қысымсыз хабардар болып, ісі аяғына дейін есептеулі болуы тиіс.
Нарықтық құн ‒ бұл типтік сатып алушымен сатушы арасындағы, келісімді жүзеге асыру барысында болатын баға. Бұны мына факт анықтайды, нарықтық құн нарықта нақты датаға шығу жағдайдан шығу барысында есептелінеді, сондықтан нарық шартының өзгеруі барысында нарықтық құн өзгереді. Сатып алушыға және сатушы жақ сатылатын мүліктің маңыздылығымен, мінездемесімен жеткілікті ақпараттанған, екі жаққада қысым көрсетілмейді.
Кейбір кездерде нарықтық құн жағымсыз мөлшермен көрінуі мүмкін. Мысалы бұл ескірген обьектілерді бағалау кезінде, тозу құны жер учаскесінің құнынан асқанда немесе экологиялық қолайлы обьектілерді бағалағанда болады.
Сақтандыру құны бұл ‒ сақтандыру келісімі немесе полисі жайларымен анықталатын меншік құны‒.
Салық салу құны бұл ‒ анықтау барысында есептелетін, нормативті құжаттарда болатын, меншікке салық салуға қатысты құн.
Кәдеге жарату құны бұл ‒ меншік обьектісінің (тек жер учаскесінің) қосымша жөндеуді керек етпейтін, материалдардың жиынтық құны сияқты қаралатын құн.
Аналог мінез ‒ қылығының тәуелділігінде ұдайы кәсіпорын құны және орын басу құны ерекшеленеді.
Ұдайы кәсіпорын құны бұл ‒ сол материалдардан және сондай жоспарлаумен жасалатын, және де бағаланатын бірақ , қазіргі бағалармен жұмыс істейтін меншік обьетісінің құны.
Орын басу құны бұл ‒ бағаланатын обьектінің жақын аналогының құны.
Сақтандыру сферасында ұдайы кәсіпорын және орын басу құны кеңінен қолданылады.
Баланстық құн ‒ құрылысқа немесе обьектіні меншікке алуға кеткен құн. Баланстық құн: бастапқы құнды және қалпына келтіру құнды болады. Бастапқы құн пайдалануға енгізу кезінде бухгалтерлік құжаттарда болады.
Қалпына келтіру құны алдын ‒ ала жаңа шарттармен жасалынған негізгі құралдардың ұдайы өндіргіш құны: негізгі қорлардың қайта бағалануы барысында анықталады.
Кәсіпорынның дамуының болашағының тәуелділігінде жұмыс істейтін құнынан таратушы құнды айырады.
Өтімділік құны ‒ амалсыз сатылу құны немесе барабар маркетингті жүргізу үшін өте қысқа мерзімде, меншікті мерзімге сатудан алынған нақты ақша сомасы. Оны анықтауда кєсіпорынның өтімділігіне байланысты барлық шығындарын комиссиондық кәсіпорынның өтімділік жұмысына дейінгі әкімшілік қолдау шығындарын, заңгерлік және бухгалтерлік шығындары сияқты шығындарын ескеру керек.
Өтімділікке шығынды кәсіпорынның өтімділік құны беретін, түсім арасындағы айырмашылықты кәсіпорынның нарықта сатқан активтерінен алуға болады.
Кәсіпорынды бағалауда сонымен қатар нәтижелі құн түсінігін ескереді. Нәтижелі (тиімділік ) құн ‒ активтердің құны бірдей екі мөлшерден иегерге арналған активтер құны және олардың құнының орындалуы.Бағалаушымен есептелген кез ‒ келген құн түрі тарихи факті емес, ол қазір таңдалған мақсатты, нақты меншік обьектісінің бағасы болып табылады.
Бағалаушымен есептелген кез-келген құн түрі тарихи факті емес, ол қазір таңдалған мақсатты, нақты меншік обьектісінің бағасы болып табылады.
Өзара байланысқан бағалау принциптерінің үш тобын ерекшелеуге болады:
1) Меншік иесінің ұсынуындағы негізге салынғандар;
2) Меншік қанауымен байланыстылар;
3) Нарық ортасының әрекетімен шартталғандар.
Принциптердің бірінші тобына жатады.
1) Пайдалылық принципі ‒ бойынша егер кәсіпорын меншік иесін неғұрлым жақсы қанағаттандырса, онда соғырлым құны жоғары болады;
2) Орын басу принципі ‒ кәсіпорынның барынша көп құны ең аз бағасымен анықталады осымен эквиваленттік пайдалы басқа обьект алынуы мүмкін;
3) Күту және болжау принципі ‒ әрине бизнестің өткені және қазіргі шағы бірақ оның экономикалық бағасын болашағы анықтайды. Бизнестің өткен және қазіргі шағы тек болашағын түсінудің кілтінің негізі болып табылады. Кез-келген бизнестің кәсіпорынның пайдалылық бүгін болжанатын келешек пайданың қаншада бағаланатынын анықтайды.
4)Үлес қосу принципі ‒ жүйеге кез-келген қосымша активті кәсіпорынның экономикалық мақсатқы лайықты қосу, егер кәсіпорынның алынатын құн өсімі бұл активті алуға шығыны көп болса. Әрбір фактор осы қызметпен жасалатын тиісті табыстардан төленуі тиіс. Жер физикалық қозғалмайды, сондықтан жұмысшы күші факторы, капитал және басқарушылық бұған тартылуы керек. Біріншіден бұл факторлар үшін өтем шығарылуы тиіс, ал қалған сомасы жер учаскесін пайдаланғаны үшін меншікке төленуі тиіс;
5) Қалған өнімділік принципі ‒ жер тұтынушыға барынша көп пайда әкелуге мүмкіндік берудің немесе шығындарын қысқартудың нәтижесі болуы мүмкін;
6) Шекті өнімділік принципі ‒ негізгі факторлар ресурстарды қосқан кездегі тенденцияның өсуі шығынның өсуіне әкеледі , біраќ бұдан кейін белгілі - бір қалыпқа жеткен кезде жалпы қайтарып беру құны жай жылдамдықпен өседі. Бұл құн өнімділігі ресурстарды қосуға кеткен шығыннан кем болғанша болады;
7) Баланстау принципі (пропорционалдық) ‒ осыған сәйкес кәсіпорын факторларының үйлесімді мөлшерін сақтауда, кәсіпорын барынша көп пайданы алуға болады.
Принциптердің үшінші тобы нарықтық ортаның әрекетіне тікелей шартталған.
8) Сәйкестік принципі ‒ кәсіпорынті жарақтандыру, технологиялар, табыстылық денгейі және тағы басқа. бойынша нарық талабына сәйкес келмейтін кәсіпорындар көбіне нарық көп ортаңғыдан төмен саналады;
9) Кері кетушілік (регрессия) және ілгерішілдік (прогрессия) принципі. Берілген нарықтық жақсарту шараларымен қолданылатын кәсіпорын артықшылықтары сипатталатын кезде кері кетушілік орнын басады. Кәсіпорынның мұндай нарықтық бағасы оның нақты құнын қайтармайды және оны құрудағы нақты шығынынан төмен болуы мүмкін.
10) Ілгерішілдік ‒ көршілес обьектілердің жұмыс жасауы нәтижесінде, мысалы жақсарған инфражүйені қамтамасыз ететін обьектілер берілген кәсіпорынның нарықтық бағасы көп жағдайда оның құнынан жоғары болған кезде орнын табады.
1.2 Бизнесті бағалаудың әдістері мен тәсілдері
Бизнесті бағалаудағы шығынды тәсіл
Бағалау бизнесіне шығынды (мүліктік) тәсілдеме кәсіпорынның құнымен әкелінген шығындар жағынан қарастырылады.
Активтердің баланстық құны және кәсіпорынның инфляцияны болдырмау міндеттемесі, есеп беру әдістерін қолданатын, нарық конъюктурасының өзгерісі, ережеге сай, нарық құнымен сәйкес келмейді. Нәтижесінде бағалаушы алдында кәсіпорынның балансын түзету жұмыстарын жүргізу есебі тұрады. Оны іске асыру үшін нарық құнына негізделген әрбір актив балансына бөлек - бөлек бағалау жүргізіледі, одан кейін міндеттеменің ағымды құны анықалады және, соңында нарық құнына негізделген кәсіпорын активтерінің сомасынан барлық міндеттеменің ағымды құны есептелінеді. Нәтижесі кәсіпорынның меншік капиталының бағаланатын құнын көрсетеді.
Мүліктік (шығынды) тәсілдеменің базалық формуласы:
Меншік капиталы=активтер-міндеттеме (1)
Берілген тәсілдеме екі негізгі әдіспен берілген:
1) Таза активтер құны әдісімен;
2) Ликвидациялық құн әдісімен.
Таза активтер құнының әдісі. Таза актив құнымен есептеу әдісі бірнеше этаптардан тұрады:
1) Кәсіпорынның жылжымайтын мүлігі негізделген нарықтық құнымен бағаланады;
2) Машина және құралдардың негізделген нарықтық құнымен анықталады;
3) Материалдық емес активтер анықталып, бағаланады;
4) Ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қаржылық салымдардың нарықтық құны анықталады;
5) Ағымды құнда тауарлы ‒ материалдық қорлар тексеріледі;
6) Дебиторлық берешек бағаланады;
7) Келешек кезең шығындары бағаланады;
8) Ағымда құнда кәсіпорын міндеттемесі жүргізіледі.
Кәсіпорынның жылжымайтын мүлігінің негізделген нарықтық құнын анықтау.
Жылжымайтын мүлікті бағалауда (жер және ғимарат, құрылыс) 3 тәсілдеме қолданылуы мүмкін: табысты, салыстырмалы және шығынды.
Табысты тәсілдеме 2 әдістен тұрады: табысты капитализациялау әдісі, ақша ағымын дисконттау әдісі.
Табысты капитализациялау әдісі иесіне табыс әкелетін жылжымайтын мүлікті бағалауда қолданылады. Жылжымайтын мүлікті жалға беруде ол ағымды және келешек түсімдер әкелуі мүмкін.
Берілген әдіс нәтижесі ғимарат құны, құрылыс сол сияқты жер учаскісінің құнынан құралады.
Капитализация әдісімен бағалау бірнеше этаптан тұрады.
Бірінші этапта потенциалды көлемді табыс бағаланады. Ол ағымды ставка және тарифтердің талдауы негізінде, салыстырмалы объектілер үшін жылжымайтын мүлік нарығында жасалады. Потенциалды көлемді табыс бағаланатын объекті көлемі және құрылған жал ставкасына байланысты мына формула бойынша есептелінеді.
ПВД=S*C , (2)
Мұнда: S ‒жалға берілетін алаң м2
Ca - жал ставкасы 1м2
Екінші этапта жылжымайтын мүлікті пайдаланбағаннан күтілетін ысырап және төлемді жинаудағы ысырап бағаланады. ПВД қысқарылуы ысырап шамасына нақты жол табыс шамасын береді, ол мына формуламен есептелінеді.
ДВД=ПВД- ысырап, (3)
Үшінші этапта бағаланатын жылжымайтын мүліктің пайдалануынан күтілетін шығындар есептелінеді операциялы , шартты-жиілі , шартты үзілісті шығындар және орынбасу шығындар.
Төртінші этап болжанатын таза операциялық табысты операциялық шығын шамасына қаражаттық қысқарылуын анықтаймыз.
Бесінші этап. Капитализация коэффициенттерінін есептейміз.
Ол бірінші әдіспен есептелінеді ‒ коммулятивті құрылым әдісімен, капитализация коэффициентін капиталды шығынмен орынбасу есебін анықтау әдісі, инвестициямен байланысты немесе техника инвестициялы топтармен, тікелей капитализация әдісімен есептеледі.
Жылжымайтын мүлікті бағалау үшін салыстырмалы тәсілдемені қолдану.
Салыстырмалы (нарықтық) тәсілдеме сатуды салыстыру әдісімен және жалпы көлемді ренталы мультипликатор әдісімен сипатталады.
Сатуды салыстыру әдісі салыстырымдылық және аналогты жылжымайтын обьектілерді сату туралы ақпаратты талдауға негізделген, анықтамаға сай , соңғы 3 ‒ 6 айға. Негізгі болып табылатын принцип орынбасу принципі, нарықта бірнеше объектілер болған кезде инвестор берілген объектіге аналогты пайдалы жылжымайтын мүлік құнынан көп төлемейді.
Жалпы көлемді ренталы мультипликатор ‒ бұл потенциалды немесе нақты жалпы көлемді табыс сату бағасының қатынасы. Бұл әдіс үш этаппен іске асырылады.
1) Бағаланатын жылжымайтын мүліктен нарықтық ренталық табысты анықтау;
2) Жақындағы нарықтық келісіммен сату бағасына шығудың жалпы көлем табысына қатынасын анықтау;
3) Бағаланатын объектінің жалпы көлемді ренталы табысты көбейтуде бағаланған объектінің мүмкін болатын құны есептелінеді.
V = Др * ВРМ = Др С аналогты ПВД аналогты , (4)
Мұнда: V- бағаланған объектінің мүмкін болатын сату бағасы;
Др - бағаланған объектінің ренталы мультипликаторы;
ВРМ - жалпы көлемді ренталы мультипликатор;
С ‒ аналогты - аналогтың сату бағасы;
ПВД аналогты ‒ аналогтың потенциалды жалпы көлемді табысы.
Шығынды тәсілдемені қолдану ол бірнеше этаптан тұрады:
1) Құрылыс немесе ғимарат орналасқан, жер учаскесінің құнын анықтау.
Қалпына келтіру құны немесе ғимараттың орын басу құнын және құрылыстың нақты бағалау күнінде бағаланады;
2) Машина және құрал ‒ жабдықтардың нарықтық құнын бағалау.
Жылжымайтын мүліктің нарықтық құны анықталғаннан кейін бағалаушы кәсіпорынның техникалық жабдықтандыруының құнын есептеп алуы керек, яғни оның жұмыс және күш машиналары, өлшеуіш және реттеуіш құралдары, құрал жабдықтары, көлік шаралары,тағы басқа. Машиналар және құрал жабдықтарды бағалаудағы шығын тәсілдемесі орынбасу принципіне негізделеді.
Шығын тәсілдемесін есептеу негізі болып табылатын қалпына келтіру және орынбасу құнын есептеу үшін бағалап отырған объектінің құрылуына, алуына және қондырылуына байланысты кеткен шығындарды есептеп алу қажет. Шығын тәсілдемесінде келесі негізгі әдістерді көрсетуге болады:
1) бір мүшелі объект құны бойынша есептеу әдісі;
2) элементті есептеу әдісі;
3) индекстік есептеу әдісі.
Материалдық емес активтер құнын бағалау
Интеллектуалдық меншікті бағалау ерекшеліктеріне мынаны жатқызуға болады, яғни құнның берілетін құқық мөлшеріне тәуелділігі,санкциялық емес пайдалану мүмкіндігі,коммерциялық пайдаланудың дайындық деңгейі. Кіріс тәсілдемесін материялдық емес активті бағалауда пайдалану арқылы келесі әдістерде қолдануға болады:
1) Артық пайда әдісі;
2) Дискондтық ақша ағыны (ДАА) әдісі;
3) Роялтиден шығу әдісі;
4) Пайдадағы артықшылық әдісі;
Шығын тәсілдемесін материялдық емес активтерде қолдану. Жаңадан
шығару құны әдісі және өзіндік құнды ұту әдісі деген әдістеме қолданылады.
Салыстыру тәсілдемесі нарықтың тиімді қызметінің принципіне негізделеді, мұнда инвесторлар ұқсас активтерді сатып алады және сатады, сонымен қатар өздері тәуелсіз жеке шешім қабылдайды. Берілген ұқсас келісімдер бағаланғандармен салыстырылады. Бағаланып жатқан активтердің артықшылығы мен кемшілігін таңдалған ұқсас активтермен салыстырсақ ,ол сәйкес түзетулер енгізумен ескеріледі. Ескеру керек, бағаланып жатқан объектің ерекшелік күшінде салыстыру тәсілдемесінде пайдаланылатын маңызды шектеулер болады. Қаржы салымдарының нарық құнын бағалау.
Қаржы салымдарына кәсіпорынның және басқа ұжым инвестициясының құнды қағаздары, жарғы капиталы, ҚР территориясында және тыс жердегі ұжымдарға берілетін қарыздар жатады. Қаржы салымдарды бағалау нарықтық құннан бағалау уақытына шығумен жүзеге асады және бағалаушының басты назары болып табылады. Егер нарықта (биржада, аукциондарда) құнды қағаздарға қаржы салу нарықтық құны анықталса, онда ақпарат арнайы басылымнан алынады. Егер құнды қағаздар белгіленбесе онда бағалаушы оның нарықтық құнын өзі анықтауы керек.
Кәсіпорын құнын таза активтер және өтімділік құн әдісі арқылы бағалаудың ортақтығы мен ерекшелігі.
Шығыныдық тәсілді қолдану
Бұл тәсіл бірнеше этаптардан тұрады:
1) ғимарат орналасқан жер учаскесінің құны анықталады;
2) бағалау жасалатын күніне ғимараттың орын басу құны немесе қайта қалпына келтіру құны бағаланады.
Қайта қалпына келтіру құны деп ‒ салыстырмалы бағаланатын объект сияқты, сондай құрылыс материалдарынан жасалған, сондай құрылыс стандарттарын сақтап, сондай жобамен салынған бағаланатын объект көшірмесінің, бағаланатын күндегі ағымды бағадағы. Құрылыс құнын айтады. Егер қайта қалпына келтіру құнының есебі мүмкін болмаған жағдайда, орнын басу құнын анқтау жүргізіледі.
Орын басу құны деп ‒ бағаланатын объектінің пайдалылығының бағаланатын объект күнінің ағымдағы бағасының пайдалылығына тең. Құрылыс құнын айтады, бірақ, олар ағымдағы стандартқа, дизайнға, жобасына сай жаңа материалдарды қолданылған болуы қажет.
Қайта қалпына келтіру немесе орын басу құндарының есптелуі есепберуде айқын көрінуі қажет.
Құрылыстың толық құнын анықтау кезінде келесі есептеулер енгізілуі қажет:
1) Тура шығындар (материалдар құны, амортизациялық төлемдер, уақытша ғимараттарды, инженерлік тораптардың, коммуналды қызмет көрсетулердің құны, жұмысшыларға төленетін жалақының, қауіпсіздік техникасы бойынша шаралардың құны және тағы басқа);
2) Архитекторлардың кәсіптік қызмет көрсетулеріне, жобалау бойынша инженерлерге, кеңес беруші бухгалтерлер мен заңгерлерге төленетін жалақылар, лицензияға, құрылыс ссудалары бойынша пайыздар, меншікті сатуға немесе қайта сатуға кеткен маркетингтік шығындарға, құрылыс кезіндегі кеткен жарнамалық төлемдер, меншік құқығының өзгеруіне деген шығындар және тағы басқа орын басу шығындарын қайта қалпына келтіру шығындарының орнына қолдану бағалау процессі кезінде кейбір ескі элементтерді жоюға мүмкіндік береді;
3) Кәсіпкерлік табыс. Бұл табыс инвестордың тәуекелділік пен табыстылық есебімен жобаны жүзеге асыру үшін шығындардан басқа жоспарланған соманы айтады. Дүние жүзілік тәжірибені ескере отырып, кәсіпкерлік табыс құрылысқа кеткен 15%шығындармен анықталады.
Құрылыс құны + кәсіпкерлік табыс = құрылыстың толық құны (5)
Ғимараттардың физикалық, функционалды, технологиялық және экономикалық ескіруінің есебімен олардың тозуының барлық түрлері есептеледі.
Физикалық тозу ‒ объектінің пайдалылығы мен өмір сүруінің қысқаруына әкеп соғатын ескіруімен, құлауымен, падалануымен және тағы басқа. физикалық факторларға байланысты меншіктің құнының жойылуы.
Функционалды тозу ‒ өзіне тағайындалған қызметтерді орындау мүмкінсіздігімен байланысты меншіктің құнының жойылуы. Функционалды тозу меншік объектісінің ішкі қасиеттерінің нәтижесі болып табылады және конструкциялық жетіспеушіліктермен шығындық операциялар сияқты факторлармен байланысты болып архетиктурасы ескірген ғимараттарда, жобасының ыңғайсыздығына, инженерлік қамтамасыздандыру қажеттілігі табылады..
Функционалды тозудың формасы болып технологияның өзгеруінен туындаған құнның жоғалуын ұғындыратын технологиялық тозу.
Экономикалық тозу ішкі факторлардан туындайтын, мысалы: өзгертулермен, сұраныстың төмендеуімен, немесе бәсекелестіктің жоғарылауымен байланысты активтердің құнының жойылуымен сипатталады.
Ғимараттың қалдық құны қайта қалпына келтіру құны(қайта қалпына келтіру құны немесе орын басу құны) мен жиынтық тозуының арасындағы айырмашалақ ретінде анықталады.
Жылжымайтын мүлік объектісінің толық құны жер учаскесіне ғимараттардың қалдық құнының қосылуымен есептеледі.
Кәсіпорынның айналымдағы активтерінің құнын бағалау. Іс әрәкет процессінде қолданылатын ұйымның шаруашылық қорлары оның активтері болып табылады. Нарықтық экономиканың дүние жүзілік теориясы мен практикасында шаруашылық іс әрекет нәтижесінде бақылауда болатын немесе ұйым иеленетін болашақ экономикалық тиімділік ретінде анықталады. Осылайша активтер деп кәсіпорынті жүзеге асыру үшін, құндылықтарды тұтыныу мен айырбастау үшін қолданылатын экономикалық ресурстарды атайды.
Кәсіпорынның барлық активтері айналымды және айналымнан тыс деп екіге бөлінеді. Айналымнан тыс активтерге материалды емес активтер, негізгі қорлар, аяқталмаған құрылыс, ұзақ мерзімді қаржылық салымдар жатады. Айналым қаражаттарына қорлар (шикізат,материалдар), құны арзандау және тез тозғыш заттар, шығындар(соның ішінде аяқталмаған кәсіпорын шығындары, сонымен қатар болашақ кезеңдер шығындары), дайын өнім, тауарлар, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызмет түрлері, дебиторлық қарыздар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, ақша активтері(соның ішінде есепшоттағы және кассадағы ақшалар). Осылайша, айналым активтеріне қалыпты кәсіпорынтік цикл ағымындағы немесе жыл бойында қайтадан ақшаға айналатын активтерді жатқызамыз.
Қорларды (соның ішінде шикі затты, негізгі және көмекші материалдарды, отынды, сатып алынатын жартылай кәсіпорынттар мен қосымша бұйымдарды, орамаға арналған ыдыстар және өнімді тасымалдауды, сонымен қатар басқада ұйымдарға қажетті ұқсас материалды ресурстарды) бағалау нақты құн арқылы жүргізіледі. Ұйымның қосымша қорларын құратын материалды ресурстардың нақты құны дайындауға немесе иеленуге(несие, комиссиондық сыйақыға, кедендік пошлиналарға) кеткен шығындардан жиналады. Осыдан құрылтайшылардың жарғылық капиталына салым ретінде салынған материалды - кәсіпорынтік қорлардың нақты құны құрылтайшылармен келісіп, ұйымның құрылтайшылық құжатында тіркеле отырып, ақшалай бағаммен анықталады. Бұл жағдайда баланстық немесе басқа да құн түрлері қолданылуы мүмкін. Қорларды кәсіпорынке жіберу кезіндегі бағалау келесі әдістердің бірімен жүзеге асуы мүмкін: уақыт бойынша бірінші сатылып алынған өзіндік құн бойынша (ФИФО), уақыт бойынша соңғы сатып алынған өзіндік құн бойынша (ЛИФО) немесе орташа өзіндік құн бойынша. Қорларды бағалаудың таңдап алынған әдісіне байланысты сатудан түсімге сай өткізудің өзіндік құны өлшенеді. ФИФО әдісін қолданған жағдайда әрдайым бағаның жоғарылауы жағдайында өткізілген өнімнің өзіндік құны төмендейді және табыс көрсеткіші жоғарылайды. Сонымен қатар, қалған қорлардың бағалық құны да жоғарылайды. ЛИФО әдісін қолданаған жағдайда, керісінше, өзіндік құн жоғарылап, ал пайда төмендейді.
Құны арзан және тез тозатын заттарды бағалау объектілердің құны арзан және тез тозатын заттар категориясына жататынын алдын ала анықтап алу керек екендігін талап етеді. Құны арзан және тез тозатын заттар құны эксплуатация кезінде тозу құнын аудару жолымен жойылады. Құны арзан және тез тозатын заттардың тозуы эксплуатацияға беру кезінде 50 % көлемінде аударылады, және қалған 50% көлемі құны арзан және тез тозатын заттардың жойылуы кезінде төленеді. Құны арзан және тез тозатын заттарды бағалау алғашқы құн бойынша жүргізіледі, яғни оларды иеленуге және дайындауға кеткен нақты шығындар минус жиналған тозу бойыншажүргізіледі. Яғни оларды бағалау кезінде қалдық баланстық құн қолданылады.
Дайын өнімді бағалау кәсіпорын процессінде негізгі қорлар, шикізат, материалдар, отын, энергетика, еңбек ресурстары мен тағы басқа. өнімді өндіруге кеткен шығындарды қолданумен байланысты шығындар енетін нақты және нормативті кәсіпорынтік құн бойынша жүргізіледі.
Тапсырылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерді бағалау толық нақты немесе нормативті (жоспарлы) өзіндік құн бойынша жүзеге асады.
Аяқталмаған кәсіпорынке кеткен шығындарды бағалау. нормативті кәсіпорынтік өзіндік құн бойынша немесе шығындардың тура көрсеткішлары бойынша, сонымен қатар, шикізаттың, материалдардың және жартылай кәсіпорынттардың құны бойынша жүргізіледі. Осыдан, өнімді бір бірлеп өндіру жағдайында аяқталмаған кәсіпорын нақты кәсіпорынтік шығындар бойынша бағаланады.
Болашақ кезеңдердегі шығындарды бағалау. Олар нақты құн бойынша бағаланады, егер сонымен қоса олармен байланысты пайда(выгода) болса. Егер пайда болмаса, болашақ кезеңдердің шығындарының шамасы алынып тасталады (списывается).
Дебиторлық қарыздарды бағалау дүние жүзілік тәжірибе үшін дискуссиялық мәселе болып табылады. Қазіргі кезде қолданылатын дебиторлық қарызды оның пайда болу сәтінде құн бойынша бағалау әдісін объективті деп атау екі талай. Инфляция жағдайында бұл концепция қайта қарауды талап етеді. Мұнымен қоса, дебиторлық қарызды бағаламас бұрын кәсіпорын дебиторлық қарыздың талдануын талап етеді. Оларды пайдасыз (экономикалық балансқа енбейді), пайдалы( экономикалық балансқа енеді) деп екіге бөледі. Алынынып тасталмаған (Несписанная) дебиторлық қарыз болашақ негізгі сомалардың дисконтталуымен және олардың ағымдағы құнына пайыз төлеумен бағаланады
Қысқа мерзімді қаржылық салымдарды бағалау инвестордың нақты жұмсаған шығындарының сомасына жүргізіледі. Осыдан мемлекеттік құнды қағаздарға салымдарды бағалау кезінде иеленуге кеткен нақты шығындар сомасы мен номиналды құн арасындағы айырмашылық олардың теңдей (ай сайын) айналымы ұйымның қаржылық нәтижесіне қатысты екенін ескеру қажет.
Толық төленбеген акциялар мен паилар толық құндағы қаржылық салым ретінде бағалануы тек қана инвестор дивидент алуға құқықты болса және бұл салымдар бойынша толық жауапкершілікке ие болғанда жүргізіледі. Қалған жағдайда жартылай төленегн акциялар мен паилар қаржылық салым ретінде емес, олардың толық төленуіне дейінгі инвестордың дебиторлық қарызы ретінде бағаланады. Сонымен қоса, ресми түрде биржада немесе арнайы аукционда котировкасы бар, акцияларға қысқа мерзімді салымдар әрдайым жарияланып отырады. Жыл соңында олар нарықтық құнмен бағалануы мүмкін.
Бизнесті бағалаудағы пайда тәсілдемесі
Бизнесті нарықтық бағалау өзінің перспективаларына тәуелді болады. Бизнестің нарықтық құнын анықтағанда, оның капиталының келешекте пайда әкелетін бөлігі ғана ескеріледі.
Бизнес дамуының қай этапында берілген пайданы ала бастайтыны және ол қандай тәуекелде болатыны иегер үшін өте маңызды болып табылады. Бизнесті бағалауға әсер ететін барлық факторлар ақша ағымдарын дисконттау әдісін ескертеді. Бизнестің ақша ағымдарын дисконттау әдісінің құнын анықтау былай жорамалданады, яғни потенциалдық инвестор осы берілген бизнеске келешек пайданың ағымды құнынан артық ақша төлемейді. Иегер жорамалдаған келешек пайдасын ескере отырып өзінің бизнесін ағымды құннан арзан бағамен сатпайды.
Нәтижесінде екі жақ нарықтық құн болашақ пайданың ағымды құнына тең болатын келісімге келеді. Бұл бағалау әдісі инвестициялық себептерге байланысты өте тиімді болып келеді, өйткені қандай инвестор болмасын, ол өзінің ақшасын жұмыс істеп жатқан кәсіпорынға салғасын, ақырында ғимараттардан, құрығылардан, машиналардан, құрал ‒ жабдықтардан, материялдық емес құнды затттардан тұратын активтер жиынын емес, барлық салған қаражатын сатып алатын, пайда әкелетін және әл ‒ ауқатын жақсартатын, яғни келешек пайда ағынын сатып ала алады.
Барлық кәсіпорындар, экономиканың қай саласына жатпасын, олар тек бір ғана өнім шығарады, бұл ‒ ақша. Ақша ағынын дисконттау әдісі жұмыс істеп жатқан кез келген кәсіпорынды бағалауға пайдаланылады. Кәсіпорынның нарықтық құнының дәл нәтижесін беретін мән ‒ жайлар да бар. Бұл әдісті пайдалану шаруашылық қызметте белгілі бір тарихы бар, өсу барысында және тұрақты экономикалық дамуда тұрған кәсіпорынды бағалауға негізделеді. Бұл әдіс аз дәрежеде жүйелік зардап шегіп жатқан кәсіпорынды бағалауда қолданылады. Бұл әдісті жаңа кәсіпорынды бағалауда пайдаланғанда, көп уәделі болса да, қисынды абайлық сақтау қажет. Пайданың ретроспективтерінің болмауы бизнестің келешек ақша ағынын объективті жорамалдауын қиындатады.
Бизнесті Ақша ағынын дисконттау әдісі арқылы бағалаудың негізгі этаптары.
‒ ақша ағыны моделін таңдау;
‒ жорамал мезгілінің ұзақтығын анықтау;
‒ ретроспективті талдау және жалпы сатудан келетін түсімді жорамалдау;
‒ шығынды жорамалдау;
‒ инвестицияны жорамалау;
‒ әр жылдың жорамал мезгілінде ақша ағыны көлемін есептеу;
‒ дисконд ақысын анықтау;
‒ жорамал периодында құнның көлемін есептеу;
‒ келешек ақша ағынының ағымды құнын және жорамал мезгілдің құнын есептеу;
‒ қорытынды түзетулер енгізу;
‒ ақша ағыны моделін таңдау.
Бизнесті бағалауда біз ақша ағынының 2 моделінің біреуін қолдануымызға болады: меншік капиталы үшін ақша ағыны және бүкіл инвестициялық капитал үшін ақша ағыны меншік капиталына ақша ағыны қалай есептелетіні көрсетілген. Бұл модельді пайдалану арқылы кәсіпорынның меншік капиталының нарықтық құны есептелінеді.
Барлық инвестициялық капитал үшін ақша ағыны моделін қолдану кезінде, кәсіпорынның меншікті және қарыздық капиталын шартты ажыратпаймыз, оның барлығы ақша ағыны жиынтығы деп санаймыз. Бұдан біз ақша ағынына берешек бойынша, кезінде таза пайданы есептеген кезде алынып тасталған төлем % ‒ын қосамыз.Бұл модельдік есептеу қорытындысы бүкіл кәсіпорынның инвестициялық капиталының нарықтық құны болып табылады. Екінші модельде де ақша ағыны номиналдық негізде (ағымды баға) және ақиқат негізінде (инфляция факторын ескерсек) де есептелінеді.
Жорамал мезгілінің ұзақтығын анықтау
Ақша ағынын дисконттау әдісі бойынша кәсіпорын құны келешек ақша ағынына негізделеді. Сондықтан бағалаушының басты есебі ақша ағынының жорамалын ағымды жылдан бастап белгілі бір уақытша мерзімге дейін өңдеу болып табылады. Компанияның өсу темпі тұрақты болғанша жалғаса беретін белгілі бір жорамал периоды алынады.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде кәсіпорынды бағалау үшін жорамал периоды, бағалау мақсатына және нақты жағдайларға байланысты 5 жылдан 10 жылға дейін құрауы мүмкін.Тұрақты емес шарттағы парапар ұзақ мерзімді жорамалдау, қиыншылық жағдайда тұрған өтпелі экономикасы бар елдерде уақыты 3 жылға дейін қысқарылады. Дұрыс нәтиже алу үшін жорамал периодын ұсақ бірліктерге дейін қысқарту керек: жартыжылдық және квартал.
Жалпы сатудан түсетін түсімді ретроспективтік талдау және жорамалдау.
Жалпы түсімге талдау жасау және жорамалдау жеке қарастыруды талап етеді және келесі факторларды есепке алады:
‒ өндірілетін өнімнің номенклатурасы;
‒ өндіру көлемі және өнім бағасы;
‒ қәсіпорынның ретроспективті түрде өсуі;
‒ өнімге сұраныс;
‒ инфляция темпі;
‒ кәсіпорын қуаттылығы;
‒ капиталдық қаржы бөлудің мүмкін салдары және перспективалары;
‒ сұраныс перспективасын анықтайтын экономикадағы ортақ жағдай;
‒ бәсеке деңгейін ескеру мен нақты саладағы жағдай;
‒ бағаланған кәсіпорынның нарықтағы бөлігі;
‒ жорамалданған уақыттан кейінгі ұзақ мерзімді өсу темпі;
‒ берілген кәсіпорын басшыларының жоспары.
Жалпы түсімді жорамалдау кәсіпорын қызметінің және жалпы саланың ретроспективті көрсеткішімен логикалық сыйымды болуы керек. Тарихи үрдіспен келісілген жорамалға негізделген бағалау дәл ұсынылмайды.
Шығынды талдау және жорамалдау
Бұл этапта бағалаушы:
1) Ретроспективті өзара тәуелділікті және үрдісті ескеру керек;
2) Шығын құрылымын, әсіресе тұрақты және өзгермелі шығындардың арақатынасын зерттеу керек;
3) Әр шығынның дәрежесі үшін инфляциялық күтуді бағалау;
4) Шығынның төтенше және негізгі баптарын оқу керек, өйткені олар алдыңғы жылдары қаржылық есеп беруде кездесіп, келешекте кездеспеуі мүмкін;
5) Амортизациялық бөлуді қазіргі қолда бар активтерден және болашақ өсу мен кемуден шығу арқылы анықтау;
6) Берешек деңгейін жорамалдауға негізделген төлем пайызының шығынын анықтау;
7) Жорамал шығынды сәйкес көрсеткіштермен бәсекелес-кәсіпорындар үшін немесе ұқсас ортасалалы көрсеткіштер үшін салыстыру.
Кәсіпорын шығынына байланысты ең негізгісі қисынды экономика болып табылады. Егер ол жүйелі түрде ешқандай зардапсыз өнім сапасына жеткізілсе, онда кәсіпорын бәсекелес болып қала береді.
Бұл жағдайды дұрыс бағалау үшін ең алдымен шығын дәрежесінің шығу себептерін біліп алып, бақылау қажет. Шығындарды тиімді және тұрақты басқару өндіретін өнімнің өзіндік құнын және соған қатысты бәсекелестерді дәл және сапалы ақпаратпен қамтамасыз етуімен байланысты. Ағымды шығындарды бақылап отыру өндіретін өнімнің номенклатурасын бәсекелес позицияның пайдасы үшін түзетуге, фирманың қисынды баға политикасын құруға, құрылым бөлімшелерін аманаты және тиімділігі бойынша бағалауға жол беріледі.
Бизнесті бағалауда шығынның екі жіктемесі маңызды. Біріншісі ‒ шығынды тұрақты және өзгермелі етіп жіктеу. Тұрақты шығын өнім көлемінің өзгеруіне тәуелді емес (мысалы, әкімшілік және басқару шығыны, амортизациялық бөлу, арендалық төлем, мүлікке салық төлеу, тағы басқа.).
Өзгелмелі шығын (шикізат, материялдар, бір адамның еңбекақысы, кәсіпорын мұқтаждығына кететін отын және энергия шығыны) кәсіпорын көлемінінің өзгеруіне пропорционал болып табылады.
Шығындарды тұрақты және өзгермелі етіп жіктеу зиянсыз анализдер өткізгенде және шығарған өнім құрылымында пайдаланылады. Екіншісі ‒түзу және жанама болып жіктелуі, шығынды белгілі бір өнімге енгізілуіменпайдаланылады.
Меншікті айналым құралдар көлемі - бұл ағымды активтер мен ағымды міндеттемелер арасындағы айырмашылық. Ол айналым құралдарының қай сомасы кәсіпорын құралдары арқылы қаржыландырылатынын көрсетеді. Болжанған кезеңдегі әр жыл үшін ақша ағыны көлемін есептеу
Ақша ағыны құралдар көлемін есептеудің 2 әдісі бар: түзу және жанама.
Жанама әдісі ‒ ақша құралдар қозғалысын қызмет бағыты бойынша талдайды.Ол көрнекті түрде пайданы және ақша құралдар инвестициясын бейнелейді.
Түзу әдісі ‒ ақша құралдар қозғалысын табысы және шығыны бойынша талдау, яғни бухгалтерлік есеп бойынша негізделеді.
Ақша құралдарының жалпы өзгерісі. Ол екі есеп беру период арасындағы көбейген (кеміген) ақша құралдар қалдығына тең болуы керек. .
Дискондтық ставканы анықтау
Дискондтық ставка ‒ техникалық немесе математикалық көзқарас бойынша- бұл келешек табыс ағынын есептеу үшін қолданылатын пайыздық ставка және бизнестің нарықтық құнын анықтау негізі болып табылады. Экономикалық мағынада дискондтық ставка ролінде инвесторлар талап ететін капиталға алынған табыс ставкасы болып табылады.
Дискондтық ставканы анықтаудың 2 әдісі бар:
1) меншік капитал үшін ақша ағыны.
‒ капитал активтерін бағалау моделі;
‒ кумулятивті құрылыс әдісі;
2) бүкіл инвестициялық капитал үшін ақша ағыны:
Капитал құнын орташа өлшенген әдісі. Дискондтық ставка бағалаудың негізі болып табылатын ақша ағынының түріне тәуелді. Меншік капиталы үшін ақша ағынында иегер талап ететін, өзінің салған капиталы үшін қайтарым ставкасына тең болатын, дискондтық ставка қолданылады. Бүкіл инвестициялық капитал үшін ақша ағыны меншік капиталына және қарыз құралдарына қайтарылатын өлшенген ставка сомасына тең дискондтық ставка болып табылады. Мұнда өлшеуіш ретінде капитал құрылымындағы қарыз бөлігі мен меншік құралдары болып табылады.
Мұндай дискондтық ставка орташа өлшенген капитал құны деп аталады:
(Weighted Average Cost Of Capital- WACC) . (6)
Табыс капитализациясы
Пайда капитализациясының әдісі жұмыс істеп жатқан кәсіпорын бизнесін бағалаудағы табыс тәсілдемесінің бір нұсқасы сияқты, ол негізгі жіберілудің тірегі болып табылады, сәйкесінше мұнда кәсіпорындағы меншік бөлігінің құны осы меншік әкелетін келешек табыс құнына теңпиталға алынған таддставенықтау негізі болып табылады е асырылп . Осы әдіс мына формуламен шығарылады:
Бағаланған құн = Таза табыс Капитализация ставкасы. (7)
Табыс капитализациясының әдісі көбіне мынадай жағдайларда кездеседі, яғни кәсіпорын ұзақ уақыт бойы бірдей деңгейде табыс алып отырады (немесе оның өсу темпі тұрақты) Бұл әдіс жылдар бойы табыс көлемінің немесе ақша ағынының ауытқуы салдарынан бизнесті бағалауда өте сирек кездеседі.
Табыс капитализациясы әдісін қолдану келесі негізгі этаптардан құралған:
1) Қаржылық есеп беруді талдау, оны қалпына келтіру және трансформациялау;
2) Табыс капитализация көлемін таңдау;
3) Капитализацияның парапар ставкасын есептеу;
4) Құн көлемін алдын ала анықтау;
5) Нақты қызмет етпейтін активтерге түзетулер жүргізу (егер ондайлар бар болса);
6) Бағаланған бөліктің қорытынды не қорытынды емес сипаттамасына және жеткіліксіз өтімділікке түзетулер жүргізу.
Дисконттық ақша ағыны ‒ бұл кәсіпорынды бағалаудағы өте ауыр, көп еңбек талап ететін көп этапты әдіс. Бұл әдісті қолдану үшін бағалаушыдан жоғары білімді, мамандандырылған тәжірибені талап етеді. Өйткені бүкіл дүние жүзінде жұмыс істеп жатқан кәсіпорынның нарықтық құнын бағалаудың теориялық негізделген әдісі ретінде қабылданған.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде ірі және шағын кәсіпорынды бағалау 80 ‒ 90%-нда қолданылады. Бүкіл әлемде әйгілі бағалау әдістерінің бірі болып табылады, ол нарықтық келешек дамуын жорамалдауға негізделген және үлкен дәрежеде инвестициялық процесс көңіліне жауап береді. Соңғысы табыс капитализациясының әдісіне жатады, бірақ ол бизнесті бағалауда сирек қолданылады, негізінен шағын кәсіпорынды бағалау үшін пайдаланылады.
Бизнесті бағалаудағы салыстыру тәсілдемесі
Меншікті бағалаудағы салыстыру тәсілдемесінің ерекшелігі, біріншіден, құн көлемінің қорытынды бағыты және екіншіден, ұқсас компанияларға жататын акцияларды нарықтық құнмен сатып алу, сату болып табылады.
Басты көңіл мынаған аударылады:
‒ Салыстыру тәсілдемесінің теориялық негізіне, оның қолдану ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz