Су – өмір көзі
Аннотация 3
Abstract 5
Кіріспе 6
Негізгі бөлім
1.тарау. Қазақстан су көздерінің қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .8
2.тарау. Су, оның гигиеналық және шаруашылықтық маңызы ... ... ... ...13
3.тарау. Адам денсаулығына судың химиялық әсері 20
4.тарау. Халықтың ауыз сумен қамтамасыз етілуі және суды ішуге жарамды ету үшін жүргізілетін үрдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
5.тарау. Нұра, Есіл, Тобыл су көздерінің қазіргі жай күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 39
Қосымша мәліметтер
Қосымша А. 41
Қосымша В. 45
Abstract 5
Кіріспе 6
Негізгі бөлім
1.тарау. Қазақстан су көздерінің қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .8
2.тарау. Су, оның гигиеналық және шаруашылықтық маңызы ... ... ... ...13
3.тарау. Адам денсаулығына судың химиялық әсері 20
4.тарау. Халықтың ауыз сумен қамтамасыз етілуі және суды ішуге жарамды ету үшін жүргізілетін үрдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
5.тарау. Нұра, Есіл, Тобыл су көздерінің қазіргі жай күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 39
Қосымша мәліметтер
Қосымша А. 41
Қосымша В. 45
Су – өмір көзі. Сусыз атмосфера оттегімен толықтырыла алмайды. Су үлкен (геологиялық ) және кіші (биохимиялық ) зат айналымына қатысады. Қазіргі көзқарас бойынша өмір суда пайда болған. Адам ағзасында 60%- дай су болады.
БҰҰ мәліметтері бойынша ХХІ ғасырда ғаламдық жылынудан гөрі судың жетіспеуі өткір мәселе болады. Су қорының жетіспеуі тек кедейлік пен мешеулікке ғана әкеліп соқпай, этникалық және мемлекетаралық қақтығыстардың себебі болады.
Адам су үшін тек биологиялық емес, әлеуметтік те фактор болып келеді. Биологиялық мақсат үшін адам тәулігіне 5л жұмсаса, одан басқа тағы 1500-2000 жұмсайды.
Араб әмірлігінде 1л ауызсуды 1л шикі мұнайға айырбастауға болады.Табиғи ауызсу ұлт байлығына айналып барады. Дүкендерде ауызсудың сатылуы қалыпты жағдайға ұласты.
Жер ғаламшарындағы су қоры – 1, 400 000 кмз , бірақ оның көбі ащы.Су қорын пайдаланғанда оның айналым жылдамдығын ескерген жөн.Тұщы судың 70%-дайы мәңгі мұздық пен мәңгі қардың үлесінде, бірақ адам ол суды пайдалана алмайды. Бұл «өлі» табиғи су қоры. Жердің терең қойнауындағы суды да пайдалану қиын. Сондықтан адамның қолы жететін су қорының 0,001 % ғана ішуге жарамды.
Қазақстан Республикасының тұщы су қорлары орасан көп, алайда оның аумағы бойынша судың орналасу деңгейі біркелкі емес.
Өзендер – республиканың негізгі су көздері. Қазақстанның көптеген өзендері,әсіресе, олардың салалары суының аздығынан жазғы уақытта кеуіп, жеке көлшіктерге айналады және қар еріген кезде ғана тасиды.
Республикада ірі көлдер (Балқаш, Теңіз, Қорғалжын, Құсмұрын, Зайсан, Марқакөл, Алакөл) және мыңдаған кіші көлдер орналасқан. Республикада барлығы 50 000 таяу көлдер бар, олардың 32 % тұщы сулы, қалғандарының суы жоғары минерализацияланған.
Қазақстандағы суды аса көп тұтынушы – ауылшаруашылығы, екінші орында – өнеркәсіп пен энергетика, үшінші орында – қалалардың коммуналдық шаруашылығы.
Мақсаты: 2004-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасына сәйкес коршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негіздері еңгізіліп Қазақстан суларын қорғау мәселелері бойынша тиісті құжаттар әзірленіп бекітілді.
Қоршаған ортаның жай күйіне байланысты енгізілген маниторингтің бірыңғай жүйесі бар.
Тұжырымдаманың міндеттерін орындау нәтижесінде Қазақстан суларының қазіргі жай күйі, ластану дәрежесі және экологиялық қауіпсіздігіне қол жеткізу жолдарын анықтау және іске асыру мақсатында осы ғылыми жоба алынды.
БҰҰ мәліметтері бойынша ХХІ ғасырда ғаламдық жылынудан гөрі судың жетіспеуі өткір мәселе болады. Су қорының жетіспеуі тек кедейлік пен мешеулікке ғана әкеліп соқпай, этникалық және мемлекетаралық қақтығыстардың себебі болады.
Адам су үшін тек биологиялық емес, әлеуметтік те фактор болып келеді. Биологиялық мақсат үшін адам тәулігіне 5л жұмсаса, одан басқа тағы 1500-2000 жұмсайды.
Араб әмірлігінде 1л ауызсуды 1л шикі мұнайға айырбастауға болады.Табиғи ауызсу ұлт байлығына айналып барады. Дүкендерде ауызсудың сатылуы қалыпты жағдайға ұласты.
Жер ғаламшарындағы су қоры – 1, 400 000 кмз , бірақ оның көбі ащы.Су қорын пайдаланғанда оның айналым жылдамдығын ескерген жөн.Тұщы судың 70%-дайы мәңгі мұздық пен мәңгі қардың үлесінде, бірақ адам ол суды пайдалана алмайды. Бұл «өлі» табиғи су қоры. Жердің терең қойнауындағы суды да пайдалану қиын. Сондықтан адамның қолы жететін су қорының 0,001 % ғана ішуге жарамды.
Қазақстан Республикасының тұщы су қорлары орасан көп, алайда оның аумағы бойынша судың орналасу деңгейі біркелкі емес.
Өзендер – республиканың негізгі су көздері. Қазақстанның көптеген өзендері,әсіресе, олардың салалары суының аздығынан жазғы уақытта кеуіп, жеке көлшіктерге айналады және қар еріген кезде ғана тасиды.
Республикада ірі көлдер (Балқаш, Теңіз, Қорғалжын, Құсмұрын, Зайсан, Марқакөл, Алакөл) және мыңдаған кіші көлдер орналасқан. Республикада барлығы 50 000 таяу көлдер бар, олардың 32 % тұщы сулы, қалғандарының суы жоғары минерализацияланған.
Қазақстандағы суды аса көп тұтынушы – ауылшаруашылығы, екінші орында – өнеркәсіп пен энергетика, үшінші орында – қалалардың коммуналдық шаруашылығы.
Мақсаты: 2004-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасына сәйкес коршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негіздері еңгізіліп Қазақстан суларын қорғау мәселелері бойынша тиісті құжаттар әзірленіп бекітілді.
Қоршаған ортаның жай күйіне байланысты енгізілген маниторингтің бірыңғай жүйесі бар.
Тұжырымдаманың міндеттерін орындау нәтижесінде Қазақстан суларының қазіргі жай күйі, ластану дәрежесі және экологиялық қауіпсіздігіне қол жеткізу жолдарын анықтау және іске асыру мақсатында осы ғылыми жоба алынды.
1. Қоршаған ортаны қорғау және Қазақстанның орнықты дамуы. Статистикалық жинақ. Астана 2009ж.
2. Қазақстанның экологиясы энциклопедиясы. А., 2006.
3. Қоршаған ортаны қорғау. А.,2008.
4. Солтүстік Қазақстан өзендерінің қазіргі жағдайы. Келімбетов.Н А., 2009.
5. Су ресурстары жөніндегі комитетінің мәліметтері.
6. География пәні оқулығы 6-11.
7. Баешов Ә.Б. “Экология және таза су проблемалары” 2003 ж.
8. Дәрібаев Ж.Е., Баешов Ә.Б., Сермаңызов С.С. “Экология”, “Астана”, “Дәнекер”. 2005 ж.
9. Шілдебаев Ж. “Қызықты экология”.
10. Бушман Л.Н. “Шөлімізді қандыра аламыз ба?” 2002 ж.
11. Асқарова Ұ.Б. “Экология және қоршаған ортаны қорғау”. 2005 ж.
12. “География және табиғат” журнал. №2, 2006 ж.
13. Облыстық экологиялық орталық. 2006 ж. мәліметтер.
2. Қазақстанның экологиясы энциклопедиясы. А., 2006.
3. Қоршаған ортаны қорғау. А.,2008.
4. Солтүстік Қазақстан өзендерінің қазіргі жағдайы. Келімбетов.Н А., 2009.
5. Су ресурстары жөніндегі комитетінің мәліметтері.
6. География пәні оқулығы 6-11.
7. Баешов Ә.Б. “Экология және таза су проблемалары” 2003 ж.
8. Дәрібаев Ж.Е., Баешов Ә.Б., Сермаңызов С.С. “Экология”, “Астана”, “Дәнекер”. 2005 ж.
9. Шілдебаев Ж. “Қызықты экология”.
10. Бушман Л.Н. “Шөлімізді қандыра аламыз ба?” 2002 ж.
11. Асқарова Ұ.Б. “Экология және қоршаған ортаны қорғау”. 2005 ж.
12. “География және табиғат” журнал. №2, 2006 ж.
13. Облыстық экологиялық орталық. 2006 ж. мәліметтер.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Аннотация 3
Abstract 5
Кіріспе 6
Негізгі бөлім
1-тарау. Қазақстан су көздерінің қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .8
2-тарау. Су, оның гигиеналық және шаруашылықтық маңызы ... ... ... ...13
3-тарау. Адам денсаулығына судың химиялық әсері 20
4-тарау. Халықтың ауыз сумен қамтамасыз етілуі және суды ішуге жарамды ету
үшін жүргізілетін үрдістер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
5-тарау. Нұра, Есіл, Тобыл су көздерінің қазіргі жай
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 39
Қосымша мәліметтер
Қосымша А. 41
Қосымша В. 45
Аннотация
Мақсаты: 2004-2016 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының
экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасына сәйкес коршаған ортаны қорғау
саласындағы мемлекеттік саясаттың негіздері еңгізіліп Қазақстан суларын
қорғау мәселелері бойынша тиісті құжаттар әзірленіп бекітілді.
Қоршаған ортаның жай күйіне байланысты енгізілген маниторингтің
бірыңғай жүйесі бар.
Тұжырымдаманың міндеттерін орындау нәтижесінде Қазақстан суларының қазіргі
жай күйі, ластану дәрежесі және экологиялық қауіпсіздігіне қол жеткізу
жолдарын анықтау және іске асыру мақсатында осы ғылыми жоба алынды. Қазіргі
уақытта су объектілерін тау-кен өндіру, металлургия және химия өнеркәсібі
кәсіпорындары, қалалардың коммуналдық қызметтері қарқынды ластауда және ол
нақты экологиялық қатер төндіреді. Ертіс, Нұра, Сырдария, Іле өзендері,
Балқаш көлі неғұрлым ластанған. Халықты ауыз сумен қамтамасыз етудің
негізгі көзі болып табылатын жер асты сулары да ластануға ұшыраған. Менің
мақсатым Солтүстік Қазақстан өзендерінің ластану деңгейін анықтап,
дәлелдеу.
Гипотеза: Солтүстік Қазақстан өзендерінің ластану деңгейін анықтап,
дәлелдеу. Басқа да мәліметтерді жинақтай отырып, тереңірек зерттеу.
Зерттеудің кезеңдері:
І кезеңде Қазақстан су көздерінің қысқаша сипаттамасы қарастырылады.
ІІ кезеңде су, оның гигиеналық және халықшаруашылықтық маңызы және адам
денсаулығына судың химиялық әсері қарастырылады.
ІІІ кезеңде адамдардың аурулары мен су сапасы өзгерістерінің арасындағы
байланыс зерттеледі.
ІV кезеңде жүргізген зерттеулерге анализ жасалды.
Зерттеу барысында ашылған жаңалықтар:
1. Ауыз сумен қамтамасыз етілетін су құбырларының орталықтандырылған
жүйелеріндегі су сапасына қойылатын талаптар мен сапалық бақылаудың
жүргізілуі;
2. Экологиялық қатерлердің алдын-алу нәтижесінде 2000-2030 жылдарға
болшақтың сценарийі құрылды;
3. Су ресурстарының тозуының және ластануының алдын-алу мәселелері
бойынша зерттеу жұмысы жүргізілді. Соның нәтижесінде, судағы ірі
дисперсті заттарды реагенттік өңдеумен қатар тұндыру мен сүзу арқылы
судың сапасын жоарлатуға болатыны анықталды.
Зерттеу әдістемесі:
- Қазақстанның су қорларын анықтау және олардың халық шаруашылығындағы
маңызы туралы мәлңметтердң жинақтау;
- Солтүстік және Орталық Қазақстан суларының гигиеналық жай-күйі туралы
мәліметтермен танысу;
- Судың химиялық құрамының адам ағзасына зиянды әрекеттері туралы
мәлімет жинақтау;
- Судың сапасын анықтау және суды жарамды ету үшін жүргізілетін
үрдістерді анықтау;
- Болашақта жер үсті және жер асты суларының ластану дәрежесінің
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің үрдістерін анықтау;
- Су ресурстарының тозуының алдын-алу туралы ғылыми-зерттеу жұмыстарын
дамыту;
Күтілмек нәтиже: Болашақта осы мәселені қолға алып? Оны тереңірек
қарастыру. Ауыз суының адам денсаулығына әсері мен судың ластануын алдын
алу.
Зерттеудің нәтижесі судың қадірін біліп, оның қаншалықты лас
күйінде зиян екенін білуге мүмкіндік береді.
Abstract
Hypothesis According to Concept of ecological security in Republic
of Kazakhstan on 2004-2016 years have been developed and affirmed fitting
documentations as to the problems of the security of water and were entered
the bases of state politics in the sphere of the protection of environment.
The stages and procedure of investigation:
There is the common entered system of control as to the state of
environment.
This scientific project was chosen to determine the levels of
pollution and the state of water as well, to carry out ways of achievements
of ecological security of the Kazakhstan’s water. At the present time
there is a intensive pollution of the objects of water by alpine
procurement manufacturing, metallurgy and by chemical industry enterprises,
and also, by the house employments of cities and this is the real
ecological catastrophe. Generally greatly are polluted rivers, so as
Irtish, Nura, Syrdariya and Ily, including, lake Balkhash. Even are
polluted underground waters which are the main source of supplying
population with the drinkable water.
Methods of the investigation:
With the research aim of the bases of scientific arguments of the
ecological catastrophes were carried out various expertise’s, which as a
result were detected dangerous factors affecting the man's health. And with
this purpose were gathered materials as to the central and north parts of
the water of Kazakhstan. In process of gathering of materials were used
aids as to medicine ecology, scientific-research works and data on way the
influence of chemical charge on human organism.
Newness of the investigation and degree of independence:
New vital possibilities and their reduction quality affects on human
organism and ecosystem on the whole.
The results of the work and deductions:
I want that everybody will know about water.
The results of the investigation can be used for the people, for the study,
learn and reading.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі.
Су – өмір көзі. Сусыз атмосфера оттегімен толықтырыла алмайды. Су
үлкен (геологиялық ) және кіші (биохимиялық ) зат айналымына қатысады.
Қазіргі көзқарас бойынша өмір суда пайда болған. Адам ағзасында 60%- дай су
болады.
БҰҰ мәліметтері бойынша ХХІ ғасырда ғаламдық жылынудан гөрі судың
жетіспеуі өткір мәселе болады. Су қорының жетіспеуі тек кедейлік пен
мешеулікке ғана әкеліп соқпай, этникалық және мемлекетаралық қақтығыстардың
себебі болады.
Адам су үшін тек биологиялық емес, әлеуметтік те фактор болып келеді.
Биологиялық мақсат үшін адам тәулігіне 5л жұмсаса, одан басқа тағы 1500-
2000 жұмсайды.
Араб әмірлігінде 1л ауызсуды 1л шикі мұнайға айырбастауға
болады.Табиғи ауызсу ұлт байлығына айналып барады. Дүкендерде ауызсудың
сатылуы қалыпты жағдайға ұласты.
Жер ғаламшарындағы су қоры – 1, 400 000 кмз , бірақ оның көбі ащы.Су
қорын пайдаланғанда оның айналым жылдамдығын ескерген жөн.Тұщы судың 70%-
дайы мәңгі мұздық пен мәңгі қардың үлесінде, бірақ адам ол суды пайдалана
алмайды. Бұл өлі табиғи су қоры. Жердің терең қойнауындағы суды да
пайдалану қиын. Сондықтан адамның қолы жететін су қорының 0,001 % ғана
ішуге жарамды.
Қазақстан Республикасының тұщы су қорлары орасан көп, алайда оның
аумағы бойынша судың орналасу деңгейі біркелкі емес.
Өзендер – республиканың негізгі су көздері. Қазақстанның көптеген
өзендері,әсіресе, олардың салалары суының аздығынан жазғы уақытта кеуіп,
жеке көлшіктерге айналады және қар еріген кезде ғана тасиды.
Республикада ірі көлдер (Балқаш, Теңіз, Қорғалжын, Құсмұрын, Зайсан,
Марқакөл, Алакөл) және мыңдаған кіші көлдер орналасқан. Республикада
барлығы 50 000 таяу көлдер бар, олардың 32 % тұщы сулы, қалғандарының суы
жоғары минерализацияланған.
Қазақстандағы суды аса көп тұтынушы – ауылшаруашылығы, екінші орында
– өнеркәсіп пен энергетика, үшінші орында – қалалардың коммуналдық
шаруашылығы.
Мақсаты: 2004-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының
экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасына сәйкес коршаған ортаны қорғау
саласындағы мемлекеттік саясаттың негіздері еңгізіліп Қазақстан суларын
қорғау мәселелері бойынша тиісті құжаттар әзірленіп бекітілді.
Қоршаған ортаның жай күйіне байланысты енгізілген маниторингтің
бірыңғай жүйесі бар.
Тұжырымдаманың міндеттерін орындау нәтижесінде Қазақстан суларының қазіргі
жай күйі, ластану дәрежесі және экологиялық қауіпсіздігіне қол жеткізу
жолдарын анықтау және іске асыру мақсатында осы ғылыми жоба алынды. Қазіргі
уақытта су объектілерін тау-кен өндіру, металлургия және химия өнеркәсібі
кәсіпорындары, қалалардың коммуналдық қызметтері қарқынды ластауда және ол
нақты экологиялық қатер төндіреді. Ертіс, Нұра, Сырдария, Іле өзендері,
Балқаш көлі неғұрлым ластанған. Халықты ауыз сумен қамтамасыз етудің
негізгі көзі болып табылатын жер асты сулары да ластануға ұшыраған. Менің
мақсатым Солтүстік Қазақстан өзендерінің ластану деңгейін анықтап,
дәлелдеу.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Қоршаған ортаның ластану дәрежесі туралы мәліметтерді жинақтау.
2. Қоршаған ортаның сапа көрсеткіштеріне талдау жүргізу.
3. Экологиялық талаптардың өзектілігін дәлелдеу.
4. Зерттеу жобасының мақсатын анықтау, мәліметтерді құрастыру, зерттеу
тәжірибелерінің элементтерін орындау.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері:
- Таным әрекетін ұйымдастырудағы ғылыми ізденісті негіздеу жөніндегі
теориялық көзқарастар.
Ғылыми деректердің немесе зерттеу нәтижелерінің дәлдігі:
1. Табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен Солтүстік және Орталық
Қазақстан суларының гигиеналық жәй-күйі мен экологиялық мәселелерін
зерттеу;
2. Ластануының қауіптілік дәрежесіне назар аудару;
3. Адамдардың аурулары мен су сапасы өзгерістерінің арасындағы байланысты
анықтау;
4. Сулардағы денсаулық үшін қауіпті факторларды анықтау және қауіптілік
дәрежесін анықтау;
Жұмыстың құрылымы мен көлемі.
Ғылыми жоба жұмысы кіріспеден,бес тараудан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімі мен қосымшадан тұрады.
Бірінші тарау
Қазақстан Республикасы су көздерінің қысқаша сипаттамасы
Су – өмір көзі. Сусыз атмосфера оттегімен толықтырыла алмайды. Су
үлкен (геологиялық ) және кіші (биохимиялық ) зат айналымына қатысады.
Қазіргі көзқарас бойынша өмір суда пайда болған. Адам ағзасында 60%- дай су
болады.
БҰҰ мәліметтері бойынша ХХІ ғасырда ғаламдық жылынудан гөрі судың
жетіспеуі өткір мәселе болады. Су қорының жетіспеуі тек кедейлік пен
мешеулікке ғана әкеліп соқпай, этникалық және мемлекетаралық қақтығыстардың
себебі болады.
Адам су үшін тек биологиялық емес, әлеуметтік те фактор болып келеді.
Биологиялық мақсат үшін адам тәулігіне 5л жұмсаса, одан басқа тағы 1500-
2000 жұмсайды.
Араб әмірлігінде 1л ауызсуды 1л шикі мұнайға айырбастауға
болады.Табиғи ауызсу ұлт байлығына айналып барады. Дүкендерде ауызсудың
сатылуы қалыпты жағдайға ұласты.
Жер ғаламшарындағы су қоры – 1, 400 000 кмз , бірақ оның көбі ащы.Су
қорын пайдаланғанда оның айналым жылдамдығын ескерген жөн.Тұщы судың 70%-
дайы мәңгі мұздық пен мәңгі қардың үлесінде, бірақ адам ол суды пайдалана
алмайды. Бұл өлі табиғи су қоры. Жердің терең қойнауындағы суды да
пайдалану қиын. Сондықтан адамның қолы жететін су қорының 0,001 % ғана
ішуге жарамды.
Қазақстан Республикасының тұщы су қорлары орасан көп, алайда оның
аумағы бойынша судың орналасу деңгейі біркелкі емес.
Өзендер – республиканың негізгі су көздері. Қазақстанның көптеген
өзендері,әсіресе, олардың салалары суының аздығынан жазғы уақытта кеуіп,
жеке көлшіктерге айналады және қар еріген кезде ғана тасиды.
Республикада ірі көлдер (Балқаш, Теңіз, Қорғалжын, Құсмұрын, Зайсан,
Марқакөл, Алакөл) және мыңдаған кіші көлдер орналасқан. Республикада
барлығы 50 000 таяу көлдер бар, олардың 32 % тұщы сулы, қалғандарының суы
жоғары минерализацияланған.
Қазақстандағы суды аса көп тұтынушы – ауылшаруашылығы, екінші орында
– өнеркәсіп пен энергетика, үшінші орында – қалалардың коммуналдық
шаруашылығы.
Қазақстанның су қорлары
(БҰҰ Даму бағдарламасының ақпараттықөаналитикалық шолуының мәлімдемесі
бойынша 2005, 2008ж.ж.)
Республиканың территориясында жер беті суы біркелкі таралмаған. Тянь-
Шань мен Алтай ,биік тауларында өзен жүйесі тығыз – 1800 мкм2 орналасқан.
Орманды дала мен далалы аймақтарда ол 100-500 мкм2тең, ал шөлді аймақта-
2мкм2 құрап барып, одан нөлге дейін төмендейді. Еліміздің территориясында
39000 өзендер, уақытша су ағатын арналар мен сайлар бар.
Солтүстік Қазақстан өзендерінің негізгі сипаттамасы:
Өзендер Ұзындығы, км Су алабының көлемі, мың км2
Жалпы Қазақстан Жалпы Қазақстан
жерінде жерінде
Ертіс 4248 1400 1592 234
Есіл 2450 1781 177 123
Тобыл 1591 800 426 130
Нұра 978 978 71,3 71,3
Негізгі су шаруашылығының өзен алаптары. Қазақстанда халықаралық өзен
бассейндірінің құрамдас бөлігі болып табылатын сегіз өзен бассейні бар:
Ертіс, Есіл, Тобыл-Торғай, Нұра- Сарысу, Орал- Каспий, Арал-Сырдария, Шу-
Талас және Балқаш-Алакөл.
Ертіс өзен бассейні. Өзеннің Қазақстандағы ұзындығы – 1200 км. Бассейн
аумағының жалпы көлемі – 1, 64 млн. км2
Бүгінде өзен суы екі жасанды канал арқылы тармақталады. Біріншісі – Ертіс-
Қарағанды (ұзындығы 485 км), ал екіншісі – 2000жылдардың басында Қытай
аумағында Қарамай қаласындағы мұнай өндірісі үшін салынған (ұзындығы 300
км). Ертіс суын Астананың қажеттіліктеріне жарату үшін оны Есіл бассейнімен
канал арқылы байланыстыру жобасы қарастырылып жатыр. Бұл да Ертіс өзеніне
қосымша қысым болып келері сөзссіз.
Өзенді ластау факторлары: тау-кен өндірісі және ежелден келе жатқан – Семей
ядролық полигонының салдары.
1.1 сурет. Ертіс өзені
Есіл және Тобыл-Торғай өзен бассейндері. Есіл және Тобыл өзендері СҚО
басталып, Ертіс өзеніне қосылып, Қазақстан-Ресей шекарасының арғы жағына
ағып өтеді. Судың гидрологиялық тәртібіне байланысты су қорларын тиімді
пайдалану өте қиын. Жерасты суларының қоры Есіл бассейнінің аймағында тым
аз, сондықтан су қоры жетіспейді.
Екі бассейн де өндіріс қалдықтарымен және қалалардағы қалдық сулармен
ластанады.
1.2 сурет: Ертіс өзені.
1.3 сурет. Тобыл өзені.
1.4 сурет. Торғай өзені.
Нұра-Cарысу өзен бассейндері. Бассейн құрамындағы Нұра өзені ұзындығы
978 км, бассейн көлемі 58 100 км2 тең. Нұра Теңіз көліне барып құяды.
Мұнда аса ірі өндірістік қала – Қарағанды бар. Су қоры өте шектеулі.
Ластанудың басты көздері – өндіріс қалдықтары және канализация. Нұра
өзенінің ең басты ластаушысы – Теміртаудағы карбид зауыты. Ол өнеркәсіп
технология бойынша катализатор ретінде сынапты пайдаланған. Қазіргі уақытта
өзен түбіне 25 т сынап жиналған.
1.5 сурет. Нұра өзені.
1.6 сурет. Сарысу өзені.
Екінші тарау. Су, оның гигиеналық және шаруашылықтық маңызы.
Су организмнің маңызды ққұрамдас бөлігі. Тірі организмдерде барлық
химиялық реакциялар су арқылы ғана өтеді.Тұз алмасу су алмасумен тығыз
байланысты.
Су зат алмасу реакцияларының белсенді қатысушысы. Ересек адамда су
мөлшері оның дене салмағының 23(58-67%) құрайды.Адам организмнінің кейбір
ұлпалары (бауыр, ми, тері) өз салмағының 70% су құрайды, басқалары (бұлшық
ет, жүрек) - одан артығырақ - 76 – 80% құрайды. Қан 83% су ұстайды, басқа
биологиялық сұйықтар (зәр, сілекей, тер) -95-99% жақын, лимфа - 90%,
асқазан шырыны – 99,5 % судан тұрады.
Дүниежүзілік су қорының ластануы бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отыр.
Бұл мәселе Қазақстанға да тән. Су экожүйесінің ластануы түрліше жолмен
жүзеге асады. Қазіргі кездегі су айдындарының ластануын былайша
топтастырады:
- биологиялық ластану: өсімдіктер, жануарлар, микроорганизмдер мен
бактериялар;
- химиялық ластану: уытты заттар және сулы ортаның табиғи құрамын
бұзатындар;
- физикалық ластану: жылуөқызу, электромагнитті өріс, радиоактивті
заттар.
Су құрамының ластану деңгейі үнемі бақыланып отырады. Судың құрамындағы
еріген әр түрлі химиялық элементтер мен бөлшектер судың ластану деңгейін
арттырса, температураның ауытқуы да судың бұзылуына себепші.
Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (БДҰ) тарапынан ауыз судың 100-
ден астам сапалық көрсеткіші ұсынылған. Ал қазақстанда ауыз су сапасы
мемлекеттік стандарт (2874-82) бойынша 30 түрлі міндетті көрсеткішпен
анықталады.
Су алабы тазартылмаған ақаба сулы өзенөкөлдерге №іберу аслдарынан
ластанады. Мысалы:
- тұрғын үйөкөммуналдық шаруашылықтары;
- өнеркәсіп орындары;
- ауыл шаруашылығындағы мөлшерден тыс пайдаланылған тыңайтқыштар;
Шараушылықтың басқа да салаларынан ақаба су ағын суға шығарылады.
Ағын су барып құйылатын ақаба су екі топқа: қоспалар (ерімейтіндер,
коллоидтар, еритіндер) мен лас суларға (минералдық, органикалық,
бактериялық, биологиялық) жіктеледі.
Пайдаланылған судың ішінде ө тұрмыстық ақаба суда 52% органикалық заттар,
42% минералды заттар болады. Өнеркәсңпте пайдаланылған су мен минтетикалық
заттарды кейінгі су химиялық элементтермен ластанады. Сонымен бірге
пестицид, гербицид сияқты егін шаруашылығына пайдаланылатын химялық
қалдықтары бар су микрофлораға, микрофаунаға, ірі жануралар мен құстарға
зиян келтіреді. Өз кезегінде химиялық заттардың зиянды қосылыстары
азықөтүлік пен тағам арқылы адам организміне де зиянды әсерін тигізеіді.
Жер бетіндегі судың жалпы мөлшері 14 млн км3 шамасында. Бірақ қолданыста
жарамды тұщы сулардың стационарлық қоры гидросфераның 0,3% көлемін ғана
алып отыр.
Біздің жер шарымызда су үнемі айналымда болады.Дүние жүзі
мұхиттарының бетіне жылына шамамен 412 мың м3 су буланады, ал оларға қайта
түсетін жауын-шашын жылдық мөлшері 310 мың км3 шамасында болады.
Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұжымының мәліметтері бойынша күнделікті
өмірде пайдаланатын ас суы сапасының төмен болуы салдарынан жыл сайын 5
млн адам өліп отырады.
Нашар сумен қамтамасыз етуіне байланысты жыл сайын 500 млн-ға дейін
тұрғындардың инфекциялық ауруларға шалдығу жағдайлары кездеседі.
Осындай және болашақта туындайтын мәселелерге байланысты тұрғындарды
сапасы жоғары сумен қамтамасыз ету қазіргі кезде басты мәселелердің бірі
болып отыр.
Қазақстан Республикассының су пайдалану мәселелері 2003 жылғы
9шілдеде қабылданған су кодексімен реттеледі. Сумен жабдықтау және су бұру
саласындағы құқықтық қатынастарды, сондай-ақ өкілетті мемлекеттік
органдардың сумен жабдықтау және су бұру саласындағы құзіреттерін айқындау
мақсатында әзірленген ҚР Су кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы заң жобасы 2009 жылы 2 қыркүйекте қабылданды. Бұл құжаттар бізге
қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық негіздерін қалыптастыруға және экология
мәселелерін тиімді шешуге мүмкіндік берді.
Бір қала тұрғынына тәулігіне қажетті судың мөлшері мекен ету
ортасының климаттық ерекшкліктері мен тұрғындардың тіршілік ету деңгейіне
тәуеді. Осы көрсеткіштерге сүйене отырып СНиПА-ға судың қолдану нормалары
енгізілген. Бұл нормаларға тұрғын үйлер, тұрмытық-коммуникалдық қызмет
көрсету және тамақтану мекемелерінің суды қолдану нормалары кіреді. Кейбір
ірі қалалардың сумен қамтамасыз ету жүйелері 2 есе жоғары нормалармен
шектеледі ( Алматы, Қарағанды, Астана.). Мұндай ірі қалаларда суды
қолданудың жоғары көрсеткіші 300-500 л (бір тәулікте).
Ауыз су әрқашан орнатылған ГОСТ мен стандарттарға сай болуы қажет.
Ауыз суға арналған бірнеше стандарттар бар:
- ГОСТ және арнайы анықталған нормаға сәйкес келетін Қазақстандық
стандарт;
- Ресей стандарты;
- Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұжымының стандарты;
- АҚШ және Еуропалық одаққа кіретін елдердің стандарты.
Ауыз суға қатысты Қазақстандық ГОСТ 1982 жылдан бастап өз күшіне
енген болатын. Бүгінде ол жаңа нормалар толықтырылды. Ауыз су. Ауыз сумен
қамтамасыз ететін су құбырларының орталықтандырылған жүйелеріндегі су
сапасына деген гигиеналық талаптар. Сапаны қадағалау атты 3.02.002.04
СанПиН нормасы мен санитарлық ережелер жаңадан енгізілген.
Аталмыш стандарттар мен нормаларға сәйкес жоғары сапалы ауыз су
терминінің астарында төмендегідей мағыны жатыр:
- органолептикалық көрсеткіштерге сай келетін су: мөлдір., иіссіз және
жағымды дәммен;
- рН, 0-7,5 және тығыздылығы 7 мг-эквдм3 су;
- еселенген пайдалы минералдардың саны 1грл;
- құрамында ауру тудыратын бактериялар мен вирустар мүлде жоқ су;
Осы күнгі су сапасына деген талаптар өте қатал және біздің пайдаланып
отырған суымыздың таза әрі зиянсызекендігіне кепілдік беруге бағытталған.
Суды тазарту процестері қандай?
Астана қаласын сумен қамтамасыз ету және су ағызу жүйелері суды
сорып, оны тазарту мен заласыздандыруды, қалаға тасылдмалдауды, сонымен
бірге ағынды суларды ағызып, микробиолгиялық жолмен тазарту, лайлы
тұңбаларды пайдаға асыруды жүзеге асыратын күрделі инженерлік ғимараттар
мен жер асты қатынас жолдарынан тұрады. Астана қаласында сумен қамтамасыз
етудің қайнар көзінің жобалық көлемі 410 млн м3 Астана су қоймасы
(Вячеславка) болып табылады. Су қоймасындағы нәрлендіргіш заттардың
көптігі, судың мөлдір тазалығы мен күн радияциясы, ондағы өсімдіктер мен
тірі ағзалардың жақсы өсіп, жетілуіне жағдай туғызып, суды органикалық
заттармен толықтырады. Әсіресе судың жоғарғы беті микроағзалармен
лайланған, сондықтан оны тазартылмаған күйінде пайдалану өте қаіпті және
де түрлі жұқпалы аурулардың тарауына әкеп соқтыруы әбден мүмкін. МЕМСТ
орнатқан судың оргонептикалық көрсеткіштерінің нормаға сай келуі үшін,
ағартылып, тазартылуы үшін, заласыздандырылуы, яғни құрамындағы зиянды
түрлі органикалық және органикалық емес қоспаларды күйдіріп, жою үшін суды
хлорлау тәсілі пайдаланылады. Алайда су құбырындағы судың құрамынағы хлорға
тән ерекше сипаты, оның ұшып кетуі (су құрамында сақталып қалмауы).
Сондықтан су құбырын хлордан босату үшін оны тұндыру жеткілікті.
Белгілі бір су көзінің жарамдылығын анықтау үшін, ол физикалық, химиялық
және бактерологиялық анализдерден өтуі қажет. Бұндай бақылауларды локальды
СЭС қызметкерлері жүргізеді.
ГОСТ 2874-82. Бұл стандарт орталықтандырылған тұрмыстық ас суымен
қамтамасыз ету жүйесін және тұрмыстық ас суы ретінде немесе техникалық
бағытта қолданылатын орталықтандырылған жүйесіндегі судың гигиеналық
талапары мен сапалық бақылау жүргізілуін белгейді.
Гигиеналық талаптар:
1. Ас суы эпидемиялық жағынан қауіпсіз органолептикалық қасиеті жақсы,
химиялық құрамы жағынан зянсыз болуы тиіс.
2. Судың сапалық көрсеткіштері су тасымалдаудың жүйесіне түскеннен
кейінгі құрамы мен қасиеттеріне байлансыты анықталады.
3. Микробилогиялық көрсеткіштерге байланысты ас суы мына талаптарға
сәйкес болуы тиіс.
Судың 1 см3 микроорганизм саны 100 ГОСТ 1896373
1 дм3(коли -индекс) ішек таяқшасының саны 3 ГОСТ 1896373
4. Судың токсикологиялық көрсеткіші
Судың токсикологиялық көрсеткіштері, оның химиялық құрылымының
зянсыздығымен сипатталады.
Табиғи сулардың құрамындағы немесе өңдеу барысындағы химиялық заттардың
концентрациясы келесідей нормативтерден аспауы тиіс.
- ГОСТ 18165- 89 бойынша қалдық алюминий 0.5мгдм3
- ГОСТ 18294- 89 бойынша берилий (Ве) 0,0002мгдм3
- ГОСТ 18308- 72 бойынша Молибден(Мо) 0.25мгдм3
- ГОСТ 152- 89 бойынша Мышьяк(As) 0.05мгдм3
- ГОСТ 18826- 73 бойынша Нитраттар (No3) 45,0мгдм3
- ГОСТ 19355- 85 қалдық полиакриламид 2,0мгдм3
- ГОСТ 8293-72 бойынша қорғасын (Pb) 0.5мгдм3
- ГОСТ 19413- 89 бойынша Селен (Se) 0.01мгдм3
- ГОСТ 23950-88 бойынша Сторноций (Sr) 3мгдм3
- ГОСТ 4386-88 бойынша Фтор (F) 3мгдм3
Судың олрганлептикалық көрсеткіштері
Қолайлы оргналептикалық көрсеткіш келесідей заттарға нормативтер
енгізілді:
-табиғи суларда кездесетін
Реагент түрінде судың өңдеу барысында қосылатын және судың
органлептикалық қасиеттеріне әсер ететін химиялық заттардың
концентрациясы келесідей нормативтерден аспайуы тиіс:
- ГОСТ 4011-72 бойынша Темір (Fe) 0.3мгдм3
- ГОСТ 4151-72- 89 бойынша жалпы Десткость 7,0мгдм3
- ГОСТ 4974-72 бойынша мыс (Cu+2) 1мгдм3
- ГОСТ 4389-72 бойынша Сульфаттар (SO4) 500мгдм3
- ГОСТ 4389-72 бойынша Полифосфатты қалдықтар (PO3-4) 3.5мгдм3
- ГОСТ 18164- 72 бойынша Құрғақ қалдық 1000мгдм3
- ГОСТ 4245-72 бойынша Хлоридтер (Ce) 350мгдм3
- ГОСТ 293-72 бойынша Мырыш (Zn2+) 5,0мгдм3
Органлептикалық қасиеттреге қойылатын талаптар:
Иісі 200С, 600С дейін жылытқанда 2 бал Гост 3351-74 бойынша
Дәмі 200С 2 бал 23351-74 Гост бойынша
Түсі20 3351-74 Гост бойынша
Тұныктылығы стандартты шкала бойынша 1,5 мгдм3 3351-74 Гост бойынша.
Су бетінде ешқандай қабат болмауы қажет.
Судың сапалық бақылауы.
Тұрмыс және ас суымен қамтамасыз ететін орталықтандырылған жүйелерді
жүргізетін мекемелер үнемі су жолын, жүйеге кірудің алдында және таралуы
кезінде бақылап отыруы тиіс.
Ал жер астынан таралатын су жүйелеріне алғашқы уақытында жылына 4 реттен
кем емес (әр сезонда), кейіннен жылына 1 рет тексеріледі
3- Кесте СанПиН негізгі
нормалары
(Органолептикалық
көрсеткіштері)
Иісі , бал мөлшері 2
Дәм, бал мөлшері 2
Түсі, градус бойынша 20(35)
Лайлығы, (өлшем бірлігі формазин 1,5(2)
бойынша) немесе мгдм3 (калоин
бойынша)
4-Кесте Паразитологиялық және микробиологиялық көрсеткіштері
100 мл колиморфты темотолерантты Болмауы
бактерия саны
100 мл жалпы колиморфты бактерия Болмауы
саны
1 мл түзілетін жалпы микроб пен 50 жоғары емес
коллония саны
100 мл өсетін колифагтар саны Болмауы
20 мл сульфитті редукциялайтын Болмауы
клодострий спорасының саны
50 мл лямблий цистасының саны Болмауы
5-Кесте Қазақстан территориясындағы табиғи сулардың құрамындағы жиі
кездесетін зиянды химиялық заттарға және антропогенді туындыларға
қойылатын нормативтер
Зат аты Норматив Аспауы қажет Зиянды көрсеткіші
Қауіп төндіру Сутектік 6,0-9,0 аралығында-
класы көрсеткіш, рН
- Жалпы минералдануы1000(1500) -
(құрғақ қалдықта
мгдм3)
- Жалпы кермектілігі7(1,0) -
(карбонатты)
ммольдм3
- Премангантты 5,0 -
тотығуы мгдм3
- Жалпы мұнай 0,1 -
өнімдеріні суммасы
, мгдм3
- Анионативті беттік0,5 -
активті заттар
(БАЗ), мгдм3
- Фенолдды индекс 0,25 -
мгдм3
1.7 сурет. судың химиялық жолмен тазалануы. Астана-су арнасы
1.8 сурет. Суды тазартатын құрал. Астана-су арнасы
Үшінші тарау.
Адам денсаулығына судың химиялық әсері
Мышьяк. Мышьяк мыс және қорғасын кендерін балқытқанда пайда болады.
Мышьяк қосылыстарының улылығы оның химиялық, физикалық түрлеріне
байланысты. Сіңірілген мышьяк мөлшері адамдардың шашында байқалуы мүмкін.
Ауыз судағы 0,2 мг\лмышьяктың шоғырлануы терінің қауіпті ісігі дамуына 5 %
әсер етеді. Мышьяк суда мышьяктың немесе мышьякты қышқылдардың тұздары
түрінде кездеседі.
Хром. Шаруашылықта хромды пайдалану нәтижесінде атмосфералық ауаның,
топырақтың, судың және тағамдық өнімдерінің онымен ластануы жүзеге асады.
Жоғары дозаларда хром адамның ас қорыту жүйесінің қатерлі ісігінің (рак)
факторларының бірі болады. Хромның жоғары дозаларымен жұмыс істеуші
жұмысшыларда өкпе қатерлі ісігі болады. Судағы алтывалентті хромды
организмнің сіңіру дәрежесі үшвалентті хромға қарағанда 9 есе жоғары, тыныс
жолдарындағы хром сіңуі оның ерітілуіне тәуелді.
Кадмий. Кадмий асқазан-ішек жолдарынан немесе өкпеден қанға жақсы
сіңеді. Кадмийдің қанға сіңуі адамның жас шамасына, кальцийдің, темірдің,
мырыштың және белоктың тапшылығына әкеледі.
Қорғасын. Соңғы жылдары биосфера антропогендік қорғасынмен жедел
түрде ластануда. Ол көбінесе, өнеркәсіп орындарындағы шаң тәрізді, газ
тектес, бу тәрізді және сұйық қалдықтардан шығады, әртүрлі отын түрлерін
(көмір, мұнай, газ) жағудан, автокөліктерден бөлінеді. Қорғасын негізінен,
қан түзетін, жүйке, ас қорыту жүйелеріне және бүйрекке әсер етеді.
Сынап. Қоршаған ортада сынаптың негізгі шығу көзі жер қыртысының
табиғи газдануы. Сынаптың антропогендік шығу көзі жер қыртысының табиғи
газдануы. Сынаптың антропогендік шығу көздеріне отын жағу,
электромеханикалық, целлюлозалық өнеркәсіп жатады. Сынаптың қомақты мөлшері
сулардың түбіне шөгеді, онда олар ондаған жылдар сақталады. Осы жерде сынап
қосылыстары микроорганизмдер әрекетімен органикалық (метилсынап) жақсы
ерітілетін қосылыстарға айналады және олар суды екінші рет ластайды.
Сынаппен уланудың түрі Жапонияда байқалған (Минамата ауруы). Ол орталық
жүйке жүйесін зақымдайды, сөйлеу қабілетін бұзады, көру мен есту
қабілеттерін нашарлатады.
Темір марганец. Ауыз судағы судың темір тотығы құбырда темір
бактерияларының өсуін үдетеді.
Барий. Судағы барий жүрек бұлшықеттеріне және асқазан-ішек жолына
әсер етеді, жүрек тамыр ауруларының өлім-жітімін көбейтеді.
Асбест талшықтары тағамдық өнімдермен, сумен, сусындармен жұтылады
және де деммен кірген асбесттің қомақты бөлігі тыныс жолдарынан қайтып
шығып, ол да жұтылады. Асбест тыныс алу жолдарына түседі. Тәжірибе
жүргізілген егеуқұйрықтардың асқазанына асбестті тура енгізгенде ол ішек
қабырғасынан өтіп қаңға, іш майға, миға және басқа ұлпаларға тараған.
Жер үсті және жер асты суларының ластану көздері
Сулардың ластануы деп оған қауіпті заттардың түсу нәтижесінде оның
биосфералық қызметінің және экологиялық маңызының төмендеуі деп түсінеді.
Суды 400-дей түрлі зат ластауы мүмкін.
Егер судағы санитарлық-токсикологиялық (судың мөлдірлігі, түсі, иісі,
дәмі) көрсеткіштері, сульфат, хлорид, нитрат, уытты ауыр металдар мөлшері
шектеулі межеден артып кетсе, су ластанған болып есептеледі. Тағы суда
араласқан оттегі мөлшерінің азаюы, радиоактивті элементтердің, ауруға
ұшырататын бактериялардың пайда болуы да оның ластанғанын көрсетеді.
Өндірістік ластанудың көздері мыналар:
1. электроэнергетика;
2. химиялық және мұнай-химиялық өнеркәсіп;
3. ағаш өңдеу және целлюлозалық қағаздық өнеркәсіп;
4. қара металлургия;
5. түсті металлургия;
6. машина жасау өндірісі;
7. көмір өнеркәсібі;
8. мұнай өңдеуші өнеркәсібі;
9. жеңіл өнеркәсіп;
10. құрылыс материалдары өнеркәсібі;
11. тамақ өнеркәсібі;
12. тұрмыстық жиынды сулары;
13. өзен және теңіз кемелерінің жиынды сулары;
14. қыста қалалардың кір қарларының суға тасталуы.
Химиялық ластану өте кең тараған, тұрақты болып келеді және жиі
кездеседі. Ол органикалық (фенолдар, синтетикалық бетті белсенді заттар,
пестицидтер) бейорганикалық (тұздар, сілтілер, қышқылдар), уытты (мышьяк,
сынап, қорғасын) және уытсыз болып келеді.
Бактериологиялық ластану суда патогендік бактериялардың, вирустардың
(700-ге тарта түрі болады екен), қарапайым саңырауқұлақтардың пайда
болуымен себептеледі. Мұндай ластанудың сипаты уақытша болып келеді.
Радиоактивтік ластану ұзақ тіршілік ете алатын радиоактивтік
элементтердің (Sr-90, уран, радий-226, цезий және т.б.) суға өтіп кетуімен
байланысты. Бұл элементтердің тіпті аз концентрациясының өзі өте қауіпті.
Механикалық ластану суға әртүрлі механикалық қоспалардың (құм, шлак,
балшық, т.б.), сондай-ақ қатты қалдықтардың, сумен ағаш тасымалданғандағы
қалдықтары түсуімен сипатталады.
Жылулық ластануға табиғи сулардың жылыған жерүсті және технологиялық
суларымен араласып кетуімен байланысты. Мұндай ластану судың газдық және
химиялық құрамының өзгеруіне, улы газдардың (күкіртсутегінің, метанның)
бөлінуіне әкеліп соғады.
Жер үсті немесе жер асты суларына химиялық заттардың,
микроорганизмдердің немесе әдеттегіден жоғары температурадағы сулардың, не
басқа заттардың түсуі судың ластану көзі деп аталады.
Шайынды сулар – адамның тұрмыстық не өндірістік қызметінде
қолданылғаннан кейін шығарылатын сулар және елді мекендер
территорияларынан, өнеркәсіптік объетілерден және ауылшаруашылық өрістерден
атмосфералық жауын-шашынның нәтижесінде ағылатын сулар.
Өндірістік шайынды сулар технологиялық үрдістерде суды қолданғаннан
кейін әртүрлі өнеркәсіптік объектілерден түседі. Ластаушы заттарға
қышқылдар, сілтілер, әртүрлі металдар тұздары, күкірттік қосылыстар кіреді.
Оның ішінде улылары, мұнай өңдеуші және мұнайхимиялық зауыттардың
органикалық синтез, синтетикалық каучук және пластмасса өндіріс
орындарының, коксхимиялық зауыттардың, тамақ және жеңіл өнеркәсіп өндіріс
орындарының жуынды суларында болады.
Целлюлоза-қағаз өнеркәсібі. Су қоймалары үшін целлюлоза-қағаз
өнеркәсібінің жуынды сулары өте қауіпті. Осы мекемелердің жуындыларында
ағаш үгіндісі, ағаш талшықтары, шайыр болады.
Жылу энергетикасы. ЖЭО жуынды сулары су қоймалары суларынан 8-10 ˚С
жоғары жылыған болады. Су қоймалары суының температурасы көтерілгенде
оларда микро және макро планктон, судың гүлденуі дамуы күшейеді, түсі мен
иісі өзгереді. ГРЭС жабдықтарын жуған сулар күкірт қышқылымен, темірмен,
никельмен, ванадиймен, мыспен ластанады.
Қара металлургия. Қара металлургияның жуынды сулары металды
майсыздандырудан және қышқылмен өңдеуден кейін, жуудан кейін пайда болады.
Домендік және болат балқыту өндірісінде, ыстықтай темір созу өндірісінде
жуынды ағындылар механикалық қоспалармен және тұздармен ластанған.
Металдарды әртүрлі қышқылдармен өңдегенде ерітінділер және жуынды сулар
пайда болады.
Түсті металлургия. Түсті металлургия өндірістерінің жуынды сулары
қатты минерал заттар қоспаларымен ластанған. Олардың көпшілігі улы
(күкіртті натрий, цианидтер, мұнай өнімдері). Ауыр металлдар иондарымен
(мыс, қорғасын, мырыш, никель, молибден, вольфрам, сынап, кадмий) және
мышьякпен, фтормен, сурьмамен, сульфаттармен, хлоридтермен де ластанған.
Машина жасау. Осындай өндірістердің жуынды суларында ауыр металлдар
тұздары болуымен сипатталады.
Көмір өнеркәсібі. Карьерлік суларда күзгі кезеңде сульфаттардың,
кальцийдің, магнийдің, натрийдің және калийдің көбеюімен байланысты.
Судың радиоактивті ластануы. Су қоймалары мен адамдар денсаулығына ең
үлкен қауіп тудыратындар – радиоактивтік ластанулар. Радиоактивтік ластану
көздеріне ядролық жарылыстар, атом реакторларының жарылысы, радиоактивтік
изотоптарды өнеркәсіпте және зерттеу мекемелерінде қолдану, радиоактивтік
қалдықтарды көму уран кенін тазалау бойынша және реакторлардың ядролық
отынын өңдеу бойынша зауыттар, атомдық электростанциялар жатады.
Тұрмыстық жуынды сулар. Тұрмыстық жуынды суларда азот, фосфор, кадмий,
жуушы заттар болады. Тұрмыстық жуынды сулар тұрғын үйлерден және қоғамдық
ғимараттардан да өнеркәсіп өндірістерінің тұрмыстық бөлмелерінен де түседі.
Ауылшаруашылық жуынды сулар. Минералдық тыңайтқыштарды қолдану
көлемінің, өсімдіктерді зиянкестерден және арамшөптен қорғау құралдары тез
өсуіне, химиялық заттардың жаңбыр суымен жуылып су қоймаларына және жер
асты суларына түсуіне әкеледі.
Жаңбырлық және нөсерлік ағынды сулар. Жаңбырлық (нөсерлік) сулар
атмосфералық жауын-шашын түсуінің нәтижесінде пайда болады.
Суды қорғау және пайдалануға қойылатын талап
Адамның негізгі қажеттерінің бірі – таза және қауіпсіз су. Барлық
адамзат үшін таза судың жетіспеуі 20 % құрайды.
Судың сапасы дегеніміз – шаруашылық, мәдени-тұрмыстық, балық
шаруашылығы және техникалық қажеттілікті анықтайтын судың құрамы мен
қасиетінің сипаттамасы.
Ауыз су эпидемиологиялық тұрғыдан және химиялық құрамы бойынша
қауіпсіз қасиеттері жағынан қолайлы болуы керек.
ҚР судың сапасы 2.1.4.559-96 МеМСТ сай болуы керек.
Судың сапасының физикалық көрсеткіштері: температура, лайлылығы,
концентрациясы және тағы басқалары.
Судың биологиялық көрсеткіштерінің бірі – коли-индекс, бұл 1 литр
судың көлеміндегі ішек таяқшаларының саны. Бұл көрсеткіш бойынша табиғи
сулар бес түрге бөлінеді: өте ластанған – коли-индексі 10000 – нан көп,
ластанған – 1000-нан көп, аз ластанған – 100-ден көп, қанағаттанарлық – 10-
нан көп, жақсы – 3-тен аз. Тағы бір көрсеткіші – коли-титр: бір ішек
таяқшасы болатын судың миллилитрмен өлшенген көлемі – 300 мл кем болмауы
керек.
Химиялық көрсеткіштері бойынша ауызсуға қойылатын талап 7.4-кестесінде
көрсетілген.
7.4-кесте.
Ауыз су құрамының сипаттамасы
рН – 6,0-9,0
хлоридтер, мг\л 350 дейін
Кермектілігі, ммоль\л – 7,0 Zn 5-ке дейін
Fe, мг\л 0,3-ке дейін Al, мг\л
0,5-ке дейін
K, ммоль\л 7-ге дейін Be, мг\л
0,0007-ге дейін
Mn, мг\л 0,7-ге дейін Mo, мг\л
0,25-ке дейін
Cu2, мг\л-1,0-ге дейін As, мг\л
0,05-ке дейін
SO4, мг\л 500-ге дейін нитраттар,
мг\л 45-ке дейін
Pb, мг\л 0,3-ке дейін Sr, мг\л 7-
ге дейін
Құрамында әрдайым болатын заттардың 1 л судағы мөлшері 7.4-кестесінде
келтірілген шамадан асапаса, су ішуге жарамды деп есептеледі. Судағы әр
түрлі органикалық заттардың мөлщерін анықтау қиын болғандықтан, олардың
мөлшерін оттегімен тотығуына баға беру арқылы анықтайды.
Судағы органикалық заттарды химиялық тотықтыру үшін қажетті оттегінің
мөлшерін оттегінің химиялық қажеттілігі (ОХҚ) деп атайды. Суда органикалық
ластаушылардың бар-жоғы екінші көрсеткіш – оттегінің биохимиялық
қажеттілігімен (ОБҚ) сипатталады. Бұл оттегінің (мгл) органикалық заттарды
биохимиялық ыдырауға белгілі бір уақыт аралығында (1,2,5,20 тәулік) қажетті
мөлшері. Мысалы ОБҚ2 – бұл екі тәулік ішіндегі оттегінің биологиялық
қажеттілігі.
Судың санитарлық тәртібі ең алдымен ондағы еріген оттегінің мөлшерімен
сипатталады. Жылдың кез келген мерзімінде оның мөлшері 1л суда 4 мг болуы
керек. Балықтың құнды тұқымдарын сақтап және ұдайы өндіру үшін 1л судағы
мөлшері 6мг төмен болмауы керек.
Судың сапасын бағалау межесін 7.5 - кестесінен көруге болады. Сонда
судың иісі мен дәмін 0-5 балл аралығында бағалауға болады.
Ішуге жарайтын судың иісі мен дәмі баллдан аспауы керек, ал ол
мөлшерден асып кетсе, су тазалауды қажет етеді.
7.5-кесте
Судың дәмін, иісін анықтау және оны бағалау межесі
Судың дәмінің және Судың дәмінің және иісінің Судың дәміне сай
иісінің сезілу деңгейін анықтау жолдары келетін ұпай
деңгейі саны
Байқалмайды Зертханалық әдіс арқылы да 0
сезілмейді
Өте әлсіз байқалады Тек зертханалық жолмен 1
анықталады
Аздап байқалады Егер назар аударса байқалады 2
Байқалады Барлық уақытта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аннотация 3
Abstract 5
Кіріспе 6
Негізгі бөлім
1-тарау. Қазақстан су көздерінің қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .8
2-тарау. Су, оның гигиеналық және шаруашылықтық маңызы ... ... ... ...13
3-тарау. Адам денсаулығына судың химиялық әсері 20
4-тарау. Халықтың ауыз сумен қамтамасыз етілуі және суды ішуге жарамды ету
үшін жүргізілетін үрдістер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
5-тарау. Нұра, Есіл, Тобыл су көздерінің қазіргі жай
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 39
Қосымша мәліметтер
Қосымша А. 41
Қосымша В. 45
Аннотация
Мақсаты: 2004-2016 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының
экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасына сәйкес коршаған ортаны қорғау
саласындағы мемлекеттік саясаттың негіздері еңгізіліп Қазақстан суларын
қорғау мәселелері бойынша тиісті құжаттар әзірленіп бекітілді.
Қоршаған ортаның жай күйіне байланысты енгізілген маниторингтің
бірыңғай жүйесі бар.
Тұжырымдаманың міндеттерін орындау нәтижесінде Қазақстан суларының қазіргі
жай күйі, ластану дәрежесі және экологиялық қауіпсіздігіне қол жеткізу
жолдарын анықтау және іске асыру мақсатында осы ғылыми жоба алынды. Қазіргі
уақытта су объектілерін тау-кен өндіру, металлургия және химия өнеркәсібі
кәсіпорындары, қалалардың коммуналдық қызметтері қарқынды ластауда және ол
нақты экологиялық қатер төндіреді. Ертіс, Нұра, Сырдария, Іле өзендері,
Балқаш көлі неғұрлым ластанған. Халықты ауыз сумен қамтамасыз етудің
негізгі көзі болып табылатын жер асты сулары да ластануға ұшыраған. Менің
мақсатым Солтүстік Қазақстан өзендерінің ластану деңгейін анықтап,
дәлелдеу.
Гипотеза: Солтүстік Қазақстан өзендерінің ластану деңгейін анықтап,
дәлелдеу. Басқа да мәліметтерді жинақтай отырып, тереңірек зерттеу.
Зерттеудің кезеңдері:
І кезеңде Қазақстан су көздерінің қысқаша сипаттамасы қарастырылады.
ІІ кезеңде су, оның гигиеналық және халықшаруашылықтық маңызы және адам
денсаулығына судың химиялық әсері қарастырылады.
ІІІ кезеңде адамдардың аурулары мен су сапасы өзгерістерінің арасындағы
байланыс зерттеледі.
ІV кезеңде жүргізген зерттеулерге анализ жасалды.
Зерттеу барысында ашылған жаңалықтар:
1. Ауыз сумен қамтамасыз етілетін су құбырларының орталықтандырылған
жүйелеріндегі су сапасына қойылатын талаптар мен сапалық бақылаудың
жүргізілуі;
2. Экологиялық қатерлердің алдын-алу нәтижесінде 2000-2030 жылдарға
болшақтың сценарийі құрылды;
3. Су ресурстарының тозуының және ластануының алдын-алу мәселелері
бойынша зерттеу жұмысы жүргізілді. Соның нәтижесінде, судағы ірі
дисперсті заттарды реагенттік өңдеумен қатар тұндыру мен сүзу арқылы
судың сапасын жоарлатуға болатыны анықталды.
Зерттеу әдістемесі:
- Қазақстанның су қорларын анықтау және олардың халық шаруашылығындағы
маңызы туралы мәлңметтердң жинақтау;
- Солтүстік және Орталық Қазақстан суларының гигиеналық жай-күйі туралы
мәліметтермен танысу;
- Судың химиялық құрамының адам ағзасына зиянды әрекеттері туралы
мәлімет жинақтау;
- Судың сапасын анықтау және суды жарамды ету үшін жүргізілетін
үрдістерді анықтау;
- Болашақта жер үсті және жер асты суларының ластану дәрежесінің
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің үрдістерін анықтау;
- Су ресурстарының тозуының алдын-алу туралы ғылыми-зерттеу жұмыстарын
дамыту;
Күтілмек нәтиже: Болашақта осы мәселені қолға алып? Оны тереңірек
қарастыру. Ауыз суының адам денсаулығына әсері мен судың ластануын алдын
алу.
Зерттеудің нәтижесі судың қадірін біліп, оның қаншалықты лас
күйінде зиян екенін білуге мүмкіндік береді.
Abstract
Hypothesis According to Concept of ecological security in Republic
of Kazakhstan on 2004-2016 years have been developed and affirmed fitting
documentations as to the problems of the security of water and were entered
the bases of state politics in the sphere of the protection of environment.
The stages and procedure of investigation:
There is the common entered system of control as to the state of
environment.
This scientific project was chosen to determine the levels of
pollution and the state of water as well, to carry out ways of achievements
of ecological security of the Kazakhstan’s water. At the present time
there is a intensive pollution of the objects of water by alpine
procurement manufacturing, metallurgy and by chemical industry enterprises,
and also, by the house employments of cities and this is the real
ecological catastrophe. Generally greatly are polluted rivers, so as
Irtish, Nura, Syrdariya and Ily, including, lake Balkhash. Even are
polluted underground waters which are the main source of supplying
population with the drinkable water.
Methods of the investigation:
With the research aim of the bases of scientific arguments of the
ecological catastrophes were carried out various expertise’s, which as a
result were detected dangerous factors affecting the man's health. And with
this purpose were gathered materials as to the central and north parts of
the water of Kazakhstan. In process of gathering of materials were used
aids as to medicine ecology, scientific-research works and data on way the
influence of chemical charge on human organism.
Newness of the investigation and degree of independence:
New vital possibilities and their reduction quality affects on human
organism and ecosystem on the whole.
The results of the work and deductions:
I want that everybody will know about water.
The results of the investigation can be used for the people, for the study,
learn and reading.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі.
Су – өмір көзі. Сусыз атмосфера оттегімен толықтырыла алмайды. Су
үлкен (геологиялық ) және кіші (биохимиялық ) зат айналымына қатысады.
Қазіргі көзқарас бойынша өмір суда пайда болған. Адам ағзасында 60%- дай су
болады.
БҰҰ мәліметтері бойынша ХХІ ғасырда ғаламдық жылынудан гөрі судың
жетіспеуі өткір мәселе болады. Су қорының жетіспеуі тек кедейлік пен
мешеулікке ғана әкеліп соқпай, этникалық және мемлекетаралық қақтығыстардың
себебі болады.
Адам су үшін тек биологиялық емес, әлеуметтік те фактор болып келеді.
Биологиялық мақсат үшін адам тәулігіне 5л жұмсаса, одан басқа тағы 1500-
2000 жұмсайды.
Араб әмірлігінде 1л ауызсуды 1л шикі мұнайға айырбастауға
болады.Табиғи ауызсу ұлт байлығына айналып барады. Дүкендерде ауызсудың
сатылуы қалыпты жағдайға ұласты.
Жер ғаламшарындағы су қоры – 1, 400 000 кмз , бірақ оның көбі ащы.Су
қорын пайдаланғанда оның айналым жылдамдығын ескерген жөн.Тұщы судың 70%-
дайы мәңгі мұздық пен мәңгі қардың үлесінде, бірақ адам ол суды пайдалана
алмайды. Бұл өлі табиғи су қоры. Жердің терең қойнауындағы суды да
пайдалану қиын. Сондықтан адамның қолы жететін су қорының 0,001 % ғана
ішуге жарамды.
Қазақстан Республикасының тұщы су қорлары орасан көп, алайда оның
аумағы бойынша судың орналасу деңгейі біркелкі емес.
Өзендер – республиканың негізгі су көздері. Қазақстанның көптеген
өзендері,әсіресе, олардың салалары суының аздығынан жазғы уақытта кеуіп,
жеке көлшіктерге айналады және қар еріген кезде ғана тасиды.
Республикада ірі көлдер (Балқаш, Теңіз, Қорғалжын, Құсмұрын, Зайсан,
Марқакөл, Алакөл) және мыңдаған кіші көлдер орналасқан. Республикада
барлығы 50 000 таяу көлдер бар, олардың 32 % тұщы сулы, қалғандарының суы
жоғары минерализацияланған.
Қазақстандағы суды аса көп тұтынушы – ауылшаруашылығы, екінші орында
– өнеркәсіп пен энергетика, үшінші орында – қалалардың коммуналдық
шаруашылығы.
Мақсаты: 2004-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының
экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасына сәйкес коршаған ортаны қорғау
саласындағы мемлекеттік саясаттың негіздері еңгізіліп Қазақстан суларын
қорғау мәселелері бойынша тиісті құжаттар әзірленіп бекітілді.
Қоршаған ортаның жай күйіне байланысты енгізілген маниторингтің
бірыңғай жүйесі бар.
Тұжырымдаманың міндеттерін орындау нәтижесінде Қазақстан суларының қазіргі
жай күйі, ластану дәрежесі және экологиялық қауіпсіздігіне қол жеткізу
жолдарын анықтау және іске асыру мақсатында осы ғылыми жоба алынды. Қазіргі
уақытта су объектілерін тау-кен өндіру, металлургия және химия өнеркәсібі
кәсіпорындары, қалалардың коммуналдық қызметтері қарқынды ластауда және ол
нақты экологиялық қатер төндіреді. Ертіс, Нұра, Сырдария, Іле өзендері,
Балқаш көлі неғұрлым ластанған. Халықты ауыз сумен қамтамасыз етудің
негізгі көзі болып табылатын жер асты сулары да ластануға ұшыраған. Менің
мақсатым Солтүстік Қазақстан өзендерінің ластану деңгейін анықтап,
дәлелдеу.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Қоршаған ортаның ластану дәрежесі туралы мәліметтерді жинақтау.
2. Қоршаған ортаның сапа көрсеткіштеріне талдау жүргізу.
3. Экологиялық талаптардың өзектілігін дәлелдеу.
4. Зерттеу жобасының мақсатын анықтау, мәліметтерді құрастыру, зерттеу
тәжірибелерінің элементтерін орындау.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері:
- Таным әрекетін ұйымдастырудағы ғылыми ізденісті негіздеу жөніндегі
теориялық көзқарастар.
Ғылыми деректердің немесе зерттеу нәтижелерінің дәлдігі:
1. Табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен Солтүстік және Орталық
Қазақстан суларының гигиеналық жәй-күйі мен экологиялық мәселелерін
зерттеу;
2. Ластануының қауіптілік дәрежесіне назар аудару;
3. Адамдардың аурулары мен су сапасы өзгерістерінің арасындағы байланысты
анықтау;
4. Сулардағы денсаулық үшін қауіпті факторларды анықтау және қауіптілік
дәрежесін анықтау;
Жұмыстың құрылымы мен көлемі.
Ғылыми жоба жұмысы кіріспеден,бес тараудан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімі мен қосымшадан тұрады.
Бірінші тарау
Қазақстан Республикасы су көздерінің қысқаша сипаттамасы
Су – өмір көзі. Сусыз атмосфера оттегімен толықтырыла алмайды. Су
үлкен (геологиялық ) және кіші (биохимиялық ) зат айналымына қатысады.
Қазіргі көзқарас бойынша өмір суда пайда болған. Адам ағзасында 60%- дай су
болады.
БҰҰ мәліметтері бойынша ХХІ ғасырда ғаламдық жылынудан гөрі судың
жетіспеуі өткір мәселе болады. Су қорының жетіспеуі тек кедейлік пен
мешеулікке ғана әкеліп соқпай, этникалық және мемлекетаралық қақтығыстардың
себебі болады.
Адам су үшін тек биологиялық емес, әлеуметтік те фактор болып келеді.
Биологиялық мақсат үшін адам тәулігіне 5л жұмсаса, одан басқа тағы 1500-
2000 жұмсайды.
Араб әмірлігінде 1л ауызсуды 1л шикі мұнайға айырбастауға
болады.Табиғи ауызсу ұлт байлығына айналып барады. Дүкендерде ауызсудың
сатылуы қалыпты жағдайға ұласты.
Жер ғаламшарындағы су қоры – 1, 400 000 кмз , бірақ оның көбі ащы.Су
қорын пайдаланғанда оның айналым жылдамдығын ескерген жөн.Тұщы судың 70%-
дайы мәңгі мұздық пен мәңгі қардың үлесінде, бірақ адам ол суды пайдалана
алмайды. Бұл өлі табиғи су қоры. Жердің терең қойнауындағы суды да
пайдалану қиын. Сондықтан адамның қолы жететін су қорының 0,001 % ғана
ішуге жарамды.
Қазақстан Республикасының тұщы су қорлары орасан көп, алайда оның
аумағы бойынша судың орналасу деңгейі біркелкі емес.
Өзендер – республиканың негізгі су көздері. Қазақстанның көптеген
өзендері,әсіресе, олардың салалары суының аздығынан жазғы уақытта кеуіп,
жеке көлшіктерге айналады және қар еріген кезде ғана тасиды.
Республикада ірі көлдер (Балқаш, Теңіз, Қорғалжын, Құсмұрын, Зайсан,
Марқакөл, Алакөл) және мыңдаған кіші көлдер орналасқан. Республикада
барлығы 50 000 таяу көлдер бар, олардың 32 % тұщы сулы, қалғандарының суы
жоғары минерализацияланған.
Қазақстандағы суды аса көп тұтынушы – ауылшаруашылығы, екінші орында
– өнеркәсіп пен энергетика, үшінші орында – қалалардың коммуналдық
шаруашылығы.
Қазақстанның су қорлары
(БҰҰ Даму бағдарламасының ақпараттықөаналитикалық шолуының мәлімдемесі
бойынша 2005, 2008ж.ж.)
Республиканың территориясында жер беті суы біркелкі таралмаған. Тянь-
Шань мен Алтай ,биік тауларында өзен жүйесі тығыз – 1800 мкм2 орналасқан.
Орманды дала мен далалы аймақтарда ол 100-500 мкм2тең, ал шөлді аймақта-
2мкм2 құрап барып, одан нөлге дейін төмендейді. Еліміздің территориясында
39000 өзендер, уақытша су ағатын арналар мен сайлар бар.
Солтүстік Қазақстан өзендерінің негізгі сипаттамасы:
Өзендер Ұзындығы, км Су алабының көлемі, мың км2
Жалпы Қазақстан Жалпы Қазақстан
жерінде жерінде
Ертіс 4248 1400 1592 234
Есіл 2450 1781 177 123
Тобыл 1591 800 426 130
Нұра 978 978 71,3 71,3
Негізгі су шаруашылығының өзен алаптары. Қазақстанда халықаралық өзен
бассейндірінің құрамдас бөлігі болып табылатын сегіз өзен бассейні бар:
Ертіс, Есіл, Тобыл-Торғай, Нұра- Сарысу, Орал- Каспий, Арал-Сырдария, Шу-
Талас және Балқаш-Алакөл.
Ертіс өзен бассейні. Өзеннің Қазақстандағы ұзындығы – 1200 км. Бассейн
аумағының жалпы көлемі – 1, 64 млн. км2
Бүгінде өзен суы екі жасанды канал арқылы тармақталады. Біріншісі – Ертіс-
Қарағанды (ұзындығы 485 км), ал екіншісі – 2000жылдардың басында Қытай
аумағында Қарамай қаласындағы мұнай өндірісі үшін салынған (ұзындығы 300
км). Ертіс суын Астананың қажеттіліктеріне жарату үшін оны Есіл бассейнімен
канал арқылы байланыстыру жобасы қарастырылып жатыр. Бұл да Ертіс өзеніне
қосымша қысым болып келері сөзссіз.
Өзенді ластау факторлары: тау-кен өндірісі және ежелден келе жатқан – Семей
ядролық полигонының салдары.
1.1 сурет. Ертіс өзені
Есіл және Тобыл-Торғай өзен бассейндері. Есіл және Тобыл өзендері СҚО
басталып, Ертіс өзеніне қосылып, Қазақстан-Ресей шекарасының арғы жағына
ағып өтеді. Судың гидрологиялық тәртібіне байланысты су қорларын тиімді
пайдалану өте қиын. Жерасты суларының қоры Есіл бассейнінің аймағында тым
аз, сондықтан су қоры жетіспейді.
Екі бассейн де өндіріс қалдықтарымен және қалалардағы қалдық сулармен
ластанады.
1.2 сурет: Ертіс өзені.
1.3 сурет. Тобыл өзені.
1.4 сурет. Торғай өзені.
Нұра-Cарысу өзен бассейндері. Бассейн құрамындағы Нұра өзені ұзындығы
978 км, бассейн көлемі 58 100 км2 тең. Нұра Теңіз көліне барып құяды.
Мұнда аса ірі өндірістік қала – Қарағанды бар. Су қоры өте шектеулі.
Ластанудың басты көздері – өндіріс қалдықтары және канализация. Нұра
өзенінің ең басты ластаушысы – Теміртаудағы карбид зауыты. Ол өнеркәсіп
технология бойынша катализатор ретінде сынапты пайдаланған. Қазіргі уақытта
өзен түбіне 25 т сынап жиналған.
1.5 сурет. Нұра өзені.
1.6 сурет. Сарысу өзені.
Екінші тарау. Су, оның гигиеналық және шаруашылықтық маңызы.
Су организмнің маңызды ққұрамдас бөлігі. Тірі организмдерде барлық
химиялық реакциялар су арқылы ғана өтеді.Тұз алмасу су алмасумен тығыз
байланысты.
Су зат алмасу реакцияларының белсенді қатысушысы. Ересек адамда су
мөлшері оның дене салмағының 23(58-67%) құрайды.Адам организмнінің кейбір
ұлпалары (бауыр, ми, тері) өз салмағының 70% су құрайды, басқалары (бұлшық
ет, жүрек) - одан артығырақ - 76 – 80% құрайды. Қан 83% су ұстайды, басқа
биологиялық сұйықтар (зәр, сілекей, тер) -95-99% жақын, лимфа - 90%,
асқазан шырыны – 99,5 % судан тұрады.
Дүниежүзілік су қорының ластануы бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отыр.
Бұл мәселе Қазақстанға да тән. Су экожүйесінің ластануы түрліше жолмен
жүзеге асады. Қазіргі кездегі су айдындарының ластануын былайша
топтастырады:
- биологиялық ластану: өсімдіктер, жануарлар, микроорганизмдер мен
бактериялар;
- химиялық ластану: уытты заттар және сулы ортаның табиғи құрамын
бұзатындар;
- физикалық ластану: жылуөқызу, электромагнитті өріс, радиоактивті
заттар.
Су құрамының ластану деңгейі үнемі бақыланып отырады. Судың құрамындағы
еріген әр түрлі химиялық элементтер мен бөлшектер судың ластану деңгейін
арттырса, температураның ауытқуы да судың бұзылуына себепші.
Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (БДҰ) тарапынан ауыз судың 100-
ден астам сапалық көрсеткіші ұсынылған. Ал қазақстанда ауыз су сапасы
мемлекеттік стандарт (2874-82) бойынша 30 түрлі міндетті көрсеткішпен
анықталады.
Су алабы тазартылмаған ақаба сулы өзенөкөлдерге №іберу аслдарынан
ластанады. Мысалы:
- тұрғын үйөкөммуналдық шаруашылықтары;
- өнеркәсіп орындары;
- ауыл шаруашылығындағы мөлшерден тыс пайдаланылған тыңайтқыштар;
Шараушылықтың басқа да салаларынан ақаба су ағын суға шығарылады.
Ағын су барып құйылатын ақаба су екі топқа: қоспалар (ерімейтіндер,
коллоидтар, еритіндер) мен лас суларға (минералдық, органикалық,
бактериялық, биологиялық) жіктеледі.
Пайдаланылған судың ішінде ө тұрмыстық ақаба суда 52% органикалық заттар,
42% минералды заттар болады. Өнеркәсңпте пайдаланылған су мен минтетикалық
заттарды кейінгі су химиялық элементтермен ластанады. Сонымен бірге
пестицид, гербицид сияқты егін шаруашылығына пайдаланылатын химялық
қалдықтары бар су микрофлораға, микрофаунаға, ірі жануралар мен құстарға
зиян келтіреді. Өз кезегінде химиялық заттардың зиянды қосылыстары
азықөтүлік пен тағам арқылы адам организміне де зиянды әсерін тигізеіді.
Жер бетіндегі судың жалпы мөлшері 14 млн км3 шамасында. Бірақ қолданыста
жарамды тұщы сулардың стационарлық қоры гидросфераның 0,3% көлемін ғана
алып отыр.
Біздің жер шарымызда су үнемі айналымда болады.Дүние жүзі
мұхиттарының бетіне жылына шамамен 412 мың м3 су буланады, ал оларға қайта
түсетін жауын-шашын жылдық мөлшері 310 мың км3 шамасында болады.
Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұжымының мәліметтері бойынша күнделікті
өмірде пайдаланатын ас суы сапасының төмен болуы салдарынан жыл сайын 5
млн адам өліп отырады.
Нашар сумен қамтамасыз етуіне байланысты жыл сайын 500 млн-ға дейін
тұрғындардың инфекциялық ауруларға шалдығу жағдайлары кездеседі.
Осындай және болашақта туындайтын мәселелерге байланысты тұрғындарды
сапасы жоғары сумен қамтамасыз ету қазіргі кезде басты мәселелердің бірі
болып отыр.
Қазақстан Республикассының су пайдалану мәселелері 2003 жылғы
9шілдеде қабылданған су кодексімен реттеледі. Сумен жабдықтау және су бұру
саласындағы құқықтық қатынастарды, сондай-ақ өкілетті мемлекеттік
органдардың сумен жабдықтау және су бұру саласындағы құзіреттерін айқындау
мақсатында әзірленген ҚР Су кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы заң жобасы 2009 жылы 2 қыркүйекте қабылданды. Бұл құжаттар бізге
қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық негіздерін қалыптастыруға және экология
мәселелерін тиімді шешуге мүмкіндік берді.
Бір қала тұрғынына тәулігіне қажетті судың мөлшері мекен ету
ортасының климаттық ерекшкліктері мен тұрғындардың тіршілік ету деңгейіне
тәуеді. Осы көрсеткіштерге сүйене отырып СНиПА-ға судың қолдану нормалары
енгізілген. Бұл нормаларға тұрғын үйлер, тұрмытық-коммуникалдық қызмет
көрсету және тамақтану мекемелерінің суды қолдану нормалары кіреді. Кейбір
ірі қалалардың сумен қамтамасыз ету жүйелері 2 есе жоғары нормалармен
шектеледі ( Алматы, Қарағанды, Астана.). Мұндай ірі қалаларда суды
қолданудың жоғары көрсеткіші 300-500 л (бір тәулікте).
Ауыз су әрқашан орнатылған ГОСТ мен стандарттарға сай болуы қажет.
Ауыз суға арналған бірнеше стандарттар бар:
- ГОСТ және арнайы анықталған нормаға сәйкес келетін Қазақстандық
стандарт;
- Ресей стандарты;
- Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұжымының стандарты;
- АҚШ және Еуропалық одаққа кіретін елдердің стандарты.
Ауыз суға қатысты Қазақстандық ГОСТ 1982 жылдан бастап өз күшіне
енген болатын. Бүгінде ол жаңа нормалар толықтырылды. Ауыз су. Ауыз сумен
қамтамасыз ететін су құбырларының орталықтандырылған жүйелеріндегі су
сапасына деген гигиеналық талаптар. Сапаны қадағалау атты 3.02.002.04
СанПиН нормасы мен санитарлық ережелер жаңадан енгізілген.
Аталмыш стандарттар мен нормаларға сәйкес жоғары сапалы ауыз су
терминінің астарында төмендегідей мағыны жатыр:
- органолептикалық көрсеткіштерге сай келетін су: мөлдір., иіссіз және
жағымды дәммен;
- рН, 0-7,5 және тығыздылығы 7 мг-эквдм3 су;
- еселенген пайдалы минералдардың саны 1грл;
- құрамында ауру тудыратын бактериялар мен вирустар мүлде жоқ су;
Осы күнгі су сапасына деген талаптар өте қатал және біздің пайдаланып
отырған суымыздың таза әрі зиянсызекендігіне кепілдік беруге бағытталған.
Суды тазарту процестері қандай?
Астана қаласын сумен қамтамасыз ету және су ағызу жүйелері суды
сорып, оны тазарту мен заласыздандыруды, қалаға тасылдмалдауды, сонымен
бірге ағынды суларды ағызып, микробиолгиялық жолмен тазарту, лайлы
тұңбаларды пайдаға асыруды жүзеге асыратын күрделі инженерлік ғимараттар
мен жер асты қатынас жолдарынан тұрады. Астана қаласында сумен қамтамасыз
етудің қайнар көзінің жобалық көлемі 410 млн м3 Астана су қоймасы
(Вячеславка) болып табылады. Су қоймасындағы нәрлендіргіш заттардың
көптігі, судың мөлдір тазалығы мен күн радияциясы, ондағы өсімдіктер мен
тірі ағзалардың жақсы өсіп, жетілуіне жағдай туғызып, суды органикалық
заттармен толықтырады. Әсіресе судың жоғарғы беті микроағзалармен
лайланған, сондықтан оны тазартылмаған күйінде пайдалану өте қаіпті және
де түрлі жұқпалы аурулардың тарауына әкеп соқтыруы әбден мүмкін. МЕМСТ
орнатқан судың оргонептикалық көрсеткіштерінің нормаға сай келуі үшін,
ағартылып, тазартылуы үшін, заласыздандырылуы, яғни құрамындағы зиянды
түрлі органикалық және органикалық емес қоспаларды күйдіріп, жою үшін суды
хлорлау тәсілі пайдаланылады. Алайда су құбырындағы судың құрамынағы хлорға
тән ерекше сипаты, оның ұшып кетуі (су құрамында сақталып қалмауы).
Сондықтан су құбырын хлордан босату үшін оны тұндыру жеткілікті.
Белгілі бір су көзінің жарамдылығын анықтау үшін, ол физикалық, химиялық
және бактерологиялық анализдерден өтуі қажет. Бұндай бақылауларды локальды
СЭС қызметкерлері жүргізеді.
ГОСТ 2874-82. Бұл стандарт орталықтандырылған тұрмыстық ас суымен
қамтамасыз ету жүйесін және тұрмыстық ас суы ретінде немесе техникалық
бағытта қолданылатын орталықтандырылған жүйесіндегі судың гигиеналық
талапары мен сапалық бақылау жүргізілуін белгейді.
Гигиеналық талаптар:
1. Ас суы эпидемиялық жағынан қауіпсіз органолептикалық қасиеті жақсы,
химиялық құрамы жағынан зянсыз болуы тиіс.
2. Судың сапалық көрсеткіштері су тасымалдаудың жүйесіне түскеннен
кейінгі құрамы мен қасиеттеріне байлансыты анықталады.
3. Микробилогиялық көрсеткіштерге байланысты ас суы мына талаптарға
сәйкес болуы тиіс.
Судың 1 см3 микроорганизм саны 100 ГОСТ 1896373
1 дм3(коли -индекс) ішек таяқшасының саны 3 ГОСТ 1896373
4. Судың токсикологиялық көрсеткіші
Судың токсикологиялық көрсеткіштері, оның химиялық құрылымының
зянсыздығымен сипатталады.
Табиғи сулардың құрамындағы немесе өңдеу барысындағы химиялық заттардың
концентрациясы келесідей нормативтерден аспауы тиіс.
- ГОСТ 18165- 89 бойынша қалдық алюминий 0.5мгдм3
- ГОСТ 18294- 89 бойынша берилий (Ве) 0,0002мгдм3
- ГОСТ 18308- 72 бойынша Молибден(Мо) 0.25мгдм3
- ГОСТ 152- 89 бойынша Мышьяк(As) 0.05мгдм3
- ГОСТ 18826- 73 бойынша Нитраттар (No3) 45,0мгдм3
- ГОСТ 19355- 85 қалдық полиакриламид 2,0мгдм3
- ГОСТ 8293-72 бойынша қорғасын (Pb) 0.5мгдм3
- ГОСТ 19413- 89 бойынша Селен (Se) 0.01мгдм3
- ГОСТ 23950-88 бойынша Сторноций (Sr) 3мгдм3
- ГОСТ 4386-88 бойынша Фтор (F) 3мгдм3
Судың олрганлептикалық көрсеткіштері
Қолайлы оргналептикалық көрсеткіш келесідей заттарға нормативтер
енгізілді:
-табиғи суларда кездесетін
Реагент түрінде судың өңдеу барысында қосылатын және судың
органлептикалық қасиеттеріне әсер ететін химиялық заттардың
концентрациясы келесідей нормативтерден аспайуы тиіс:
- ГОСТ 4011-72 бойынша Темір (Fe) 0.3мгдм3
- ГОСТ 4151-72- 89 бойынша жалпы Десткость 7,0мгдм3
- ГОСТ 4974-72 бойынша мыс (Cu+2) 1мгдм3
- ГОСТ 4389-72 бойынша Сульфаттар (SO4) 500мгдм3
- ГОСТ 4389-72 бойынша Полифосфатты қалдықтар (PO3-4) 3.5мгдм3
- ГОСТ 18164- 72 бойынша Құрғақ қалдық 1000мгдм3
- ГОСТ 4245-72 бойынша Хлоридтер (Ce) 350мгдм3
- ГОСТ 293-72 бойынша Мырыш (Zn2+) 5,0мгдм3
Органлептикалық қасиеттреге қойылатын талаптар:
Иісі 200С, 600С дейін жылытқанда 2 бал Гост 3351-74 бойынша
Дәмі 200С 2 бал 23351-74 Гост бойынша
Түсі20 3351-74 Гост бойынша
Тұныктылығы стандартты шкала бойынша 1,5 мгдм3 3351-74 Гост бойынша.
Су бетінде ешқандай қабат болмауы қажет.
Судың сапалық бақылауы.
Тұрмыс және ас суымен қамтамасыз ететін орталықтандырылған жүйелерді
жүргізетін мекемелер үнемі су жолын, жүйеге кірудің алдында және таралуы
кезінде бақылап отыруы тиіс.
Ал жер астынан таралатын су жүйелеріне алғашқы уақытында жылына 4 реттен
кем емес (әр сезонда), кейіннен жылына 1 рет тексеріледі
3- Кесте СанПиН негізгі
нормалары
(Органолептикалық
көрсеткіштері)
Иісі , бал мөлшері 2
Дәм, бал мөлшері 2
Түсі, градус бойынша 20(35)
Лайлығы, (өлшем бірлігі формазин 1,5(2)
бойынша) немесе мгдм3 (калоин
бойынша)
4-Кесте Паразитологиялық және микробиологиялық көрсеткіштері
100 мл колиморфты темотолерантты Болмауы
бактерия саны
100 мл жалпы колиморфты бактерия Болмауы
саны
1 мл түзілетін жалпы микроб пен 50 жоғары емес
коллония саны
100 мл өсетін колифагтар саны Болмауы
20 мл сульфитті редукциялайтын Болмауы
клодострий спорасының саны
50 мл лямблий цистасының саны Болмауы
5-Кесте Қазақстан территориясындағы табиғи сулардың құрамындағы жиі
кездесетін зиянды химиялық заттарға және антропогенді туындыларға
қойылатын нормативтер
Зат аты Норматив Аспауы қажет Зиянды көрсеткіші
Қауіп төндіру Сутектік 6,0-9,0 аралығында-
класы көрсеткіш, рН
- Жалпы минералдануы1000(1500) -
(құрғақ қалдықта
мгдм3)
- Жалпы кермектілігі7(1,0) -
(карбонатты)
ммольдм3
- Премангантты 5,0 -
тотығуы мгдм3
- Жалпы мұнай 0,1 -
өнімдеріні суммасы
, мгдм3
- Анионативті беттік0,5 -
активті заттар
(БАЗ), мгдм3
- Фенолдды индекс 0,25 -
мгдм3
1.7 сурет. судың химиялық жолмен тазалануы. Астана-су арнасы
1.8 сурет. Суды тазартатын құрал. Астана-су арнасы
Үшінші тарау.
Адам денсаулығына судың химиялық әсері
Мышьяк. Мышьяк мыс және қорғасын кендерін балқытқанда пайда болады.
Мышьяк қосылыстарының улылығы оның химиялық, физикалық түрлеріне
байланысты. Сіңірілген мышьяк мөлшері адамдардың шашында байқалуы мүмкін.
Ауыз судағы 0,2 мг\лмышьяктың шоғырлануы терінің қауіпті ісігі дамуына 5 %
әсер етеді. Мышьяк суда мышьяктың немесе мышьякты қышқылдардың тұздары
түрінде кездеседі.
Хром. Шаруашылықта хромды пайдалану нәтижесінде атмосфералық ауаның,
топырақтың, судың және тағамдық өнімдерінің онымен ластануы жүзеге асады.
Жоғары дозаларда хром адамның ас қорыту жүйесінің қатерлі ісігінің (рак)
факторларының бірі болады. Хромның жоғары дозаларымен жұмыс істеуші
жұмысшыларда өкпе қатерлі ісігі болады. Судағы алтывалентті хромды
организмнің сіңіру дәрежесі үшвалентті хромға қарағанда 9 есе жоғары, тыныс
жолдарындағы хром сіңуі оның ерітілуіне тәуелді.
Кадмий. Кадмий асқазан-ішек жолдарынан немесе өкпеден қанға жақсы
сіңеді. Кадмийдің қанға сіңуі адамның жас шамасына, кальцийдің, темірдің,
мырыштың және белоктың тапшылығына әкеледі.
Қорғасын. Соңғы жылдары биосфера антропогендік қорғасынмен жедел
түрде ластануда. Ол көбінесе, өнеркәсіп орындарындағы шаң тәрізді, газ
тектес, бу тәрізді және сұйық қалдықтардан шығады, әртүрлі отын түрлерін
(көмір, мұнай, газ) жағудан, автокөліктерден бөлінеді. Қорғасын негізінен,
қан түзетін, жүйке, ас қорыту жүйелеріне және бүйрекке әсер етеді.
Сынап. Қоршаған ортада сынаптың негізгі шығу көзі жер қыртысының
табиғи газдануы. Сынаптың антропогендік шығу көзі жер қыртысының табиғи
газдануы. Сынаптың антропогендік шығу көздеріне отын жағу,
электромеханикалық, целлюлозалық өнеркәсіп жатады. Сынаптың қомақты мөлшері
сулардың түбіне шөгеді, онда олар ондаған жылдар сақталады. Осы жерде сынап
қосылыстары микроорганизмдер әрекетімен органикалық (метилсынап) жақсы
ерітілетін қосылыстарға айналады және олар суды екінші рет ластайды.
Сынаппен уланудың түрі Жапонияда байқалған (Минамата ауруы). Ол орталық
жүйке жүйесін зақымдайды, сөйлеу қабілетін бұзады, көру мен есту
қабілеттерін нашарлатады.
Темір марганец. Ауыз судағы судың темір тотығы құбырда темір
бактерияларының өсуін үдетеді.
Барий. Судағы барий жүрек бұлшықеттеріне және асқазан-ішек жолына
әсер етеді, жүрек тамыр ауруларының өлім-жітімін көбейтеді.
Асбест талшықтары тағамдық өнімдермен, сумен, сусындармен жұтылады
және де деммен кірген асбесттің қомақты бөлігі тыныс жолдарынан қайтып
шығып, ол да жұтылады. Асбест тыныс алу жолдарына түседі. Тәжірибе
жүргізілген егеуқұйрықтардың асқазанына асбестті тура енгізгенде ол ішек
қабырғасынан өтіп қаңға, іш майға, миға және басқа ұлпаларға тараған.
Жер үсті және жер асты суларының ластану көздері
Сулардың ластануы деп оған қауіпті заттардың түсу нәтижесінде оның
биосфералық қызметінің және экологиялық маңызының төмендеуі деп түсінеді.
Суды 400-дей түрлі зат ластауы мүмкін.
Егер судағы санитарлық-токсикологиялық (судың мөлдірлігі, түсі, иісі,
дәмі) көрсеткіштері, сульфат, хлорид, нитрат, уытты ауыр металдар мөлшері
шектеулі межеден артып кетсе, су ластанған болып есептеледі. Тағы суда
араласқан оттегі мөлшерінің азаюы, радиоактивті элементтердің, ауруға
ұшырататын бактериялардың пайда болуы да оның ластанғанын көрсетеді.
Өндірістік ластанудың көздері мыналар:
1. электроэнергетика;
2. химиялық және мұнай-химиялық өнеркәсіп;
3. ағаш өңдеу және целлюлозалық қағаздық өнеркәсіп;
4. қара металлургия;
5. түсті металлургия;
6. машина жасау өндірісі;
7. көмір өнеркәсібі;
8. мұнай өңдеуші өнеркәсібі;
9. жеңіл өнеркәсіп;
10. құрылыс материалдары өнеркәсібі;
11. тамақ өнеркәсібі;
12. тұрмыстық жиынды сулары;
13. өзен және теңіз кемелерінің жиынды сулары;
14. қыста қалалардың кір қарларының суға тасталуы.
Химиялық ластану өте кең тараған, тұрақты болып келеді және жиі
кездеседі. Ол органикалық (фенолдар, синтетикалық бетті белсенді заттар,
пестицидтер) бейорганикалық (тұздар, сілтілер, қышқылдар), уытты (мышьяк,
сынап, қорғасын) және уытсыз болып келеді.
Бактериологиялық ластану суда патогендік бактериялардың, вирустардың
(700-ге тарта түрі болады екен), қарапайым саңырауқұлақтардың пайда
болуымен себептеледі. Мұндай ластанудың сипаты уақытша болып келеді.
Радиоактивтік ластану ұзақ тіршілік ете алатын радиоактивтік
элементтердің (Sr-90, уран, радий-226, цезий және т.б.) суға өтіп кетуімен
байланысты. Бұл элементтердің тіпті аз концентрациясының өзі өте қауіпті.
Механикалық ластану суға әртүрлі механикалық қоспалардың (құм, шлак,
балшық, т.б.), сондай-ақ қатты қалдықтардың, сумен ағаш тасымалданғандағы
қалдықтары түсуімен сипатталады.
Жылулық ластануға табиғи сулардың жылыған жерүсті және технологиялық
суларымен араласып кетуімен байланысты. Мұндай ластану судың газдық және
химиялық құрамының өзгеруіне, улы газдардың (күкіртсутегінің, метанның)
бөлінуіне әкеліп соғады.
Жер үсті немесе жер асты суларына химиялық заттардың,
микроорганизмдердің немесе әдеттегіден жоғары температурадағы сулардың, не
басқа заттардың түсуі судың ластану көзі деп аталады.
Шайынды сулар – адамның тұрмыстық не өндірістік қызметінде
қолданылғаннан кейін шығарылатын сулар және елді мекендер
территорияларынан, өнеркәсіптік объетілерден және ауылшаруашылық өрістерден
атмосфералық жауын-шашынның нәтижесінде ағылатын сулар.
Өндірістік шайынды сулар технологиялық үрдістерде суды қолданғаннан
кейін әртүрлі өнеркәсіптік объектілерден түседі. Ластаушы заттарға
қышқылдар, сілтілер, әртүрлі металдар тұздары, күкірттік қосылыстар кіреді.
Оның ішінде улылары, мұнай өңдеуші және мұнайхимиялық зауыттардың
органикалық синтез, синтетикалық каучук және пластмасса өндіріс
орындарының, коксхимиялық зауыттардың, тамақ және жеңіл өнеркәсіп өндіріс
орындарының жуынды суларында болады.
Целлюлоза-қағаз өнеркәсібі. Су қоймалары үшін целлюлоза-қағаз
өнеркәсібінің жуынды сулары өте қауіпті. Осы мекемелердің жуындыларында
ағаш үгіндісі, ағаш талшықтары, шайыр болады.
Жылу энергетикасы. ЖЭО жуынды сулары су қоймалары суларынан 8-10 ˚С
жоғары жылыған болады. Су қоймалары суының температурасы көтерілгенде
оларда микро және макро планктон, судың гүлденуі дамуы күшейеді, түсі мен
иісі өзгереді. ГРЭС жабдықтарын жуған сулар күкірт қышқылымен, темірмен,
никельмен, ванадиймен, мыспен ластанады.
Қара металлургия. Қара металлургияның жуынды сулары металды
майсыздандырудан және қышқылмен өңдеуден кейін, жуудан кейін пайда болады.
Домендік және болат балқыту өндірісінде, ыстықтай темір созу өндірісінде
жуынды ағындылар механикалық қоспалармен және тұздармен ластанған.
Металдарды әртүрлі қышқылдармен өңдегенде ерітінділер және жуынды сулар
пайда болады.
Түсті металлургия. Түсті металлургия өндірістерінің жуынды сулары
қатты минерал заттар қоспаларымен ластанған. Олардың көпшілігі улы
(күкіртті натрий, цианидтер, мұнай өнімдері). Ауыр металлдар иондарымен
(мыс, қорғасын, мырыш, никель, молибден, вольфрам, сынап, кадмий) және
мышьякпен, фтормен, сурьмамен, сульфаттармен, хлоридтермен де ластанған.
Машина жасау. Осындай өндірістердің жуынды суларында ауыр металлдар
тұздары болуымен сипатталады.
Көмір өнеркәсібі. Карьерлік суларда күзгі кезеңде сульфаттардың,
кальцийдің, магнийдің, натрийдің және калийдің көбеюімен байланысты.
Судың радиоактивті ластануы. Су қоймалары мен адамдар денсаулығына ең
үлкен қауіп тудыратындар – радиоактивтік ластанулар. Радиоактивтік ластану
көздеріне ядролық жарылыстар, атом реакторларының жарылысы, радиоактивтік
изотоптарды өнеркәсіпте және зерттеу мекемелерінде қолдану, радиоактивтік
қалдықтарды көму уран кенін тазалау бойынша және реакторлардың ядролық
отынын өңдеу бойынша зауыттар, атомдық электростанциялар жатады.
Тұрмыстық жуынды сулар. Тұрмыстық жуынды суларда азот, фосфор, кадмий,
жуушы заттар болады. Тұрмыстық жуынды сулар тұрғын үйлерден және қоғамдық
ғимараттардан да өнеркәсіп өндірістерінің тұрмыстық бөлмелерінен де түседі.
Ауылшаруашылық жуынды сулар. Минералдық тыңайтқыштарды қолдану
көлемінің, өсімдіктерді зиянкестерден және арамшөптен қорғау құралдары тез
өсуіне, химиялық заттардың жаңбыр суымен жуылып су қоймаларына және жер
асты суларына түсуіне әкеледі.
Жаңбырлық және нөсерлік ағынды сулар. Жаңбырлық (нөсерлік) сулар
атмосфералық жауын-шашын түсуінің нәтижесінде пайда болады.
Суды қорғау және пайдалануға қойылатын талап
Адамның негізгі қажеттерінің бірі – таза және қауіпсіз су. Барлық
адамзат үшін таза судың жетіспеуі 20 % құрайды.
Судың сапасы дегеніміз – шаруашылық, мәдени-тұрмыстық, балық
шаруашылығы және техникалық қажеттілікті анықтайтын судың құрамы мен
қасиетінің сипаттамасы.
Ауыз су эпидемиологиялық тұрғыдан және химиялық құрамы бойынша
қауіпсіз қасиеттері жағынан қолайлы болуы керек.
ҚР судың сапасы 2.1.4.559-96 МеМСТ сай болуы керек.
Судың сапасының физикалық көрсеткіштері: температура, лайлылығы,
концентрациясы және тағы басқалары.
Судың биологиялық көрсеткіштерінің бірі – коли-индекс, бұл 1 литр
судың көлеміндегі ішек таяқшаларының саны. Бұл көрсеткіш бойынша табиғи
сулар бес түрге бөлінеді: өте ластанған – коли-индексі 10000 – нан көп,
ластанған – 1000-нан көп, аз ластанған – 100-ден көп, қанағаттанарлық – 10-
нан көп, жақсы – 3-тен аз. Тағы бір көрсеткіші – коли-титр: бір ішек
таяқшасы болатын судың миллилитрмен өлшенген көлемі – 300 мл кем болмауы
керек.
Химиялық көрсеткіштері бойынша ауызсуға қойылатын талап 7.4-кестесінде
көрсетілген.
7.4-кесте.
Ауыз су құрамының сипаттамасы
рН – 6,0-9,0
хлоридтер, мг\л 350 дейін
Кермектілігі, ммоль\л – 7,0 Zn 5-ке дейін
Fe, мг\л 0,3-ке дейін Al, мг\л
0,5-ке дейін
K, ммоль\л 7-ге дейін Be, мг\л
0,0007-ге дейін
Mn, мг\л 0,7-ге дейін Mo, мг\л
0,25-ке дейін
Cu2, мг\л-1,0-ге дейін As, мг\л
0,05-ке дейін
SO4, мг\л 500-ге дейін нитраттар,
мг\л 45-ке дейін
Pb, мг\л 0,3-ке дейін Sr, мг\л 7-
ге дейін
Құрамында әрдайым болатын заттардың 1 л судағы мөлшері 7.4-кестесінде
келтірілген шамадан асапаса, су ішуге жарамды деп есептеледі. Судағы әр
түрлі органикалық заттардың мөлщерін анықтау қиын болғандықтан, олардың
мөлшерін оттегімен тотығуына баға беру арқылы анықтайды.
Судағы органикалық заттарды химиялық тотықтыру үшін қажетті оттегінің
мөлшерін оттегінің химиялық қажеттілігі (ОХҚ) деп атайды. Суда органикалық
ластаушылардың бар-жоғы екінші көрсеткіш – оттегінің биохимиялық
қажеттілігімен (ОБҚ) сипатталады. Бұл оттегінің (мгл) органикалық заттарды
биохимиялық ыдырауға белгілі бір уақыт аралығында (1,2,5,20 тәулік) қажетті
мөлшері. Мысалы ОБҚ2 – бұл екі тәулік ішіндегі оттегінің биологиялық
қажеттілігі.
Судың санитарлық тәртібі ең алдымен ондағы еріген оттегінің мөлшерімен
сипатталады. Жылдың кез келген мерзімінде оның мөлшері 1л суда 4 мг болуы
керек. Балықтың құнды тұқымдарын сақтап және ұдайы өндіру үшін 1л судағы
мөлшері 6мг төмен болмауы керек.
Судың сапасын бағалау межесін 7.5 - кестесінен көруге болады. Сонда
судың иісі мен дәмін 0-5 балл аралығында бағалауға болады.
Ішуге жарайтын судың иісі мен дәмі баллдан аспауы керек, ал ол
мөлшерден асып кетсе, су тазалауды қажет етеді.
7.5-кесте
Судың дәмін, иісін анықтау және оны бағалау межесі
Судың дәмінің және Судың дәмінің және иісінің Судың дәміне сай
иісінің сезілу деңгейін анықтау жолдары келетін ұпай
деңгейі саны
Байқалмайды Зертханалық әдіс арқылы да 0
сезілмейді
Өте әлсіз байқалады Тек зертханалық жолмен 1
анықталады
Аздап байқалады Егер назар аударса байқалады 2
Байқалады Барлық уақытта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz