Қазақстан Республикасының банк жүйесі туралы ақпарат
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Банк жүйесі дамуының теориялық негіздері
1.1 Банк жүйесінің мәні, деңгейлері және қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Банктік жүйенің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
II «БТА Банкі» АҚ.ның негізінде қазіргі кезеңдегі ҚР банк жүйесін талдау
2.1 «БТА Банкі» АҚ.ның қаржылық жағдайы мен ұйымдық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2 «БТА Банкі» АҚ.ның активті және пассивті операцияларын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
III ҚР. банктік жүйені жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
I Банк жүйесі дамуының теориялық негіздері
1.1 Банк жүйесінің мәні, деңгейлері және қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Банктік жүйенің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
II «БТА Банкі» АҚ.ның негізінде қазіргі кезеңдегі ҚР банк жүйесін талдау
2.1 «БТА Банкі» АҚ.ның қаржылық жағдайы мен ұйымдық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2 «БТА Банкі» АҚ.ның активті және пассивті операцияларын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
III ҚР. банктік жүйені жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Курстық жұмыстың өзектілігі – Қазақстан банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуын анықтау.
Курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуы ролін жүйелі түрде зерттеп, оларды дұрыс ұйымдастыру және банк жүйесін нақтылы талдау, банк жүйесінің қызметтерін жетілдіру мәселелерін анықтап, оларды әрі қарай дамыту мәселелері.
Курстық жұмыстың міндеттері – банк жүйесінің теориялық дамуының негіздерін зерттеу, Қазақстан Республикасында банктік жүйенің дамуын талдау, банктік жүйесінің даму перспективаларын анықтау.
Курстық жұмыстың пәні – ол Қазақстан Республикасының банк жүйесінің құрылымы мен дамуы болып табылады.
Курстық жұмыстың объектісі – банк жүйесі болып табылады.
Қазақстан Республикасының экономикасы, соның ішінде банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуы, жоғарғы дәрежеде даму үстінде. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы №2444 заңының 3-бабында Қазақстан Республикасының банк жүйесі туралы былай деп жазылған:
а) Қазақстан Республикасының екі деңгейлі банк жүйесі бар;
б) Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкі болып табылады және ол банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейіне жатады;
с) Қазақстан Республикасының заң актісімен белгіленген ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстан Даму Банкін қоспағанда өзге банктердің бәрі банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейіне жатады;
д) мемлекетаралық банк – халықаралық шарт (келісім) негізінде құрылып, жұмыс істеп тұрған, құрылтайшылары Қазақстан Республикасының Үкіметі (немесе ол уәкілдік берген мемлекеттік орган) мен сол шартқа (келісімге) қол қойған мемлекеттердің үкіметтері болып табылатын банк.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет ретінде дамуы, оның экономикалық қауіпсіздігі, мемлекеттік басқару органдарының мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелердің үзбей және тиімді жұмыс істеуі елдің стратегиялық маңызы бар банк жүйесінің жай-күйі мен тұрақтылығына әрі орнықтылығын қамтамасыз ету мәселелеріне тікелей байланысты болады. Қазақстан Республикасының банк жүйесінің құрылуы өзіне тән біртұтастық және құрылымдық ерекшеліктерге байланысты болады. Осында иерархиялық, біртұтастық және құрылымдық сипаты мен мәні банк жүйесінің тиісінше қалыптасуына септігін тигізді. Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы банк жүйесі өз ауқымындағы мемлекеттік банктік менеджмент мән-жайларымен ғана емес, сонымен бірге өзіндік (кооперативтік) басқаруға және ұйымдастыруға қабілеттілігімен ерекшеленеді. Бүгінде нарықтық талаптарға және халықаралық банктік
Курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуы ролін жүйелі түрде зерттеп, оларды дұрыс ұйымдастыру және банк жүйесін нақтылы талдау, банк жүйесінің қызметтерін жетілдіру мәселелерін анықтап, оларды әрі қарай дамыту мәселелері.
Курстық жұмыстың міндеттері – банк жүйесінің теориялық дамуының негіздерін зерттеу, Қазақстан Республикасында банктік жүйенің дамуын талдау, банктік жүйесінің даму перспективаларын анықтау.
Курстық жұмыстың пәні – ол Қазақстан Республикасының банк жүйесінің құрылымы мен дамуы болып табылады.
Курстық жұмыстың объектісі – банк жүйесі болып табылады.
Қазақстан Республикасының экономикасы, соның ішінде банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуы, жоғарғы дәрежеде даму үстінде. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы №2444 заңының 3-бабында Қазақстан Республикасының банк жүйесі туралы былай деп жазылған:
а) Қазақстан Республикасының екі деңгейлі банк жүйесі бар;
б) Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкі болып табылады және ол банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейіне жатады;
с) Қазақстан Республикасының заң актісімен белгіленген ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстан Даму Банкін қоспағанда өзге банктердің бәрі банк жүйесінің төменгі (екінші) деңгейіне жатады;
д) мемлекетаралық банк – халықаралық шарт (келісім) негізінде құрылып, жұмыс істеп тұрған, құрылтайшылары Қазақстан Республикасының Үкіметі (немесе ол уәкілдік берген мемлекеттік орган) мен сол шартқа (келісімге) қол қойған мемлекеттердің үкіметтері болып табылатын банк.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет ретінде дамуы, оның экономикалық қауіпсіздігі, мемлекеттік басқару органдарының мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелердің үзбей және тиімді жұмыс істеуі елдің стратегиялық маңызы бар банк жүйесінің жай-күйі мен тұрақтылығына әрі орнықтылығын қамтамасыз ету мәселелеріне тікелей байланысты болады. Қазақстан Республикасының банк жүйесінің құрылуы өзіне тән біртұтастық және құрылымдық ерекшеліктерге байланысты болады. Осында иерархиялық, біртұтастық және құрылымдық сипаты мен мәні банк жүйесінің тиісінше қалыптасуына септігін тигізді. Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы банк жүйесі өз ауқымындағы мемлекеттік банктік менеджмент мән-жайларымен ғана емес, сонымен бірге өзіндік (кооперативтік) басқаруға және ұйымдастыруға қабілеттілігімен ерекшеленеді. Бүгінде нарықтық талаптарға және халықаралық банктік
1. Құдайбергенов Н.А. Банк қызметі туралы, Алматы 2005 ж. – 102 бет.
2. Найманбаев С.М. Банктік құқық Алматы, “жеті жарғы” 2005 ж. – 497 бет.
3. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер, Алматы Экономика 2005 ж. – 416 бет.
4. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер, Алматы Экономика 2001 ж. – 466 бет.
5. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие, Алматы, 2004 ж. – 242 бет.
6. Қазақстан Ұлттық банктің статистикалық бюлетені №6 (103) 2003 ж.
7. Ақсейіт Ғ. “Қазақстанның банктік жүйесінің дамуы”, Қазақстан-zaman 2001 ж. 10 тамыз.
8. “О состоянии финансового рынка и финансовых организаций”, Банки Казахстана №9 2006 ж.
9. “Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк туралы” ҚР заңы, 1995 ж. 30 қыркүйек.
10. “Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР заңы, 1995 ж. 31 тамыз.
2. Найманбаев С.М. Банктік құқық Алматы, “жеті жарғы” 2005 ж. – 497 бет.
3. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер, Алматы Экономика 2005 ж. – 416 бет.
4. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер, Алматы Экономика 2001 ж. – 466 бет.
5. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие, Алматы, 2004 ж. – 242 бет.
6. Қазақстан Ұлттық банктің статистикалық бюлетені №6 (103) 2003 ж.
7. Ақсейіт Ғ. “Қазақстанның банктік жүйесінің дамуы”, Қазақстан-zaman 2001 ж. 10 тамыз.
8. “О состоянии финансового рынка и финансовых организаций”, Банки Казахстана №9 2006 ж.
9. “Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк туралы” ҚР заңы, 1995 ж. 30 қыркүйек.
10. “Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР заңы, 1995 ж. 31 тамыз.
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I Банк жүйесі дамуының теориялық негіздері
1.1 Банк жүйесінің мәні, деңгейлері және қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .11
1.3 Банктік жүйенің шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
II БТА Банкі АҚ-ның негізінде қазіргі кезеңдегі ҚР банк жүйесін талдау
2.1 БТА Банкі АҚ-ның қаржылық жағдайы мен ұйымдық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 БТА Банкі АҚ-ның активті және пассивті операцияларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
III ҚР- банктік жүйені жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..29
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі – Қазақстан банк жүйесінің қалыптасуы мен
дамуын анықтау.
Курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының банк жүйесінің
қалыптасуы мен дамуы ролін жүйелі түрде зерттеп, оларды дұрыс ұйымдастыру
және банк жүйесін нақтылы талдау, банк жүйесінің қызметтерін жетілдіру
мәселелерін анықтап, оларды әрі қарай дамыту мәселелері.
Курстық жұмыстың міндеттері – банк жүйесінің теориялық дамуының
негіздерін зерттеу, Қазақстан Республикасында банктік жүйенің дамуын
талдау, банктік жүйесінің даму перспективаларын анықтау.
Курстық жұмыстың пәні – ол Қазақстан Республикасының банк жүйесінің
құрылымы мен дамуы болып табылады.
Курстық жұмыстың объектісі – банк жүйесі болып табылады.
Қазақстан Республикасының экономикасы, соның ішінде банк жүйесінің
қалыптасуы мен дамуы, жоғарғы дәрежеде даму үстінде. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы №2444 заңының 3-бабында Қазақстан
Республикасының банк жүйесі туралы былай деп жазылған:
а) Қазақстан Республикасының екі деңгейлі банк жүйесі бар;
б) Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкі болып табылады және ол банк
жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейіне жатады;
с) Қазақстан Республикасының заң актісімен белгіленген ерекше құқықтық
мәртебесі бар Қазақстан Даму Банкін қоспағанда өзге банктердің бәрі банк
жүйесінің төменгі (екінші) деңгейіне жатады;
д) мемлекетаралық банк – халықаралық шарт (келісім) негізінде
құрылып, жұмыс істеп тұрған, құрылтайшылары Қазақстан Республикасының
Үкіметі (немесе ол уәкілдік берген мемлекеттік орган) мен сол шартқа
(келісімге) қол қойған мемлекеттердің үкіметтері болып табылатын банк.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет ретінде дамуы, оның
экономикалық қауіпсіздігі, мемлекеттік басқару органдарының мемлекеттік
кәсіпорындар мен мекемелердің үзбей және тиімді жұмыс істеуі елдің
стратегиялық маңызы бар банк жүйесінің жай-күйі мен тұрақтылығына әрі
орнықтылығын қамтамасыз ету мәселелеріне тікелей байланысты болады.
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің құрылуы өзіне тән біртұтастық және
құрылымдық ерекшеліктерге байланысты болады. Осында иерархиялық,
біртұтастық және құрылымдық сипаты мен мәні банк жүйесінің тиісінше
қалыптасуына септігін тигізді. Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы
банк жүйесі өз ауқымындағы мемлекеттік банктік менеджмент мән-жайларымен
ғана емес, сонымен бірге өзіндік (кооперативтік) басқаруға және
ұйымдастыруға қабілеттілігімен ерекшеленеді. Бүгінде нарықтық талаптарға
және халықаралық банктік стандарт ережелеріне сай жетілдірілген Қазақстан
Республикасының банк жүйесіндегі барлық банктер бірыңғай кредиттік-қаржылық
механизм ауқымында өзара іс-әрекеттері мен өздеріне тиесілі кәсіби
қызметін, экономикалық-қаржылық банктік операцияларын жүзеге асыруда.
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ,
себебі республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің
филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банк жүйесінің
тарихы КСРО революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып келеді.
Біздің елдің банк жүйесі екі деңгейден тұрады:
a) Бірінші деңгейі егемен Қазақстанның орталық банкі болып табылатын
Қазақстанның Ұлттық банкы тұрады.
b) Екінші деңгейлі банктер: мемлекетаралық банктер, резидент банктері,
резидент емес банктер, шетелдік қатысуы бар Қазақстан Республикасы
резидент банкі – аралас капиталы бар банктер құрайды.
Қазақстан Республикасының осындай нарықтық үлгідегі банк жүйесінің
құрылуы және оның нормативтік құқықтық негіздерінің айтарлықтай қалыптасуы
елімізде үзбей жүргізіліп жатқан экономикалық және құқықтық реформаның
жемісті нәтижесіне жатады.
Барлық салалық банктер саланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді
несиелендірумен айналысады. Одақтас республиканың барлығында, соның ішінде
Қазақстанда барлық банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылады.
Бұның өзінде банк ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғарғы билік
органдарына бағынуы қандай да бір жергілікті ережелерінің бекітілуіне жол
бермеу сақталады.
Соңғы 10-15 жылда банктің қызметінде операциялардың жаңа түрлері белең
ала бастады. Олар: лизинг, факторинг, қаржылық тұрақты операциялар.
Курстық жұмысты жазу барысында, қарастырылған Ақсейіт Ғ. мақаласының,
Сейітқасымов Ғ.С. және Мақыш С.Б. кітаптардың, “Қазақстан Республикасындағы
Ұлттық банк туралы” және “Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік
қызмет туралы” ҚР заңдарының негізінде осы тақырыпты көптеген әдебиеттерде
кең және жан-жақты баяндалатынын айтуға болады.
1. БАНК ЖҮЙЕСІ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банк жүйесінің мәні, деңгейлері және қызметі
Банк жүйесі несие жүйесінің негізгі буыны, нарықтық экономиканың
маңызды құрамдық бөлігі болып табылады. Ол несие және қаржы операцияларының
негізгі массасын шоғырландырады.
Кез келген жүйе барлық қажетті элементтер мен қажетті пропорцияларды
қамтуы керек, онда олар өзара әрекеттесіп, бір-бірін толықтыруы қажет,
әдеттегіше, бір жүйе өзінен де ауқымды басқа жүйеге енеді.
Банк жүйесіне бұл принциптердің де тікелей қатысы бар. Мәселен, кез
келген елдің банк жүйесінде оның негізгі элементтері кездеседі: әр түрлі
тұрпаттағы банктер, банктік емес мекемелер, банктік инфрақұрылым,
банктердің бірлестігі және т.б.
Бұл элементтер бір-бірімен өзара әрекеттеседі, бір-бірін органикалық
тұрғыдан толықтырады және белгілі бір тұтастықты құрайды.
Банк жүйесі құрамдық бөлік ретінде үлкен жүйе – елдің несие жүйесіне
кіреді, ал несие жүйесі елдің экономикалық жүйесіне кіреді. Сол себепті де
банктің қызметі мен дамуын қоғамның ұдайы өндірістік процесімен тығыз
байланыстырып қарау қажет. Банктер мен банк жүйесі өзінің нақты қызметінде
бюджеттік-салықтық және басқа да жүйелерімен өзара тығыз әрекеттесіп,
экономикалық өмірді басқару мен реттеудің жалпы тетігімен шектеліп
сабақтасады.
Қазақстан Республикасы Банктер мен банк қызметі туралы заңында (3-
бап) былайша жазылған:
1. Қазақстан Республикасы (ҚР) екі деңгейлі банк жүйесіне тән.
2. Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкісі болып табылады әрі банктің
жоғары (бірінші) деңгейін білдіреді.
3. ҚР Заң актілерімен анықталған айрықша құқықтық мәртебесі (статусы)
бар Қазақстан даму банкісін қоспағанда барлық басқа банктер банк
жүйесінің төменгі (екінші) деңгейін білдіреді.
4. Шетелдік қатысушылар банкісі – екінші деңгейлі банк, меншігінде
және басқаруында акцианың үштен бір бөлігіне ие:
a) ҚР бейрезиденттері;
b) заңды тұлғалар – ҚР резиденттері;
c) ҚР бейрезиденттерінің меншігінде және басқаруында 50 %-дан
астам акциасына ие (оқушылардың салым ақшасы);
d) ҚР резиденттері ҚР бейрезиденттерінің (сенімді тұлғалардың)
қаражатына.
5. Мемлекетаралық банк – халықаралық келісімшарттың негізінде құрылған
әрі әрекет ететін банк.
Банк жүйесіне, сонымен бірге банк операцияларының жекелеген түрлерін
жүзеге асыратын банктік емес жеке мекемелер де, сондай-ақ банк
инфрақұрылымын қалыптастыратын әрі несие институттарының өмірлік әрекетін
қамтамасыз ететін кейбір қосымша мемкемелер де кіреді.
Қазақстан банк жүйесінің құрылымы 1-кестеде көрсетілген.
1-кесте.
2010 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің құрылымы.
Көрсеткіштері Саны
Ұлттық банк 1
Оның аумақтық органдары 16
Екінші деңгейдегі банктердің саны, оның ішінде 38
жарғылық капиталда мемлекеттің 100% қатысуы бар банктер 1
Екінші деңгейлі банктердің филиалдары 359
Екінші деңгейдегі банктердің қосымша үй-жайларының саны 1875
Екінші деңгейдегі банктердің шетелдердегі өкілдіктерінің саны 17
Қазақстан Республикасындағы резидент емес банктер 29
өкілдіктерінің саны
Жеке тұлғалардың салымдарына (депозиттеріне) міндетті ұжымдық 34
кепілдік беру (сақтандыру) жүйесіндегі қатысушы банктердің
саны
Кастодиан қызметін жүзеге асыруға лицензиясы бар банктердің 10
саны
Орталықтандырылған жүйеге қарама-қарсы нарықтық банк жүйесі банктерге
мемлекеттік монополияның болмауымен сипатталады. Нарықтық шаруашылықта
орталықсыздандырылған басқару жүйесімен көптеген банк түрлері жұмыс
істейді. Олар эмиссиялық және несиелік қызметтерді өзара бөлісіп алған.
Коммерциялық банктер мемлекеттің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, сол
сияқты мемлекет коммерциялық банктердің міндеттемелері бойынша жауап
бермейді.
Өтпелі кезеңнің банк жүйесіне Шығыс Еуропаның және посткеңестік
мемлекеттердің, оның ішінде Қазақстанның осы заманғы банк жүйелерін
жатқызуға болады. Оны нарықтық жүйеге де жатқызуға болады, алайда, ол
алдындағы банк жүйесінің меңдік дағынан әлі арылып біткен жоқ, әлі де
өтпелі кезең, даму жағдайында тұр. Бұл жүйені дамушы банк жүйесіне, дамыған
тұрақты жүйедегі өнеркәсібі өркендеген елдердің банк жүйесіне де жатқызуға
болады. Оның біріншісінде банк қызметінің нормативтік және заңдық базасы
әрдайым өзгеріп отырады, банктердің саны, банк жүйесінің құрылымы әрдайым
өзгереді. Мәселен, Қазақстанның да, Ресейдің де банк заңдары соңғы 10-15
жылда кем дегенде 2 мәрте түбегейлі өзгерді, оларға ұдайы толықтырулар мен
өзгерістер енгізілді.
Банктердің саны он және одан да көп есеге кемісе, кейде жаңа банктер,
банктік емес мекемелер пайда болады,енді бірде олар банкротқа ұшырайды
немесе бір-бірімен қосылады, немесе банктен банктік емес мекемеге айналады.
Бір сөзбен тұжырымдап айтқанда өтпелі кезеңнің әлі тұрақтанбаған банк
жүйесі даму сатысында тұр.
Орталық банктің қызметтері мен операциялары
Еліміздегі барлық несие жүйесін ретеуші ұйым ролін атқара отырып,
Орталық банк экономикамызда басты орын алады.
Орталық банк еліміздің эмиссиялық және резервтік орталығы ретінде ақша-
несие және валюта саясатын анықтайды. Оның қызметінің басты мақсаты пайда
табу емес, тек ақша-несие саясатын жүргізуге және еліміздің банк жүйесіне
жетекшілік етуге бағытталады.
Ұлттық банк – бұл бұрынғы қарапайым клиенттерге қызмет көрсетумен
айналысқан, қарапайым мемлекеттік банктен орталық, эмиссиялық банкке
ауысқан, банктердің банкісі болып табылады. Іс жүзінде Ұлттық банкте барлық
кассалық резервтердің шоғырлануы және олардың шаруашылық аймағына түсуі
Ұлттық банктер мекемелерінің коммерциялық банктер кассасын толтыру арқылы
жүзеге асырады. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық банк
мекемелері арқылы жүргізе отырып, қажет жағдайларда Ұлттық банктен несие
алады.
Ұлттық банк – ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса меншікті алтын
валюта резервтерден, басқа да материалдық бағалықтардан тұратын мүліктерге
ие болып табылатын заңды тұлға.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің
өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік сипат алады,
яғни ақша массасы негізінен банктердің несие-депозиттік қызметіне
байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының
құрылымының және көлемінің екінші деңгейлі банктердің операцияларын басқару
арқылы реттейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке
шоғырланады және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық банкінің
мекемелері арқылы коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде
жүреді. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысу айналысы Ұлттық банкіде
және оның мекемелерінде шоғырланады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеті – Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады.
Қазақстан Ұлттық банкі жоғарыдан басқарылатын жүйедегі біртұтас
орталықтандырылған құрылымды білдіреді. Ұлттық банктің басқару органына:
Басқармалар және директорлар кеңесі (Директорат) жатады.
Ұлттық банктің басқармасы 9 адамнан тұрады. Ұлттық банктің басқармасының
құрамына:
➢ ҚҰБ төрағасы және 5 лауазымды тұлғалар;
➢ ҚР Президентінен бір өкіл;
➢ ҚР Үкіметінен екі өкіл кіреді.
Ұлттық банктің оперативтік басқару органын Директорлар кеңесі болып
табылады. Директорлар кеңесі құрамына:
➢ Ұлттық банк төрағасы;
➢ Ұлттық банк төрағасының орынбасарлары;
➢ құрылымдық бөлімшелердің жетекшілері кіреді.
Ұлттық банк тек қана ҚР Президентінің алдына есеп береді. Есеп беру
мыналарды білдіреді:
➢ Парламенттің келісімімен ҚР Президенті ҚҰБ-нің төрағасын 6
жылғасайлайды және қызметінен босатады;
➢ ҚҰБ төрағасының орынбасарын да ҚҰБ төрағасының ұсынуымен ҚР
Президенті 6 жылға сайлайды және қызметінен босатады;
➢ ҚҰБ-нің жылдық есебін ҚР Президенті бекітеді;
➢ Ұлттықт валютаның – теңгенің айшығының тұжырымын ҚР Президенті
бекітеді;
➢ ҚҰБ-нің ҚР Президентінің сұрауы бойынша өзінің қызметтеріне
байланысты ақпаратты беріп отырады.
Ұлттық банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті жерлердегі облыстық
басқармасы Алматы қалалық филиалы арқылы атқарылады. Бұл филиал Ұлттық банк
атынан жұмыс істейді. ҚҰБ филиалдары мен өкілеттіліктері өз қызметтерін ҚҰБ
бекіткен өкілеттігі шегінде ғана жүзеге асырады.
Ұлтық банктің функционалдық құрылымына департаменттерінен басқа да
бөлімшелерден тұратын орталық аппараты, филиалдары, өкілеттіліктері мен
ұйымдары кіреді.
Ұлттық банктің орталық аппаратында мынадай департаменттер мен дербес
басқармалары бар:
➢ зерттеу және статистика департаменті;
➢ шетел операциялары департаменті;
➢ ішкі операциялар департаменті;
➢ монетарлық операциялар басқармасы;
➢ сыртқы байланыстар бөлімі;
➢ заң қызметі департаменті;
➢ әкімшілік департаменті;
➢ қолма-қол ақшалармен жөніндегі басқарма;
➢ инженерлік қауіпсіздік жүйесін пайдалану бөлімі;
➢ бухгалтерлік есеп бөлімі;
➢ есептеу жұмыс орталықтарының департаменті;
➢ операциондық департаменті;
➢ төлем жүйесі басқармасы;
➢ қаржылық қадағалау департаменті;
➢ бақылау дәне аудит департаменті;
➢ персоналдармен жұмыс жасау басқармасы;
➢ халықаралық қаржы ұйымдарының жобаларын іске асыру бөлімі.
Ұлттық банк мынадай негізгі қызметтерді атқарады:
➢ айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу жолымен Республикада
мемлекеттік ақша-несие саясатын жүргізеді және монеталардың
монополиялық элементі болып табылады, бағалы қағаздарды эмиссиялайды;
➢ ҚР үкіметінің мемлекеттік қағаздарына қызмет көрсетуге қатынасады;
➢ Қазақстан аумағында банктердің, еншілес банктердің ашылуына және
филиалдары мен өкілеттіліктің ашылуына, сол сияқты банктік
операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыруға рұқсат қағазын
береді;
➢ белгіленген тәртіпте банктердің бағалы қағаздарының эмиссиялау
проспектісіне мемлекеттік бағалы қағаздардың эмиссиялау проспектісіне
мемлекеттік тіркеуге дейін және пруденциалдық нормативтер белгіледі;
➢ ҚР-да несиелер бойынша сыйақы (мүдделендіру) пйыз мөлшерлемесін
реттеуді жүзеге асырады.
Орталық банк еліміздің эмиссиялық және резервтік орталығы ретінде ақша-
несие саясатын анықтайды. Оның қызметінің басты мақсаты пайда табу емес,
тек ақша-несие саясатын жүргізуге және еліміздің банк жүйесіне жетекшілік
етеді.
Коммерциялық банктердің қызметтерін ұйымдастырудың негіздері
Қазіргі коммерциялық банктер – бұл тікелей кәсіпорындарға, ұйымдарға,
сондай-ақ халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді. Коммерциялық банк деп
бұл жерде ҚР-дағы екінші деңгейдегі банктер туралы айтылып отыр.
Коммерциялық банктер мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Жарғылық капиталдың қаыптасуына қарай:
➢ мемлекеттік;
➢ акционерлік;
➢ жеке;
➢ пайда қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
➢ аралас (шетел капиталының қатысуымен);
2. Операциялардың түрлеріне қарай:
➢ әмбебап, яғни экономиканың барлық салаларына бірдей және кең
көлемді банктік қызмет көрсететін банктер;
➢ маманданған, яғни бір ғана салаға қызмет көрсететін банктер;
3. Аумақтық белгісіне қарай:
➢ халықаралық;
➢ мемлекетараық;
➢ ұлттық;
➢ аймақық;
4. Салалық белгісіне қарай:
➢ өнеркәсіптік банктер;
➢ сауда банктері;
➢ ауылшаруашылық банктері;
➢ құрылыс банктері;
➢ басқа;
5. Филиалдар санына қарай:
➢ филиалсыз;
➢ көп филиалды;
Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы банкті басқару
құрылымына және оның функционалдық бөлімшелері әр түрлі қызметтерінің
құрылымына бөлінеді.
Басқару органы пайда алу мақсатында коммерциялық банктің қызметіне
тиімді жетекшілік етуді қамтамасыз етеді. Банктің құрылтайшылары басқару
органына тікелей қатысады.
Акционерлік банктерді басқарылу құрылымы 1-суретте берілген.
1-сурет. Акционерлік-коммерциялық банкті басқарудың ұйымдастырушылық
құрылымы.
Акционерлік-коммерциялық банктің ең жоғарғы орган акционердің жалпы
жиналысы болып табылады. Акционердің жалпы жиналысы жылына бір рет
шақырылып отырады.
Екінші басқару органы банктің қадағалау кеңесі болып табылады. Банктің
бақылау кеңесі банк қызметіне бақылау жасау органы ретінде мынандай
міндеттерді атқарады:
➢ нормативтік актілерді бекітеді;
➢ Басқарма немесе Басқарма төрағасының шешімі бойынша жасалған
мәмілелерді бекітеді.
Келесі басқару органы – бұл басқарма (банк кеңесі). Басқарма (банк
кеңесі) – атқарушы немесе өкілетті орган, яғни ол банктің иелерінен, оның
акционерлерінен құралады және олардың мүдделерін қорғайды.
Басқармалардың міндеттеріне мыналар жатады:
➢ банктің стратегиялық мақсатын анықтау;
➢ банктің саясаттарын жасау;
➢ жетекшілік қызметке кадрлар таңдау;
➢ комитеттерді құру;
➢ ссудалық және инвестициялық операцияларға баұылау жасау.
Ревизиялық комиссия банк қызметіне қаржылық есептің дұрыстығы жағынан
бақылау жасаушы орган болып табылады.
Несиелік комитет – бұл несиенің берліуіне байланысты қорытынды
жасаушы орган.
Қызмет бөліміне: кадр бөлімі, заң бөлімі, күзет бөлімі, әкімшілік-
шаруашылық бөлімі және т.с.с. кіреді.
Қорыта келгенде, коммерциялық банктердің керемет мүмкіндігі мен
оларды басқа қаржылық институттардан ерекшелейтін сипаттама – ақшаларды
құру мен жою болып табылады. Ақшаны құру несиелік жүйенің икемділігімен
іске асырылады. Өзінің депозиттік және несиелік операцияларымен банк
уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландырып, оларды несие түрінде ұсынады,
сонымен, олар халық шауашылығын ақшаға деген қажеттігін қанағаттандырады,
яғни жаңа жолмен қаржаттарын құрайды. Сонымен қатар, банк өз қызметі
үрдісіне ақшалардың бір бөлігін жояды. Бұл клиенттің банктегі өз шотынан
қолма-қол түрде ақша алғанда және несиені өз ақшаны аудару арқылы өтеген
кездері болады. Жеке коммерциялық банктердің ортақ маңызды белгісі қысқа
мерзімді несиелік келісім істерімен айналысу. Соңғы кездері ұзақ мерзімі
несие беру көлемі де артып келеді. Әсіресе, жеке коммерциялық банктер
бағалы қағаздарды күрделі қаржы жұмсау Кеңес беру, мүлікті басқару
барысында қарқындылық танытуда.
1.2 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу кезеңдері
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстанның өз банктік жүйесі болмады, өйткені
Республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары
мен бөлімшелері жұмыс істеді. Сол себепті де банк жүйесінің тарихы КСРО
тарихымен және революцияға дейінгі Ресейдің банк жүйесіне мыналар кірді:
Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, өзара несие қоғамы, қалалық банктер,
ипотекалық несие банкісі және басқанесие мекемелері.
Ресейдің Мемлекеттік банкісі (өз қызметін 1860 жылы бастады) бүкіл
несие жүйесінің Орталық банкісі болып табылады. Қағаз ақшаларды айналысқа
шығарудың монополиялық құқығы тек осы банкке ғана тиесілі болды. Ресейдің
Мемлекеттік банкісі 1914 жылы салым ақшалар мен ағымдағы шоттардың
жартысынан көбін, барлық акционерлік-коммерциялық банктердің шамамен 13
есептік – ссудалық операцияларын өз жағынан тарта білді. Басқа елдердің
орталық эмиссиялық банктерден Ресейдің Мемлекеттік банкісінің айырмашылығы:
ол тек банктерді ғана емес, сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауда-саттықты және
т.б. несиеледі. 1914 жылы оның 10 кеңсесі, 124 бөлімшесі және 791 басыбайлы
мемлекеттік қазынашылық кассасы болды.
Акционерлік-коммерциялық банктердің (743 филиалы бар 47 банк) жағдайы
ссудалық капитал нарығында үстем болды және 1914 жылы шоғырланудың жоғары
деңгейіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазияларға қызмет көрсету үшін ұсақ несие
мекемелері жұмыс істеді: өзара несие қоғамы (11081), қалалық-қоғамдық банк
(343).
Ипотекалық несие жүйесі мемлекеттік-дворяндық жер банкісін және
мемлекеттік жер банкісін, 10 акционерлік жер банкісін, 36 қалалық несие
банкісін, басқа да ипотекалық несие банктерін қамтиды.
Басқадай несие мекемелерінің арасында ауылдың ауқатты тұрғындарына
қызмет көрсететін несие кооперациялары кеңінен тарады. Ол несие-жинақ
кассаларын және несие серіктестерін қамтыды.
Қазан төңкерісінен кейін 1917 жылы банктерді мемлекеттік тұрғыдан
монополиялады. Елде Мемлекеттік банк құрылды, содан соң, басқа банктер –
мемлекетке тиесілі салалық және аумақтық банктер пайда болды. Банк
жүйесінің бір буыны – мемлекеттік еңбек – жинақ кассасы. Кеңес үкіметінің
алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен қатар бір мезгілде мемлекеттік
емес несие мекемелері, кооперативтік және жеке меншік, мемлекеттік-
капиталистік, оның ішінде шетелдік капитал қатыстырылған мекемелер құрылды.
1922 жылы несие және ссуда – жинақ серіктестіктері мен олардың одақтары
ұйымдастырылды. Олардың міндетіне деревняларды және майдагерлік өнеркәсіпті
өркендету кірді. 1924 жылы ауылшаруашылық кооперацияларына салым ақшаларды
қабылдау, ссуда беру және есеп айырысуда делдал болу секілді формалардағы
несие операцияларын жүргізуге рұқсат берілді. 1926 жылдың 1 сәуіріндегі
есеп бойынша КСРО-да 16185 серіктестік жұмыс істеген. Оның 2426 – несие
және сауда-саттық мекемесі, 12424 – ауыл шаруашылығына арналған несие
мекемесі.
1922 жылы жеке сауда-саттықты, өнеркәсіпті несиелейтін өзара нсие
қоғамы, мемлекеттік-капиталистік әрі акционерлік Оңтүстік-шығыс банкісі
және шетелдік капиталдың қатысуымен Ресей коммерциялық банкісі құрылды.
Социалистік экономика секторының дамуына қарай кооперативтік және жеке
несие мекемелерінің маңызы кеміп, жұмыс істеуін біржола тоқтады.
Ауылшаруашылығы ұжымдастырылғанды несие коперативтерінің қажеті болмай
қалды. Ол 1931 жылы таратылды. Экономиканың жеке секторынан сауда мен
өнеркәсіп салаларының ығысуына байланысты өзара несие қоғамы да өз қызметін
тоқтатады. Басқа да несие органдарының міндеті мемлекеттік салалық
банктерге ауысады. Олар 1922-1925 жылдар аралығында құрылған Өнеркәсіп
банкісі Цекомбанк, Всекобанк, Орталық ауылшаруашылық банкісі және
басқалары.
КСРО-да жүргізілген несие реформасының нәтижесінде 1930-1932 жылдары
салалық банктер жаңа принциппен ұйымдастырылады. Капитал салымдарын
қаржыландыру және несиелеу бойынша 4 арнайы банк құралады.
Өнеркәсіптерді және электр шаруашылығын ұзақ мерзімге несиелейтін
банктен қайта құрылған өнеркәсіптердің және электр шаруашылығының
капиталдық құрылысын қаржыландыратын банк (өнеркәсіп). Ол 1959 жылы КСРО
Құрылыс банкісі боп қайта ұйымдастырылады.
Социалистік егіншілікті қаржыландыратын банк (КСРО Ауылшаруашылық
банкісі). Ол көптеген несие серіктестіктерінің және республикалық
ауылшаруашылық банктерінің орнына құрылды (1959 жылы жабылып, оның қызмет
ету аясы КСРО Құрылыс банкісі мен Мемлекеттік банкісіне ауыстырылады).
Кооперациялардың капиталдық құрылысын қаржыландыратын банк
(Всекобанк). Ол Бүкіл ресейлік кооперативтік банкісінің негізінде құрылды
(Всекобанк 1936 жылы таратылып, оның активтері мен пассивтері 1959 жылы
жабылып қалған КСРО Сауда банкісіне берілді).
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыратын банк (Цекомбанк),
1959 жылы жабылып, оның қызметі КСРО Мемлекетік банкісі мен Құрылыс
банкісіне беріледі.
Осы салалық банктердің барлығы салаларды ұзақ мерзімге несиелеумен
және қаржыландырумен айналысты, ал КСРО-ның Мемлекеттік банкісіне
ауылшаруашылығының барлық саласына арналған қысқа мерзімді несиелер
шоғырландырылды. Барлық несие жүйесінің орталық әрі жетекші буыны ретінде
КСРО Мемлекеттік банкісінің ролі осе түсті. Барлық кәсіпорындар мен
ұйымдардың есеп айырысуға арналған және ағымдағы шоттары КСРО Мемлекеттік
банкісіне шоғырланды.
Барлық одақтас республикаларда, оның ішінде Қазақстанда барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Бұл арада банк ісін
орталықтандырудың принципі қатаң сақталды, банк мекемелері жоғары банк
органдарына бағынды, қандай да ір жергілікті мәні бар ереженің енгізілуіне
үзілді-кесілді тыйым салынды.
Сондай-ақ іс-тәжірибеде ақша айналымын тек бір ғана банкте
шоғырландыру принципі жүзеге асырылды, яғни әрбір кәсіпорын, ұйым немесе
мекеме есеп айырысу немесе ағымдағы шотын тек бір ғана банкке аша алады.
Олар өз ұаражатын осы банкте сақтады, несие және қолма-қол ақшаны осы
банктен алды және осы банк арқылы ақшасыз есеп айырысты.
КСРО-да банк реформасы 1987-1988жылдары жүргізілді. Осы реформасының
нәтижесінде КСРО Мемлекеттік банкісінің және КСРО Құрылыс банкісінің
негізінде Өнеркәсіп құрылыс банкісі (Промстройбанк), Аграрлық өнеркәсіп
банкісі (Агропромбанк) және әлеуметтік тұрғын үй банкісі (Жилсоцбанк)
құрылды. КСРО Мемлекеттік банкісінің құрамына кіретін жинақ касса жүйесінің
негізінде Жинақ ақша банкісі құрылды, ал сыртқы сауда банкісінің негізінде
Сыртқы экономика банкісі құрылды, осы тұста КСРО Мемлекеттік банкісі
кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық тұғыдан және несие есеп айырысу секілді
қызмет көрсетуін тоқтатты. Ол елдің Орталық банкісі болып жарияланды.
Мамандандырылған банктердің құрылымы аймақтық-әкімшілік принципі
бойынша құрылды. Одақтас республикаларда республикалық банктер, ал облыстар
мен өлкелерде банк басқармалары ұйымдастырылды. Аудан орталықтарында немесе
қалаларда банктердің өз мекемесі болады. Олар бастапқыда мынадай принцип
бойынша құрылған болатын: мамандандырылған банктердің клиенттері бар
аудандарда ғана, олардың (мамандандырылған банктердің) мекемелері (әр аудан
бір мекемеден) болды. Тек КСРО Жинақ банкісінің ғана мекемелері әрбір
ауданда, ұжымшармен кеңшарда ашылды. Мамандандырылған банктердің (Жинақ
банкісінен басқасы) төменгі буындары мамандандырылғанына қарамастан
өздерінің клиенттері бар аудандарда қызмет көрсетті. Банктердің мамандану
мәні тек басқару деңгейінде ғана көрінгендігі болмаса, олардығ төменгі
мекемелерінің әмбебап несие мекемесінен ешқандай айырмашылығы болған жоқ.
Олар ауданның барлық клиенттеріне, яғни кәсіпорындарға барлық салаға қызмет
көрсетуіне тура келді.
Банктердің санына қарай олардың 4 жоспары болды. Аталмыш банктердің
салалық өзгешіліктері өз клиенттерінің әмбебаптығына қайшы келгендіктен, ең
алдымен несие ресурстарына байланысты көптеген проблемалар туындады. Бұл
проблемалар бір банктен екіншісіне өзара аймақ аралық есеп айырысу жүйесі
арқылы құйылатын қаражатқа бақылау болмағандықтан одан әрі тереңдеді. Әрбір
банк өзінің ресурстарының шегінде жұмыс істеуі үшін КСРО Мемлекеттік
банкісінде ашылған корреспонденттік шот бойынша аймақаралық есеп айырысуға
көшуі қажет болды. Мемлекеттен, банктен бөлінген бөлінген коммерциялық
банктер әдетте мамандандырылған банк ретінде жұмыс істеді, нақты салаларда
(өнеркәсіп, құрылыс, ауылшаруашылығы, сыртқы сауда) әрбір банктің өз
монополиясы болды. Олар кәсіпорындарын көбінесе олардың (кәсіпорындардың)
қабілетін мүмкіндігің және т.б. ескермей өте төменгі пайызбенқаржыландыры
және несиелендірді. Бұл банктің активтері залалға ұшыраған мемлекеттік
кәсіпорындардың мерзімі өтіп кеткен сапасыз ссудаларына ие болды.
Тұтастай алғанда банктерді мамандандыру туралы идея банк жүйесінің
жүмысын тығырыққа тіреді, ал монополиялаудан арылмады, несие түбегейлі
өзгеріс енгізе алмады, керісінше, үлкен кедергі келтіріп, елеулі шығынды
қажет ететін көп буынды болуымен сипатталады. КСРО Мемлекеттік банкісінің
ролі де көп төмендеп кетті, ол мамандандырылған банктердің жұмысына елеулі
ықпалын тигізе алмады.
Бұл жағдайдан шығудың бірден бір дұрыс жолы мыналар болды: банк
реформасын жүргізу, банк жүйесін батыс үлгісіндегі екі деңгейлі ұйымға
көшіру.
Банк құрылымын қайта құру үшін Мемлекеттік банктің монополиясын банк
деполарына тарту қажет болды. 1988 жылға дейін Орталық, коммерциялық және
инвестициялық банктердің қызметтерін орындайтын КСРО Мемлекеттік банкісінің
әмбебап мекемесінен еш айырмашылығы болмады десек артық айтпаймын.
Қазақстандағы КСРО Құрылыс банкісінің республикалық кеңсесі қаладағы,
өнеркәсіптегі, көліктегі және шаруашылықтың басқа салаларындағы
инвестицияларға қызмет көрсетті. Акционерлік негізде жұмыс істейтін КСРО
Сыртқы сауда банкісі валютадағы және валютамен операцияларды жүзеге
асырады..
КСРО-ның банк жүйесінде, оның ішінде Қазақстанда 70 жыл бойы қатаң
орталықтандыру мен шоғырландыру саясаты үстемдік етті, несие-банктік ықпал
ету әдістерінде әкімшілік және ұсақ реттелмелеу, сондай-ақ шаруашылық
органдарының қызметінде де осындай жағымсыз жағдайлар басым болды.
Ақша-несие қатынасының қалыптасқан іс-тәжірибесі нарық қатынасы
тудырған шарттармен сәйкес келмейді.
Социалистік жүйе ғасырлар бойы қалыптасқан қаржы нарығының
институттарыаспаптарын жойды. Утопиялық әрі идеялогиялық тұжырымдарының
негізінде КСРО Мемлекттік банк түрінде орасан үлкен дара банк (монобанк)
пирамидасы тұрғызылды. Ол барлық несие жүйесін өз уысынан шығармады, шынайы
бәсекелестікті, тәуелділіктің бүкіл элементтерін жойды.
1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан Республикасы егемендікке қол
жеткізгеннен кейін бірден нарықтық экономиканың талаптарына бірден жауап
бере алатын өзінің банк жүйесін құруға кірісті. 1991 жылдың қаңтар айында
“Қазақ ССР-інің банктері мен банк қызметі туралы” заң қабылданды. Мәні
бойынша бұл заң елдегі банк реформасының бастамасы болды.
Республикалық Мемлекеттік банк Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісі
болып қайта құрылды. Облыстарда ҚР Ұлттық банктің бөлімшелері ашылды.
Республикалық Өнеркәсіп құрылыс банкісі – акционерлік-коммерциялық банк
болып табылатын Алембанкке, Республика Жинақ банкісі – акционерлік-
коммерциялық банк болып табылатын Тұранбанкке, Аграрлық өнеркәсіп банкісі -
акционерлік-коммерциялық банк болып табылатын Қазақстан Республикасы
Аграрлық өнеркәсіп банкісіне, Сыртқы сауда банкісі - акционерлік-
коммерциялық банк болып табылатын Алембанкке, Республика Жинақ банкісі –
акционерлік-коммерциялық банк болып табылатын Қазақстан Республикасы Жинақ
банкісіне айналды. 1933 жылы бұл банктер акционерлік банктер болып қайта
құрылды, Ал Жинақ банкісі Қазақстан Республикасының Халық банкісі атауына
ие болды.
1989 жылдан бастап алғаш рет коммерциялық, аралас, кооперативтік, жеке
меншік банктері пайда болды. Осы жылдары коммерциялық банктер –
Интеринвестбанк, КРАМДС банк және т.б. ашылды.
Елімізде қабылданған банкілік заңдылықтарға сәйкес ҚР-дағы банк жүйесі
екі деңгейден тұрады.
ҚР Ұлттық банкі – мемлекеттік Орталық банк ретінде бірінші деңгейді
білдіреді.
Өзге банктердің барлығы (Мемлекеттік даму банкісінен басқасы) екінші
деңгейді сипаттайды, сондықтан да оларды іс-жүзінде екінші деңгейдегі
банктер деп атайды.
Енді тоқсан сөздің тобықтай түйінін айтатын болсақ, бүгінгі таңдағы
Қазақстанда қызмет ететін банктік жүйенің не бары он жеті жылдық тарихы
бар. Бұл жүйенің қалыптасуына КСРО-ның ыдырауының нәтижесінде еліміздің өз
тәуелсіздігін алуының себеп болғандығын айта кету керек. Содн банк жүзінде
түбегейлі реформалау жалғасуда. Ондағы мақсат – отандық банктеріміздің
қызметін халықаралық стандартқа өткіз болып отырғандығы да жасырын емес.
Бұл талаптарға жауап бермейтін банктер басқа банктерге қосылу немесе банк
операциясының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар болып құрылуы
қажеті ұсынылады.
1.3 Шетелдердің банктік жүйесінің дамуы, ерекшеліктері
АҚШ банктік жүйесі 1776 жылы өзінің тәуелсіздігін жариялаған күннен
бастап пайда болды. АҚШ-та алғашқы банк 1791 жылы құрылған. Ол Конгрестен
ақшаны эмиссиялау құқығын ала отырып, коммерциялық банктердің бірқатар
қызметтерін қатар атқарған.
“Орталық банктің құрылуы туралы” 1913 жылы қабылданған заңға сәйкес,
осы уақытқа дейін жұмыс жасап отырған үш деңгейлі Басқарушылар кеңесінен,
Федералды резервтік жүйеге мүше банктерден тұратын Федералды резервтік
жүйенің (ФРЖ) негізі қаланды.
АҚШ-тың ФРЖ-сы басқару және ұйымдастыру қағидаларына қарай басқа
дамыған елдердің орталық банктерінен ерекшеленеді. ФРЖ 12 Федералдық
резервтік банктерден және ФРЖ-ға мүше жеке коммерциялық банктерден тұрады.
ФРЖ-ның құқықтық мәртебесі өзгеше, федералдық резервтік банктер
үкіметі және Қаржы Министрімен тығыз байланысты болғанымен, ол заңды түрде
мемлекеттік институт болып табылмайды. ФРЖ-ның жарғысына сәйкес, оның
капиталы ФРЖ-ға мүше жеке меншік коммерциялық банктердің қосқан жарнасынан
құралады. ФРЖ-ның құрылуы туралы заңда оның мемлекеттік басқару жүйесі
тұрғысындағы тәуелсіздік қағидалары қарастырылады. Бұл қағидалар ФРЖ-ның
ұйымдастырылу және қызмет ету ерекшеліктерін анықтайтын кейбір
заңдылықтарда да көрініс тапқан.
ФРЖ-ның Басқару кеңесі – бұл банктік жүйені басқаратын ең жоғары орган
болып табылады. Оның құрамына АҚШ-тың Президентімен ұзақ уақытқа (14 жылға)
тағайындалатын (Сенаттың келісімінен соң) 7 негізгі мүше кіреді. Олар
Президенттің рұқсатынсыз қызметтен босай алмайды.
Басқару кеңесі Сенатқа емес, ең жоғарғы заң шығарушы орган –
Конгрестің алдында есеп береді. Басқару Кеңесінің мүшелері мемлекеттік
ұйымдардың, резервтік банктердің және ірі өнеркәсіптік, ауылшаруашылық,
сауда банктік монополиялардың өкілдерінен сайланады.
ФРЖ-ның құрылымы оның функционалдық кешенін құрайтын 5 буынға
бөлінеді. ФРЖ-ның басқару кеңесі, ашық нарықта операциялар жүргізетін
федерал капилы, Федералдық Кеңес беру Кеңесі, 12 федералдық резервтік
банктер, ФРЖ-ға мүше 6000 коммерциялық банктер, Басқару кеңесі федералдық
резервтік банктердің қызметін бақылауға ФРЖ-ның саясатының басты бағыттары
бойынша шешім қабылдауға өкілетті мемлекеттік құрылым ретінде құрылған.
ФРЖ-ның басқару кеңесінің басты қызметі – ақша-несие саясатын
дайындау. Бұдан басқа әр түрлі банктік институттар мен федералды резервтік
банктерге қатысты қадағалау және реттеу қызметтерін де жүзеге асырады.
Басқару кеңесі елдің төлем жүйесінің үздіксіз қызмет етуін қамтамасыз
етеді, сол сияқты тұтыну несиесі аумағындағы қызметтерді реттеуге
бағытталған (жеке несиелеу туралы, тек несиелік мүмкіндік туралы және
тұрғын үй ипотекалары бойынша ашық ақпараттар туралы) федералдық заңдардың
орындалуын қатаң бақылап отырды. ФРЖ-ның Басқару кеңесі федералдық
резервтік банктердің қызметін бақылаумен қатар, резервтік банктер мен ФРЖ-
ға мүше басқа да резервтік округтерде, сол сияқты шет елдерде филиалын
құруы туралы шешім қабылдайды және жылына бір рет резервтік банктердің
қызметіне ревизия жүргізеді.
ФРЖ-ның Басқару кеңесі ФРЖ-ның ақша-несие саясаты аясында кеңес
өкілеттіліктерге ие болып келеді:
• федералды резервтік банктердің бюджетін бекітеді;
• барлық 12 федералды резервтік банктердің есепке алу мөлшерін
бекітеді және қайта қарайды;
• ФРЖ-ның ашық нарықтағы операциялары жөніндегі комирқылы ФРЖ-ның
бағалы қағаздармен жасалатын операцияладыға саясатын анықтайды;
• бағалы қағаздарға жасалатын операцияларға қатысты барлық талаптарды
реттейді;
ФРЖ-ның операцияларын 12 федералды резервтік банктер жүзеге асырады.
Бұл банктер және олардың 25 бөлімшесі ірі қалаларда орналасқан. АҚШ
аумақтарында ФРЖ-ның құрылуы туралы заңға сәйкес 12 федералды резервтік
окруке бөлінген. Федералды резервтік банктер орталық банктің банкноталарды
эмиссиялау және басқа да қызметін жүзеге асырады.
Әр резервтік банк 9 директордан (6 директор ФРЖ-ға мүше банктердің
өкілдері, ал 3 директор – ФРЖ-ның Басқару Кеңесінен) тұратын Кеңес
басқарады. Директорлар 3 топқа бөлінеді: А класы, В класы және С класы. А
және В класының директорлары ФРЖ-ға мүше банктерден сайланады, екі кластың
да бір-бір директоры ұсақ банктерден, біреуі – орташа, біреуі ірі
банктерден сайланады. С класының директорларын ФРЖ-ның Басқару кеңесі
тағайындайды.
Федералды резервтік банктердің 9 директорының әрқайсысы 3 жыл
мерзімге сайланады, сөйтіп әр кластағы директорлардың біреуі жыл сайын
ауыстырылып отырады. Әр резервтік банкті директорлар Кеңесі сайлайтын және
ФРЖ-ның Басқару кеңесі бекітетін президент және вице-президент басқарады.
Федералды резервтік банктер мынадай қызметтерді атқарады:
• чектер бойынша қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды (чектердің
клирингін) жүзеге асырады;
• айналысқажаңа банкноттарды шығарады және тозған ақша белгілерін
алып тастап отырады;
• несиелік мекемелердің қосылу мүмкіндіктерін бағалайды;
• резервтік округтер төңірегінде банктерге несиелік несиелер береді;
• ФРЖ мен бизнесмендер арасындағы байланысты жүзеге асырады;
• штаттағы банктерді тексереді, округтегі шаруашылық қызметтерінің
жағдайлары туралы ақпараттар жинайды;
• ақша-несие саясаты туралы мәселелер бойынша зерттеу жұмыстарын
жүргізеді және аналитикалық журналдар мен бюллетендер шығарады.
Федералды резервтік банктер ақша-несие саясатын дайындауға
қатысады.
Федералды резервтік жүйеге мүше банктердің жалпы саны 6000-ға жуық
жеке коммерциялық банктер, ал қалғандары штаттағы банктерден құралады.
Ұлттық банктер федералдық аудандардың (округ) шегінде қызмет етеді
және олардың қызметтерін қадағалауды штаттағы билік ұйымдарын жүзеге
асырады.
“ФРЖ-ның құру туралы” заңға сәйкес барлық ұлттық банктер ФРЖ-ның
мүшесі болуға тиіс. Штаттардың банктері ФРЖ-ға мүшелікке ену талаптарына
сай келген жағдайларда ғана оның құрамына кіре алады, яғни ол ФРЖ-ның
мүшелері санының 15% мөлшерін құрайды және шығу барысында алдын ала 6 ай
бұрын хабардар етеді. ФРЖ-ға мүше банктер өз резервтерін нақты ашады немесе
өз округтеріндегі федералды резервтердің банкке депозиттер формасында
ұстауға міндетті. Сол сияқты олардың паритеттері бойынша барлық толық құнды
чектерді сатып алуға да және ФРЖ-ның клирингьік операцияларына қатысуға
міндетті.
ФРЖ-ға мүше болудың басты бір артықшылығы – ол банктің федералды
резервтік банктің клиенті болумен қатар оның қызметтерін пайдалану
мүмкіндігі болады. Егер де жеке банктен алатын несиелердің мөлшері сол
банктің ресурсының көлемімен шектелетін болса, ал ФРЖ-ға мүше банктер
федералды резервтік банкке несие жайлы сұраныс жасағанда, ондай шектеуге
кез болмайды, себебі ФРЖ-ның барлық қаржылық ресурстарын пайдалану
мүмкіндігі бар. Жеке банктер ФРЖ-ның мүшесі болып табылмайды, бірақ та олар
ФРЖ-ға мүше банктермен іскерлік қарым-қатынаста болған жағдайларда ФРЖ-ның
несие, чек айналысы, клиринг және т.б. қызметтерін жанама түрде
пайдаланады.
“Аутсайдерлер” банктері мен ФРЖ-ның арасындағы мұндай байланыстардың
болуы, ФРЖ-ға клирингтік операцияларды жүргізуге құқылы арнайы “клирингтік
банктерді” құруға мүмкіндік береді. Сонымен ФРЖ-ның ұйымдастырылу және
функционалдық жағынан, ФРЖ орталықтандыру элементерін ескере отырып,
жергілікті жерлерде өзінік дербестікті сақтайды.
Ал Германияның бүгінгі банк жүйесінің құылымы бірден қалыптасқан жоқ.
1875 жылы наурыз айында Прусск банкісінің негізінде Райхсбанк құрылып, оған
райхканслер, банк президенті және банк басқармасы жетекшілік жасаған. 1924
жылы қабылданған заңға сәйкес, Райхсбанк үкіметтен бөлініп шықты.
1939 жылы қабылданған “Райхсбанк туралы” арнайы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I Банк жүйесі дамуының теориялық негіздері
1.1 Банк жүйесінің мәні, деңгейлері және қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .11
1.3 Банктік жүйенің шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
II БТА Банкі АҚ-ның негізінде қазіргі кезеңдегі ҚР банк жүйесін талдау
2.1 БТА Банкі АҚ-ның қаржылық жағдайы мен ұйымдық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 БТА Банкі АҚ-ның активті және пассивті операцияларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
III ҚР- банктік жүйені жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..29
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі – Қазақстан банк жүйесінің қалыптасуы мен
дамуын анықтау.
Курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының банк жүйесінің
қалыптасуы мен дамуы ролін жүйелі түрде зерттеп, оларды дұрыс ұйымдастыру
және банк жүйесін нақтылы талдау, банк жүйесінің қызметтерін жетілдіру
мәселелерін анықтап, оларды әрі қарай дамыту мәселелері.
Курстық жұмыстың міндеттері – банк жүйесінің теориялық дамуының
негіздерін зерттеу, Қазақстан Республикасында банктік жүйенің дамуын
талдау, банктік жүйесінің даму перспективаларын анықтау.
Курстық жұмыстың пәні – ол Қазақстан Республикасының банк жүйесінің
құрылымы мен дамуы болып табылады.
Курстық жұмыстың объектісі – банк жүйесі болып табылады.
Қазақстан Республикасының экономикасы, соның ішінде банк жүйесінің
қалыптасуы мен дамуы, жоғарғы дәрежеде даму үстінде. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы №2444 заңының 3-бабында Қазақстан
Республикасының банк жүйесі туралы былай деп жазылған:
а) Қазақстан Республикасының екі деңгейлі банк жүйесі бар;
б) Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкі болып табылады және ол банк
жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейіне жатады;
с) Қазақстан Республикасының заң актісімен белгіленген ерекше құқықтық
мәртебесі бар Қазақстан Даму Банкін қоспағанда өзге банктердің бәрі банк
жүйесінің төменгі (екінші) деңгейіне жатады;
д) мемлекетаралық банк – халықаралық шарт (келісім) негізінде
құрылып, жұмыс істеп тұрған, құрылтайшылары Қазақстан Республикасының
Үкіметі (немесе ол уәкілдік берген мемлекеттік орган) мен сол шартқа
(келісімге) қол қойған мемлекеттердің үкіметтері болып табылатын банк.
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет ретінде дамуы, оның
экономикалық қауіпсіздігі, мемлекеттік басқару органдарының мемлекеттік
кәсіпорындар мен мекемелердің үзбей және тиімді жұмыс істеуі елдің
стратегиялық маңызы бар банк жүйесінің жай-күйі мен тұрақтылығына әрі
орнықтылығын қамтамасыз ету мәселелеріне тікелей байланысты болады.
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің құрылуы өзіне тән біртұтастық және
құрылымдық ерекшеліктерге байланысты болады. Осында иерархиялық,
біртұтастық және құрылымдық сипаты мен мәні банк жүйесінің тиісінше
қалыптасуына септігін тигізді. Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы
банк жүйесі өз ауқымындағы мемлекеттік банктік менеджмент мән-жайларымен
ғана емес, сонымен бірге өзіндік (кооперативтік) басқаруға және
ұйымдастыруға қабілеттілігімен ерекшеленеді. Бүгінде нарықтық талаптарға
және халықаралық банктік стандарт ережелеріне сай жетілдірілген Қазақстан
Республикасының банк жүйесіндегі барлық банктер бірыңғай кредиттік-қаржылық
механизм ауқымында өзара іс-әрекеттері мен өздеріне тиесілі кәсіби
қызметін, экономикалық-қаржылық банктік операцияларын жүзеге асыруда.
Кеңес үкіметі кезінде Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ,
себебі республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің
филиалдары мен бөлімдері қызмет етті. Осыған байланысты банк жүйесінің
тарихы КСРО революцияға дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып келеді.
Біздің елдің банк жүйесі екі деңгейден тұрады:
a) Бірінші деңгейі егемен Қазақстанның орталық банкі болып табылатын
Қазақстанның Ұлттық банкы тұрады.
b) Екінші деңгейлі банктер: мемлекетаралық банктер, резидент банктері,
резидент емес банктер, шетелдік қатысуы бар Қазақстан Республикасы
резидент банкі – аралас капиталы бар банктер құрайды.
Қазақстан Республикасының осындай нарықтық үлгідегі банк жүйесінің
құрылуы және оның нормативтік құқықтық негіздерінің айтарлықтай қалыптасуы
елімізде үзбей жүргізіліп жатқан экономикалық және құқықтық реформаның
жемісті нәтижесіне жатады.
Барлық салалық банктер саланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді
несиелендірумен айналысады. Одақтас республиканың барлығында, соның ішінде
Қазақстанда барлық банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылады.
Бұның өзінде банк ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғарғы билік
органдарына бағынуы қандай да бір жергілікті ережелерінің бекітілуіне жол
бермеу сақталады.
Соңғы 10-15 жылда банктің қызметінде операциялардың жаңа түрлері белең
ала бастады. Олар: лизинг, факторинг, қаржылық тұрақты операциялар.
Курстық жұмысты жазу барысында, қарастырылған Ақсейіт Ғ. мақаласының,
Сейітқасымов Ғ.С. және Мақыш С.Б. кітаптардың, “Қазақстан Республикасындағы
Ұлттық банк туралы” және “Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік
қызмет туралы” ҚР заңдарының негізінде осы тақырыпты көптеген әдебиеттерде
кең және жан-жақты баяндалатынын айтуға болады.
1. БАНК ЖҮЙЕСІ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банк жүйесінің мәні, деңгейлері және қызметі
Банк жүйесі несие жүйесінің негізгі буыны, нарықтық экономиканың
маңызды құрамдық бөлігі болып табылады. Ол несие және қаржы операцияларының
негізгі массасын шоғырландырады.
Кез келген жүйе барлық қажетті элементтер мен қажетті пропорцияларды
қамтуы керек, онда олар өзара әрекеттесіп, бір-бірін толықтыруы қажет,
әдеттегіше, бір жүйе өзінен де ауқымды басқа жүйеге енеді.
Банк жүйесіне бұл принциптердің де тікелей қатысы бар. Мәселен, кез
келген елдің банк жүйесінде оның негізгі элементтері кездеседі: әр түрлі
тұрпаттағы банктер, банктік емес мекемелер, банктік инфрақұрылым,
банктердің бірлестігі және т.б.
Бұл элементтер бір-бірімен өзара әрекеттеседі, бір-бірін органикалық
тұрғыдан толықтырады және белгілі бір тұтастықты құрайды.
Банк жүйесі құрамдық бөлік ретінде үлкен жүйе – елдің несие жүйесіне
кіреді, ал несие жүйесі елдің экономикалық жүйесіне кіреді. Сол себепті де
банктің қызметі мен дамуын қоғамның ұдайы өндірістік процесімен тығыз
байланыстырып қарау қажет. Банктер мен банк жүйесі өзінің нақты қызметінде
бюджеттік-салықтық және басқа да жүйелерімен өзара тығыз әрекеттесіп,
экономикалық өмірді басқару мен реттеудің жалпы тетігімен шектеліп
сабақтасады.
Қазақстан Республикасы Банктер мен банк қызметі туралы заңында (3-
бап) былайша жазылған:
1. Қазақстан Республикасы (ҚР) екі деңгейлі банк жүйесіне тән.
2. Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкісі болып табылады әрі банктің
жоғары (бірінші) деңгейін білдіреді.
3. ҚР Заң актілерімен анықталған айрықша құқықтық мәртебесі (статусы)
бар Қазақстан даму банкісін қоспағанда барлық басқа банктер банк
жүйесінің төменгі (екінші) деңгейін білдіреді.
4. Шетелдік қатысушылар банкісі – екінші деңгейлі банк, меншігінде
және басқаруында акцианың үштен бір бөлігіне ие:
a) ҚР бейрезиденттері;
b) заңды тұлғалар – ҚР резиденттері;
c) ҚР бейрезиденттерінің меншігінде және басқаруында 50 %-дан
астам акциасына ие (оқушылардың салым ақшасы);
d) ҚР резиденттері ҚР бейрезиденттерінің (сенімді тұлғалардың)
қаражатына.
5. Мемлекетаралық банк – халықаралық келісімшарттың негізінде құрылған
әрі әрекет ететін банк.
Банк жүйесіне, сонымен бірге банк операцияларының жекелеген түрлерін
жүзеге асыратын банктік емес жеке мекемелер де, сондай-ақ банк
инфрақұрылымын қалыптастыратын әрі несие институттарының өмірлік әрекетін
қамтамасыз ететін кейбір қосымша мемкемелер де кіреді.
Қазақстан банк жүйесінің құрылымы 1-кестеде көрсетілген.
1-кесте.
2010 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің құрылымы.
Көрсеткіштері Саны
Ұлттық банк 1
Оның аумақтық органдары 16
Екінші деңгейдегі банктердің саны, оның ішінде 38
жарғылық капиталда мемлекеттің 100% қатысуы бар банктер 1
Екінші деңгейлі банктердің филиалдары 359
Екінші деңгейдегі банктердің қосымша үй-жайларының саны 1875
Екінші деңгейдегі банктердің шетелдердегі өкілдіктерінің саны 17
Қазақстан Республикасындағы резидент емес банктер 29
өкілдіктерінің саны
Жеке тұлғалардың салымдарына (депозиттеріне) міндетті ұжымдық 34
кепілдік беру (сақтандыру) жүйесіндегі қатысушы банктердің
саны
Кастодиан қызметін жүзеге асыруға лицензиясы бар банктердің 10
саны
Орталықтандырылған жүйеге қарама-қарсы нарықтық банк жүйесі банктерге
мемлекеттік монополияның болмауымен сипатталады. Нарықтық шаруашылықта
орталықсыздандырылған басқару жүйесімен көптеген банк түрлері жұмыс
істейді. Олар эмиссиялық және несиелік қызметтерді өзара бөлісіп алған.
Коммерциялық банктер мемлекеттің міндеттемелері бойынша жауап бермейді, сол
сияқты мемлекет коммерциялық банктердің міндеттемелері бойынша жауап
бермейді.
Өтпелі кезеңнің банк жүйесіне Шығыс Еуропаның және посткеңестік
мемлекеттердің, оның ішінде Қазақстанның осы заманғы банк жүйелерін
жатқызуға болады. Оны нарықтық жүйеге де жатқызуға болады, алайда, ол
алдындағы банк жүйесінің меңдік дағынан әлі арылып біткен жоқ, әлі де
өтпелі кезең, даму жағдайында тұр. Бұл жүйені дамушы банк жүйесіне, дамыған
тұрақты жүйедегі өнеркәсібі өркендеген елдердің банк жүйесіне де жатқызуға
болады. Оның біріншісінде банк қызметінің нормативтік және заңдық базасы
әрдайым өзгеріп отырады, банктердің саны, банк жүйесінің құрылымы әрдайым
өзгереді. Мәселен, Қазақстанның да, Ресейдің де банк заңдары соңғы 10-15
жылда кем дегенде 2 мәрте түбегейлі өзгерді, оларға ұдайы толықтырулар мен
өзгерістер енгізілді.
Банктердің саны он және одан да көп есеге кемісе, кейде жаңа банктер,
банктік емес мекемелер пайда болады,енді бірде олар банкротқа ұшырайды
немесе бір-бірімен қосылады, немесе банктен банктік емес мекемеге айналады.
Бір сөзбен тұжырымдап айтқанда өтпелі кезеңнің әлі тұрақтанбаған банк
жүйесі даму сатысында тұр.
Орталық банктің қызметтері мен операциялары
Еліміздегі барлық несие жүйесін ретеуші ұйым ролін атқара отырып,
Орталық банк экономикамызда басты орын алады.
Орталық банк еліміздің эмиссиялық және резервтік орталығы ретінде ақша-
несие және валюта саясатын анықтайды. Оның қызметінің басты мақсаты пайда
табу емес, тек ақша-несие саясатын жүргізуге және еліміздің банк жүйесіне
жетекшілік етуге бағытталады.
Ұлттық банк – бұл бұрынғы қарапайым клиенттерге қызмет көрсетумен
айналысқан, қарапайым мемлекеттік банктен орталық, эмиссиялық банкке
ауысқан, банктердің банкісі болып табылады. Іс жүзінде Ұлттық банкте барлық
кассалық резервтердің шоғырлануы және олардың шаруашылық аймағына түсуі
Ұлттық банктер мекемелерінің коммерциялық банктер кассасын толтыру арқылы
жүзеге асырады. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысуларды Ұлттық банк
мекемелері арқылы жүргізе отырып, қажет жағдайларда Ұлттық банктен несие
алады.
Ұлттық банк – ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса меншікті алтын
валюта резервтерден, басқа да материалдық бағалықтардан тұратын мүліктерге
ие болып табылатын заңды тұлға.
Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне
экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасы жатады, оның
динамикасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі компоненттерінің
өзгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму сатысында ақша несиелік сипат алады,
яғни ақша массасы негізінен банктердің несие-депозиттік қызметіне
байланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының
құрылымының және көлемінің екінші деңгейлі банктердің операцияларын басқару
арқылы реттейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы Заңы бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және
республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады.
Тәжірибе жүзінде кассалық резервтердің барлығы Ұлттық банкке
шоғырланады және олардың шаруашылық айналымға түсуі Ұлттық банкінің
мекемелері арқылы коммерциялық банктердің кассаларын толтыру негізінде
жүреді. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысу айналысы Ұлттық банкіде
және оның мекемелерінде шоғырланады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің негізгі міндеті – Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз
ету болып табылады.
Қазақстан Ұлттық банкі жоғарыдан басқарылатын жүйедегі біртұтас
орталықтандырылған құрылымды білдіреді. Ұлттық банктің басқару органына:
Басқармалар және директорлар кеңесі (Директорат) жатады.
Ұлттық банктің басқармасы 9 адамнан тұрады. Ұлттық банктің басқармасының
құрамына:
➢ ҚҰБ төрағасы және 5 лауазымды тұлғалар;
➢ ҚР Президентінен бір өкіл;
➢ ҚР Үкіметінен екі өкіл кіреді.
Ұлттық банктің оперативтік басқару органын Директорлар кеңесі болып
табылады. Директорлар кеңесі құрамына:
➢ Ұлттық банк төрағасы;
➢ Ұлттық банк төрағасының орынбасарлары;
➢ құрылымдық бөлімшелердің жетекшілері кіреді.
Ұлттық банк тек қана ҚР Президентінің алдына есеп береді. Есеп беру
мыналарды білдіреді:
➢ Парламенттің келісімімен ҚР Президенті ҚҰБ-нің төрағасын 6
жылғасайлайды және қызметінен босатады;
➢ ҚҰБ төрағасының орынбасарын да ҚҰБ төрағасының ұсынуымен ҚР
Президенті 6 жылға сайлайды және қызметінен босатады;
➢ ҚҰБ-нің жылдық есебін ҚР Президенті бекітеді;
➢ Ұлттықт валютаның – теңгенің айшығының тұжырымын ҚР Президенті
бекітеді;
➢ ҚҰБ-нің ҚР Президентінің сұрауы бойынша өзінің қызметтеріне
байланысты ақпаратты беріп отырады.
Ұлттық банк өзінің негізгі қызметтерін жергілікті жерлердегі облыстық
басқармасы Алматы қалалық филиалы арқылы атқарылады. Бұл филиал Ұлттық банк
атынан жұмыс істейді. ҚҰБ филиалдары мен өкілеттіліктері өз қызметтерін ҚҰБ
бекіткен өкілеттігі шегінде ғана жүзеге асырады.
Ұлтық банктің функционалдық құрылымына департаменттерінен басқа да
бөлімшелерден тұратын орталық аппараты, филиалдары, өкілеттіліктері мен
ұйымдары кіреді.
Ұлттық банктің орталық аппаратында мынадай департаменттер мен дербес
басқармалары бар:
➢ зерттеу және статистика департаменті;
➢ шетел операциялары департаменті;
➢ ішкі операциялар департаменті;
➢ монетарлық операциялар басқармасы;
➢ сыртқы байланыстар бөлімі;
➢ заң қызметі департаменті;
➢ әкімшілік департаменті;
➢ қолма-қол ақшалармен жөніндегі басқарма;
➢ инженерлік қауіпсіздік жүйесін пайдалану бөлімі;
➢ бухгалтерлік есеп бөлімі;
➢ есептеу жұмыс орталықтарының департаменті;
➢ операциондық департаменті;
➢ төлем жүйесі басқармасы;
➢ қаржылық қадағалау департаменті;
➢ бақылау дәне аудит департаменті;
➢ персоналдармен жұмыс жасау басқармасы;
➢ халықаралық қаржы ұйымдарының жобаларын іске асыру бөлімі.
Ұлттық банк мынадай негізгі қызметтерді атқарады:
➢ айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу жолымен Республикада
мемлекеттік ақша-несие саясатын жүргізеді және монеталардың
монополиялық элементі болып табылады, бағалы қағаздарды эмиссиялайды;
➢ ҚР үкіметінің мемлекеттік қағаздарына қызмет көрсетуге қатынасады;
➢ Қазақстан аумағында банктердің, еншілес банктердің ашылуына және
филиалдары мен өкілеттіліктің ашылуына, сол сияқты банктік
операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыруға рұқсат қағазын
береді;
➢ белгіленген тәртіпте банктердің бағалы қағаздарының эмиссиялау
проспектісіне мемлекеттік бағалы қағаздардың эмиссиялау проспектісіне
мемлекеттік тіркеуге дейін және пруденциалдық нормативтер белгіледі;
➢ ҚР-да несиелер бойынша сыйақы (мүдделендіру) пйыз мөлшерлемесін
реттеуді жүзеге асырады.
Орталық банк еліміздің эмиссиялық және резервтік орталығы ретінде ақша-
несие саясатын анықтайды. Оның қызметінің басты мақсаты пайда табу емес,
тек ақша-несие саясатын жүргізуге және еліміздің банк жүйесіне жетекшілік
етеді.
Коммерциялық банктердің қызметтерін ұйымдастырудың негіздері
Қазіргі коммерциялық банктер – бұл тікелей кәсіпорындарға, ұйымдарға,
сондай-ақ халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді. Коммерциялық банк деп
бұл жерде ҚР-дағы екінші деңгейдегі банктер туралы айтылып отыр.
Коммерциялық банктер мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Жарғылық капиталдың қаыптасуына қарай:
➢ мемлекеттік;
➢ акционерлік;
➢ жеке;
➢ пайда қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
➢ аралас (шетел капиталының қатысуымен);
2. Операциялардың түрлеріне қарай:
➢ әмбебап, яғни экономиканың барлық салаларына бірдей және кең
көлемді банктік қызмет көрсететін банктер;
➢ маманданған, яғни бір ғана салаға қызмет көрсететін банктер;
3. Аумақтық белгісіне қарай:
➢ халықаралық;
➢ мемлекетараық;
➢ ұлттық;
➢ аймақық;
4. Салалық белгісіне қарай:
➢ өнеркәсіптік банктер;
➢ сауда банктері;
➢ ауылшаруашылық банктері;
➢ құрылыс банктері;
➢ басқа;
5. Филиалдар санына қарай:
➢ филиалсыз;
➢ көп филиалды;
Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы банкті басқару
құрылымына және оның функционалдық бөлімшелері әр түрлі қызметтерінің
құрылымына бөлінеді.
Басқару органы пайда алу мақсатында коммерциялық банктің қызметіне
тиімді жетекшілік етуді қамтамасыз етеді. Банктің құрылтайшылары басқару
органына тікелей қатысады.
Акционерлік банктерді басқарылу құрылымы 1-суретте берілген.
1-сурет. Акционерлік-коммерциялық банкті басқарудың ұйымдастырушылық
құрылымы.
Акционерлік-коммерциялық банктің ең жоғарғы орган акционердің жалпы
жиналысы болып табылады. Акционердің жалпы жиналысы жылына бір рет
шақырылып отырады.
Екінші басқару органы банктің қадағалау кеңесі болып табылады. Банктің
бақылау кеңесі банк қызметіне бақылау жасау органы ретінде мынандай
міндеттерді атқарады:
➢ нормативтік актілерді бекітеді;
➢ Басқарма немесе Басқарма төрағасының шешімі бойынша жасалған
мәмілелерді бекітеді.
Келесі басқару органы – бұл басқарма (банк кеңесі). Басқарма (банк
кеңесі) – атқарушы немесе өкілетті орган, яғни ол банктің иелерінен, оның
акционерлерінен құралады және олардың мүдделерін қорғайды.
Басқармалардың міндеттеріне мыналар жатады:
➢ банктің стратегиялық мақсатын анықтау;
➢ банктің саясаттарын жасау;
➢ жетекшілік қызметке кадрлар таңдау;
➢ комитеттерді құру;
➢ ссудалық және инвестициялық операцияларға баұылау жасау.
Ревизиялық комиссия банк қызметіне қаржылық есептің дұрыстығы жағынан
бақылау жасаушы орган болып табылады.
Несиелік комитет – бұл несиенің берліуіне байланысты қорытынды
жасаушы орган.
Қызмет бөліміне: кадр бөлімі, заң бөлімі, күзет бөлімі, әкімшілік-
шаруашылық бөлімі және т.с.с. кіреді.
Қорыта келгенде, коммерциялық банктердің керемет мүмкіндігі мен
оларды басқа қаржылық институттардан ерекшелейтін сипаттама – ақшаларды
құру мен жою болып табылады. Ақшаны құру несиелік жүйенің икемділігімен
іске асырылады. Өзінің депозиттік және несиелік операцияларымен банк
уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландырып, оларды несие түрінде ұсынады,
сонымен, олар халық шауашылығын ақшаға деген қажеттігін қанағаттандырады,
яғни жаңа жолмен қаржаттарын құрайды. Сонымен қатар, банк өз қызметі
үрдісіне ақшалардың бір бөлігін жояды. Бұл клиенттің банктегі өз шотынан
қолма-қол түрде ақша алғанда және несиені өз ақшаны аудару арқылы өтеген
кездері болады. Жеке коммерциялық банктердің ортақ маңызды белгісі қысқа
мерзімді несиелік келісім істерімен айналысу. Соңғы кездері ұзақ мерзімі
несие беру көлемі де артып келеді. Әсіресе, жеке коммерциялық банктер
бағалы қағаздарды күрделі қаржы жұмсау Кеңес беру, мүлікті басқару
барысында қарқындылық танытуда.
1.2 Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу кезеңдері
Кеңес үкіметі тұсында Қазақстанның өз банктік жүйесі болмады, өйткені
Республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары
мен бөлімшелері жұмыс істеді. Сол себепті де банк жүйесінің тарихы КСРО
тарихымен және революцияға дейінгі Ресейдің банк жүйесіне мыналар кірді:
Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, өзара несие қоғамы, қалалық банктер,
ипотекалық несие банкісі және басқанесие мекемелері.
Ресейдің Мемлекеттік банкісі (өз қызметін 1860 жылы бастады) бүкіл
несие жүйесінің Орталық банкісі болып табылады. Қағаз ақшаларды айналысқа
шығарудың монополиялық құқығы тек осы банкке ғана тиесілі болды. Ресейдің
Мемлекеттік банкісі 1914 жылы салым ақшалар мен ағымдағы шоттардың
жартысынан көбін, барлық акционерлік-коммерциялық банктердің шамамен 13
есептік – ссудалық операцияларын өз жағынан тарта білді. Басқа елдердің
орталық эмиссиялық банктерден Ресейдің Мемлекеттік банкісінің айырмашылығы:
ол тек банктерді ғана емес, сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауда-саттықты және
т.б. несиеледі. 1914 жылы оның 10 кеңсесі, 124 бөлімшесі және 791 басыбайлы
мемлекеттік қазынашылық кассасы болды.
Акционерлік-коммерциялық банктердің (743 филиалы бар 47 банк) жағдайы
ссудалық капитал нарығында үстем болды және 1914 жылы шоғырланудың жоғары
деңгейіне жетті.
Орта және ұсақ буржуазияларға қызмет көрсету үшін ұсақ несие
мекемелері жұмыс істеді: өзара несие қоғамы (11081), қалалық-қоғамдық банк
(343).
Ипотекалық несие жүйесі мемлекеттік-дворяндық жер банкісін және
мемлекеттік жер банкісін, 10 акционерлік жер банкісін, 36 қалалық несие
банкісін, басқа да ипотекалық несие банктерін қамтиды.
Басқадай несие мекемелерінің арасында ауылдың ауқатты тұрғындарына
қызмет көрсететін несие кооперациялары кеңінен тарады. Ол несие-жинақ
кассаларын және несие серіктестерін қамтыды.
Қазан төңкерісінен кейін 1917 жылы банктерді мемлекеттік тұрғыдан
монополиялады. Елде Мемлекеттік банк құрылды, содан соң, басқа банктер –
мемлекетке тиесілі салалық және аумақтық банктер пайда болды. Банк
жүйесінің бір буыны – мемлекеттік еңбек – жинақ кассасы. Кеңес үкіметінің
алғашқы жылдарында мемлекеттік банктермен қатар бір мезгілде мемлекеттік
емес несие мекемелері, кооперативтік және жеке меншік, мемлекеттік-
капиталистік, оның ішінде шетелдік капитал қатыстырылған мекемелер құрылды.
1922 жылы несие және ссуда – жинақ серіктестіктері мен олардың одақтары
ұйымдастырылды. Олардың міндетіне деревняларды және майдагерлік өнеркәсіпті
өркендету кірді. 1924 жылы ауылшаруашылық кооперацияларына салым ақшаларды
қабылдау, ссуда беру және есеп айырысуда делдал болу секілді формалардағы
несие операцияларын жүргізуге рұқсат берілді. 1926 жылдың 1 сәуіріндегі
есеп бойынша КСРО-да 16185 серіктестік жұмыс істеген. Оның 2426 – несие
және сауда-саттық мекемесі, 12424 – ауыл шаруашылығына арналған несие
мекемесі.
1922 жылы жеке сауда-саттықты, өнеркәсіпті несиелейтін өзара нсие
қоғамы, мемлекеттік-капиталистік әрі акционерлік Оңтүстік-шығыс банкісі
және шетелдік капиталдың қатысуымен Ресей коммерциялық банкісі құрылды.
Социалистік экономика секторының дамуына қарай кооперативтік және жеке
несие мекемелерінің маңызы кеміп, жұмыс істеуін біржола тоқтады.
Ауылшаруашылығы ұжымдастырылғанды несие коперативтерінің қажеті болмай
қалды. Ол 1931 жылы таратылды. Экономиканың жеке секторынан сауда мен
өнеркәсіп салаларының ығысуына байланысты өзара несие қоғамы да өз қызметін
тоқтатады. Басқа да несие органдарының міндеті мемлекеттік салалық
банктерге ауысады. Олар 1922-1925 жылдар аралығында құрылған Өнеркәсіп
банкісі Цекомбанк, Всекобанк, Орталық ауылшаруашылық банкісі және
басқалары.
КСРО-да жүргізілген несие реформасының нәтижесінде 1930-1932 жылдары
салалық банктер жаңа принциппен ұйымдастырылады. Капитал салымдарын
қаржыландыру және несиелеу бойынша 4 арнайы банк құралады.
Өнеркәсіптерді және электр шаруашылығын ұзақ мерзімге несиелейтін
банктен қайта құрылған өнеркәсіптердің және электр шаруашылығының
капиталдық құрылысын қаржыландыратын банк (өнеркәсіп). Ол 1959 жылы КСРО
Құрылыс банкісі боп қайта ұйымдастырылады.
Социалистік егіншілікті қаржыландыратын банк (КСРО Ауылшаруашылық
банкісі). Ол көптеген несие серіктестіктерінің және республикалық
ауылшаруашылық банктерінің орнына құрылды (1959 жылы жабылып, оның қызмет
ету аясы КСРО Құрылыс банкісі мен Мемлекеттік банкісіне ауыстырылады).
Кооперациялардың капиталдық құрылысын қаржыландыратын банк
(Всекобанк). Ол Бүкіл ресейлік кооперативтік банкісінің негізінде құрылды
(Всекобанк 1936 жылы таратылып, оның активтері мен пассивтері 1959 жылы
жабылып қалған КСРО Сауда банкісіне берілді).
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыратын банк (Цекомбанк),
1959 жылы жабылып, оның қызметі КСРО Мемлекетік банкісі мен Құрылыс
банкісіне беріледі.
Осы салалық банктердің барлығы салаларды ұзақ мерзімге несиелеумен
және қаржыландырумен айналысты, ал КСРО-ның Мемлекеттік банкісіне
ауылшаруашылығының барлық саласына арналған қысқа мерзімді несиелер
шоғырландырылды. Барлық несие жүйесінің орталық әрі жетекші буыны ретінде
КСРО Мемлекеттік банкісінің ролі осе түсті. Барлық кәсіпорындар мен
ұйымдардың есеп айырысуға арналған және ағымдағы шоттары КСРО Мемлекеттік
банкісіне шоғырланды.
Барлық одақтас республикаларда, оның ішінде Қазақстанда барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Бұл арада банк ісін
орталықтандырудың принципі қатаң сақталды, банк мекемелері жоғары банк
органдарына бағынды, қандай да ір жергілікті мәні бар ереженің енгізілуіне
үзілді-кесілді тыйым салынды.
Сондай-ақ іс-тәжірибеде ақша айналымын тек бір ғана банкте
шоғырландыру принципі жүзеге асырылды, яғни әрбір кәсіпорын, ұйым немесе
мекеме есеп айырысу немесе ағымдағы шотын тек бір ғана банкке аша алады.
Олар өз ұаражатын осы банкте сақтады, несие және қолма-қол ақшаны осы
банктен алды және осы банк арқылы ақшасыз есеп айырысты.
КСРО-да банк реформасы 1987-1988жылдары жүргізілді. Осы реформасының
нәтижесінде КСРО Мемлекеттік банкісінің және КСРО Құрылыс банкісінің
негізінде Өнеркәсіп құрылыс банкісі (Промстройбанк), Аграрлық өнеркәсіп
банкісі (Агропромбанк) және әлеуметтік тұрғын үй банкісі (Жилсоцбанк)
құрылды. КСРО Мемлекеттік банкісінің құрамына кіретін жинақ касса жүйесінің
негізінде Жинақ ақша банкісі құрылды, ал сыртқы сауда банкісінің негізінде
Сыртқы экономика банкісі құрылды, осы тұста КСРО Мемлекеттік банкісі
кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық тұғыдан және несие есеп айырысу секілді
қызмет көрсетуін тоқтатты. Ол елдің Орталық банкісі болып жарияланды.
Мамандандырылған банктердің құрылымы аймақтық-әкімшілік принципі
бойынша құрылды. Одақтас республикаларда республикалық банктер, ал облыстар
мен өлкелерде банк басқармалары ұйымдастырылды. Аудан орталықтарында немесе
қалаларда банктердің өз мекемесі болады. Олар бастапқыда мынадай принцип
бойынша құрылған болатын: мамандандырылған банктердің клиенттері бар
аудандарда ғана, олардың (мамандандырылған банктердің) мекемелері (әр аудан
бір мекемеден) болды. Тек КСРО Жинақ банкісінің ғана мекемелері әрбір
ауданда, ұжымшармен кеңшарда ашылды. Мамандандырылған банктердің (Жинақ
банкісінен басқасы) төменгі буындары мамандандырылғанына қарамастан
өздерінің клиенттері бар аудандарда қызмет көрсетті. Банктердің мамандану
мәні тек басқару деңгейінде ғана көрінгендігі болмаса, олардығ төменгі
мекемелерінің әмбебап несие мекемесінен ешқандай айырмашылығы болған жоқ.
Олар ауданның барлық клиенттеріне, яғни кәсіпорындарға барлық салаға қызмет
көрсетуіне тура келді.
Банктердің санына қарай олардың 4 жоспары болды. Аталмыш банктердің
салалық өзгешіліктері өз клиенттерінің әмбебаптығына қайшы келгендіктен, ең
алдымен несие ресурстарына байланысты көптеген проблемалар туындады. Бұл
проблемалар бір банктен екіншісіне өзара аймақ аралық есеп айырысу жүйесі
арқылы құйылатын қаражатқа бақылау болмағандықтан одан әрі тереңдеді. Әрбір
банк өзінің ресурстарының шегінде жұмыс істеуі үшін КСРО Мемлекеттік
банкісінде ашылған корреспонденттік шот бойынша аймақаралық есеп айырысуға
көшуі қажет болды. Мемлекеттен, банктен бөлінген бөлінген коммерциялық
банктер әдетте мамандандырылған банк ретінде жұмыс істеді, нақты салаларда
(өнеркәсіп, құрылыс, ауылшаруашылығы, сыртқы сауда) әрбір банктің өз
монополиясы болды. Олар кәсіпорындарын көбінесе олардың (кәсіпорындардың)
қабілетін мүмкіндігің және т.б. ескермей өте төменгі пайызбенқаржыландыры
және несиелендірді. Бұл банктің активтері залалға ұшыраған мемлекеттік
кәсіпорындардың мерзімі өтіп кеткен сапасыз ссудаларына ие болды.
Тұтастай алғанда банктерді мамандандыру туралы идея банк жүйесінің
жүмысын тығырыққа тіреді, ал монополиялаудан арылмады, несие түбегейлі
өзгеріс енгізе алмады, керісінше, үлкен кедергі келтіріп, елеулі шығынды
қажет ететін көп буынды болуымен сипатталады. КСРО Мемлекеттік банкісінің
ролі де көп төмендеп кетті, ол мамандандырылған банктердің жұмысына елеулі
ықпалын тигізе алмады.
Бұл жағдайдан шығудың бірден бір дұрыс жолы мыналар болды: банк
реформасын жүргізу, банк жүйесін батыс үлгісіндегі екі деңгейлі ұйымға
көшіру.
Банк құрылымын қайта құру үшін Мемлекеттік банктің монополиясын банк
деполарына тарту қажет болды. 1988 жылға дейін Орталық, коммерциялық және
инвестициялық банктердің қызметтерін орындайтын КСРО Мемлекеттік банкісінің
әмбебап мекемесінен еш айырмашылығы болмады десек артық айтпаймын.
Қазақстандағы КСРО Құрылыс банкісінің республикалық кеңсесі қаладағы,
өнеркәсіптегі, көліктегі және шаруашылықтың басқа салаларындағы
инвестицияларға қызмет көрсетті. Акционерлік негізде жұмыс істейтін КСРО
Сыртқы сауда банкісі валютадағы және валютамен операцияларды жүзеге
асырады..
КСРО-ның банк жүйесінде, оның ішінде Қазақстанда 70 жыл бойы қатаң
орталықтандыру мен шоғырландыру саясаты үстемдік етті, несие-банктік ықпал
ету әдістерінде әкімшілік және ұсақ реттелмелеу, сондай-ақ шаруашылық
органдарының қызметінде де осындай жағымсыз жағдайлар басым болды.
Ақша-несие қатынасының қалыптасқан іс-тәжірибесі нарық қатынасы
тудырған шарттармен сәйкес келмейді.
Социалистік жүйе ғасырлар бойы қалыптасқан қаржы нарығының
институттарыаспаптарын жойды. Утопиялық әрі идеялогиялық тұжырымдарының
негізінде КСРО Мемлекттік банк түрінде орасан үлкен дара банк (монобанк)
пирамидасы тұрғызылды. Ол барлық несие жүйесін өз уысынан шығармады, шынайы
бәсекелестікті, тәуелділіктің бүкіл элементтерін жойды.
1990 жылдың желтоқсанында Қазақстан Республикасы егемендікке қол
жеткізгеннен кейін бірден нарықтық экономиканың талаптарына бірден жауап
бере алатын өзінің банк жүйесін құруға кірісті. 1991 жылдың қаңтар айында
“Қазақ ССР-інің банктері мен банк қызметі туралы” заң қабылданды. Мәні
бойынша бұл заң елдегі банк реформасының бастамасы болды.
Республикалық Мемлекеттік банк Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісі
болып қайта құрылды. Облыстарда ҚР Ұлттық банктің бөлімшелері ашылды.
Республикалық Өнеркәсіп құрылыс банкісі – акционерлік-коммерциялық банк
болып табылатын Алембанкке, Республика Жинақ банкісі – акционерлік-
коммерциялық банк болып табылатын Тұранбанкке, Аграрлық өнеркәсіп банкісі -
акционерлік-коммерциялық банк болып табылатын Қазақстан Республикасы
Аграрлық өнеркәсіп банкісіне, Сыртқы сауда банкісі - акционерлік-
коммерциялық банк болып табылатын Алембанкке, Республика Жинақ банкісі –
акционерлік-коммерциялық банк болып табылатын Қазақстан Республикасы Жинақ
банкісіне айналды. 1933 жылы бұл банктер акционерлік банктер болып қайта
құрылды, Ал Жинақ банкісі Қазақстан Республикасының Халық банкісі атауына
ие болды.
1989 жылдан бастап алғаш рет коммерциялық, аралас, кооперативтік, жеке
меншік банктері пайда болды. Осы жылдары коммерциялық банктер –
Интеринвестбанк, КРАМДС банк және т.б. ашылды.
Елімізде қабылданған банкілік заңдылықтарға сәйкес ҚР-дағы банк жүйесі
екі деңгейден тұрады.
ҚР Ұлттық банкі – мемлекеттік Орталық банк ретінде бірінші деңгейді
білдіреді.
Өзге банктердің барлығы (Мемлекеттік даму банкісінен басқасы) екінші
деңгейді сипаттайды, сондықтан да оларды іс-жүзінде екінші деңгейдегі
банктер деп атайды.
Енді тоқсан сөздің тобықтай түйінін айтатын болсақ, бүгінгі таңдағы
Қазақстанда қызмет ететін банктік жүйенің не бары он жеті жылдық тарихы
бар. Бұл жүйенің қалыптасуына КСРО-ның ыдырауының нәтижесінде еліміздің өз
тәуелсіздігін алуының себеп болғандығын айта кету керек. Содн банк жүзінде
түбегейлі реформалау жалғасуда. Ондағы мақсат – отандық банктеріміздің
қызметін халықаралық стандартқа өткіз болып отырғандығы да жасырын емес.
Бұл талаптарға жауап бермейтін банктер басқа банктерге қосылу немесе банк
операциясының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар болып құрылуы
қажеті ұсынылады.
1.3 Шетелдердің банктік жүйесінің дамуы, ерекшеліктері
АҚШ банктік жүйесі 1776 жылы өзінің тәуелсіздігін жариялаған күннен
бастап пайда болды. АҚШ-та алғашқы банк 1791 жылы құрылған. Ол Конгрестен
ақшаны эмиссиялау құқығын ала отырып, коммерциялық банктердің бірқатар
қызметтерін қатар атқарған.
“Орталық банктің құрылуы туралы” 1913 жылы қабылданған заңға сәйкес,
осы уақытқа дейін жұмыс жасап отырған үш деңгейлі Басқарушылар кеңесінен,
Федералды резервтік жүйеге мүше банктерден тұратын Федералды резервтік
жүйенің (ФРЖ) негізі қаланды.
АҚШ-тың ФРЖ-сы басқару және ұйымдастыру қағидаларына қарай басқа
дамыған елдердің орталық банктерінен ерекшеленеді. ФРЖ 12 Федералдық
резервтік банктерден және ФРЖ-ға мүше жеке коммерциялық банктерден тұрады.
ФРЖ-ның құқықтық мәртебесі өзгеше, федералдық резервтік банктер
үкіметі және Қаржы Министрімен тығыз байланысты болғанымен, ол заңды түрде
мемлекеттік институт болып табылмайды. ФРЖ-ның жарғысына сәйкес, оның
капиталы ФРЖ-ға мүше жеке меншік коммерциялық банктердің қосқан жарнасынан
құралады. ФРЖ-ның құрылуы туралы заңда оның мемлекеттік басқару жүйесі
тұрғысындағы тәуелсіздік қағидалары қарастырылады. Бұл қағидалар ФРЖ-ның
ұйымдастырылу және қызмет ету ерекшеліктерін анықтайтын кейбір
заңдылықтарда да көрініс тапқан.
ФРЖ-ның Басқару кеңесі – бұл банктік жүйені басқаратын ең жоғары орган
болып табылады. Оның құрамына АҚШ-тың Президентімен ұзақ уақытқа (14 жылға)
тағайындалатын (Сенаттың келісімінен соң) 7 негізгі мүше кіреді. Олар
Президенттің рұқсатынсыз қызметтен босай алмайды.
Басқару кеңесі Сенатқа емес, ең жоғарғы заң шығарушы орган –
Конгрестің алдында есеп береді. Басқару Кеңесінің мүшелері мемлекеттік
ұйымдардың, резервтік банктердің және ірі өнеркәсіптік, ауылшаруашылық,
сауда банктік монополиялардың өкілдерінен сайланады.
ФРЖ-ның құрылымы оның функционалдық кешенін құрайтын 5 буынға
бөлінеді. ФРЖ-ның басқару кеңесі, ашық нарықта операциялар жүргізетін
федерал капилы, Федералдық Кеңес беру Кеңесі, 12 федералдық резервтік
банктер, ФРЖ-ға мүше 6000 коммерциялық банктер, Басқару кеңесі федералдық
резервтік банктердің қызметін бақылауға ФРЖ-ның саясатының басты бағыттары
бойынша шешім қабылдауға өкілетті мемлекеттік құрылым ретінде құрылған.
ФРЖ-ның басқару кеңесінің басты қызметі – ақша-несие саясатын
дайындау. Бұдан басқа әр түрлі банктік институттар мен федералды резервтік
банктерге қатысты қадағалау және реттеу қызметтерін де жүзеге асырады.
Басқару кеңесі елдің төлем жүйесінің үздіксіз қызмет етуін қамтамасыз
етеді, сол сияқты тұтыну несиесі аумағындағы қызметтерді реттеуге
бағытталған (жеке несиелеу туралы, тек несиелік мүмкіндік туралы және
тұрғын үй ипотекалары бойынша ашық ақпараттар туралы) федералдық заңдардың
орындалуын қатаң бақылап отырды. ФРЖ-ның Басқару кеңесі федералдық
резервтік банктердің қызметін бақылаумен қатар, резервтік банктер мен ФРЖ-
ға мүше басқа да резервтік округтерде, сол сияқты шет елдерде филиалын
құруы туралы шешім қабылдайды және жылына бір рет резервтік банктердің
қызметіне ревизия жүргізеді.
ФРЖ-ның Басқару кеңесі ФРЖ-ның ақша-несие саясаты аясында кеңес
өкілеттіліктерге ие болып келеді:
• федералды резервтік банктердің бюджетін бекітеді;
• барлық 12 федералды резервтік банктердің есепке алу мөлшерін
бекітеді және қайта қарайды;
• ФРЖ-ның ашық нарықтағы операциялары жөніндегі комирқылы ФРЖ-ның
бағалы қағаздармен жасалатын операцияладыға саясатын анықтайды;
• бағалы қағаздарға жасалатын операцияларға қатысты барлық талаптарды
реттейді;
ФРЖ-ның операцияларын 12 федералды резервтік банктер жүзеге асырады.
Бұл банктер және олардың 25 бөлімшесі ірі қалаларда орналасқан. АҚШ
аумақтарында ФРЖ-ның құрылуы туралы заңға сәйкес 12 федералды резервтік
окруке бөлінген. Федералды резервтік банктер орталық банктің банкноталарды
эмиссиялау және басқа да қызметін жүзеге асырады.
Әр резервтік банк 9 директордан (6 директор ФРЖ-ға мүше банктердің
өкілдері, ал 3 директор – ФРЖ-ның Басқару Кеңесінен) тұратын Кеңес
басқарады. Директорлар 3 топқа бөлінеді: А класы, В класы және С класы. А
және В класының директорлары ФРЖ-ға мүше банктерден сайланады, екі кластың
да бір-бір директоры ұсақ банктерден, біреуі – орташа, біреуі ірі
банктерден сайланады. С класының директорларын ФРЖ-ның Басқару кеңесі
тағайындайды.
Федералды резервтік банктердің 9 директорының әрқайсысы 3 жыл
мерзімге сайланады, сөйтіп әр кластағы директорлардың біреуі жыл сайын
ауыстырылып отырады. Әр резервтік банкті директорлар Кеңесі сайлайтын және
ФРЖ-ның Басқару кеңесі бекітетін президент және вице-президент басқарады.
Федералды резервтік банктер мынадай қызметтерді атқарады:
• чектер бойынша қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды (чектердің
клирингін) жүзеге асырады;
• айналысқажаңа банкноттарды шығарады және тозған ақша белгілерін
алып тастап отырады;
• несиелік мекемелердің қосылу мүмкіндіктерін бағалайды;
• резервтік округтер төңірегінде банктерге несиелік несиелер береді;
• ФРЖ мен бизнесмендер арасындағы байланысты жүзеге асырады;
• штаттағы банктерді тексереді, округтегі шаруашылық қызметтерінің
жағдайлары туралы ақпараттар жинайды;
• ақша-несие саясаты туралы мәселелер бойынша зерттеу жұмыстарын
жүргізеді және аналитикалық журналдар мен бюллетендер шығарады.
Федералды резервтік банктер ақша-несие саясатын дайындауға
қатысады.
Федералды резервтік жүйеге мүше банктердің жалпы саны 6000-ға жуық
жеке коммерциялық банктер, ал қалғандары штаттағы банктерден құралады.
Ұлттық банктер федералдық аудандардың (округ) шегінде қызмет етеді
және олардың қызметтерін қадағалауды штаттағы билік ұйымдарын жүзеге
асырады.
“ФРЖ-ның құру туралы” заңға сәйкес барлық ұлттық банктер ФРЖ-ның
мүшесі болуға тиіс. Штаттардың банктері ФРЖ-ға мүшелікке ену талаптарына
сай келген жағдайларда ғана оның құрамына кіре алады, яғни ол ФРЖ-ның
мүшелері санының 15% мөлшерін құрайды және шығу барысында алдын ала 6 ай
бұрын хабардар етеді. ФРЖ-ға мүше банктер өз резервтерін нақты ашады немесе
өз округтеріндегі федералды резервтердің банкке депозиттер формасында
ұстауға міндетті. Сол сияқты олардың паритеттері бойынша барлық толық құнды
чектерді сатып алуға да және ФРЖ-ның клирингьік операцияларына қатысуға
міндетті.
ФРЖ-ға мүше болудың басты бір артықшылығы – ол банктің федералды
резервтік банктің клиенті болумен қатар оның қызметтерін пайдалану
мүмкіндігі болады. Егер де жеке банктен алатын несиелердің мөлшері сол
банктің ресурсының көлемімен шектелетін болса, ал ФРЖ-ға мүше банктер
федералды резервтік банкке несие жайлы сұраныс жасағанда, ондай шектеуге
кез болмайды, себебі ФРЖ-ның барлық қаржылық ресурстарын пайдалану
мүмкіндігі бар. Жеке банктер ФРЖ-ның мүшесі болып табылмайды, бірақ та олар
ФРЖ-ға мүше банктермен іскерлік қарым-қатынаста болған жағдайларда ФРЖ-ның
несие, чек айналысы, клиринг және т.б. қызметтерін жанама түрде
пайдаланады.
“Аутсайдерлер” банктері мен ФРЖ-ның арасындағы мұндай байланыстардың
болуы, ФРЖ-ға клирингтік операцияларды жүргізуге құқылы арнайы “клирингтік
банктерді” құруға мүмкіндік береді. Сонымен ФРЖ-ның ұйымдастырылу және
функционалдық жағынан, ФРЖ орталықтандыру элементерін ескере отырып,
жергілікті жерлерде өзінік дербестікті сақтайды.
Ал Германияның бүгінгі банк жүйесінің құылымы бірден қалыптасқан жоқ.
1875 жылы наурыз айында Прусск банкісінің негізінде Райхсбанк құрылып, оған
райхканслер, банк президенті және банк басқармасы жетекшілік жасаған. 1924
жылы қабылданған заңға сәйкес, Райхсбанк үкіметтен бөлініп шықты.
1939 жылы қабылданған “Райхсбанк туралы” арнайы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz