Көркем еңбек сабағында оқушылардың қолөнерде шығармашылығын дамыту
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҰҒЫМЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушы оқу белсенділігінің психолиялық.педагогикалық ерекшелікте.рі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Оқушы тұлғасын дамытудағы әрекет түрлері мен қалыптасу кезеңдері..16
І тарауға Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҰҒЫМЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушы оқу белсенділігінің психолиялық.педагогикалық ерекшелікте.рі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Оқушы тұлғасын дамытудағы әрекет түрлері мен қалыптасу кезеңдері..16
І тарауға Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
КІРІСПЕ.
Зерттеудің көкейтестілігі. Бүгінгі таңда білім берудің ұлттық жүйесі өте маңызды, қарқынды өзгерістің сатысында тұр.Оның үдемелі дамуы үшін шешуші тұлға ғылыми және техникалық білімді игереді, ойдың жэәне рухани потенциалдың қалыптасуына ықпал етеді, үнемі өзгеріп тұратын әлеуметтік – экономикалық жағдайға қоғамның әр мүшесінің шығармашылық потенциалын жүзеге асыру қажеттілігі айтарлықтай артады.
Бұл әсіресе «Білім туралы» заңда, Елбасымыздың «Болашақ», «Дарын» бағдарламаларында Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында қарастырылып өте айқын көрініс тапқан.Онда мектеп оқушыларының шығармашылық потенциалын дамыту идеясы түбегейлі бетбұрыс пен әлеуметтік прогресті жылдамдатудың бір шарты ретінде алынып, негізгі ой жемісі түрінде қаралады.
Осыған байланысты қазіргі білім берудің көкейтесті міндеті – оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру, шығармашылық іс- әрекетті жүзеге асыруға дайындау болып табылады.
Педагогика үшін шығармашылық мәселесі жаңалық емес.Онымен әр жылдары Ресейдің Ю.К.Бабанский, В.С.Библер, С.М.Бондоренко, Л.С.Высоцкий, В.В.Давидов, В.И.Загвязниский, В.А.Кан-Кемик, А.И.Качетов, Ю.К.Келюткин, А.Н.Лук, М.И.Махмутов, Н.Д.Никандров, И.М.Розет, В.А.Сухомлинский, В.С.Шубинский және тағы басқа жетекші ғалымдар айналасты.
Қазақстанда шығармашылық іс-әрекет мәселелерін Г.К.Ахметова, Б.А.Әбдікәрімов, В.В.Егоров, К.Б.Жарықбаев, С.В.Илларионов, З.А.Исаева, М.М.Мұқанов, Г.Ж.Меңлібаева, А.П.Сетешев, Н.Д.Хмель және бірқатар ғалымдардың еңбектерінде қаралды.Бұл авторлардың негізгі еңбектерінде шығармашылық іс-әрекеттің құрылысы мазмұны мен мәнінің, мәселелері, мектептер мен жоғарғы оқу орындарындағы оқу-тәрбие жұмысында шығармашылық амалды жүзеге асырудың әдіс-тәсілдері көрініс тапты.
Жалпы білім берудің қазіргі даму барысында шығармашылық үрдіс педагогикалық үрдістің барлық салаларында, білім беру мекемелерінің құрылысында барлық категорияларының іс-әрекетінде көрініс тауып отыр.
Егемен Қазақстан мектебі бүгінгі таңда жан-жақты терең шығармашылық ізденіс үстінде.Оның ауқымы шексіз кең: құрлымды қайта құру, яғни, бұрыңғы құрылысты өзгерту (мектептің жұмыс ырғағын, білім берудің жаңғырығын, мазмұнын еңгізу) біріктірілген курстар және әр түрлі әдістемелер.
Көріп отырғанымыздай шығармашылық әрекетті жүзеге асыруда ғылыми зерттеулер мен тәжірибелік іс-әрекеттің шеңбері үнемі кеңейіп отырады.
Бүгінгі білім берудің ұлттық жүйесін сақтап қалу үшін өскелең бәсекелестік жағдайда барлық оқу-тәрбие мекемелерінің үздіксіз даму мен қызметін жоғарғы дәрежеде қажеттілігі артып отыр.Қазір қолданылып отырған білім жүйесінің жаңа типтерінің пайда болуы мен оны соңғы жағдайға өзгерту, оқытудың әдісі мен амалдары, үлгілері, мазмұнының жаңаруы өз кезегінде ғылыми идеялар мен психологиялық-педагогикалық теория негізінде жетілдірілген практикалық шешімдерге негізделуі керек. Арнайы әдебиеттерді сараптаудан көріп отырғандай шығармашылық іс-әрекеттің педагогикалық мәні, оны қалыптастырудың шарты мен оқу-тәрбие үрдісіндегі ықпалы толық ашылмаған.
Бұдан бәрінен бұрын, көтеріліп отырған мәселенің теориялық жағынан толық жетілдірілмеуі, мөлшерлік базалық жетіспеушілік, шығармашылық әрекетке кейбір оқушылардың жағдайының болмуы себепшіл болып отыр.
Сонымен қатар дамыған қоғамда мынадай заңдылықтар әрекет етеді: жаңашылдары мен жаңалық еңгізушілер неғұрлым көп болса, соғұрлым шығармашылық бастамасы адам бойында айқын көһрініс табады.
Осыған байланысты төмендегідей қарама-қайшылықтар туындайды:
1. Педагогикалық және психологиялық құбылыс ретіндегі шығармашылық іс-әрекеттің жеткілікті зерттелмеуімен педагогикалық шығармашылықта оқушылар дамуын ғылымиландырудың қажеттілігі арасында;
2. Оқушы іс-әрекеті қызметінің тиімділігін арттыру қажеттілігі мен практикалық даярлығына кепілдік беретін шығармашылық іс-әрекеттің болмауы.
Осы мәселелердің шешімін табу біздің зерттеуіміздің өзекті мәселесін айқындап, тақырыпты: «Көркем еңбек сабағында оқушылардың қолөнерде шығармашылын дамыту», - деп алуымызға негіз болды.
Зерттеудің объектісі: Жалпы орта білім беретін мектептегі еңбек сабағында оқушылар іс-әрекеті.
Зерттеудің пәні: Жалпы орта білім беретін мектепте еңбек сабағындағы оқушылардың шығармашылық іс-әректін жетілдеру үрдісі.
Біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты: Жалпы орта білім беретін мектептердегі еңбек сабағында оқушылардың қолөнерде шығармашылық іс-әрекетін дамытудың мәнін ашу және соның негізінде берілген іс-әрекетке даярлықты жетілдіруді ұйымдастыру жолдарын анықтау.
Жұмыстың ғылыми болжамы: Егер жалпы орта білім беретін мектептерде еңбек сабағында оқушылардың қолөнерде шығармашылық іс-әрекеттері өз деңгейінде жетіліп, мәні ашылып, құрылымы анықталса, онда қарастырылып отырған шығармашылық іс-әрекетке даярлық, құдіреттілігі әлдеқайда тиімді жетілер еді.
Зерттеу мақсаты мен болжамына сәйкес оның міндеттері анықталды.
1. Орта жалпы білім беретін мектептердегі оқушылардың шығармашылық жұмыстары мен іс-әрекеттерінің мәнін ашу, құрылымын анықтау.
2. Оқушыларды шығармашылық әрекетке даярлығын жетілдіруді педагогикалық-психологиялық тұрғыдан негіздеу.
3. Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін жетілдірудің жолдарын анықтау.
4. Шығармашылық әрекет тиімділігін анықтау.
5. Орта жалпы білім беретін оқушылардың шығармашылық әрекетін жетілдіруге арналған әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеудің көкейтестілігі. Бүгінгі таңда білім берудің ұлттық жүйесі өте маңызды, қарқынды өзгерістің сатысында тұр.Оның үдемелі дамуы үшін шешуші тұлға ғылыми және техникалық білімді игереді, ойдың жэәне рухани потенциалдың қалыптасуына ықпал етеді, үнемі өзгеріп тұратын әлеуметтік – экономикалық жағдайға қоғамның әр мүшесінің шығармашылық потенциалын жүзеге асыру қажеттілігі айтарлықтай артады.
Бұл әсіресе «Білім туралы» заңда, Елбасымыздың «Болашақ», «Дарын» бағдарламаларында Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында қарастырылып өте айқын көрініс тапқан.Онда мектеп оқушыларының шығармашылық потенциалын дамыту идеясы түбегейлі бетбұрыс пен әлеуметтік прогресті жылдамдатудың бір шарты ретінде алынып, негізгі ой жемісі түрінде қаралады.
Осыған байланысты қазіргі білім берудің көкейтесті міндеті – оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру, шығармашылық іс- әрекетті жүзеге асыруға дайындау болып табылады.
Педагогика үшін шығармашылық мәселесі жаңалық емес.Онымен әр жылдары Ресейдің Ю.К.Бабанский, В.С.Библер, С.М.Бондоренко, Л.С.Высоцкий, В.В.Давидов, В.И.Загвязниский, В.А.Кан-Кемик, А.И.Качетов, Ю.К.Келюткин, А.Н.Лук, М.И.Махмутов, Н.Д.Никандров, И.М.Розет, В.А.Сухомлинский, В.С.Шубинский және тағы басқа жетекші ғалымдар айналасты.
Қазақстанда шығармашылық іс-әрекет мәселелерін Г.К.Ахметова, Б.А.Әбдікәрімов, В.В.Егоров, К.Б.Жарықбаев, С.В.Илларионов, З.А.Исаева, М.М.Мұқанов, Г.Ж.Меңлібаева, А.П.Сетешев, Н.Д.Хмель және бірқатар ғалымдардың еңбектерінде қаралды.Бұл авторлардың негізгі еңбектерінде шығармашылық іс-әрекеттің құрылысы мазмұны мен мәнінің, мәселелері, мектептер мен жоғарғы оқу орындарындағы оқу-тәрбие жұмысында шығармашылық амалды жүзеге асырудың әдіс-тәсілдері көрініс тапты.
Жалпы білім берудің қазіргі даму барысында шығармашылық үрдіс педагогикалық үрдістің барлық салаларында, білім беру мекемелерінің құрылысында барлық категорияларының іс-әрекетінде көрініс тауып отыр.
Егемен Қазақстан мектебі бүгінгі таңда жан-жақты терең шығармашылық ізденіс үстінде.Оның ауқымы шексіз кең: құрлымды қайта құру, яғни, бұрыңғы құрылысты өзгерту (мектептің жұмыс ырғағын, білім берудің жаңғырығын, мазмұнын еңгізу) біріктірілген курстар және әр түрлі әдістемелер.
Көріп отырғанымыздай шығармашылық әрекетті жүзеге асыруда ғылыми зерттеулер мен тәжірибелік іс-әрекеттің шеңбері үнемі кеңейіп отырады.
Бүгінгі білім берудің ұлттық жүйесін сақтап қалу үшін өскелең бәсекелестік жағдайда барлық оқу-тәрбие мекемелерінің үздіксіз даму мен қызметін жоғарғы дәрежеде қажеттілігі артып отыр.Қазір қолданылып отырған білім жүйесінің жаңа типтерінің пайда болуы мен оны соңғы жағдайға өзгерту, оқытудың әдісі мен амалдары, үлгілері, мазмұнының жаңаруы өз кезегінде ғылыми идеялар мен психологиялық-педагогикалық теория негізінде жетілдірілген практикалық шешімдерге негізделуі керек. Арнайы әдебиеттерді сараптаудан көріп отырғандай шығармашылық іс-әрекеттің педагогикалық мәні, оны қалыптастырудың шарты мен оқу-тәрбие үрдісіндегі ықпалы толық ашылмаған.
Бұдан бәрінен бұрын, көтеріліп отырған мәселенің теориялық жағынан толық жетілдірілмеуі, мөлшерлік базалық жетіспеушілік, шығармашылық әрекетке кейбір оқушылардың жағдайының болмуы себепшіл болып отыр.
Сонымен қатар дамыған қоғамда мынадай заңдылықтар әрекет етеді: жаңашылдары мен жаңалық еңгізушілер неғұрлым көп болса, соғұрлым шығармашылық бастамасы адам бойында айқын көһрініс табады.
Осыған байланысты төмендегідей қарама-қайшылықтар туындайды:
1. Педагогикалық және психологиялық құбылыс ретіндегі шығармашылық іс-әрекеттің жеткілікті зерттелмеуімен педагогикалық шығармашылықта оқушылар дамуын ғылымиландырудың қажеттілігі арасында;
2. Оқушы іс-әрекеті қызметінің тиімділігін арттыру қажеттілігі мен практикалық даярлығына кепілдік беретін шығармашылық іс-әрекеттің болмауы.
Осы мәселелердің шешімін табу біздің зерттеуіміздің өзекті мәселесін айқындап, тақырыпты: «Көркем еңбек сабағында оқушылардың қолөнерде шығармашылын дамыту», - деп алуымызға негіз болды.
Зерттеудің объектісі: Жалпы орта білім беретін мектептегі еңбек сабағында оқушылар іс-әрекеті.
Зерттеудің пәні: Жалпы орта білім беретін мектепте еңбек сабағындағы оқушылардың шығармашылық іс-әректін жетілдеру үрдісі.
Біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты: Жалпы орта білім беретін мектептердегі еңбек сабағында оқушылардың қолөнерде шығармашылық іс-әрекетін дамытудың мәнін ашу және соның негізінде берілген іс-әрекетке даярлықты жетілдіруді ұйымдастыру жолдарын анықтау.
Жұмыстың ғылыми болжамы: Егер жалпы орта білім беретін мектептерде еңбек сабағында оқушылардың қолөнерде шығармашылық іс-әрекеттері өз деңгейінде жетіліп, мәні ашылып, құрылымы анықталса, онда қарастырылып отырған шығармашылық іс-әрекетке даярлық, құдіреттілігі әлдеқайда тиімді жетілер еді.
Зерттеу мақсаты мен болжамына сәйкес оның міндеттері анықталды.
1. Орта жалпы білім беретін мектептердегі оқушылардың шығармашылық жұмыстары мен іс-әрекеттерінің мәнін ашу, құрылымын анықтау.
2. Оқушыларды шығармашылық әрекетке даярлығын жетілдіруді педагогикалық-психологиялық тұрғыдан негіздеу.
3. Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін жетілдірудің жолдарын анықтау.
4. Шығармашылық әрекет тиімділігін анықтау.
5. Орта жалпы білім беретін оқушылардың шығармашылық әрекетін жетілдіруге арналған әдістемелік ұсыныстар жасау.
Көркем еңбек сабағында оқушылардың қолөнерде шығармашылығын
дамыту
Мазмұны.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҰҒЫМЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1. Оқушы оқу белсенділігінің психолиялық-педагогикалық ерекшелікте-
рі ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Оқушы тұлғасын дамытудағы әрекет түрлері мен қалыптасу кезеңдері..16
І тарауға Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...32
КІРІСПЕ.
Зерттеудің көкейтестілігі. Бүгінгі таңда білім берудің ұлттық жүйесі
өте маңызды, қарқынды өзгерістің сатысында тұр.Оның үдемелі дамуы үшін
шешуші тұлға ғылыми және техникалық білімді игереді, ойдың жэәне рухани
потенциалдың қалыптасуына ықпал етеді, үнемі өзгеріп тұратын әлеуметтік –
экономикалық жағдайға қоғамның әр мүшесінің шығармашылық потенциалын жүзеге
асыру қажеттілігі айтарлықтай артады.
Бұл әсіресе Білім туралы заңда, Елбасымыздың Болашақ, Дарын
бағдарламаларында Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2005-2010
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында қарастырылып өте айқын
көрініс тапқан.Онда мектеп оқушыларының шығармашылық потенциалын дамыту
идеясы түбегейлі бетбұрыс пен әлеуметтік прогресті жылдамдатудың бір шарты
ретінде алынып, негізгі ой жемісі түрінде қаралады.
Осыған байланысты қазіргі білім берудің көкейтесті міндеті –
оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру, шығармашылық іс- әрекетті
жүзеге асыруға дайындау болып табылады.
Педагогика үшін шығармашылық мәселесі жаңалық емес.Онымен әр жылдары
Ресейдің Ю.К.Бабанский, В.С.Библер, С.М.Бондоренко, Л.С.Высоцкий,
В.В.Давидов, В.И.Загвязниский, В.А.Кан-Кемик, А.И.Качетов, Ю.К.Келюткин,
А.Н.Лук, М.И.Махмутов, Н.Д.Никандров, И.М.Розет, В.А.Сухомлинский,
В.С.Шубинский және тағы басқа жетекші ғалымдар айналасты.
Қазақстанда шығармашылық іс-әрекет мәселелерін Г.К.Ахметова,
Б.А.Әбдікәрімов, В.В.Егоров, К.Б.Жарықбаев, С.В.Илларионов, З.А.Исаева,
М.М.Мұқанов, Г.Ж.Меңлібаева, А.П.Сетешев, Н.Д.Хмель және бірқатар
ғалымдардың еңбектерінде қаралды.Бұл авторлардың негізгі еңбектерінде
шығармашылық іс-әрекеттің құрылысы мазмұны мен мәнінің, мәселелері,
мектептер мен жоғарғы оқу орындарындағы оқу-тәрбие жұмысында шығармашылық
амалды жүзеге асырудың әдіс-тәсілдері көрініс тапты.
Жалпы білім берудің қазіргі даму барысында шығармашылық үрдіс
педагогикалық үрдістің барлық салаларында, білім беру мекемелерінің
құрылысында барлық категорияларының іс-әрекетінде көрініс тауып отыр.
Егемен Қазақстан мектебі бүгінгі таңда жан-жақты терең шығармашылық
ізденіс үстінде.Оның ауқымы шексіз кең: құрлымды қайта құру, яғни, бұрыңғы
құрылысты өзгерту (мектептің жұмыс ырғағын, білім берудің жаңғырығын,
мазмұнын еңгізу) біріктірілген курстар және әр түрлі әдістемелер.
Көріп отырғанымыздай шығармашылық әрекетті жүзеге асыруда ғылыми
зерттеулер мен тәжірибелік іс-әрекеттің шеңбері үнемі кеңейіп отырады.
Бүгінгі білім берудің ұлттық жүйесін сақтап қалу үшін өскелең
бәсекелестік жағдайда барлық оқу-тәрбие мекемелерінің үздіксіз даму мен
қызметін жоғарғы дәрежеде қажеттілігі артып отыр.Қазір қолданылып отырған
білім жүйесінің жаңа типтерінің пайда болуы мен оны соңғы жағдайға өзгерту,
оқытудың әдісі мен амалдары, үлгілері, мазмұнының жаңаруы өз кезегінде
ғылыми идеялар мен психологиялық-педагогикалық теория негізінде
жетілдірілген практикалық шешімдерге негізделуі керек. Арнайы әдебиеттерді
сараптаудан көріп отырғандай шығармашылық іс-әрекеттің педагогикалық мәні,
оны қалыптастырудың шарты мен оқу-тәрбие үрдісіндегі ықпалы толық
ашылмаған.
Бұдан бәрінен бұрын, көтеріліп отырған мәселенің теориялық жағынан
толық жетілдірілмеуі, мөлшерлік базалық жетіспеушілік, шығармашылық
әрекетке кейбір оқушылардың жағдайының болмуы себепшіл болып отыр.
Сонымен қатар дамыған қоғамда мынадай заңдылықтар әрекет етеді:
жаңашылдары мен жаңалық еңгізушілер неғұрлым көп болса, соғұрлым
шығармашылық бастамасы адам бойында айқын көһрініс табады.
Осыған байланысты төмендегідей қарама-қайшылықтар туындайды:
1. Педагогикалық және психологиялық құбылыс ретіндегі шығармашылық іс-
әрекеттің жеткілікті зерттелмеуімен педагогикалық шығармашылықта
оқушылар дамуын ғылымиландырудың қажеттілігі арасында;
2. Оқушы іс-әрекеті қызметінің тиімділігін арттыру қажеттілігі мен
практикалық даярлығына кепілдік беретін шығармашылық іс-әрекеттің
болмауы.
Осы мәселелердің шешімін табу біздің зерттеуіміздің өзекті мәселесін
айқындап, тақырыпты: Көркем еңбек сабағында оқушылардың қолөнерде
шығармашылын дамыту, - деп алуымызға негіз болды.
Зерттеудің объектісі: Жалпы орта білім беретін мектептегі еңбек
сабағында оқушылар іс-әрекеті.
Зерттеудің пәні: Жалпы орта білім беретін мектепте еңбек сабағындағы
оқушылардың шығармашылық іс-әректін жетілдеру үрдісі.
Біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты: Жалпы орта білім беретін
мектептердегі еңбек сабағында оқушылардың қолөнерде шығармашылық іс-
әрекетін дамытудың мәнін ашу және соның негізінде берілген іс-әрекетке
даярлықты жетілдіруді ұйымдастыру жолдарын анықтау.
Жұмыстың ғылыми болжамы: Егер жалпы орта білім беретін мектептерде
еңбек сабағында оқушылардың қолөнерде шығармашылық іс-әрекеттері өз
деңгейінде жетіліп, мәні ашылып, құрылымы анықталса, онда қарастырылып
отырған шығармашылық іс-әрекетке даярлық, құдіреттілігі әлдеқайда тиімді
жетілер еді.
Зерттеу мақсаты мен болжамына сәйкес оның міндеттері анықталды.
1. Орта жалпы білім беретін мектептердегі оқушылардың шығармашылық
жұмыстары мен іс-әрекеттерінің мәнін ашу, құрылымын анықтау.
2. Оқушыларды шығармашылық әрекетке даярлығын жетілдіруді педагогикалық-
психологиялық тұрғыдан негіздеу.
3. Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін жетілдірудің жолдарын анықтау.
4. Шығармашылық әрекет тиімділігін анықтау.
5. Орта жалпы білім беретін оқушылардың шығармашылық әрекетін жетілдіруге
арналған әдістемелік ұсыныстар жасау.
1.1 ОҚУШЫНЫҢ ОҚУ БЕЛСЕНДІЛІГІНІҢ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
Оқушының дамуының шешуші факторы өмірінің барлық мезгілінде,
барлық кезеңінде оның өз белсенділігі болып табылады.Ол баланың өзін
қоршаған ортамен өзара әрекеттеріне кең мүмкіндікті қамтамасыз етеді,
өсіп келе жатқан жас өркеннің өмірлік талаптарын қанағаттандырудың
қажетті жағдайы және организмнің ортамен байланысуы барлық механизмдердің
пайда болу жағдайы болып табылады – деп көрсеткен орыс ғалымы
И.П.Павлов.Алайда, бала тек организм ретінде ғана емес, сондай-ақ жеке
бас ретінде де дамуы үшін, әлсіз белсенділіктен қазіргі қоғамның
толыққанды мүшесіне айналуы үшін, оның белсенділігін ересектер, яғни
жетілген адамдар басқаруы тиіс.Толыққанды дамудағы организмге тән
белсенділік саналы адамдық іс-әрекетке айналуы қажет. Мұндай табиғи
белсенділіктің адамның саналы іс-әрекетіне айналуы өзінен-өзі немесе
сыртқы әсермен бола қалмайды, бұл бала өмірінің алғашқы күннен-ақ
әзірленеді, бағытталынады, әдетке айналдырылады және ересек адамдар
тексеріп отырады.
Белсенділік деп тұлғаның іс-әрекет үстіндегі жағдайын айтуға
болады.Негізінен адам баласының іс-әрекеті бүтіндей тізбек немесе
әрекеттер жүйесі, практикалық және ақыл-ой әрекеттері, қандай да мақсатқа
жетуге бағытталған әрекеттер жүйесі болып табылады.Ол адамға белгілі және
адам оған жетуге ынталы болады.Сондықтан оғпн жету жолында ол өз
әрекеттерін, өз күшін бағыттайды, өзінде бар тәжірибені пайдаланады.
[12.6]
Адамның іс-әрекетінде биологиялық және әлеуметтік шынайы нағыз
бірлестік көрініс табады.Белсенділіктің тегі биологиялық, бірақ ол ересек
адамның әлеуметтік педагогикалық іс-әрекетімен әлеуметтендірілмейін-
ше, баланың жеке тұлға ретінде дамуына жағымды әсер ете алмайды. Тек
ойын, оқу, спорт, еңбек, қоғамдық іс-әрекетте өз мәнін таба білсе ғана,
баланың белсенділігі оның дамуының маңызды факторына айналады.
Оқушының жетекші іс-әрекеті оқу болып есептеледі, мектеп оқушысы
оқу прцесінде табиғат әлемімен және өткенімен танысуын жалғастыра
береді.Оқу іс-әрекеті мен қатаң тәртіп белгіленген іс-әрекетте мектеп
оқушысы хайуанаттармен өсімдіктер әлемі өмірінің заңдарын, тіл және
мөлшер, кеңістік және уақыт заңдарын танып біледі, басқа адамдарды,
олардың еңбегі мен күресін, еңбекпен танымның субъектісі ретінде өзін де
танып біледі (Б.Г.Ананьев).Оқу іс-әрекетінде қалыптасып келе жатқан
баланың жеке тұлға ретіндегі жаңа белгілері қалыптасады, өсіп келе жатқан
адамның өзі қоршаған ортаның заттарына, табиғатқа және адамдарға жаңа
қатынасы белгіленеді.[45.6]
Қоғадық тәжірибені меңгеру процесінде бала өзінің жеке
тәжірибесіне де ие болады.Ата-аналар, мұғалімдер кітапты, техника,
мәдениет және өнер заттарын пайдалана отырып балаларды оқытады, білім
береді, оларды тиімді, нәтижелі әрекеттердің тәсілдері мен әдістеріне
үйретеді. Мұндайда оқыту процесі – мұғалім мен оқушылардың мақсатқа
бағытталған өзара әрекеттелуінің барысында шәкірттерге білім беру
міндеттерін шешу болып табылады.Оқыту процесінде оқушылардың ақыл-ойы
дамиды, танымы, практикалық іскерлігі және дағдарысы қалыптасады.[48.7]
Оқушының білімді меңгеруінде оқу мативациясы негізгі рөл атқарады.
Көпшіліктің айтуынша, оқушылардың сабақ үлгерімнің материалы оқыту
методикасының кеңістігінен емес, оқуға деген түрткісінің жоқтығынан.
Себебі, егер баланың оқуға деген талаптануы неғұрлым күшті келсе, ол
соғұрлым оқуға бар күшін салып, соны ойдағыдай меңгере алады.Баланы оқуға
итермелейтін күш негізінде мынадай екі түрлі, яғни сыртқы және ішкі
түрткіден құралады.Сыртқы түрткіге мадақтаумен жазалаудың неше түрлері,
жиында сынға алуы тағы басқа жатады. Мұны сыртқы түрткі дейтін себебі
осылар баланың іштей өзінің талпынуынан кездеспейді. Көбіне өзгелерден
сескенуінен талпынатынан болады. Бұл бала өзгелерден сескенетіндігінен
оқитын болады.Бірақ бұл жағдайда оқуға бала тікелей талпынбайды, жанама
түрде сескену арқылы талпынады. Мұны баланың оқуға талпынуы, соны ұнатам
деп мақсат қоюынан емес, өзгелердің оған қолданған шарасынан өзін аман
сақтап қалудың амалы деп түсіну керек. Соңғы жағдайда оқу баланы өзіне
тартудың орнына оны өзінен әрмен итереді.Себебі бала амалы жоқтан
оқиды.Тіпті оқығысы келмей, үй ішіндегілерімен ұрсысып, жан-жал
шығаратындары да кездеседі.[22.7]
Ал оқуға іштей талпыну түрткісі дегеніміз баланың өзіндік
ықыласының сан алуан құбылыстардың өзіне тән сырларын білуге ұмтылуына
болады.Іштей талпыну түрткісі оқу тапсырмасын орындамай тұрып, соған
ұмтылу ретінде де кездеседі.Іштей оқуға талпыну үшін, негізінде мынандай
факторлар себепкер болады:
• Оқушының іштей белсенділігі қажеттіліктің негізінде пайда болады.
Оқуға қатысты белсенділіктің бұл түрі бір жағынан балада туа пайда
болатын болса, екінші жағынан – ортасының әсері. Белсенділік әр балада әр
түрлі екенін ескерсек, бұл қасиет қызығушылықққа байланысты келеді.
Қызығушылықтың табиғи механизмі И.П.Павловтың айтуынша, іштен туа
берілетін бұл не? рефлексінің негізінде болады. Осы қасиеттер туғаннан
кейін тәрбие жұмысының нәтижесінде одан әрі дамып, сапа жағынан жаңа
мазмұнда қалыптасады. Сонымен қатар іштей оқуға белсенділік пен
қажеттілікке оқушылардың өзара қатынасының негізінде болатын намыстану,
ұялу үшін курес тағы басқа әлеуметтік ортасының әсерінің жемісі ретінде
баланы оқуға итермелейтін негізгі себеп – түрткілер болады.
• Оқуға талпынудағы сыртқы факторларға жататындар балаға үй іші және
мектеп тарапынан қойылатын талаптар жатады. Осының өзін оқуға байланысты
мөлшерлер, яғни қалыптар деп атайды. Баланың оқуға ықыласын, оқу
әрекетінде келешекте өзін өмірге даярлаудың негізгі құралы деп санауы да
жатады.
Тұлғаның жалпы талпынуы немесе мотивациясы бір фактор емес,
бірнеше факторлардың бірлесіп қызмет атқаруының нәтижеснде іске асып
отырады. Мектептің 1-4-ші сынып оқушылары өздерінің құрбы-құрдастарымен
қарым-қатынас жасап қана қоймай, олар үлкендермен де қатынас жасауды
қажетсінеді. Өйткені бастауыш сыныптарда өтетін тақырыптар төңірегінде
балалардың білімі тереңдеп, ой-өрісі кеңиеді де олардың өзіндік танымдық
қажеттіліктеріне қатысты сауалдар туындайды.
Оқушылардың даму және оқу процесінде таным белсенділігі арта
түседі. Егер ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным
белсенділігін дамытуда бағыт беріп отырса, олардың құмарлық, талпынғыштық
және бақылағыштық қасиеттер қалыптасуына игі әсер етеді. Мұнда мектеп
жасына дейінгі балалардың Неге?, Не үшін?, Қалай? деп қоятын
сұрақтары үлкендермен қарым-қатынас жасаудын алғашқы белгілері болып
қалады.Оқушылардың таным ынтасын қалыптастыруда білім беру тәсілдерінің
ерекше маңызы бар. Оқу процесінде балалар түрлі заттардың мәніне, ғылыми
ұғымдар мен заңдылықтарға терең түсінуге, алған теориялық білімдерін
практикада еркін қолдана білуге үйренеді.Оқушылардың таным белсенділігі
олардың шығармашылық іздену қабілетіне, мұғалімнің теориялық сауаттылығы
мен шеберлігіне байланысты.Оқушылардың тәжірибелік жұмысқа қатысуы ғылыми
– практикалық таным ынтасын арттырады. Егер тәжірибелік жұмыс ғылыми
мақсатқа сай ұйымдастырылмаса, оқушылар тек міндеттерді атқарып жүргендей
сезінеді. Омының салдарынан оқу бағдарламасы бойынша игерген теориялық
білім мен еңбектің байланысы болмай қалады.[13.8]
Әр бір тәжірибелік жұмыстың практикалық және перспективалық
маңызы, сонымен қатар оның ғылыми негізі мұғалімнің терең аша білуі –
оқушылардың таным белсенділігін арттырудың басты шарты.Жеке адам
санасының қалыптасу процесінде өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі ерекше
орын алады.Бала даму процесінде өзін-өзі жетілдіру мақсатын көздей отырып
талаптанып әр түрлі әрекет жасайды.Баланың мұндай талаптанушылығын
қостап, оған үнемі көмек және бағыт беріп отыруы қажет.Педагогикалық
зерттеулердің мәліметтеріне қарағанда, бала мектепке көбінесе объекті
ретінде ғана бақыланады.Оның себебінің негізі әр бір педагог оқу-тәрбие
үрдісінде көп жағдайда бір жақты білім беруге және ақиқат-шындықты
үйретуге көңіл бөледі де, ал баланың тәрбие субъектісі болатынын ескере
бермейді.Сондықтанда мұндай себептің салдарынан оқушы көп жағдайда
негізгі дүниетанымды танып үйренеді, бірақ ол өзін-өзі дамыту және
тәрбиелеу сияқты мәселелерін жете түсінуіне мүмкіндік ала
бермейді.Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуін, өзін-өзі бағалауын жетілдіру
үшін олардың жас және дара ерекшеліктерін ескере отырып, оқу-тәрбие
жұмысының барысында сана-сезімін ояту, өз бетінше жұмыс істей білуге
үйрету – педагог мамандарының басты міндеті. Тапсырмаларды сапалы етіп
дер кезінде орындап отыруға балаларды үнемі жаттықтыру және дағдыландыру
педагогтың және тәрбиешінің кәсіби ісі. Оқушылардың жас ерекшеліктері мен
жеке қабілеттерін ескере отырып, педагог әр уақытта өзінің кәсіби
жауапкершілігін естен шығармай, тапсырманы тыңғылықты орындау үшін балаға
рухани күш беріп, сенім білдіруі тапсырманың орындалуын табандылықпен
талап ете білуі оқушының өзіндік тәрбиелеуіне ықпал етеді. Сонда ғана
оқушының іс-әрекетінде жаңа қарқын туып, ол алдына қойған мақсатын
орындаудың қажет екенін сезінеді.
Төменгі сынып оқушыларында оқу-танымдық әрекеті жас өспірімдердің
болашағын жетілдіруне бағытталған мотивтерін, өзінің өмірлік
перспиктивалары мен кәсіби ойларын тануын анықтауымен басталады. Мысалы,
А.В.Кирьякованың зерттеулерінде (1991ж.) ең ауқымды мотив өмірлік
жоспарын жетілдіру мотиві алғашқы рангілік (реттік) орынды иеленеген, ал
танымдық қызығушылық – бар болғаны төртінші орынға ие болған:
Мотивтер Жауаптардың Рангілік орын
саны
Қоғаға пайда әкелуге ұмтылу мотиві 20,4 ІІІ
Ұжым алдындағы жауапкершілік мотиві 7,7 V
Ата-аналарын ренжітіп алмау мотиві 43,1 ІІ
Өмірлік жоспарын жетілдіру мотиві 57,6 І
Танымдық қызығулар мотиві 14,5 ІV
Осы көрсеткіштер төменгі сынып оқушыларының оқу мотивтері кәсіби
бағдарлау мотивтерімен көбірек ұштасады және оларды жиынтық ретінде
қарастыру қажет.[38.9]
Ересек адам баланың әрекеттері мен алған нәтижелеріне, оның
тәртібіне, жекелеген қылықтары мен пікірлеріне баға береді.Балалар
осылайша әр бала үшін мінез-құлықтың нормасы, басқаны және өзін-өзі
бағалауда өлшем болатын қоғамдық мораль талаптарын меңгере бастайды.
Әдетте педагог-тәрбиешілердің тәрбиелеу мақсатымен пайдаланатын
құрдастарымен араласу балада өзі туралы түсінік, өзін-өзі түсіну және
өзіне-өзі баға беруді қалыптастырады.
Демек, бала тұлғасы дамуы үшін педагогикалық ұйымдасқан іс-
әрекеттің шешуші рөл атқаратындығы қазіргі уақытта тек жетелеген арнаулы
зерттеулерде ғана дәйекті дәлелденіп отырған жоқ, сондай-ақ күнделікті
педагогикалық тәжірибемен де дәлелденіп отыр.
Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың ұстанымдарын
анықтап алу үлкен маңызға ие. Біз зерттеулер нәтижелеріне сараптама жасай
келе оқушыларды шығармашылық іс-әрекетке даярлау кезінде мына төмендегі
ұстанымдарды болашаққа алу қажет деген тұжырымға келдік.
1. Педагогикалық білім беруде тұлғаға бағыттық ұстанымы. Мұнда оқушының
тұлғалық дара қабілеттілігі оқыту мен тәрбиелеудің жеке формаласы, әр
бір оқушыға тұлғалық жеке кәсіби тұрғыда дамуына жағдай жасалуы,
даралық траекториясына орай көмек көрсетілуі, бағдарламалар және даму
қарқыны, шығармашылық іс-әрекетіндегі жеке ... .. өңдеу тағы басқа
есепке алынуы керек.
2. Педагогикалық білім беруді демократияландыру ұстанымы. Оған: бүкіл
қоғамның назарын тарту, тең құқықтық, жариялылық, бірлесе еңбек теу
мен шығармашылық ынтымақтастық қатынастарын бекіту, оқытудың мазмұн,
форма және әдістер вариянттылығы, оқушы тұрмысы мен қызметін
ұйымдастыруда өзін-өзі басқару тағы басқа кіреді.
3. Оқушының айналаны тануда ... . ұстанымы. Оның мәні: оқушыларды жоғары
адамгершілік ой-пікірге бағалау, олардың шығармашылық мүмкіндіктері
мен әлеуметтік күш қуатына сенімін ояту, тұлғаның жеке оң қасиеттеріне
тірек бола білу, оқушы тұлғасына құрметпен қараудың жоғары талаптарын
ескеру.
4. Білім беру мекемелерінің қызметінің ..зификасын, оның мүмкіндегі мен
жағдайын ескеру ұстанымы. Бұл ұстаным білім беру мекемелерінің
деңгейлілігімен (гимназия, лицей) жеке даралығымен (дәстүрлік,
материалдық-техникалық қамсыздығы, құрылымдық ерекшеліктері, табиғи-
географиялық және территориялдық жағдайлары, аймақтық және ұлттық
факторлары) түсіндіріледі.
5. Оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеру ұстанымы.
6. Жас ұрпақтың іс-әрекетінің прогматикалық ұстанымы.
7. Оқушыларды шығармашылық іс-әрекетке даярлауда ғылыми-зерттеушілік
амалдарын жүзеге асыру ұстанымы.
8. Оқушыларды диагностикалық, коррекциялық, тұлғалық және кәсіби салалық
тұрғыдан дамыту ұстанымы. Бұл ұстаным оқушылардың шығармашылық іс-
әрекетін жетілдірудің барлық кезеңдерінде жүзеге асырылуы тиіс. Оқу-
тәрбие үрдістерін түпкі нәтижеге бағыттау шығармашылық негіздерін
қалыптастырады.
9. Кәсіби сұрыптау ұстанымы. Кез-келген адам шығармашылықпен жасау
әрекетін меңгеру үрдісінде ортаның әлеуметтік психологиялық тұрғыдан
нақтыланған ерекшеліктері мен даярлық қасиеттеріне сай құрылымда
жүргізілуі тиіс.
10. Оқушыларды шығармашылық іс-әрекетке даярлауда сабақтан тыс тәрбие
жұмыстарының жүйелілік ұстаным бағыты. Сабақтан тыс тәрбие жұмыстары
оқушылардың мұң-мұң ... ., қызығушылықтарын қанағаттандыруға, олардың
жан-жақты шығармашылық іс-әрекетін белсендіруге бағытталуы тиіс, яғни
даралық тұрғыдан дамуына жағдай жасалуы тиіс.
11. Оқушыны оқу-іс әрекетке даярлауда танымдық білім берудің мазмұндық
ұстанымы.
12. Тұлғаның даму бірлігі мен жеке тұлға болып қалыптасуын қамтамасыз ету
ұстанымы.
13. Кәсіби білімді алдын-ала дамыту ұстанымы.
14. Кәсіптік білім беруді максималды педагогизациялау ұстанымы:
а)оқушыларды бірінші сыныптан бастап үздіксіз педагогикалық
тәжірибелерге тарту.[26.11]
Оқушының шығармашылық қабілетінің дамуына соңғы 10 жылдың ішінде
үлкен көңіл бөлінуде. Қазіргі кезде қабілеттің дамуы басты нысана болып, ол
оқушыда шығармашылық белгілердің болмауы үлкен мәселеге айналып,
ойландыруға тиісті кезге жеткен сияқты. Өйткені, өмірдегі сан алуан
қиыншылықтарды шеше білуге, мемлекетімізді өркениетке жеткізу тек
шығармашыл адамдардың қолынан ғана келмек.
Бұл мәселе төңірегінде жазылған ойлар, тұжырымдамалар, көзқарастар,
еңбектер баршылық. Ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Жүсіп Баласағұн, Әл-Фараби,
ұлы Абайды ерекше толғандырған, сондықтан еңбектерінде адамның жеке басының
қабілеттерінің дамуын қарастырып, жолдарын көрсеткен.
Кеңістік психологтар мен ғалымдар Л.С.Выготский, В.В.Давыдов,
Л.В.Занков, С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев, А.Н.Мотьев, В.А.Крутецкий,
Б.М.Тепловтың өз Республикамыздағы көрнекті ғалымдары Ж.М.Әбділдин,
К.Б.Жарықбаев, М.М.Мұқанов, Т.С.Сабыров, т.б еңбектерін тұлғаны дамыту
мәселесінің теориясы мен практикасында қосқан зор үлес деп білеміз.
Зерттеулердің қорытындыларына сүйене отырып шығармашылық тұлға
бойында батылдық, еркіндік, ұшқырлық, сезімталдық талдап-жинақтай білу
сияқты кемелді қасиеттермен қатар, ерекше ой қызметі қайшылықтарды түсіну
шығармашылыққа деген құштарлығы болу керек екені анықталды.
Шығармашылық – адам ісі, әрекеттерінің бір түрі. Мұндай әрекеттің
ерекшелігі, даму деңгейі тек әлеуметтік факторларға да байланысты. Тек
шығармашылық қана адамға мәнін түсінуге бақытын сезінуге мүмкіндік береді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы
сатыларының бірі болып саналатын мектептің алар орны ерекше. Өйткені білім
беру мекемелері:
1). Оқушылардың интеллектуалдық, рухани, табиғи нанымдарын дамытуға, өзінің
қызығушылықтары мен бейімділіктерін іске қосу,
2). Жеке адамның сенімдерін қалыптастыруға үйрету;
Бір адам еркін шығармашылық ойлауына, оның барлық қабілеттерін
дамытуға, өз күшіне деген сенімнің болуына жағдай жасауы тиіс.
Шығармашылық – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі, өмірде дұрыс жол табу үшін адам ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйрену қажет. Адам қабілеттерін дамытып,
олардың өшуіне жол бермеу оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз орнын
табуға көмектеседі. Адам туынды ғана емес, жаратушы да. Ол өзін-өзі
жетілдіруге де сонымен қатар өзісен-өзі жойылуға қабілетті.
Адамның өз болмысын ұмтылысына көмектесіп, тереңдете жатқан талап-
тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы толыққанды өмір сүру үшін рухани
күш беру – білімнің басты мақсаты. Оқушыларға жан-жақты білім беру,
интеллектуалды мүмкіндіктерін, жеке бас ерекшеліктерін дамыту үшін оқыту
процесінде жан-жақтылау қағидасын басшылыққа ала отырып, танымдық
белсенділіктерді арттыруға және топтық, әр деңгейде оқыту түрлерін
пайдалану оқушы мен оқытушы қызметінің тығыз байланысын тудырады.
Құрғақ ойлау мен жаттап алудан гөрі ізденгеннің нәтижесі немесе
шығармашылық жемісі болған жағдайда жаңа білімді терең меңгере алады. Осы
ойды белгілі ғалымдар да құптайды.
Профессор А.Л.Хинчин ... жаңа материалды меңгеру үшін, шағын,
оқулықтағы көрсетілген жолдан гөрі, өз бетімен сол нәтижеге жету маңызды,-
деп жазды.
Жалпы шығармашылық кең мағыналы ұғым. Ғылыми-териялық зерттеулерге
сүйенсек: шығармашылық психологиялық тұрғыдан алғанда, нәтижесінде жаңа
материалдың рухани құнды дүние тудыратын әрекет. Ал педагогикалық тұрғыдан
алсақ, шығармашылық дегеніміз – адамның белсенділігі мен өз бетінше жұмыс
істеудің жоғарғы формасы және ол әлеуметтік қажеттілігі мен өзіндік
ерекшелігімен бағаланады. Американдық психолог Фрэмм анықтамасы бойынша
шығармашылық дегеніміз – бұл тани білу, жаңа бір нәрсені анықтауға ұмтылу
және өз тәжірибесін терең түсіне білу қабілеті.
Педагогикалық еңбекті шығармашылық процесс ретінде қарастырған
В.И.Загвязинский, В.А.Кап-Кашин, Н.Д.Никондровтың зерттеулерінде ұстаз
шығармашылығының психологиялық негіздері, мұғалімнің жеке
шығармашылығының қалыптастыру жолдарына арналады.
В.И.Загвязинский шығармашылықты ұстазға жаңашылдықпен өңдеу тән
деп көрсетсе, М.М.Потошник ұстаздың шығармашылық әрекетінің нәтижесін оқу-
тәрбие процесін талдау жасау ебдейлігінен байқайды. Бұл айтылған ойлар
ұстаздың іскерлігі мен оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру әдістерінің негізін
құрайды.
Шығармашылықты ұстаз іскерлігіне:
- оқу-тәрбие процесін оқушының диагностикалық зерттеу нәтижесінің
негізінде құруы;
- оқу тәрбие жоспарын икемдей білуі;
- оқушыларды шығармашылық әрекетке ынталандыру;
- көмекші ғылыми әдістемелік әдебиеттерді оқу-тәрбие процесінде тиімді
пайдалануы;
- оқушыларға ақыл-кеңес беруі т.б.
Оқушылармен шығармашылық жұмыс істеу әрекетіне тоқтасақ, ол:
- оқушының бұрын байқалмаған, іске асыра алмаған мүмкіндіктерін ашу;
- оқушының өз бетінше жұмыс істеуге деген құлшынысын құрметтеу;
- оқушылардың шығармашылық жұмысының барысында жөнсіз араласпау;
- оқу жоспарын құруда оқушылардың жеке бас ерекшелігін ескеру;
- оқушылардың өздері құрған жобаларын бағалап отыру;
- артта қалып отырған оқушылардың әлеуметтік мүмкіндіктерін ескеру;
Сонымен бірге, оқушылардың шығармашылық іс-әрекеттерін
ұйымдастыруды мынадай эмоциялық факторларға көңіл бөлуі де қажет:
- тәуелшілдік;
- дивергенттік ойлау;
- ой және іс-әрекетінің икемділігі;
- ой шапшаңдылығы;
- түрлі идеяларды ұсына білуі;
- жоғары эстетикалық талғам;
- дамыған интуиция;
- өзгелердің істеріне талдау жасау;
- өз тарапына айтылған сынды бағалау;
- өз ісіне деген сенім;
- тапсырманы орындауға ұқыптылығы;
- ішкі мотивация.
Осындай шығармашылық жолдарын қолданудан ұстаздар мектептен өз
өміріне өзгеріс енгізе алатын, өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын
азаматтар тәрбиелеп шығарады.
Балалардың қабілеттерін дамыту мәселесі өзінің тамырын азамат
тарихының тереңінен алады. Ежелгі грек ғалымы және философы Сократ өз
оқушыларының дамуына үнемі қамқорлық жасап отырған.
Адамның ақыл-ойын, қабілеттерін дамыту арқылы оны бақыт жолына
жеткізу мәселесіне бірнеше күрделі еңбектерін тікелей арналған шығыстың
әйгілі ойшылы Әл-Фараби болды.
Бұл бір халықтың ұлы Абай өзінің қара сөздерінде (43 сөзі) бала
өмірге келгендегі қабілеттерін әрі қарай дамытудағы, шыңдауды қажет
ететінін, сонда ғана олар пайдаға асатынын жазған. Ал назардан тыс қалған
қабілеттер бара-бара жойылып, жоқ болатынын айтқан.
Мағжан жұмабаев педагогикасында бала дамуының мәселелерін көтерді.
Ол үшін оның танымын, ақылын, зейінін қалыптастыру екендігін жазады.
Балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесін талдау ең
алдымен қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды талап етеді.
Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға
жағдай жеке ерекшеліктері, дей келе олар қоғамдық тарихи іс-әрекеттердің
нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын көрсетеді.
Қабілеттер — білім алуға қажетті адамның психологиялық
ерекшелікетері, - дейді А.В.Петровский.
Шығармашылық қабілет дегеніміз не? Қабілеттердің шығармашылық
деңгейде көтерілуі неге байланысты деген сұрақтар әрбір ұстазды мазалайды.
Шығармашылық әрекет өте күрделі процесс және ол адамға ғана тән.
Шығармашылық адам іс-әрекетінің түрі.
Мектеп оқушыларының қабілеттері 2 түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден,
кез-келген бала адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақтаған тәжірибесін
меңгертуге бағытталған оқу әрекеті арқылы дамиды, білім, білік, дағдыны
қабылдайды.
Екіншіден – кез-келген оқушы шығармашылық әрекеттер орындау арқылы
өзінің мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттің
айырмашылығы ол баланың өзін-өзі қалыптасуына, өз идеясын жүзеге асыруға
бағытталған жаңа әдіс-тәсілдер іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге
талпыныс жасайды.
В.А.Крутецкий өзінің көрсеткен топтамасында: икемділік, тез
байқағыштық, есте сақтау, терең ойлау қабілетті бар, оның келешекте
мамандық таңдауына көп көмектесетінін айтқан. Қабілетті түрлерін кесте
түрлеріне көрсетсек төмендегідей:
Кесте 1 қабілеттердің түрлері.
Табиғи туа біткен қабілет Жүре келе қалыптасқан қабілет
(қоғамдық-тарихи таратылысына
байланысты)
Жалпы Арнаулы
(ақылдылық, табандылық, зейінділік, (музыканттық, актерлық,
тапқырлық) математикалық, суретшілік)
Практикалық Шығармашылық таңғажайып сан
(ұйымдастырғыштық, педагогтік, алуандығымен танысатын іс-әрекет
құрылымды-техникалық) т.б
Ал психолог М.В.Гамезо қабілеттің дамуына бағыттылығы мен
деңгейлігіне байланысты мынадай жалпы құрамын берді.
Қабілет адамнан әрекеттің бір түрі айналысуға мүмкіндік беретін
бейімділікте байқалады. Бейімділік пен қабілеттілік көп жағдайларда бірге
болады. Өйткені, адамның бір нәрсеге қабілеттілігі бар, оның бір нәрсеге
бейімділігіне орай қалыптасады. Бейімділік – адамның белгілі бір әрекетпен
айналысуға бет бұрысы оған көңілі оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы
белгісі.
Кесте 2 қабілеттің даму деңгейі.
Сыртқы Даму Бағыттылығы Жалпы
дүниемен деңгейі
белсенді
қарым-қатынас
Қабілет Деңгейі Арнайы талант
(гениальность)
Оқыту мен тәрбиелеу
Қабілеттің дамуы:
1) қоғамның дамуына, оның әлеуметтік сипатына, ғылыми техникалық
прогресске байланысты;
2) адамды тиісті білім жүйесінің икемділік пен дағдының болуына
байланысты.
Қабілет деген ұғымды құрастырғанда көпті толғандыратын сұрақ:
- қабілет туа біткен қасиет пе?
- әлде жүре пайда бола ма?
Біз қабілет ұғымына анықтама берген ғалымдардың пікіріне
қосыламыз, себебі, біріншіден расында да қабілет бір адамды екінші адамнан
айырып тұратын, өзіне ғана тән психологиялық ерекшелігі болса, екіншіден,
іс-әрекеті нәтижелі орындау ерекшелігі жаңа бір нәрсеге ойлап шығара алу
қасиеті.
1.2 ОҚУШЫ ТҰЛҒАСЫН ДАМЫТУДАҒЫ ӘРЕКЕТ ТҮРЛЕРІ МЕН ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ.
Адам қоғам өмірінің дамуына байланысты үнемі қозғалыста, әрекетте
болады. Ол әлеуметтік тұрғыдан неғұрлым жоғары көтерілген сайын оның жеке
тұлға ретінде құндылығы өсе түседі. Жеке тұлғаның негізгі белгісі – оның
белсенді, белгілі бір мақсатты көздеген әрекеті. Бұл әрекет қоғамды және
сол адамның өзін өзгертуге және жақсартуға бағытталады.
Адам әрекеті әрдайым философтардың, психологтардың, педагогтардың
тағы басқа жеке тұлға қырларын зерттейтін ғалымдардың назарында. Өткен
ғасырдың жетпісінші жылдар басында философ-ғалымдар әрекет деген ұғымды
терең түсіну үшін теориялық тұрғыдан оның құрамды бөліктерін және олардың
арасындағы байланысты қарастыру қажет деген тұжырымға келді. Л.Буева,
М.Кветной, М.Каган, И.Кон тағы басқа ғалымдар өздерінің еңбектерінде адам
әрекетін тек жүйелі түрде қарастыру арқылы ғана көптеген өзекті мәселелерді
шешуге болады деген қорытынды жасайды.
Философиялық сөздікте әрекеттің қырларын аша отырып, философия- лық
және психологиялық тұрғыдан сипатталған анықтама берілген. Философиялық
мағынада әрекет — қоршаған ортамен қарым-қатынастың адамдық тәсілін
білдіреді. Бұл үрдіс нәтижесінде адам табиғатты субъект ретінде өзгертіп
отырады, ал табиғи құбылыстар оның әрекеттің объектісіне айналады.
Қазіргі философтар жеке тұлғаны оның жеке қабілеттері мен әлеуметтік
функциялары бірлігі нәтижесіндегі біртұтас адам ретінде қарастырады. Олар
адам әрекетінің негізін оның қоршаған ортамен қарым-қатынасында емес, оны
өзгерте білуінде деп есептейді. Әрекет – бұл адам белсенділігінің, оның
әлеуметтік орнының көрінісінің негізгі белгісі. Әрекет нәтижесінде адам
қоршаған ортаны, оның даму заңдарын меңгереді. Дәлірек айтсақ:
- ол табиғаттың және қоғамдық өмірдің қол жеткен жетістіктерімен
танысады, сонымен қатар ол өзін қоршаған ортаны толықтыра, өзгерте,
байыта түседі;
- бұл күрделі әрекет адамның өзінің кім екенін түсінуіне көмектеседі;
- адам субъект ретінде, қоғамдық күш, қараткер ретінде көрінеді.
Сонымен, философиялық тұрғыдан қарағанда әрекеттің негізгі мәні
адамның өзін-өзі және қоршаған ортаны тануға бағытталғандығында деп қарап,
оның қыр-сырын ғалымдар зерттеген. Осындай зерттеулерден алынған нәтижелер
әрекеттің психологиялық тұрғыдан қаралуына арқау болғандығы мәлім.
Алайда психология әрекеті адамның жеке өз басындағы психолгиялық
сонымен қоса оның қоршаған ортамен қарым-қатынасынан туындайтын
функцияларын зерттеумен шектелмей психологияда әрекеттің түрлері,
қасиеттері, өзгешеліктері, заңдылықтары зерттелген. Адам және оның болмысын
зерттейтін ғылымдар негізінде диалектикалық-материалистік көзқарас жатыр.
Психология ғылымы да осы көзқарасқа сүйенеді. Әрекеттің психологиялық
теориясының негізін салған ғалымдар Б.Ананьев, Л.Выготский, А.Леонтьев,
С.Рубинштейн болды.
Тұлғаның даму мәселесін теориялық талдау педагогтар үшін де маңызды.
Мұғалім әрекеттіңәр түрін оқушыны дамыту мүмкіндіктері мен сол
мүмкіндіктерді жеке тұлғаны қалыптастыруда қолдануы қажет.
Жеке тұлға белгілі бір әрекеттер нәтижесінде қалыптасады. Ол
тәрбиенің әсері ғана емес, өз күштерін, қабілеттерін жүзеге асыру үрдісінде
дамиды. Философтардың бұл ілімі педагогика ғылымы үшін өте маңызды, себебі
педагогикалық үрдіс барысында адамның тек білім, білік қабілеттері
қалыптасып қана қоймайды, сонымен қатар тұлғаның әлеуметтік дамуы жүзеге
асады. Тұлға үнемі даму үстінде болу үшін әрекет шығармашылықпен байланыста
болуы қажет. Тұлғаның өзі қажет етуі бойынша дамуы – бұл ішкі белсенді
ойлау әрекеті. Ол тұлғаның өзіндік оқу әрекетіне, дербестігіне, өзін-өзі
бақылауына, бағалуына бастау болады.
Сөйтіп, философия, психология тұрғысынан педагогикалық мәселелерді
теориялық түсіну педагогикалық үрдісті ғылыми түрде ұйымдастыруға,
оқушыларды дұрыс бағытта оқытуға, тәрбиелеуге бағдар береді.
Әрекет белгілі бір жүйе ретінде өзіне тән қасиеттерімен, даму
заңдылықтарымен сипатталады. Г.Щукина әрекеттің қай түріне болса да тиісті
мынадай қасиеттерді көрсетеді:
- мақсаттылық — адам әрекетін жан-жануардың өмір жағдайына бейімделуіне
байланысты реакцияларынан айрып тұрады;
- адам әрекетінің қошаған ортаны өзгертуі. Егер жануар қоршаған ортаға
сай бейімделетін болса, адам керісінше сол ортаны өзгертуге күш
жұмсайды;
- әрекеттің материалдық негізін бейнелейтін нысаналығы, оның қоршаған
ортамен байланысы, белгілі бір нәрсеге бағытталуы;
- адам әрекетінің түсініліп, түйсіктеліп, мағыналы орындалуы.
Адам әрекетінің өзгешелігін бұл қасиеттер жеке-жеке түрде емес,
өзара байланыста ғана анықтайды.Осы тұрғыдан алғанда әрекеттің қалыптасу,
даму заңдылықтарының мәні зор. В.Давыдов әрекетінің келесі ортақ
заңдылықтарын көрсетеді:
- әрекеттің әрбір түрінің пайда болу, қалыптасу және даму үрдістері
болады;
- әрекеттің құрылымдық бөлшектері бір-біріне айнала отырып, өздерінің
қызметтерін өзгертуі мүмкін;
- әрекеттің түрлері бір-бірімен тығыз байланысты;
- әрекет әуелі қарым-қатынас және тәжірибе алмасу нәтижесінде адамдар
арасында пайда болады да, соның негізінде жеке адамның әрекеті
қалыптасады;
- балалықтың әрбір кезеңіне өзінің жетекші әрекеті сәйкес келеді, ол
баланың жасына байланысты болатын негізгі өзгерістерге тікелей
қатысты.
Қазіргі таңда әрекеттің түрлері туралы психологиялық және педагогика-
лық көзқараста қарама-қарсы пікірлер көп. Біреулер әрекет түрі адамның жас
шамасына байланысты (ойын – мектеп жасына дейінгі балалар үшін, еңбек
қоғамдық әрекет – ересек жастар үшін) деп есептейді. Ал Б.Ананьев,
Э.Ильенков және басқа ғалымдар еңбекке ойын дайындайды немесе еңбек – ойын
туындысы деген пікірге қарсы. Осы тұрғыдағы әр түрлі пікір-сайысты
қорытындыласақ, әрекеттің бірнеше түрлерін нақтылуға болады: оқу әрекеті,
еңбек әрекеті, таным әрекеті, сөйлеу әрекеті т.б.
Т.Габай оқу әрекетіне мынадай анықтама берген: Оқу әрекеті
нәтижесінде бір қатысушылары білім-тәрбие жинақтап, ал енді біреулері
осыған қолайлы жағдай жасайтын біріккен әрекет. Бірақ мұнда оқытушы адам
зерттеушілік әрекетпен айналыспайды, жаңалық ашпайды, тек әдістемелік
өңдеуден өткізеді. Оқу әрекеті негізгі және басты өнім ретінде танымды
ұсынады. Оның еңбек әрекетінен айырмашылығы осында. Еңбек әрекеті
нәтижесінде де адам жаңа білім алып немесе бұрынғы білім дағдыларын
жетілдіруі мүмкін, бірақ бұл қосымша өнім ретінде ғана қабылданады .
Оқу әрекеті – оқушы мен мұғалімнің өзара бірлесіп жасайтын
әрекетінен құралатын күрделі әрекет. Оқыту – мұғалімнің білім берудегі
жетекші әрекеті болса, оқу – баланың өзінің танымдық, тәжірибелік әрекеті.
Оқыту қалай болса солай жүрмейді, жоспарлы ұйымдасқан түрде жүзеге
асырылады. Оқытудың мазмұны, өзіне тән әдістері, ұйымдастыру формалары мен
нәтижесі болады. Ол оқушыға білім беру мен дағдыны меңгертуді көздейді.
Оқушыға білім беру мен дағдыны меңгертуді көздейді. Оқушы оқу әрекетінде
өзінің танымдық қабілеттерін арттырады. Оқу баладан ойлау әрекетімен қатар,
басқа да психикалық үрдістерді: сезімдері мен эмоцияларын, мотивтері мен
қызығуларын, жігері мен қабілеттерін, т.б жеке бастық қасиеттерін
қажетсінеді.
Баланың оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми ұғымдар мен
ғылыми заңдарды түсіну және тәжірибелік міндеттерді шешуге бағытталған
ойлаудың жалпы амал-тәсілдерін меңгеру. Осыған орай, оқушының ғылыми
білімді және дағдыларды меңгеруі олардың оқу әрекетінің негізгі мақсаты мен
нәтижесі болып табылады.
Т.Сабыров өз еңбегінде оқу әрекетінің келесі құрылымын көрсетеді:
- оқу міндеттері (немесе тапсырмалары);
- оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы тәжірибелік және ой тәсіл-
амалдары);
- бақылау (оқушылардың өзінөзі қадағалап, тексеріп отыруы);
- бағалау (мұғалімнің және оқушының өзіне-өзі берген бағасы).
Осындай күрделі оқу әрекетіне байланысты оқушылардың ойлау қабілетті
қалыптасады. Олардың дамуына, ең алдымен, оқыту мазмұнының ерекшеліктері
(оқу материалының нақтылық және теориялық сипаты, жеңілдігі мен
күрделілігі, т.б) әсер етеді.
Ғалымдар оқу әрекетінің мақсат-міндерін, құрылымын оның өзіне тән
белгілерін де сипаттаған. Г.Щукинаның пікірінше:
1) оқушы әрекеті басқа адамдардың әрекетімен тығыз байланыста
болады және олар бір-бірінің әрекетін байытып отырады. Өз
әрекетінің тәсілдерін басқлардың әрекет тәсілдерімен салыстыра
отырып, оқушы өз мүмкіншілік- терін анықтай түседі;
2) педагогикалық үрдістегі әрекеттің дамуы жеке тұлғаның дамуымен
тікелей байланысты болып, әуелі – орындау әрекеті, содан соң –
белсенді орындау әрекеті, одан кейін – белсенді өзіндік әрекет,
сосын – шығармашылық өзіндік әрекетке жетелейді;
3) әрекеттің күрделене түсуі оқушы ұстанымына да әсер етеді, т.б.
Демек, оқушының оқу-танымдық әрекет үстінде ұстанымы өзгеріп
отырады, сонымен қатар ол жеке тұлға ретінде дами түседі. Бірақ, бұл үрдіс
- өте күрделі үрдіс, ол мұғалімнен педагогикалық қырағылықты, біліктілікті
талап етеді.
Оқу үрдісіндегі таным әрекеті оқу, үйрену арқылы жүзеге асды. Оқушы
белгісізден белгіліге, білімсіздіктен білімділікке, таным жүйесіне
талпынады.
Таным әрекетінің оқушының жалпы дамуы және жеке тұлғасының
қалыптасуы үшін маңызы зор. Таным әрекетінің әсерінен ой-сана үрдістерінің
бәрі дамиды. Таным тек ойлауц үрдісінің белсенділігін ғана емес, саналы
әрекеттің барлық үрдістерінің белсенділігін қажет етеді. Білімді меңгеру
үшін, тек оларды есте сақтап қалу ғана емес, салыстыру, жүелеу, анықтау,
жалпылау, талдау сияқты жұмыстар жүргізілуі керек. Сонда ғана оқушының
таным әрекетін еңбек әрекеті сияқты әрекеттің негізгі түрлерінің бірі деп
есептеуге болады. Себебі, біріншіден таным – адам санасында табиғат, қоғам
заңдарын бейнелейтін дүниежүзілік-тарихи үрдіс. Екіншіден, таным әрекеті
арқасында адам белгілі нәрсені, құбылысты еш жаңалық ашпай біле алады.
Үшіншіден, таным әрекеті жеке тұлғаның шығармашы- лық деңгейін көрсете
алады.
Оқушының танымдық белсенділігінің қалыптасуы, жоғары деңгейде дамуы
оны шығармашылық әрекетке әкеп тірейді.
Психологиялық-педагогикалық әдебиетте шығармашылық әрекеті әрекеттің
эмоционалды-еріктік жағымен байланыстырады, яғни жеке тұлғаның бойындағы
батылдық, ойлаудың стандартты емес түрі, рефлекстік- болжамдық қабілеттер,
оптимизм, табандылық, жаңалыққа құмарлық т.б эмоционалдық ерекшеліктеріне
көңіл аударады. Бірақ, жеке тұлғаның бойында шығармашылық үрдісті
баяулататын жағымсыз қылықтар да болуы мүмкін. Бұған әуелі оның өзін төмен
бағалауы, соған байланысты пайда болатын сенімсіздік жатады. Сондықтан
мұғалім бұл қылықтардың оқушыда болмауына жағдай жасауы қажет.
Оқушыны шығармашылыққа баулу, өз еңбегінің нәтижесін көруге, оны
бағалауға бағыттау — өте күрделі үрдіс. Оқушының шығармашылық мүмкіндігі
оның жеке тұлға ретінде қалыптасу үрдісінде пайда болады. Егер шығармашылық
оқушының жас кезінде бағалы бағдар болып қалыптаспаса онда болашақта да
оның қалыптасуы екіталай. Сондықтан да оқушының шығармашылық әрекеті өнімді
әрекетпен ұштасып жатуы тиіс.
Өнімді әрекеттің негізгі сипаттары мыналар:
1. Өнімді әрекет – педагогикалық үрдіс, яғни оған жүйелілік
тән. Өнімділік оқытудың тек белгілі кезеңіне ғана сай емес,
бүкіл үрдіске тән белгілі болып табылады.
2. Өнімді әрекеттің мақсаты – жеке тұлғаны дамыту, оқу үрдісіне
оған ерекше көңіл аударылады.
3. Өнімді әрекет кәсіптік сипатқа ие, яғни ол реалдық қоршаған
орта жағдайында өнім алуға бағытталады.
4. Өнімді әрекеттің әлеуметтік сипаты оның қоғам үшін
маңыздылығында, пайдалылығында.
5. Өнімді әрекетті жүзеге асыруда педагогтың рөлі өте үлкен.
Өнімді әрекет мақсаты – оқушылардың оқу үрдісінде мүмкіндіктерін
көрсетуіне жағдай жасау. Бұған қол жеткізу үшін өнімдік әрекет келесі
мақсаттардың дамуын бағытқа алады: жеке өсу және даму, жеке тұлғалар
арасындағы дағдылар; өз бағытын айқындау. Бұл үрдістің басты міндеті -
өзгеріп, дамып отыратын өмірге, қоршаған ортаға сәйкес келетін көзқарасты,
қарым-қатынасты қалыптастыру.
Неміс ғалымдары И.Бем, И.Шнайдер белгіленген аспектілер.
1. Оқытудың әрекетті аспектісі.
Оқушыларды өз әрекетінде кәсіптік бағытты ұстанады. Бұл үшін оның
әрекетінің белсенділігін күшейтуге жағдай жасалуы қажет.
2. Оқытудың әлеуметтік аспектісі.
Өнімді оқыту жобасының қатысушылары қоғамға қажетті, өнімді қолдануға
боларлықтай әрекет түрлерін таңдайды. Бұл үрдіс үстінде қатысушыда өзінің
еңбегінің керектігін, пайдалылығын сезіну сезімі қалыптасады, болашақ
өмірге үмітті көзқараспен қарайды. Бұл әрекет оқушының қоғамдық өмірге
саналы қатысуына жағдай жасайды.
3. Оқытудың жекелік аспектісі.
Оқушы оқу мақсатын өзі анықтайды. Бұл жағдайда осы мақсатқа жеткізетін
әрекеттің мағынасы айқындалып, мұғалім мен оқушы бірге отырып,
белсенділікті арттыру жолдарын іздестіреді.
4. Оқытудың білім беру аспектісі.
Өнімді оқытуда оқушылар өздеріне қандай білік және қабілет керектігін
ұғынуы қажет. Оқушы жинақтаған білімін әрекет үстінде қолданып отырады
және жеке еңбек түрінің өз әдістемесін жасақтайды. Бұл үрдісте білім мен
теория бірін-бірі толықтыра отырып, әрекеттің нәтижелі болуына мүмкіндік
туғызады.
5. Оқытудың мәдени аспектісі.
Қоғамда саясат, дін, тіл, эстетика, салт-дәстүр, заңдар оның құндылығын
құрап, мәдениет деген түсінікті береді. Білімінің мәдени аспектісі
маманданумен тығыз байланысты. Жеке тұлғаның білімі және әрекеті үнемі
өзгеріп отыратын қоғамның мәдени дамуына қатысты. Егер оқушы бұл
өзгерістерді жақсы түсінетін болса, онда оларды өз әрекетіне қатысты
қолдана алады.
Әрекет түрлерінің арасындағы байланыс оқушының тек терең білім
алуына ғана емес, оның жан-жақты тәрбиесіне де өсерін тигізеді. Олардың
бірін-бірі толықтырып отыруы нәтижесінде оқушы өзінің бар мүмкіндік,
қабілеттерін дамыта түседі. Соның қорытындысында оқушы жан-жақты, үйлесімді
тұлға ретінде дами алады.
Бүгінгі таңда білім саласының алдында жүйелі дайындалып берген
білімді, дағдыларды меңгеретін, қайталайтын ғана емес, шығармашылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
дамыту
Мазмұны.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҰҒЫМЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1. Оқушы оқу белсенділігінің психолиялық-педагогикалық ерекшелікте-
рі ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Оқушы тұлғасын дамытудағы әрекет түрлері мен қалыптасу кезеңдері..16
І тарауға Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...32
КІРІСПЕ.
Зерттеудің көкейтестілігі. Бүгінгі таңда білім берудің ұлттық жүйесі
өте маңызды, қарқынды өзгерістің сатысында тұр.Оның үдемелі дамуы үшін
шешуші тұлға ғылыми және техникалық білімді игереді, ойдың жэәне рухани
потенциалдың қалыптасуына ықпал етеді, үнемі өзгеріп тұратын әлеуметтік –
экономикалық жағдайға қоғамның әр мүшесінің шығармашылық потенциалын жүзеге
асыру қажеттілігі айтарлықтай артады.
Бұл әсіресе Білім туралы заңда, Елбасымыздың Болашақ, Дарын
бағдарламаларында Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2005-2010
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында қарастырылып өте айқын
көрініс тапқан.Онда мектеп оқушыларының шығармашылық потенциалын дамыту
идеясы түбегейлі бетбұрыс пен әлеуметтік прогресті жылдамдатудың бір шарты
ретінде алынып, негізгі ой жемісі түрінде қаралады.
Осыған байланысты қазіргі білім берудің көкейтесті міндеті –
оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру, шығармашылық іс- әрекетті
жүзеге асыруға дайындау болып табылады.
Педагогика үшін шығармашылық мәселесі жаңалық емес.Онымен әр жылдары
Ресейдің Ю.К.Бабанский, В.С.Библер, С.М.Бондоренко, Л.С.Высоцкий,
В.В.Давидов, В.И.Загвязниский, В.А.Кан-Кемик, А.И.Качетов, Ю.К.Келюткин,
А.Н.Лук, М.И.Махмутов, Н.Д.Никандров, И.М.Розет, В.А.Сухомлинский,
В.С.Шубинский және тағы басқа жетекші ғалымдар айналасты.
Қазақстанда шығармашылық іс-әрекет мәселелерін Г.К.Ахметова,
Б.А.Әбдікәрімов, В.В.Егоров, К.Б.Жарықбаев, С.В.Илларионов, З.А.Исаева,
М.М.Мұқанов, Г.Ж.Меңлібаева, А.П.Сетешев, Н.Д.Хмель және бірқатар
ғалымдардың еңбектерінде қаралды.Бұл авторлардың негізгі еңбектерінде
шығармашылық іс-әрекеттің құрылысы мазмұны мен мәнінің, мәселелері,
мектептер мен жоғарғы оқу орындарындағы оқу-тәрбие жұмысында шығармашылық
амалды жүзеге асырудың әдіс-тәсілдері көрініс тапты.
Жалпы білім берудің қазіргі даму барысында шығармашылық үрдіс
педагогикалық үрдістің барлық салаларында, білім беру мекемелерінің
құрылысында барлық категорияларының іс-әрекетінде көрініс тауып отыр.
Егемен Қазақстан мектебі бүгінгі таңда жан-жақты терең шығармашылық
ізденіс үстінде.Оның ауқымы шексіз кең: құрлымды қайта құру, яғни, бұрыңғы
құрылысты өзгерту (мектептің жұмыс ырғағын, білім берудің жаңғырығын,
мазмұнын еңгізу) біріктірілген курстар және әр түрлі әдістемелер.
Көріп отырғанымыздай шығармашылық әрекетті жүзеге асыруда ғылыми
зерттеулер мен тәжірибелік іс-әрекеттің шеңбері үнемі кеңейіп отырады.
Бүгінгі білім берудің ұлттық жүйесін сақтап қалу үшін өскелең
бәсекелестік жағдайда барлық оқу-тәрбие мекемелерінің үздіксіз даму мен
қызметін жоғарғы дәрежеде қажеттілігі артып отыр.Қазір қолданылып отырған
білім жүйесінің жаңа типтерінің пайда болуы мен оны соңғы жағдайға өзгерту,
оқытудың әдісі мен амалдары, үлгілері, мазмұнының жаңаруы өз кезегінде
ғылыми идеялар мен психологиялық-педагогикалық теория негізінде
жетілдірілген практикалық шешімдерге негізделуі керек. Арнайы әдебиеттерді
сараптаудан көріп отырғандай шығармашылық іс-әрекеттің педагогикалық мәні,
оны қалыптастырудың шарты мен оқу-тәрбие үрдісіндегі ықпалы толық
ашылмаған.
Бұдан бәрінен бұрын, көтеріліп отырған мәселенің теориялық жағынан
толық жетілдірілмеуі, мөлшерлік базалық жетіспеушілік, шығармашылық
әрекетке кейбір оқушылардың жағдайының болмуы себепшіл болып отыр.
Сонымен қатар дамыған қоғамда мынадай заңдылықтар әрекет етеді:
жаңашылдары мен жаңалық еңгізушілер неғұрлым көп болса, соғұрлым
шығармашылық бастамасы адам бойында айқын көһрініс табады.
Осыған байланысты төмендегідей қарама-қайшылықтар туындайды:
1. Педагогикалық және психологиялық құбылыс ретіндегі шығармашылық іс-
әрекеттің жеткілікті зерттелмеуімен педагогикалық шығармашылықта
оқушылар дамуын ғылымиландырудың қажеттілігі арасында;
2. Оқушы іс-әрекеті қызметінің тиімділігін арттыру қажеттілігі мен
практикалық даярлығына кепілдік беретін шығармашылық іс-әрекеттің
болмауы.
Осы мәселелердің шешімін табу біздің зерттеуіміздің өзекті мәселесін
айқындап, тақырыпты: Көркем еңбек сабағында оқушылардың қолөнерде
шығармашылын дамыту, - деп алуымызға негіз болды.
Зерттеудің объектісі: Жалпы орта білім беретін мектептегі еңбек
сабағында оқушылар іс-әрекеті.
Зерттеудің пәні: Жалпы орта білім беретін мектепте еңбек сабағындағы
оқушылардың шығармашылық іс-әректін жетілдеру үрдісі.
Біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты: Жалпы орта білім беретін
мектептердегі еңбек сабағында оқушылардың қолөнерде шығармашылық іс-
әрекетін дамытудың мәнін ашу және соның негізінде берілген іс-әрекетке
даярлықты жетілдіруді ұйымдастыру жолдарын анықтау.
Жұмыстың ғылыми болжамы: Егер жалпы орта білім беретін мектептерде
еңбек сабағында оқушылардың қолөнерде шығармашылық іс-әрекеттері өз
деңгейінде жетіліп, мәні ашылып, құрылымы анықталса, онда қарастырылып
отырған шығармашылық іс-әрекетке даярлық, құдіреттілігі әлдеқайда тиімді
жетілер еді.
Зерттеу мақсаты мен болжамына сәйкес оның міндеттері анықталды.
1. Орта жалпы білім беретін мектептердегі оқушылардың шығармашылық
жұмыстары мен іс-әрекеттерінің мәнін ашу, құрылымын анықтау.
2. Оқушыларды шығармашылық әрекетке даярлығын жетілдіруді педагогикалық-
психологиялық тұрғыдан негіздеу.
3. Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін жетілдірудің жолдарын анықтау.
4. Шығармашылық әрекет тиімділігін анықтау.
5. Орта жалпы білім беретін оқушылардың шығармашылық әрекетін жетілдіруге
арналған әдістемелік ұсыныстар жасау.
1.1 ОҚУШЫНЫҢ ОҚУ БЕЛСЕНДІЛІГІНІҢ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
Оқушының дамуының шешуші факторы өмірінің барлық мезгілінде,
барлық кезеңінде оның өз белсенділігі болып табылады.Ол баланың өзін
қоршаған ортамен өзара әрекеттеріне кең мүмкіндікті қамтамасыз етеді,
өсіп келе жатқан жас өркеннің өмірлік талаптарын қанағаттандырудың
қажетті жағдайы және организмнің ортамен байланысуы барлық механизмдердің
пайда болу жағдайы болып табылады – деп көрсеткен орыс ғалымы
И.П.Павлов.Алайда, бала тек организм ретінде ғана емес, сондай-ақ жеке
бас ретінде де дамуы үшін, әлсіз белсенділіктен қазіргі қоғамның
толыққанды мүшесіне айналуы үшін, оның белсенділігін ересектер, яғни
жетілген адамдар басқаруы тиіс.Толыққанды дамудағы организмге тән
белсенділік саналы адамдық іс-әрекетке айналуы қажет. Мұндай табиғи
белсенділіктің адамның саналы іс-әрекетіне айналуы өзінен-өзі немесе
сыртқы әсермен бола қалмайды, бұл бала өмірінің алғашқы күннен-ақ
әзірленеді, бағытталынады, әдетке айналдырылады және ересек адамдар
тексеріп отырады.
Белсенділік деп тұлғаның іс-әрекет үстіндегі жағдайын айтуға
болады.Негізінен адам баласының іс-әрекеті бүтіндей тізбек немесе
әрекеттер жүйесі, практикалық және ақыл-ой әрекеттері, қандай да мақсатқа
жетуге бағытталған әрекеттер жүйесі болып табылады.Ол адамға белгілі және
адам оған жетуге ынталы болады.Сондықтан оғпн жету жолында ол өз
әрекеттерін, өз күшін бағыттайды, өзінде бар тәжірибені пайдаланады.
[12.6]
Адамның іс-әрекетінде биологиялық және әлеуметтік шынайы нағыз
бірлестік көрініс табады.Белсенділіктің тегі биологиялық, бірақ ол ересек
адамның әлеуметтік педагогикалық іс-әрекетімен әлеуметтендірілмейін-
ше, баланың жеке тұлға ретінде дамуына жағымды әсер ете алмайды. Тек
ойын, оқу, спорт, еңбек, қоғамдық іс-әрекетте өз мәнін таба білсе ғана,
баланың белсенділігі оның дамуының маңызды факторына айналады.
Оқушының жетекші іс-әрекеті оқу болып есептеледі, мектеп оқушысы
оқу прцесінде табиғат әлемімен және өткенімен танысуын жалғастыра
береді.Оқу іс-әрекеті мен қатаң тәртіп белгіленген іс-әрекетте мектеп
оқушысы хайуанаттармен өсімдіктер әлемі өмірінің заңдарын, тіл және
мөлшер, кеңістік және уақыт заңдарын танып біледі, басқа адамдарды,
олардың еңбегі мен күресін, еңбекпен танымның субъектісі ретінде өзін де
танып біледі (Б.Г.Ананьев).Оқу іс-әрекетінде қалыптасып келе жатқан
баланың жеке тұлға ретіндегі жаңа белгілері қалыптасады, өсіп келе жатқан
адамның өзі қоршаған ортаның заттарына, табиғатқа және адамдарға жаңа
қатынасы белгіленеді.[45.6]
Қоғадық тәжірибені меңгеру процесінде бала өзінің жеке
тәжірибесіне де ие болады.Ата-аналар, мұғалімдер кітапты, техника,
мәдениет және өнер заттарын пайдалана отырып балаларды оқытады, білім
береді, оларды тиімді, нәтижелі әрекеттердің тәсілдері мен әдістеріне
үйретеді. Мұндайда оқыту процесі – мұғалім мен оқушылардың мақсатқа
бағытталған өзара әрекеттелуінің барысында шәкірттерге білім беру
міндеттерін шешу болып табылады.Оқыту процесінде оқушылардың ақыл-ойы
дамиды, танымы, практикалық іскерлігі және дағдарысы қалыптасады.[48.7]
Оқушының білімді меңгеруінде оқу мативациясы негізгі рөл атқарады.
Көпшіліктің айтуынша, оқушылардың сабақ үлгерімнің материалы оқыту
методикасының кеңістігінен емес, оқуға деген түрткісінің жоқтығынан.
Себебі, егер баланың оқуға деген талаптануы неғұрлым күшті келсе, ол
соғұрлым оқуға бар күшін салып, соны ойдағыдай меңгере алады.Баланы оқуға
итермелейтін күш негізінде мынадай екі түрлі, яғни сыртқы және ішкі
түрткіден құралады.Сыртқы түрткіге мадақтаумен жазалаудың неше түрлері,
жиында сынға алуы тағы басқа жатады. Мұны сыртқы түрткі дейтін себебі
осылар баланың іштей өзінің талпынуынан кездеспейді. Көбіне өзгелерден
сескенуінен талпынатынан болады. Бұл бала өзгелерден сескенетіндігінен
оқитын болады.Бірақ бұл жағдайда оқуға бала тікелей талпынбайды, жанама
түрде сескену арқылы талпынады. Мұны баланың оқуға талпынуы, соны ұнатам
деп мақсат қоюынан емес, өзгелердің оған қолданған шарасынан өзін аман
сақтап қалудың амалы деп түсіну керек. Соңғы жағдайда оқу баланы өзіне
тартудың орнына оны өзінен әрмен итереді.Себебі бала амалы жоқтан
оқиды.Тіпті оқығысы келмей, үй ішіндегілерімен ұрсысып, жан-жал
шығаратындары да кездеседі.[22.7]
Ал оқуға іштей талпыну түрткісі дегеніміз баланың өзіндік
ықыласының сан алуан құбылыстардың өзіне тән сырларын білуге ұмтылуына
болады.Іштей талпыну түрткісі оқу тапсырмасын орындамай тұрып, соған
ұмтылу ретінде де кездеседі.Іштей оқуға талпыну үшін, негізінде мынандай
факторлар себепкер болады:
• Оқушының іштей белсенділігі қажеттіліктің негізінде пайда болады.
Оқуға қатысты белсенділіктің бұл түрі бір жағынан балада туа пайда
болатын болса, екінші жағынан – ортасының әсері. Белсенділік әр балада әр
түрлі екенін ескерсек, бұл қасиет қызығушылықққа байланысты келеді.
Қызығушылықтың табиғи механизмі И.П.Павловтың айтуынша, іштен туа
берілетін бұл не? рефлексінің негізінде болады. Осы қасиеттер туғаннан
кейін тәрбие жұмысының нәтижесінде одан әрі дамып, сапа жағынан жаңа
мазмұнда қалыптасады. Сонымен қатар іштей оқуға белсенділік пен
қажеттілікке оқушылардың өзара қатынасының негізінде болатын намыстану,
ұялу үшін курес тағы басқа әлеуметтік ортасының әсерінің жемісі ретінде
баланы оқуға итермелейтін негізгі себеп – түрткілер болады.
• Оқуға талпынудағы сыртқы факторларға жататындар балаға үй іші және
мектеп тарапынан қойылатын талаптар жатады. Осының өзін оқуға байланысты
мөлшерлер, яғни қалыптар деп атайды. Баланың оқуға ықыласын, оқу
әрекетінде келешекте өзін өмірге даярлаудың негізгі құралы деп санауы да
жатады.
Тұлғаның жалпы талпынуы немесе мотивациясы бір фактор емес,
бірнеше факторлардың бірлесіп қызмет атқаруының нәтижеснде іске асып
отырады. Мектептің 1-4-ші сынып оқушылары өздерінің құрбы-құрдастарымен
қарым-қатынас жасап қана қоймай, олар үлкендермен де қатынас жасауды
қажетсінеді. Өйткені бастауыш сыныптарда өтетін тақырыптар төңірегінде
балалардың білімі тереңдеп, ой-өрісі кеңиеді де олардың өзіндік танымдық
қажеттіліктеріне қатысты сауалдар туындайды.
Оқушылардың даму және оқу процесінде таным белсенділігі арта
түседі. Егер ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным
белсенділігін дамытуда бағыт беріп отырса, олардың құмарлық, талпынғыштық
және бақылағыштық қасиеттер қалыптасуына игі әсер етеді. Мұнда мектеп
жасына дейінгі балалардың Неге?, Не үшін?, Қалай? деп қоятын
сұрақтары үлкендермен қарым-қатынас жасаудын алғашқы белгілері болып
қалады.Оқушылардың таным ынтасын қалыптастыруда білім беру тәсілдерінің
ерекше маңызы бар. Оқу процесінде балалар түрлі заттардың мәніне, ғылыми
ұғымдар мен заңдылықтарға терең түсінуге, алған теориялық білімдерін
практикада еркін қолдана білуге үйренеді.Оқушылардың таным белсенділігі
олардың шығармашылық іздену қабілетіне, мұғалімнің теориялық сауаттылығы
мен шеберлігіне байланысты.Оқушылардың тәжірибелік жұмысқа қатысуы ғылыми
– практикалық таным ынтасын арттырады. Егер тәжірибелік жұмыс ғылыми
мақсатқа сай ұйымдастырылмаса, оқушылар тек міндеттерді атқарып жүргендей
сезінеді. Омының салдарынан оқу бағдарламасы бойынша игерген теориялық
білім мен еңбектің байланысы болмай қалады.[13.8]
Әр бір тәжірибелік жұмыстың практикалық және перспективалық
маңызы, сонымен қатар оның ғылыми негізі мұғалімнің терең аша білуі –
оқушылардың таным белсенділігін арттырудың басты шарты.Жеке адам
санасының қалыптасу процесінде өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі ерекше
орын алады.Бала даму процесінде өзін-өзі жетілдіру мақсатын көздей отырып
талаптанып әр түрлі әрекет жасайды.Баланың мұндай талаптанушылығын
қостап, оған үнемі көмек және бағыт беріп отыруы қажет.Педагогикалық
зерттеулердің мәліметтеріне қарағанда, бала мектепке көбінесе объекті
ретінде ғана бақыланады.Оның себебінің негізі әр бір педагог оқу-тәрбие
үрдісінде көп жағдайда бір жақты білім беруге және ақиқат-шындықты
үйретуге көңіл бөледі де, ал баланың тәрбие субъектісі болатынын ескере
бермейді.Сондықтанда мұндай себептің салдарынан оқушы көп жағдайда
негізгі дүниетанымды танып үйренеді, бірақ ол өзін-өзі дамыту және
тәрбиелеу сияқты мәселелерін жете түсінуіне мүмкіндік ала
бермейді.Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуін, өзін-өзі бағалауын жетілдіру
үшін олардың жас және дара ерекшеліктерін ескере отырып, оқу-тәрбие
жұмысының барысында сана-сезімін ояту, өз бетінше жұмыс істей білуге
үйрету – педагог мамандарының басты міндеті. Тапсырмаларды сапалы етіп
дер кезінде орындап отыруға балаларды үнемі жаттықтыру және дағдыландыру
педагогтың және тәрбиешінің кәсіби ісі. Оқушылардың жас ерекшеліктері мен
жеке қабілеттерін ескере отырып, педагог әр уақытта өзінің кәсіби
жауапкершілігін естен шығармай, тапсырманы тыңғылықты орындау үшін балаға
рухани күш беріп, сенім білдіруі тапсырманың орындалуын табандылықпен
талап ете білуі оқушының өзіндік тәрбиелеуіне ықпал етеді. Сонда ғана
оқушының іс-әрекетінде жаңа қарқын туып, ол алдына қойған мақсатын
орындаудың қажет екенін сезінеді.
Төменгі сынып оқушыларында оқу-танымдық әрекеті жас өспірімдердің
болашағын жетілдіруне бағытталған мотивтерін, өзінің өмірлік
перспиктивалары мен кәсіби ойларын тануын анықтауымен басталады. Мысалы,
А.В.Кирьякованың зерттеулерінде (1991ж.) ең ауқымды мотив өмірлік
жоспарын жетілдіру мотиві алғашқы рангілік (реттік) орынды иеленеген, ал
танымдық қызығушылық – бар болғаны төртінші орынға ие болған:
Мотивтер Жауаптардың Рангілік орын
саны
Қоғаға пайда әкелуге ұмтылу мотиві 20,4 ІІІ
Ұжым алдындағы жауапкершілік мотиві 7,7 V
Ата-аналарын ренжітіп алмау мотиві 43,1 ІІ
Өмірлік жоспарын жетілдіру мотиві 57,6 І
Танымдық қызығулар мотиві 14,5 ІV
Осы көрсеткіштер төменгі сынып оқушыларының оқу мотивтері кәсіби
бағдарлау мотивтерімен көбірек ұштасады және оларды жиынтық ретінде
қарастыру қажет.[38.9]
Ересек адам баланың әрекеттері мен алған нәтижелеріне, оның
тәртібіне, жекелеген қылықтары мен пікірлеріне баға береді.Балалар
осылайша әр бала үшін мінез-құлықтың нормасы, басқаны және өзін-өзі
бағалауда өлшем болатын қоғамдық мораль талаптарын меңгере бастайды.
Әдетте педагог-тәрбиешілердің тәрбиелеу мақсатымен пайдаланатын
құрдастарымен араласу балада өзі туралы түсінік, өзін-өзі түсіну және
өзіне-өзі баға беруді қалыптастырады.
Демек, бала тұлғасы дамуы үшін педагогикалық ұйымдасқан іс-
әрекеттің шешуші рөл атқаратындығы қазіргі уақытта тек жетелеген арнаулы
зерттеулерде ғана дәйекті дәлелденіп отырған жоқ, сондай-ақ күнделікті
педагогикалық тәжірибемен де дәлелденіп отыр.
Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастырудың ұстанымдарын
анықтап алу үлкен маңызға ие. Біз зерттеулер нәтижелеріне сараптама жасай
келе оқушыларды шығармашылық іс-әрекетке даярлау кезінде мына төмендегі
ұстанымдарды болашаққа алу қажет деген тұжырымға келдік.
1. Педагогикалық білім беруде тұлғаға бағыттық ұстанымы. Мұнда оқушының
тұлғалық дара қабілеттілігі оқыту мен тәрбиелеудің жеке формаласы, әр
бір оқушыға тұлғалық жеке кәсіби тұрғыда дамуына жағдай жасалуы,
даралық траекториясына орай көмек көрсетілуі, бағдарламалар және даму
қарқыны, шығармашылық іс-әрекетіндегі жеке ... .. өңдеу тағы басқа
есепке алынуы керек.
2. Педагогикалық білім беруді демократияландыру ұстанымы. Оған: бүкіл
қоғамның назарын тарту, тең құқықтық, жариялылық, бірлесе еңбек теу
мен шығармашылық ынтымақтастық қатынастарын бекіту, оқытудың мазмұн,
форма және әдістер вариянттылығы, оқушы тұрмысы мен қызметін
ұйымдастыруда өзін-өзі басқару тағы басқа кіреді.
3. Оқушының айналаны тануда ... . ұстанымы. Оның мәні: оқушыларды жоғары
адамгершілік ой-пікірге бағалау, олардың шығармашылық мүмкіндіктері
мен әлеуметтік күш қуатына сенімін ояту, тұлғаның жеке оң қасиеттеріне
тірек бола білу, оқушы тұлғасына құрметпен қараудың жоғары талаптарын
ескеру.
4. Білім беру мекемелерінің қызметінің ..зификасын, оның мүмкіндегі мен
жағдайын ескеру ұстанымы. Бұл ұстаным білім беру мекемелерінің
деңгейлілігімен (гимназия, лицей) жеке даралығымен (дәстүрлік,
материалдық-техникалық қамсыздығы, құрылымдық ерекшеліктері, табиғи-
географиялық және территориялдық жағдайлары, аймақтық және ұлттық
факторлары) түсіндіріледі.
5. Оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеру ұстанымы.
6. Жас ұрпақтың іс-әрекетінің прогматикалық ұстанымы.
7. Оқушыларды шығармашылық іс-әрекетке даярлауда ғылыми-зерттеушілік
амалдарын жүзеге асыру ұстанымы.
8. Оқушыларды диагностикалық, коррекциялық, тұлғалық және кәсіби салалық
тұрғыдан дамыту ұстанымы. Бұл ұстаным оқушылардың шығармашылық іс-
әрекетін жетілдірудің барлық кезеңдерінде жүзеге асырылуы тиіс. Оқу-
тәрбие үрдістерін түпкі нәтижеге бағыттау шығармашылық негіздерін
қалыптастырады.
9. Кәсіби сұрыптау ұстанымы. Кез-келген адам шығармашылықпен жасау
әрекетін меңгеру үрдісінде ортаның әлеуметтік психологиялық тұрғыдан
нақтыланған ерекшеліктері мен даярлық қасиеттеріне сай құрылымда
жүргізілуі тиіс.
10. Оқушыларды шығармашылық іс-әрекетке даярлауда сабақтан тыс тәрбие
жұмыстарының жүйелілік ұстаным бағыты. Сабақтан тыс тәрбие жұмыстары
оқушылардың мұң-мұң ... ., қызығушылықтарын қанағаттандыруға, олардың
жан-жақты шығармашылық іс-әрекетін белсендіруге бағытталуы тиіс, яғни
даралық тұрғыдан дамуына жағдай жасалуы тиіс.
11. Оқушыны оқу-іс әрекетке даярлауда танымдық білім берудің мазмұндық
ұстанымы.
12. Тұлғаның даму бірлігі мен жеке тұлға болып қалыптасуын қамтамасыз ету
ұстанымы.
13. Кәсіби білімді алдын-ала дамыту ұстанымы.
14. Кәсіптік білім беруді максималды педагогизациялау ұстанымы:
а)оқушыларды бірінші сыныптан бастап үздіксіз педагогикалық
тәжірибелерге тарту.[26.11]
Оқушының шығармашылық қабілетінің дамуына соңғы 10 жылдың ішінде
үлкен көңіл бөлінуде. Қазіргі кезде қабілеттің дамуы басты нысана болып, ол
оқушыда шығармашылық белгілердің болмауы үлкен мәселеге айналып,
ойландыруға тиісті кезге жеткен сияқты. Өйткені, өмірдегі сан алуан
қиыншылықтарды шеше білуге, мемлекетімізді өркениетке жеткізу тек
шығармашыл адамдардың қолынан ғана келмек.
Бұл мәселе төңірегінде жазылған ойлар, тұжырымдамалар, көзқарастар,
еңбектер баршылық. Ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Жүсіп Баласағұн, Әл-Фараби,
ұлы Абайды ерекше толғандырған, сондықтан еңбектерінде адамның жеке басының
қабілеттерінің дамуын қарастырып, жолдарын көрсеткен.
Кеңістік психологтар мен ғалымдар Л.С.Выготский, В.В.Давыдов,
Л.В.Занков, С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев, А.Н.Мотьев, В.А.Крутецкий,
Б.М.Тепловтың өз Республикамыздағы көрнекті ғалымдары Ж.М.Әбділдин,
К.Б.Жарықбаев, М.М.Мұқанов, Т.С.Сабыров, т.б еңбектерін тұлғаны дамыту
мәселесінің теориясы мен практикасында қосқан зор үлес деп білеміз.
Зерттеулердің қорытындыларына сүйене отырып шығармашылық тұлға
бойында батылдық, еркіндік, ұшқырлық, сезімталдық талдап-жинақтай білу
сияқты кемелді қасиеттермен қатар, ерекше ой қызметі қайшылықтарды түсіну
шығармашылыққа деген құштарлығы болу керек екені анықталды.
Шығармашылық – адам ісі, әрекеттерінің бір түрі. Мұндай әрекеттің
ерекшелігі, даму деңгейі тек әлеуметтік факторларға да байланысты. Тек
шығармашылық қана адамға мәнін түсінуге бақытын сезінуге мүмкіндік береді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім беру ісінің алғашқы
сатыларының бірі болып саналатын мектептің алар орны ерекше. Өйткені білім
беру мекемелері:
1). Оқушылардың интеллектуалдық, рухани, табиғи нанымдарын дамытуға, өзінің
қызығушылықтары мен бейімділіктерін іске қосу,
2). Жеке адамның сенімдерін қалыптастыруға үйрету;
Бір адам еркін шығармашылық ойлауына, оның барлық қабілеттерін
дамытуға, өз күшіне деген сенімнің болуына жағдай жасауы тиіс.
Шығармашылық – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі, өмірде дұрыс жол табу үшін адам ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйрену қажет. Адам қабілеттерін дамытып,
олардың өшуіне жол бермеу оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз орнын
табуға көмектеседі. Адам туынды ғана емес, жаратушы да. Ол өзін-өзі
жетілдіруге де сонымен қатар өзісен-өзі жойылуға қабілетті.
Адамның өз болмысын ұмтылысына көмектесіп, тереңдете жатқан талап-
тілегін, қабілеттерін дамыту, сол арқылы толыққанды өмір сүру үшін рухани
күш беру – білімнің басты мақсаты. Оқушыларға жан-жақты білім беру,
интеллектуалды мүмкіндіктерін, жеке бас ерекшеліктерін дамыту үшін оқыту
процесінде жан-жақтылау қағидасын басшылыққа ала отырып, танымдық
белсенділіктерді арттыруға және топтық, әр деңгейде оқыту түрлерін
пайдалану оқушы мен оқытушы қызметінің тығыз байланысын тудырады.
Құрғақ ойлау мен жаттап алудан гөрі ізденгеннің нәтижесі немесе
шығармашылық жемісі болған жағдайда жаңа білімді терең меңгере алады. Осы
ойды белгілі ғалымдар да құптайды.
Профессор А.Л.Хинчин ... жаңа материалды меңгеру үшін, шағын,
оқулықтағы көрсетілген жолдан гөрі, өз бетімен сол нәтижеге жету маңызды,-
деп жазды.
Жалпы шығармашылық кең мағыналы ұғым. Ғылыми-териялық зерттеулерге
сүйенсек: шығармашылық психологиялық тұрғыдан алғанда, нәтижесінде жаңа
материалдың рухани құнды дүние тудыратын әрекет. Ал педагогикалық тұрғыдан
алсақ, шығармашылық дегеніміз – адамның белсенділігі мен өз бетінше жұмыс
істеудің жоғарғы формасы және ол әлеуметтік қажеттілігі мен өзіндік
ерекшелігімен бағаланады. Американдық психолог Фрэмм анықтамасы бойынша
шығармашылық дегеніміз – бұл тани білу, жаңа бір нәрсені анықтауға ұмтылу
және өз тәжірибесін терең түсіне білу қабілеті.
Педагогикалық еңбекті шығармашылық процесс ретінде қарастырған
В.И.Загвязинский, В.А.Кап-Кашин, Н.Д.Никондровтың зерттеулерінде ұстаз
шығармашылығының психологиялық негіздері, мұғалімнің жеке
шығармашылығының қалыптастыру жолдарына арналады.
В.И.Загвязинский шығармашылықты ұстазға жаңашылдықпен өңдеу тән
деп көрсетсе, М.М.Потошник ұстаздың шығармашылық әрекетінің нәтижесін оқу-
тәрбие процесін талдау жасау ебдейлігінен байқайды. Бұл айтылған ойлар
ұстаздың іскерлігі мен оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру әдістерінің негізін
құрайды.
Шығармашылықты ұстаз іскерлігіне:
- оқу-тәрбие процесін оқушының диагностикалық зерттеу нәтижесінің
негізінде құруы;
- оқу тәрбие жоспарын икемдей білуі;
- оқушыларды шығармашылық әрекетке ынталандыру;
- көмекші ғылыми әдістемелік әдебиеттерді оқу-тәрбие процесінде тиімді
пайдалануы;
- оқушыларға ақыл-кеңес беруі т.б.
Оқушылармен шығармашылық жұмыс істеу әрекетіне тоқтасақ, ол:
- оқушының бұрын байқалмаған, іске асыра алмаған мүмкіндіктерін ашу;
- оқушының өз бетінше жұмыс істеуге деген құлшынысын құрметтеу;
- оқушылардың шығармашылық жұмысының барысында жөнсіз араласпау;
- оқу жоспарын құруда оқушылардың жеке бас ерекшелігін ескеру;
- оқушылардың өздері құрған жобаларын бағалап отыру;
- артта қалып отырған оқушылардың әлеуметтік мүмкіндіктерін ескеру;
Сонымен бірге, оқушылардың шығармашылық іс-әрекеттерін
ұйымдастыруды мынадай эмоциялық факторларға көңіл бөлуі де қажет:
- тәуелшілдік;
- дивергенттік ойлау;
- ой және іс-әрекетінің икемділігі;
- ой шапшаңдылығы;
- түрлі идеяларды ұсына білуі;
- жоғары эстетикалық талғам;
- дамыған интуиция;
- өзгелердің істеріне талдау жасау;
- өз тарапына айтылған сынды бағалау;
- өз ісіне деген сенім;
- тапсырманы орындауға ұқыптылығы;
- ішкі мотивация.
Осындай шығармашылық жолдарын қолданудан ұстаздар мектептен өз
өміріне өзгеріс енгізе алатын, өз бетінше өмір сүру жолдарын таңдай алатын
азаматтар тәрбиелеп шығарады.
Балалардың қабілеттерін дамыту мәселесі өзінің тамырын азамат
тарихының тереңінен алады. Ежелгі грек ғалымы және философы Сократ өз
оқушыларының дамуына үнемі қамқорлық жасап отырған.
Адамның ақыл-ойын, қабілеттерін дамыту арқылы оны бақыт жолына
жеткізу мәселесіне бірнеше күрделі еңбектерін тікелей арналған шығыстың
әйгілі ойшылы Әл-Фараби болды.
Бұл бір халықтың ұлы Абай өзінің қара сөздерінде (43 сөзі) бала
өмірге келгендегі қабілеттерін әрі қарай дамытудағы, шыңдауды қажет
ететінін, сонда ғана олар пайдаға асатынын жазған. Ал назардан тыс қалған
қабілеттер бара-бара жойылып, жоқ болатынын айтқан.
Мағжан жұмабаев педагогикасында бала дамуының мәселелерін көтерді.
Ол үшін оның танымын, ақылын, зейінін қалыптастыру екендігін жазады.
Балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесін талдау ең
алдымен қабілет ұғымының мәнін терең түсініп алуды талап етеді.
Философияда қабілеттерді тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға
жағдай жеке ерекшеліктері, дей келе олар қоғамдық тарихи іс-әрекеттердің
нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратынын көрсетеді.
Қабілеттер — білім алуға қажетті адамның психологиялық
ерекшелікетері, - дейді А.В.Петровский.
Шығармашылық қабілет дегеніміз не? Қабілеттердің шығармашылық
деңгейде көтерілуі неге байланысты деген сұрақтар әрбір ұстазды мазалайды.
Шығармашылық әрекет өте күрделі процесс және ол адамға ғана тән.
Шығармашылық адам іс-әрекетінің түрі.
Мектеп оқушыларының қабілеттері 2 түрлі әрекетте дамиды. Біріншіден,
кез-келген бала адамзат баласының осы кезге дейінгі жинақтаған тәжірибесін
меңгертуге бағытталған оқу әрекеті арқылы дамиды, білім, білік, дағдыны
қабылдайды.
Екіншіден – кез-келген оқушы шығармашылық әрекеттер орындау арқылы
өзінің мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттің
айырмашылығы ол баланың өзін-өзі қалыптасуына, өз идеясын жүзеге асыруға
бағытталған жаңа әдіс-тәсілдер іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге
талпыныс жасайды.
В.А.Крутецкий өзінің көрсеткен топтамасында: икемділік, тез
байқағыштық, есте сақтау, терең ойлау қабілетті бар, оның келешекте
мамандық таңдауына көп көмектесетінін айтқан. Қабілетті түрлерін кесте
түрлеріне көрсетсек төмендегідей:
Кесте 1 қабілеттердің түрлері.
Табиғи туа біткен қабілет Жүре келе қалыптасқан қабілет
(қоғамдық-тарихи таратылысына
байланысты)
Жалпы Арнаулы
(ақылдылық, табандылық, зейінділік, (музыканттық, актерлық,
тапқырлық) математикалық, суретшілік)
Практикалық Шығармашылық таңғажайып сан
(ұйымдастырғыштық, педагогтік, алуандығымен танысатын іс-әрекет
құрылымды-техникалық) т.б
Ал психолог М.В.Гамезо қабілеттің дамуына бағыттылығы мен
деңгейлігіне байланысты мынадай жалпы құрамын берді.
Қабілет адамнан әрекеттің бір түрі айналысуға мүмкіндік беретін
бейімділікте байқалады. Бейімділік пен қабілеттілік көп жағдайларда бірге
болады. Өйткені, адамның бір нәрсеге қабілеттілігі бар, оның бір нәрсеге
бейімділігіне орай қалыптасады. Бейімділік – адамның белгілі бір әрекетпен
айналысуға бет бұрысы оған көңілі оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы
белгісі.
Кесте 2 қабілеттің даму деңгейі.
Сыртқы Даму Бағыттылығы Жалпы
дүниемен деңгейі
белсенді
қарым-қатынас
Қабілет Деңгейі Арнайы талант
(гениальность)
Оқыту мен тәрбиелеу
Қабілеттің дамуы:
1) қоғамның дамуына, оның әлеуметтік сипатына, ғылыми техникалық
прогресске байланысты;
2) адамды тиісті білім жүйесінің икемділік пен дағдының болуына
байланысты.
Қабілет деген ұғымды құрастырғанда көпті толғандыратын сұрақ:
- қабілет туа біткен қасиет пе?
- әлде жүре пайда бола ма?
Біз қабілет ұғымына анықтама берген ғалымдардың пікіріне
қосыламыз, себебі, біріншіден расында да қабілет бір адамды екінші адамнан
айырып тұратын, өзіне ғана тән психологиялық ерекшелігі болса, екіншіден,
іс-әрекеті нәтижелі орындау ерекшелігі жаңа бір нәрсеге ойлап шығара алу
қасиеті.
1.2 ОҚУШЫ ТҰЛҒАСЫН ДАМЫТУДАҒЫ ӘРЕКЕТ ТҮРЛЕРІ МЕН ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ.
Адам қоғам өмірінің дамуына байланысты үнемі қозғалыста, әрекетте
болады. Ол әлеуметтік тұрғыдан неғұрлым жоғары көтерілген сайын оның жеке
тұлға ретінде құндылығы өсе түседі. Жеке тұлғаның негізгі белгісі – оның
белсенді, белгілі бір мақсатты көздеген әрекеті. Бұл әрекет қоғамды және
сол адамның өзін өзгертуге және жақсартуға бағытталады.
Адам әрекеті әрдайым философтардың, психологтардың, педагогтардың
тағы басқа жеке тұлға қырларын зерттейтін ғалымдардың назарында. Өткен
ғасырдың жетпісінші жылдар басында философ-ғалымдар әрекет деген ұғымды
терең түсіну үшін теориялық тұрғыдан оның құрамды бөліктерін және олардың
арасындағы байланысты қарастыру қажет деген тұжырымға келді. Л.Буева,
М.Кветной, М.Каган, И.Кон тағы басқа ғалымдар өздерінің еңбектерінде адам
әрекетін тек жүйелі түрде қарастыру арқылы ғана көптеген өзекті мәселелерді
шешуге болады деген қорытынды жасайды.
Философиялық сөздікте әрекеттің қырларын аша отырып, философия- лық
және психологиялық тұрғыдан сипатталған анықтама берілген. Философиялық
мағынада әрекет — қоршаған ортамен қарым-қатынастың адамдық тәсілін
білдіреді. Бұл үрдіс нәтижесінде адам табиғатты субъект ретінде өзгертіп
отырады, ал табиғи құбылыстар оның әрекеттің объектісіне айналады.
Қазіргі философтар жеке тұлғаны оның жеке қабілеттері мен әлеуметтік
функциялары бірлігі нәтижесіндегі біртұтас адам ретінде қарастырады. Олар
адам әрекетінің негізін оның қоршаған ортамен қарым-қатынасында емес, оны
өзгерте білуінде деп есептейді. Әрекет – бұл адам белсенділігінің, оның
әлеуметтік орнының көрінісінің негізгі белгісі. Әрекет нәтижесінде адам
қоршаған ортаны, оның даму заңдарын меңгереді. Дәлірек айтсақ:
- ол табиғаттың және қоғамдық өмірдің қол жеткен жетістіктерімен
танысады, сонымен қатар ол өзін қоршаған ортаны толықтыра, өзгерте,
байыта түседі;
- бұл күрделі әрекет адамның өзінің кім екенін түсінуіне көмектеседі;
- адам субъект ретінде, қоғамдық күш, қараткер ретінде көрінеді.
Сонымен, философиялық тұрғыдан қарағанда әрекеттің негізгі мәні
адамның өзін-өзі және қоршаған ортаны тануға бағытталғандығында деп қарап,
оның қыр-сырын ғалымдар зерттеген. Осындай зерттеулерден алынған нәтижелер
әрекеттің психологиялық тұрғыдан қаралуына арқау болғандығы мәлім.
Алайда психология әрекеті адамның жеке өз басындағы психолгиялық
сонымен қоса оның қоршаған ортамен қарым-қатынасынан туындайтын
функцияларын зерттеумен шектелмей психологияда әрекеттің түрлері,
қасиеттері, өзгешеліктері, заңдылықтары зерттелген. Адам және оның болмысын
зерттейтін ғылымдар негізінде диалектикалық-материалистік көзқарас жатыр.
Психология ғылымы да осы көзқарасқа сүйенеді. Әрекеттің психологиялық
теориясының негізін салған ғалымдар Б.Ананьев, Л.Выготский, А.Леонтьев,
С.Рубинштейн болды.
Тұлғаның даму мәселесін теориялық талдау педагогтар үшін де маңызды.
Мұғалім әрекеттіңәр түрін оқушыны дамыту мүмкіндіктері мен сол
мүмкіндіктерді жеке тұлғаны қалыптастыруда қолдануы қажет.
Жеке тұлға белгілі бір әрекеттер нәтижесінде қалыптасады. Ол
тәрбиенің әсері ғана емес, өз күштерін, қабілеттерін жүзеге асыру үрдісінде
дамиды. Философтардың бұл ілімі педагогика ғылымы үшін өте маңызды, себебі
педагогикалық үрдіс барысында адамның тек білім, білік қабілеттері
қалыптасып қана қоймайды, сонымен қатар тұлғаның әлеуметтік дамуы жүзеге
асады. Тұлға үнемі даму үстінде болу үшін әрекет шығармашылықпен байланыста
болуы қажет. Тұлғаның өзі қажет етуі бойынша дамуы – бұл ішкі белсенді
ойлау әрекеті. Ол тұлғаның өзіндік оқу әрекетіне, дербестігіне, өзін-өзі
бақылауына, бағалуына бастау болады.
Сөйтіп, философия, психология тұрғысынан педагогикалық мәселелерді
теориялық түсіну педагогикалық үрдісті ғылыми түрде ұйымдастыруға,
оқушыларды дұрыс бағытта оқытуға, тәрбиелеуге бағдар береді.
Әрекет белгілі бір жүйе ретінде өзіне тән қасиеттерімен, даму
заңдылықтарымен сипатталады. Г.Щукина әрекеттің қай түріне болса да тиісті
мынадай қасиеттерді көрсетеді:
- мақсаттылық — адам әрекетін жан-жануардың өмір жағдайына бейімделуіне
байланысты реакцияларынан айрып тұрады;
- адам әрекетінің қошаған ортаны өзгертуі. Егер жануар қоршаған ортаға
сай бейімделетін болса, адам керісінше сол ортаны өзгертуге күш
жұмсайды;
- әрекеттің материалдық негізін бейнелейтін нысаналығы, оның қоршаған
ортамен байланысы, белгілі бір нәрсеге бағытталуы;
- адам әрекетінің түсініліп, түйсіктеліп, мағыналы орындалуы.
Адам әрекетінің өзгешелігін бұл қасиеттер жеке-жеке түрде емес,
өзара байланыста ғана анықтайды.Осы тұрғыдан алғанда әрекеттің қалыптасу,
даму заңдылықтарының мәні зор. В.Давыдов әрекетінің келесі ортақ
заңдылықтарын көрсетеді:
- әрекеттің әрбір түрінің пайда болу, қалыптасу және даму үрдістері
болады;
- әрекеттің құрылымдық бөлшектері бір-біріне айнала отырып, өздерінің
қызметтерін өзгертуі мүмкін;
- әрекеттің түрлері бір-бірімен тығыз байланысты;
- әрекет әуелі қарым-қатынас және тәжірибе алмасу нәтижесінде адамдар
арасында пайда болады да, соның негізінде жеке адамның әрекеті
қалыптасады;
- балалықтың әрбір кезеңіне өзінің жетекші әрекеті сәйкес келеді, ол
баланың жасына байланысты болатын негізгі өзгерістерге тікелей
қатысты.
Қазіргі таңда әрекеттің түрлері туралы психологиялық және педагогика-
лық көзқараста қарама-қарсы пікірлер көп. Біреулер әрекет түрі адамның жас
шамасына байланысты (ойын – мектеп жасына дейінгі балалар үшін, еңбек
қоғамдық әрекет – ересек жастар үшін) деп есептейді. Ал Б.Ананьев,
Э.Ильенков және басқа ғалымдар еңбекке ойын дайындайды немесе еңбек – ойын
туындысы деген пікірге қарсы. Осы тұрғыдағы әр түрлі пікір-сайысты
қорытындыласақ, әрекеттің бірнеше түрлерін нақтылуға болады: оқу әрекеті,
еңбек әрекеті, таным әрекеті, сөйлеу әрекеті т.б.
Т.Габай оқу әрекетіне мынадай анықтама берген: Оқу әрекеті
нәтижесінде бір қатысушылары білім-тәрбие жинақтап, ал енді біреулері
осыған қолайлы жағдай жасайтын біріккен әрекет. Бірақ мұнда оқытушы адам
зерттеушілік әрекетпен айналыспайды, жаңалық ашпайды, тек әдістемелік
өңдеуден өткізеді. Оқу әрекеті негізгі және басты өнім ретінде танымды
ұсынады. Оның еңбек әрекетінен айырмашылығы осында. Еңбек әрекеті
нәтижесінде де адам жаңа білім алып немесе бұрынғы білім дағдыларын
жетілдіруі мүмкін, бірақ бұл қосымша өнім ретінде ғана қабылданады .
Оқу әрекеті – оқушы мен мұғалімнің өзара бірлесіп жасайтын
әрекетінен құралатын күрделі әрекет. Оқыту – мұғалімнің білім берудегі
жетекші әрекеті болса, оқу – баланың өзінің танымдық, тәжірибелік әрекеті.
Оқыту қалай болса солай жүрмейді, жоспарлы ұйымдасқан түрде жүзеге
асырылады. Оқытудың мазмұны, өзіне тән әдістері, ұйымдастыру формалары мен
нәтижесі болады. Ол оқушыға білім беру мен дағдыны меңгертуді көздейді.
Оқушыға білім беру мен дағдыны меңгертуді көздейді. Оқушы оқу әрекетінде
өзінің танымдық қабілеттерін арттырады. Оқу баладан ойлау әрекетімен қатар,
басқа да психикалық үрдістерді: сезімдері мен эмоцияларын, мотивтері мен
қызығуларын, жігері мен қабілеттерін, т.б жеке бастық қасиеттерін
қажетсінеді.
Баланың оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми ұғымдар мен
ғылыми заңдарды түсіну және тәжірибелік міндеттерді шешуге бағытталған
ойлаудың жалпы амал-тәсілдерін меңгеру. Осыған орай, оқушының ғылыми
білімді және дағдыларды меңгеруі олардың оқу әрекетінің негізгі мақсаты мен
нәтижесі болып табылады.
Т.Сабыров өз еңбегінде оқу әрекетінің келесі құрылымын көрсетеді:
- оқу міндеттері (немесе тапсырмалары);
- оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы тәжірибелік және ой тәсіл-
амалдары);
- бақылау (оқушылардың өзінөзі қадағалап, тексеріп отыруы);
- бағалау (мұғалімнің және оқушының өзіне-өзі берген бағасы).
Осындай күрделі оқу әрекетіне байланысты оқушылардың ойлау қабілетті
қалыптасады. Олардың дамуына, ең алдымен, оқыту мазмұнының ерекшеліктері
(оқу материалының нақтылық және теориялық сипаты, жеңілдігі мен
күрделілігі, т.б) әсер етеді.
Ғалымдар оқу әрекетінің мақсат-міндерін, құрылымын оның өзіне тән
белгілерін де сипаттаған. Г.Щукинаның пікірінше:
1) оқушы әрекеті басқа адамдардың әрекетімен тығыз байланыста
болады және олар бір-бірінің әрекетін байытып отырады. Өз
әрекетінің тәсілдерін басқлардың әрекет тәсілдерімен салыстыра
отырып, оқушы өз мүмкіншілік- терін анықтай түседі;
2) педагогикалық үрдістегі әрекеттің дамуы жеке тұлғаның дамуымен
тікелей байланысты болып, әуелі – орындау әрекеті, содан соң –
белсенді орындау әрекеті, одан кейін – белсенді өзіндік әрекет,
сосын – шығармашылық өзіндік әрекетке жетелейді;
3) әрекеттің күрделене түсуі оқушы ұстанымына да әсер етеді, т.б.
Демек, оқушының оқу-танымдық әрекет үстінде ұстанымы өзгеріп
отырады, сонымен қатар ол жеке тұлға ретінде дами түседі. Бірақ, бұл үрдіс
- өте күрделі үрдіс, ол мұғалімнен педагогикалық қырағылықты, біліктілікті
талап етеді.
Оқу үрдісіндегі таным әрекеті оқу, үйрену арқылы жүзеге асды. Оқушы
белгісізден белгіліге, білімсіздіктен білімділікке, таным жүйесіне
талпынады.
Таным әрекетінің оқушының жалпы дамуы және жеке тұлғасының
қалыптасуы үшін маңызы зор. Таным әрекетінің әсерінен ой-сана үрдістерінің
бәрі дамиды. Таным тек ойлауц үрдісінің белсенділігін ғана емес, саналы
әрекеттің барлық үрдістерінің белсенділігін қажет етеді. Білімді меңгеру
үшін, тек оларды есте сақтап қалу ғана емес, салыстыру, жүелеу, анықтау,
жалпылау, талдау сияқты жұмыстар жүргізілуі керек. Сонда ғана оқушының
таным әрекетін еңбек әрекеті сияқты әрекеттің негізгі түрлерінің бірі деп
есептеуге болады. Себебі, біріншіден таным – адам санасында табиғат, қоғам
заңдарын бейнелейтін дүниежүзілік-тарихи үрдіс. Екіншіден, таным әрекеті
арқасында адам белгілі нәрсені, құбылысты еш жаңалық ашпай біле алады.
Үшіншіден, таным әрекеті жеке тұлғаның шығармашы- лық деңгейін көрсете
алады.
Оқушының танымдық белсенділігінің қалыптасуы, жоғары деңгейде дамуы
оны шығармашылық әрекетке әкеп тірейді.
Психологиялық-педагогикалық әдебиетте шығармашылық әрекеті әрекеттің
эмоционалды-еріктік жағымен байланыстырады, яғни жеке тұлғаның бойындағы
батылдық, ойлаудың стандартты емес түрі, рефлекстік- болжамдық қабілеттер,
оптимизм, табандылық, жаңалыққа құмарлық т.б эмоционалдық ерекшеліктеріне
көңіл аударады. Бірақ, жеке тұлғаның бойында шығармашылық үрдісті
баяулататын жағымсыз қылықтар да болуы мүмкін. Бұған әуелі оның өзін төмен
бағалауы, соған байланысты пайда болатын сенімсіздік жатады. Сондықтан
мұғалім бұл қылықтардың оқушыда болмауына жағдай жасауы қажет.
Оқушыны шығармашылыққа баулу, өз еңбегінің нәтижесін көруге, оны
бағалауға бағыттау — өте күрделі үрдіс. Оқушының шығармашылық мүмкіндігі
оның жеке тұлға ретінде қалыптасу үрдісінде пайда болады. Егер шығармашылық
оқушының жас кезінде бағалы бағдар болып қалыптаспаса онда болашақта да
оның қалыптасуы екіталай. Сондықтан да оқушының шығармашылық әрекеті өнімді
әрекетпен ұштасып жатуы тиіс.
Өнімді әрекеттің негізгі сипаттары мыналар:
1. Өнімді әрекет – педагогикалық үрдіс, яғни оған жүйелілік
тән. Өнімділік оқытудың тек белгілі кезеңіне ғана сай емес,
бүкіл үрдіске тән белгілі болып табылады.
2. Өнімді әрекеттің мақсаты – жеке тұлғаны дамыту, оқу үрдісіне
оған ерекше көңіл аударылады.
3. Өнімді әрекет кәсіптік сипатқа ие, яғни ол реалдық қоршаған
орта жағдайында өнім алуға бағытталады.
4. Өнімді әрекеттің әлеуметтік сипаты оның қоғам үшін
маңыздылығында, пайдалылығында.
5. Өнімді әрекетті жүзеге асыруда педагогтың рөлі өте үлкен.
Өнімді әрекет мақсаты – оқушылардың оқу үрдісінде мүмкіндіктерін
көрсетуіне жағдай жасау. Бұған қол жеткізу үшін өнімдік әрекет келесі
мақсаттардың дамуын бағытқа алады: жеке өсу және даму, жеке тұлғалар
арасындағы дағдылар; өз бағытын айқындау. Бұл үрдістің басты міндеті -
өзгеріп, дамып отыратын өмірге, қоршаған ортаға сәйкес келетін көзқарасты,
қарым-қатынасты қалыптастыру.
Неміс ғалымдары И.Бем, И.Шнайдер белгіленген аспектілер.
1. Оқытудың әрекетті аспектісі.
Оқушыларды өз әрекетінде кәсіптік бағытты ұстанады. Бұл үшін оның
әрекетінің белсенділігін күшейтуге жағдай жасалуы қажет.
2. Оқытудың әлеуметтік аспектісі.
Өнімді оқыту жобасының қатысушылары қоғамға қажетті, өнімді қолдануға
боларлықтай әрекет түрлерін таңдайды. Бұл үрдіс үстінде қатысушыда өзінің
еңбегінің керектігін, пайдалылығын сезіну сезімі қалыптасады, болашақ
өмірге үмітті көзқараспен қарайды. Бұл әрекет оқушының қоғамдық өмірге
саналы қатысуына жағдай жасайды.
3. Оқытудың жекелік аспектісі.
Оқушы оқу мақсатын өзі анықтайды. Бұл жағдайда осы мақсатқа жеткізетін
әрекеттің мағынасы айқындалып, мұғалім мен оқушы бірге отырып,
белсенділікті арттыру жолдарын іздестіреді.
4. Оқытудың білім беру аспектісі.
Өнімді оқытуда оқушылар өздеріне қандай білік және қабілет керектігін
ұғынуы қажет. Оқушы жинақтаған білімін әрекет үстінде қолданып отырады
және жеке еңбек түрінің өз әдістемесін жасақтайды. Бұл үрдісте білім мен
теория бірін-бірі толықтыра отырып, әрекеттің нәтижелі болуына мүмкіндік
туғызады.
5. Оқытудың мәдени аспектісі.
Қоғамда саясат, дін, тіл, эстетика, салт-дәстүр, заңдар оның құндылығын
құрап, мәдениет деген түсінікті береді. Білімінің мәдени аспектісі
маманданумен тығыз байланысты. Жеке тұлғаның білімі және әрекеті үнемі
өзгеріп отыратын қоғамның мәдени дамуына қатысты. Егер оқушы бұл
өзгерістерді жақсы түсінетін болса, онда оларды өз әрекетіне қатысты
қолдана алады.
Әрекет түрлерінің арасындағы байланыс оқушының тек терең білім
алуына ғана емес, оның жан-жақты тәрбиесіне де өсерін тигізеді. Олардың
бірін-бірі толықтырып отыруы нәтижесінде оқушы өзінің бар мүмкіндік,
қабілеттерін дамыта түседі. Соның қорытындысында оқушы жан-жақты, үйлесімді
тұлға ретінде дами алады.
Бүгінгі таңда білім саласының алдында жүйелі дайындалып берген
білімді, дағдыларды меңгеретін, қайталайтын ғана емес, шығармашылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz