Тасмола археологиялық мәдениетінің әскери қару-жарақтары және ат әбзелдері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1. Тасмола мәдениетінің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1. Тасмола мәдениетінің xx ғасырдағы зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... 11
1.2 Тасмола археологиялық мәдениетінің жаңа ескерткіштері және қазіргі уақыттағы зерттелу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. Тасмола тайпаларының қару.жарақ кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.1 Алыс қашықтықта қолданылатын қару.жарақтар (садақ және т.б.) ... ... .28
2.2 Жақын қашықтықта қолданылатын қару.жарақтар (пышақ, қанжар, шақан және т.б.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3. Тасмола археологиялық мәдениетінің ат әбзелдері ... ... ... ... ... ... ... 46
3.1 Ауыздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.2 Сулық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
1. Тасмола мәдениетінің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1. Тасмола мәдениетінің xx ғасырдағы зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... 11
1.2 Тасмола археологиялық мәдениетінің жаңа ескерткіштері және қазіргі уақыттағы зерттелу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. Тасмола тайпаларының қару.жарақ кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.1 Алыс қашықтықта қолданылатын қару.жарақтар (садақ және т.б.) ... ... .28
2.2 Жақын қашықтықта қолданылатын қару.жарақтар (пышақ, қанжар, шақан және т.б.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3. Тасмола археологиялық мәдениетінің ат әбзелдері ... ... ... ... ... ... ... 46
3.1 Ауыздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.2 Сулық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның тарихын зерттеу және ондағы қандай да болмасын мәселелерді ашудың еліміз үшін маңызы зор. Тарихты зерттеп білу арқылы халық өзінің, жерінің құндылықтарын, қасиеттерін білуге мүмкіндік алады. Яғни ұлттың өзін-өзі тануы өз тарихын тану арқылы жүреді.
Ерте темір дәуірі - бүкіләлемдік адамзат өркениетінің қалыптасуы мен дамуы барысын, оның айтулы жетістіктерін зерделеуде аса зор маңызы бар тарихи кезең болып табылады. Бұл б.з.б. 8-7 ғасырлардан бастап, ерте ортағасырлар дәуіріне дейінгі кезеңді, яғни б.з. 6 ғасырына дейінгі уақытты қамтиды.
Ерте темір дәуірінде суармалы егіншілікке негізделген көнешығыстық өркениет елдерінде (Месопотамия, Алдыңғы Азия, Кіші Азия, Үндіқытай, Солтүстік Африка т.т.) мемлекеттік жүйе мен саяси институттардың нығаюы процесстері жедел қарқынмен дамыды. Еуропада рим, грек өркениеттері дамып, латен, гальштат сияқты аса көрнекті мәдениеттер гүлденді.
Осы уақытта Еуразия далалары кеңістігіндегі этностар өмірінде шынайы ғаламат өзгерістер басталды. Б.з.б. І мыңжылдықтың бас кезінде шығыстағы Монғолиядан батыстағы Дунайға дейінгі табиғаты қатал, құрғақ далаларды мекендейтін бақташы, бақташы-егінші тайпалардың мал шаруашылығының жайылымдар мен су көздерін пайдалануды маусымдық шектеудің күрделі де қатаң жүйесіне негізделген жылжымалы түрлеріне көшуіне тура келді. Жаңа заманның еуроцентристік ғылымы қатал табиғатты дала жағдайында мал шаруашылығын өрбітудің бұндай айрықша түрлерін «көшпелі», «жартылай көшпелі шаруашылық» деп атады. Мал шаруашылығының жаңа түрлеріне көшу далалық табиғат жүйесінің ерекше жағдайларында өмір кешкен қола ғасыры тайпалары экономикасының дамуының нәтижесі болып табылады. Қазақстан аумағында шаруашылықтың бұл түрінің негіздері қола дәуірінің соңғы кезінде, беғазы-дәндібай заманында қаланды. Мамандардың пікірінше, малшылықтың жылжымалы түріне ауысуына дала тұрғындарының тек ішкі дамуы ғана емес, ауа райының өзгеруі де нақты ықпал етті. Сол заманда бұл ауысу оңтайлы, үлкен прогрессивті мәндегі көрініс еді, ол даланың табиғат қорларын барынша толық пайдалануға мүмкіндік берді.
Осы кезеңдегі Орталық Қазақстанның ежелгі малшыларының мәдениеті неғұрлым көлемді археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген Тасмола қойнауының атына сәйкес Тасмола мәдениеті деп аталды. Оны ерекше бөліп алуға тастар тізбегі бар обалар – «мұртты обалар» деп аталатын ерекше үлгідегі ескерткіштер себеп болды. Мұндай ескерткіштер қазақтың үсақ шоқылы өңірінен тыс жерлерден, мысалы, Қазақстанның шығыс және оңтүстік облыстарынан (Оба, Көктал, Ащысай және Еділ бойы («Үш ағайынды» аңғары) кездеседі, бірақ олардың кең тараған негізгі өңірі Орталық Қазақстан болып табылады.
Ерте темір дәуірі - бүкіләлемдік адамзат өркениетінің қалыптасуы мен дамуы барысын, оның айтулы жетістіктерін зерделеуде аса зор маңызы бар тарихи кезең болып табылады. Бұл б.з.б. 8-7 ғасырлардан бастап, ерте ортағасырлар дәуіріне дейінгі кезеңді, яғни б.з. 6 ғасырына дейінгі уақытты қамтиды.
Ерте темір дәуірінде суармалы егіншілікке негізделген көнешығыстық өркениет елдерінде (Месопотамия, Алдыңғы Азия, Кіші Азия, Үндіқытай, Солтүстік Африка т.т.) мемлекеттік жүйе мен саяси институттардың нығаюы процесстері жедел қарқынмен дамыды. Еуропада рим, грек өркениеттері дамып, латен, гальштат сияқты аса көрнекті мәдениеттер гүлденді.
Осы уақытта Еуразия далалары кеңістігіндегі этностар өмірінде шынайы ғаламат өзгерістер басталды. Б.з.б. І мыңжылдықтың бас кезінде шығыстағы Монғолиядан батыстағы Дунайға дейінгі табиғаты қатал, құрғақ далаларды мекендейтін бақташы, бақташы-егінші тайпалардың мал шаруашылығының жайылымдар мен су көздерін пайдалануды маусымдық шектеудің күрделі де қатаң жүйесіне негізделген жылжымалы түрлеріне көшуіне тура келді. Жаңа заманның еуроцентристік ғылымы қатал табиғатты дала жағдайында мал шаруашылығын өрбітудің бұндай айрықша түрлерін «көшпелі», «жартылай көшпелі шаруашылық» деп атады. Мал шаруашылығының жаңа түрлеріне көшу далалық табиғат жүйесінің ерекше жағдайларында өмір кешкен қола ғасыры тайпалары экономикасының дамуының нәтижесі болып табылады. Қазақстан аумағында шаруашылықтың бұл түрінің негіздері қола дәуірінің соңғы кезінде, беғазы-дәндібай заманында қаланды. Мамандардың пікірінше, малшылықтың жылжымалы түріне ауысуына дала тұрғындарының тек ішкі дамуы ғана емес, ауа райының өзгеруі де нақты ықпал етті. Сол заманда бұл ауысу оңтайлы, үлкен прогрессивті мәндегі көрініс еді, ол даланың табиғат қорларын барынша толық пайдалануға мүмкіндік берді.
Осы кезеңдегі Орталық Қазақстанның ежелгі малшыларының мәдениеті неғұрлым көлемді археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген Тасмола қойнауының атына сәйкес Тасмола мәдениеті деп аталды. Оны ерекше бөліп алуға тастар тізбегі бар обалар – «мұртты обалар» деп аталатын ерекше үлгідегі ескерткіштер себеп болды. Мұндай ескерткіштер қазақтың үсақ шоқылы өңірінен тыс жерлерден, мысалы, Қазақстанның шығыс және оңтүстік облыстарынан (Оба, Көктал, Ащысай және Еділ бойы («Үш ағайынды» аңғары) кездеседі, бірақ олардың кең тараған негізгі өңірі Орталық Қазақстан болып табылады.
1 Маргулан А.Х. К изучению памятников района р.Сарысу и Улытау // ВАН Каз.ССР. 1948а. – №2.
2 Кадырбаев М.К. Памятники тасмолинской культуры // Древняя культура Центрального Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1966.
3 Бейсенов А.З. Погребальные памятники и культоворитуальные сооружения древних номадов Центрального Казахстана (7-1 вв. до н.э.). Автореф. дисс... канд.ист.наук. – Алматы, 1997.
4 Бейсенов А.З. Ранний железный век // Восточная Сарыарка. Каркаралинский регион в прошлом и настоящим. – Алматы, 2004.
5 Бейсенов А.З. Тасмола зерттеулері. Талды-2: Сарыарқа сақтарының патша қорымы // Мыңжылдықтар куәлары: Қазақстан археология ғылымы 20 жылда (1991-2011). – Алматы, 2011. – 175-179 б.
6 Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. – Алматы: Атамұра, 2010. – 1-т. – 544 б.
7 Семенов Л.Ф. Наш область. Карағанда, 1946. Архив ИИАЭАН КазССР, инв. 22. – С. 79-86.
8 Граков Б.Н. Скифы. Научно-популярный очерк. – М.: МГУ, 1971. – 200 с.
9 Грязнов М.П. Памятники майэмирского этапа эпохи ранних кочевников на Алтае // Краткие сообщения Института истории материальной культуры. – М., 1947. – Вып. 18.
10 Рыков П.С. Работы в совхозе «Гигант» Известия ГАИМК.Археологические работы на новостройках в 1932-33 гг. вып 110. 1935. – С. 6-78.
11 Рыков.П.С.Нуринская экспедиция (1933 г.) // Проблемы истории материальной культуры. – Москва, 1933. – С. 9-10.
12 Кадырбаев М.К. Памятники ранних кочевников Центрального Казахстана. Труды ИИАЭ АН Каз ССР. – Алматы, 1959. – Т.7. – 292 с.
13 Үмітқалиев Ұ.Ү. Ә.М.Оразбаевтың Қазақстан археологиясына қосқан үлесі. Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация – Алматы, 2010. – 124 б.
14 Маргулан А.Х, Акишев К.А, Кадырбаев М.К, Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. – Алматы, 1966. – 434 с.
15 Маргулан А.Х. К изучению памятников района. р.Сарысу и Улутау /АН Каз ССР. – № 2(35). – 1948. – 54-67 с.
16 Оразбаев. А.М. Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институтының мұрағаты. Фонд № 96, Дело №127. – 3-43 бб.
17 Кадырбаев М.К. Памятники ранних кочевников Центрального Казахстана // ТИИАЭ, Том 7. Археология. – 1959.
18 Кадырбаев М.К. Курганы Котанэмеля // Первобытная археология Сибири. – Л.:Наука, 1975.
19 Оразбаев А.М. Курган с «усами» в могильнике Джанайдар как архитектурный памятник // Кулътура древних скотоводов и земледелъцев Казахстана. – Алма-Ата, 1969. – С. 175-192.
20 Ахинжанов С.М. Курганы с «усами» на юга-западных склонах Каратау // Археологические исследование на Отраре. – Алма-Ата, 1975. – С. 72-85.
21 Толеубаев А.Т., Бейсенов А.З., Омаров Г.К. Курганы с каменными грядами на северных склонах Тарбагатая // Проблемы изучения и сохранения исторического наследия. – Алматы, 1998. – С. 218-225.
22 Бейсенов А.З. Исследование поселений – новое направление в археологии раннего железного века Центрального Казахстана // Қарағанды университетінің хабаршысы. «Тарих, философия, құқық» сериясы. – 2009. – №2 (59).
23 Боталов С.Г., Таиров А.Д., Любчанский И.Э. Курганы с «усами» урало-казахстанских степей. – Челябинск, 2006. – 232 с.
24 Зданович С.Я., Зданович Г.Б., Малютина Т.С., Хабдулина М.К. Работы в Целиноградской области // Археологические открытия – 1975. – Москва, 1976.
25 Бейсенов А.З. Работы на могильнике Нуркен-2 // Историко-культурное наследие Сарыарки. Сборник научных статей. – Караганды, 2007.
26 Бейсенов А.З. Отчет об археологических исследованиях в Карагандинской области. 2005. Опис № 2. Дело № 2722. – Алматы, 2006. – 247 с.
27 Чотбаев А. Қазақ даласының ежелгі көшпелілерінің қару-жарақтары. Вооружение и военное дело древних номадов Казахстанских степей. The armament of the ancient nomads of the Kazakh steppes. – Астана: Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының Астана қаласындағы филиалының баспа тобы, 2013. – 200 с. – Қазақша, орысша, ағылшынша.
28 Бейсенов А.З. К вопросу о выделении памятников коргантасского типа в Восточной Сарыарке (вторая половина I тыс. до н.э.) // Этнокультурные процессы на территории Казахстана (древность, средневековье, современность). – Алматы: Гылым, 1995.
29 Руденко С.И. Культура населения Горного Алтая в скифское время. – М. –Л., 1953. – 402 с. + 120 табл.
30 Черненко Е.В. Скифские лучники. – Киев: Наукова думка, 1981. – 168 с.
31 Самашев З.С. Наскальные изображения Верхнего Прииртышья. – Алма-Ата: Гылым, 1992. – 208 с.
32 Кубарев В.Д. О работах на Археологические открытия 1981 года. – М., 1983.
33 Самашев З., Байтлеу Д., Курманкулов Ж. Петроглифы Теректи Аулие. – Астана: Изд. Группа ФИА в г. Астана, 2013. – 240 с.
34 Черников С.С. О работах Восточно-Казахстанской экспедиции // Краткие сообщения Института истории материальной культуры. – 1956. – Вып. 64. – С. 50-61.
35 Грач А.Д. Древние кочевники в центре Азии. – М.: Гл. ред. восточной лит-ры, 1982.
36 Самашев З., Жумабекова Г., Ермолаева А., Омаров Г. Раннесакские накончники стрел из Казахстанского Алтая // Военная археология. Оружие и военное дело в исторической и социальной перспективе // Материалы
2 Кадырбаев М.К. Памятники тасмолинской культуры // Древняя культура Центрального Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1966.
3 Бейсенов А.З. Погребальные памятники и культоворитуальные сооружения древних номадов Центрального Казахстана (7-1 вв. до н.э.). Автореф. дисс... канд.ист.наук. – Алматы, 1997.
4 Бейсенов А.З. Ранний железный век // Восточная Сарыарка. Каркаралинский регион в прошлом и настоящим. – Алматы, 2004.
5 Бейсенов А.З. Тасмола зерттеулері. Талды-2: Сарыарқа сақтарының патша қорымы // Мыңжылдықтар куәлары: Қазақстан археология ғылымы 20 жылда (1991-2011). – Алматы, 2011. – 175-179 б.
6 Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. – Алматы: Атамұра, 2010. – 1-т. – 544 б.
7 Семенов Л.Ф. Наш область. Карағанда, 1946. Архив ИИАЭАН КазССР, инв. 22. – С. 79-86.
8 Граков Б.Н. Скифы. Научно-популярный очерк. – М.: МГУ, 1971. – 200 с.
9 Грязнов М.П. Памятники майэмирского этапа эпохи ранних кочевников на Алтае // Краткие сообщения Института истории материальной культуры. – М., 1947. – Вып. 18.
10 Рыков П.С. Работы в совхозе «Гигант» Известия ГАИМК.Археологические работы на новостройках в 1932-33 гг. вып 110. 1935. – С. 6-78.
11 Рыков.П.С.Нуринская экспедиция (1933 г.) // Проблемы истории материальной культуры. – Москва, 1933. – С. 9-10.
12 Кадырбаев М.К. Памятники ранних кочевников Центрального Казахстана. Труды ИИАЭ АН Каз ССР. – Алматы, 1959. – Т.7. – 292 с.
13 Үмітқалиев Ұ.Ү. Ә.М.Оразбаевтың Қазақстан археологиясына қосқан үлесі. Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация – Алматы, 2010. – 124 б.
14 Маргулан А.Х, Акишев К.А, Кадырбаев М.К, Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. – Алматы, 1966. – 434 с.
15 Маргулан А.Х. К изучению памятников района. р.Сарысу и Улутау /АН Каз ССР. – № 2(35). – 1948. – 54-67 с.
16 Оразбаев. А.М. Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институтының мұрағаты. Фонд № 96, Дело №127. – 3-43 бб.
17 Кадырбаев М.К. Памятники ранних кочевников Центрального Казахстана // ТИИАЭ, Том 7. Археология. – 1959.
18 Кадырбаев М.К. Курганы Котанэмеля // Первобытная археология Сибири. – Л.:Наука, 1975.
19 Оразбаев А.М. Курган с «усами» в могильнике Джанайдар как архитектурный памятник // Кулътура древних скотоводов и земледелъцев Казахстана. – Алма-Ата, 1969. – С. 175-192.
20 Ахинжанов С.М. Курганы с «усами» на юга-западных склонах Каратау // Археологические исследование на Отраре. – Алма-Ата, 1975. – С. 72-85.
21 Толеубаев А.Т., Бейсенов А.З., Омаров Г.К. Курганы с каменными грядами на северных склонах Тарбагатая // Проблемы изучения и сохранения исторического наследия. – Алматы, 1998. – С. 218-225.
22 Бейсенов А.З. Исследование поселений – новое направление в археологии раннего железного века Центрального Казахстана // Қарағанды университетінің хабаршысы. «Тарих, философия, құқық» сериясы. – 2009. – №2 (59).
23 Боталов С.Г., Таиров А.Д., Любчанский И.Э. Курганы с «усами» урало-казахстанских степей. – Челябинск, 2006. – 232 с.
24 Зданович С.Я., Зданович Г.Б., Малютина Т.С., Хабдулина М.К. Работы в Целиноградской области // Археологические открытия – 1975. – Москва, 1976.
25 Бейсенов А.З. Работы на могильнике Нуркен-2 // Историко-культурное наследие Сарыарки. Сборник научных статей. – Караганды, 2007.
26 Бейсенов А.З. Отчет об археологических исследованиях в Карагандинской области. 2005. Опис № 2. Дело № 2722. – Алматы, 2006. – 247 с.
27 Чотбаев А. Қазақ даласының ежелгі көшпелілерінің қару-жарақтары. Вооружение и военное дело древних номадов Казахстанских степей. The armament of the ancient nomads of the Kazakh steppes. – Астана: Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының Астана қаласындағы филиалының баспа тобы, 2013. – 200 с. – Қазақша, орысша, ағылшынша.
28 Бейсенов А.З. К вопросу о выделении памятников коргантасского типа в Восточной Сарыарке (вторая половина I тыс. до н.э.) // Этнокультурные процессы на территории Казахстана (древность, средневековье, современность). – Алматы: Гылым, 1995.
29 Руденко С.И. Культура населения Горного Алтая в скифское время. – М. –Л., 1953. – 402 с. + 120 табл.
30 Черненко Е.В. Скифские лучники. – Киев: Наукова думка, 1981. – 168 с.
31 Самашев З.С. Наскальные изображения Верхнего Прииртышья. – Алма-Ата: Гылым, 1992. – 208 с.
32 Кубарев В.Д. О работах на Археологические открытия 1981 года. – М., 1983.
33 Самашев З., Байтлеу Д., Курманкулов Ж. Петроглифы Теректи Аулие. – Астана: Изд. Группа ФИА в г. Астана, 2013. – 240 с.
34 Черников С.С. О работах Восточно-Казахстанской экспедиции // Краткие сообщения Института истории материальной культуры. – 1956. – Вып. 64. – С. 50-61.
35 Грач А.Д. Древние кочевники в центре Азии. – М.: Гл. ред. восточной лит-ры, 1982.
36 Самашев З., Жумабекова Г., Ермолаева А., Омаров Г. Раннесакские накончники стрел из Казахстанского Алтая // Военная археология. Оружие и военное дело в исторической и социальной перспективе // Материалы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Тасмола археологиялық мәдениетінің әскери қару-жарақтары және ат әбзелдері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1. Тасмола мәдениетінің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 11
1.1. Тасмола мәдениетінің xx ғасырдағы зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... 11
1.2 Тасмола археологиялық мәдениетінің жаңа ескерткіштері және қазіргі уақыттағы зерттелу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8
2. Тасмола тайпаларының қару-жарақ кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..28
2.1 Алыс қашықтықта қолданылатын қару-жарақтар (садақ және т.б.) ... ... .28
2.2 Жақын қашықтықта қолданылатын қару-жарақтар (пышақ, қанжар, шақан және т.б.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3. Тасмола археологиялық мәдениетінің ат әбзелдері ... ... ... ... ... ... .. ..46
3.1 Ауыздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3.2 Сулық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның тарихын зерттеу және ондағы қандай да болмасын мәселелерді ашудың еліміз үшін маңызы зор. Тарихты зерттеп білу арқылы халық өзінің, жерінің құндылықтарын, қасиеттерін білуге мүмкіндік алады. Яғни ұлттың өзін-өзі тануы өз тарихын тану арқылы жүреді.
Ерте темір дәуірі - бүкіләлемдік адамзат өркениетінің қалыптасуы мен дамуы барысын, оның айтулы жетістіктерін зерделеуде аса зор маңызы бар тарихи кезең болып табылады. Бұл б.з.б. 8-7 ғасырлардан бастап, ерте ортағасырлар дәуіріне дейінгі кезеңді, яғни б.з. 6 ғасырына дейінгі уақытты қамтиды.
Ерте темір дәуірінде суармалы егіншілікке негізделген көнешығыстық өркениет елдерінде (Месопотамия, Алдыңғы Азия, Кіші Азия, Үндіқытай, Солтүстік Африка т.т.) мемлекеттік жүйе мен саяси институттардың нығаюы процесстері жедел қарқынмен дамыды. Еуропада рим, грек өркениеттері дамып, латен, гальштат сияқты аса көрнекті мәдениеттер гүлденді.
Осы уақытта Еуразия далалары кеңістігіндегі этностар өмірінде шынайы ғаламат өзгерістер басталды. Б.з.б. І мыңжылдықтың бас кезінде шығыстағы Монғолиядан батыстағы Дунайға дейінгі табиғаты қатал, құрғақ далаларды мекендейтін бақташы, бақташы-егінші тайпалардың мал шаруашылығының жайылымдар мен су көздерін пайдалануды маусымдық шектеудің күрделі де қатаң жүйесіне негізделген жылжымалы түрлеріне көшуіне тура келді. Жаңа заманның еуроцентристік ғылымы қатал табиғатты дала жағдайында мал шаруашылығын өрбітудің бұндай айрықша түрлерін көшпелі, жартылай көшпелі шаруашылық деп атады. Мал шаруашылығының жаңа түрлеріне көшу далалық табиғат жүйесінің ерекше жағдайларында өмір кешкен қола ғасыры тайпалары экономикасының дамуының нәтижесі болып табылады. Қазақстан аумағында шаруашылықтың бұл түрінің негіздері қола дәуірінің соңғы кезінде, беғазы-дәндібай заманында қаланды. Мамандардың пікірінше, малшылықтың жылжымалы түріне ауысуына дала тұрғындарының тек ішкі дамуы ғана емес, ауа райының өзгеруі де нақты ықпал етті. Сол заманда бұл ауысу оңтайлы, үлкен прогрессивті мәндегі көрініс еді, ол даланың табиғат қорларын барынша толық пайдалануға мүмкіндік берді.
Осы кезеңдегі Орталық Қазақстанның ежелгі малшыларының мәдениеті неғұрлым көлемді археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген Тасмола қойнауының атына сәйкес Тасмола мәдениеті деп аталды. Оны ерекше бөліп алуға тастар тізбегі бар обалар - мұртты обалар деп аталатын ерекше үлгідегі ескерткіштер себеп болды. Мұндай ескерткіштер қазақтың үсақ шоқылы өңірінен тыс жерлерден, мысалы, Қазақстанның шығыс және оңтүстік облыстарынан (Оба, Көктал, Ащысай және Еділ бойы (Үш ағайынды аңғары) кездеседі, бірақ олардың кең тараған негізгі өңірі Орталық Қазақстан болып табылады.
Жоғарыда аталған мәселенің барлығын қорытындылай келе, түйетініміз тақырып бүгінгі күннің кезек күттірмес келелі мәселесі. Бұл зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігінің айғағы болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысының басты нысаны болып табылатын Тасмола мәдениетінің ескерткіштері, құрылымы және шаруашылығының зерттелу деңгейі басты төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады:
Бірінші кезеңге 1946-1959 жылдардағы Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының құрамында жұмыс жасаған Ә.Х. Марғұлан мен М.Қ.Қадырбаевтың зерттеулері жатады [1, 34 б.].
Екінші кезеңге 1959-1968 жылдары Шығыс Сарыарқаның оңтүстігі, солтүстік пен орталық аймақтарына қосылып зерттелуі жатады. Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы құрамындағы ерте темір дәуіріне бағытталған М.Қ.Қадырбаев басқарған зерттеушілер тобы 1959-1963 жылдары Орталық Қазақстанның шығыс аймақтарынан керемет ескрткіштер ашады (Екібастұз ауданындағы Шідерті өзені жағалауындағы Тасмола 1-6 және т.б. қорымдар) [2, 303-433 бб.].
Үшінші кезең 1970 жылдың басынан бастап басталады. 1980 жылдың аяғына дейін аймақты зерттеу жұмыстары тоқталып қалуына байланысты аудандарда ескерткіштер аз көлемде ғана зерттелді (4 жерлеу ескерткіші және 5 адам жерленбеген мұртты обалар). 1988-1993 жылдары Бейсенов А.З. бастаған жеке топ 50-ден астам қорғандық жерлеу ескерткіштерде қазба жұмыстарын жүргізген, олардың 38-і б.д.д. 7-4 ғасырларға жататын ескерткіштер, 13-і б.д.д. 3-1 ғасырларға жатады. Территориясы бойынша 47 қорған Баянауыл ауданында орналасса, төртеуі Қарқаралы ауданында орналасқан [3, 17 б.].
Және соңғы кезеңге жататын кейінгі зерттеулерге келетін болсақ 2005-2007 жылдары Орталық Қазақстанның Қарқаралы, Ақтоғай аудандарында Сарыарқа археологиялық экспедициясы жүргізген (жетекшісі т.ғ.к. А.З.Бейсенов) зерттеу жұмыстары жатады. Аталмыш зерттеу жұмыстары барысында Қызылсүйір, Едірей қоныстарында, сонымен қатар қорымдық ескеркіштерге қазба жұмыстары жүргізілді [4, 266 б.].
Диплом жұмысының мақсаты. Қарастырып отырған мәселеміздің маңыздылығы мен оның бүгінгі күндегі өзектілігін ескере отырып, қолда бар деректерді толық пайдалана отырып, Тасмола мәдениетінің қару-жарақтары мен ат әбзелдері мәселесін жан-жақты ашып көрсету, жоспар бойынша алынған мәселелерді барынша талдап, зерттеу жүргізуді диплом жұмысының басты мақсаты етіп алынды.
Диплом жұмысының міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсатын ашуда мынадай міндеттерді іске асыру басшылыққа алынады:
- Тасмола мәдениетінің XX ғасырдағы зерттелу тарихын қарастыру;
- Тасмола археологиялық мәдениетінің жаңа ескерткіштері және қазіргі уақыттағы зерттелу деңгейін сипаттау;
- Алыс қашықтықта қолданылатын қару-жарақ (садақ, найза және т.б.) түрлерін жан-жақты сипаттама жасау;
- Жақын қашықтықта қолданылатын қару-жарақтардың (пышақ, қанжар, шақан және т.б.) типологиялық жіктеу мәселелерін талдау;
- Аталмыш кезеңге қатысты ауыздықтарды жіктеу;
- Тасмола мәдениеті ескерткіштеріне тән сулықтарға салыстырмалы талдау жасау.
Диплом жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысымыздың дерек көзі ретінде пайдаланған материалдарды бірнеше топтарға бөлуге болады. Олардың негізісі осы салада зерттеу жүргізген ғалымдардың іргелі еңбектері және ұйымдастырылған археологиялық экспедициялардың барлау, зерттеу жұмыстарының есептері, олардың мұрағат қорларында сақталған ескерткіштердің түсірілген жобалары мен суреттері сонымен катар археологиялық қазба барысында алынған мәліметтер, табылған экспонаттар басты деректер ретінде пайдаланылды.
Деректер тобына жарыққа шыққан географиялық, энциклопедиялық жинақтардың материалдарын жатқызуға болады. Зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында дерекнамалық материалдарды жинастыра отырып, олардың археологиялық тұрғыдан алатын маңызын анықтауға тырыстық. Бұл ретте баспадан жарық көрген материалдар нысанаға алынып отырды. Дерек ретінде БҒСБК аясында жарыққа шығатын ғылыми және ақпараттық мәліметтерге бай мерзімдік басылымдардың материалдарын да негізге алдық.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Тасмола мәдениеті ескерткіштерінің осы уақытқа дейінгі зерттелу тарихы бір жүйеге келтірілді. Аталмыш мәдениетке тән қару-жарақтардың типологиясы жасалып, жіктелді. Тасмола мәдениеті ескерткіштерінен жинақталған ат әбзелдері өзге ерте темір дәуіріне тән мәдени кезеңдермен салыстырыла отырып, сипаттама жасалды. Жалпы ерте темір дәуірінің мәдени өміріне қатысты тың мәліметтер жинақталып, олардың өзара байланыстары айқындалды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістері Мәселені талдауда біз соңғы жылдары отандық археология ғылымында болып жатқан түбегейлі теориялық және методологиялық өзгерістерді негізге алдық. Бұғанға дейін жекелген аймақтарға қатысты археологиялық зерттеулердің қалыптасуы мен дамуы жайында тек жалпылама немесе өлкетанушылық тұрғысынан баяндалып келгендігін ескере отырып, зерттеу методологиясы объективтік, жүйелілік, тарихи-салыстырмалық тәрізді ғылыми таным принциптеріне негізделген. Ресми деректер қатарындағы патшалық, кеңестік дәуірлер тұсындағы құжаттар мен зерттеулер сын көзбен, тәуелсіз мемлекет мүддесі тұрғысынан сарапталып, тарихи салыстырулар негізінде талданды.
Жүргізілген археолгиялық зерттеулердің нәтижелері мен жарық көрген ғылыми еңбектер, мақалалар өткен тарихымызды теориялық тұрғыдан талдауда кеңінен пайдаланылды. Зерттеу барысында соңғы уақыттарда қалыптасып келе жатқан жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлер мен тұжрымдарды, жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан жазылған еңбектер басшылыққа алынды. Сондай-ақ зерттеуде археологиялық барлау, қазба және нақты-тарихи, салыстырмалы-тарихи талдау, жинақтау, қорыту және логикалық, мазмұндық жүйелеу әдістері қолданылды. Мәселе нақты тарихи қажеттілік, тарихи тағылым, тарихи процестің объективтілігі тұрғысынан қарастырылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараушаға бөлінген үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады. Кіріспеде, алынып отырған тақырып төңірегінде жалпы түсініктер беріліп, бүгінгі таңдағы маңыздылығы баяндалады. Зерттеудің үш бөлімінде тақырып жан-жақты талданып, сараптау, ойқорытындылар жасалады. Соңында Тасмола мәдениетіне тән суреттер қосымшалар ретінде берілген.
1 Тасмола археологиялық мәдениетінің зерттелу тарихы
1.1 XX ғасырдың ортасы мен соңындағы зерттелу тарихы
Қазақстанның ерте темір дәуірі мәдениеттерінің Орталық Қазақстан жерінде тараған осы түрін жоспарлы бағытта зерттеудің басталғанына 60 жылдан асты. Тасмола мəдениетінің зерттеліп, оның деректерінің ғылыми қолданысқа енуі ең алдымен Ә. Марғұлан, Ә. Оразбаев, М. Қадырбаев сынды кəсіби археологтардың есімімен тығыз байланысты [5, 175 б.].
Аталмыш мәдениет өзге көршілес аймақтарда таралған ескерткіштерден ерекше құрылыс орындарымен ерекшеленеді. Оны бұлай ерекшелеп қарастыруға тастар тізбегі бар обалар - мұртты обалар деп аталатын ерекше үлгідегі ескерткіштер себеп болды. Мұндай ескерткіштер Қазақтың ұсақ шоқылы өңірінен тыс жерлерден, атап айтқанда, Қазақстанның шығыс және оңтүстік облыстарынан (Көктал) және Еділ бойынан (Үш ағайынды аңғары) кездеседі, бірақ олардың кең тараған негізгі өңірі Орталық Қазақстан болып табылады [6, 196 б.].
1920-1940 жылдар Қазақстанда археология ғылымының қарқынды дамуымен сипатталады. Республикада археологиялық ғылыми ізденістердің дамуына одақтың ғылыми мекемелері мен орталықтары, жергілікті ғылыми өлкетану орталықтары, үйірмелер, музейлер ат салысты.
Мұртты обалардың деректері ғылыми қолданысқа енгеннен бастап, олар ерте темір дәуірін зерттеушілер назарынан тыс қалған емес. Ең алғаш 1927 жылы Л.Ф. Семенов Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданы, Қаратал селосы жеріндегі Ақкөл көлінің маңынан тас тізбектері доға тәрізді шығысқа бағытталған корғанды тапты [7, 79-84 б.].
Ең алғаш Б.Н.Бракованың Ближайшие задачи в археологическом изучении Казахстана атты мақаласында алғаш қарастырылады. Қазақстанның кең-байтақ өлкесі ол кезде ақтаңдақ болып қалды, яғни көптеген зерттеушілер үшін жабайы кеңістік болып немесе скиф пен минусин мәдениетінің торабы болып көрінді [8, 13 б.]. Tемір дәуірінің аршылған қорғандары туралы алғашқы үзінді мәліметтер 1929 жылғы М.Н.Лентовскийдің еңбектерінде көрінеді. 1930 жылы Б.Н.Жданов Үлкен Чебачье өзені жағасынан екі мұрттықорған тапты. Олардың бірінде топырақ шұңқырда жерленген мәйіт табылды. Олжалардың арасынан алтын сырғалар, қола айна, аргиллит ілгек табылды. Бірақ бұл заттар ғылыми айналымға ширек ғасырдан соң ғана кірді [9].
1932 жылы П.С. Рыковтың жетекшілігімен Мемлекеттік материалдық мәдениет тарихы академиясының экспедициясы Қарағанды облысында зерттеу жүргізді. П.С. Рыков өз зерттеулеріне сүйене отырып, сол кезге дейін мұртты обалардың археологиялық жағынан зерттелмей келгендігін айта келіп, аталмыш ескерткіштер әлі де жұмбақ күйде қалып отыр деген пікір айтты. Бұдан кейін де М.П. Грязнов, И.В. Синицын, А.А. Козырев сынды ғалымдар мұртты обалар хақында өз ойларын жазып кетті [10]. 1933 жылы Қарағанды облысында П.С.Рыков жетекшілік еткен Нұра экспедициясы ең алғашқы қазба жұмыстарын жүргізді. Нұра мен Сарысу өзендерінде скиф-сарматтар кезеңіне жататын қорғандар аршылды. Сол кезде Шерубай - Нұра ауданындағы Дәндібай мекенінде мұрттты қорғандар зерттелді, оның үйіндісі астынан тек күйдірілген от қалдықтары ғана табылды [11, 9 б.].
1940 жылы С.В. Киселев Қарағанды облыстық мұражай қызметкерлерімен бірге Қарағанды облысында мұртты обалары бар қорымдарды (Бесоба) зерттеген [12, 162 б.].
Мұртты обаларды неғұрлым жүйелі түрде зерттеу ісін 1946 жылы Ә.Х. Марғұланның жетекшілігімен Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы жүргізді [13, 84 б.]. Осы жылдан бастап 1955 жылдарға дейін ерте көшпенділердің обаларына, оның ішінде бірнеше мұртты обаларға қазба жұмыстары жүргізілді. Одан кейінгі үш жылда қазба жұмысы жүргізілген обалардың саны 38-ге дейін жетті, оның 19-ы мұртты обалар болып табылады [12, 163 б.]. Осы көрсеткіштердің өзі ғұрыптық құрылысы бар обалардың көп екеніне дәлел бола алады.
Ә.Х. Марғұлан Орталық Қазақстан аймағы мұртты обалардың ерекше шоғырланған жері екенін жөне басқа аймақтарда бұндай мөлшерде кездеспейтінін айта келіп, алғашқы ғылыми пікірлерін білдірді [14, 306 б.].
Ә.Х. Марғұлан мұртты обалардың функциясы касиетті күншығыс елін көрсететін шығыс идеясы, Беғазы-дәндібай кезеңінің жерлеу ескерткіштеріңде де, соның ішінде Беғазы некрополі мазарларының ұзын дәліздерін қайталайтын мәңгілік тұрақ қақпасы секілді, шығысқа қаратылған кірер ауыз деп атаған. Сонымен бірге ерте темір дәуірі тайпаларының өлген адамдарын қастерлеп, ас берген жерлерінде салынып отырған ғұрыптық ескерткіштер деді [15, 54 б.].
Әлкей Марғұлан Орталық Қазақстан аумағында мұртты обалардың алғашқы топтарын ашып, олардың тұңғыш ғылыми сипаттамасын жасау, осы ескерткіштерді ғылыми күн тәртібіне қою ісіне үлкен үлес қосты. 1951 жылы Ә.Х.Марғұлан ерте темір дәуірінде көшпенділердің Орталық Қазақстан аймағында қоныстану шекарасын сызып, ол олардың жерлеу орындарының орналасу ерекшелігіне назар аударды. Cонымен қатар, Орталық Қазақстан аумағында басқа өлкелерде мұндай мөлшерде кездеспейтін ерекше бір ескерткіштер тобы бар екендігі жайлы үлкен перстпективалық пікірді ұсынды [2, 306 б.]. Шын мәнісінде бұл ашылғалы тұрған жаңа археологиялық мәдениет туралы алғашқы ғылыми болжамдар еді.
1952-53 жылдары өлкетанушы А.И.Семенов Қазақстанның солтүстігіндегі Половинное өзені жағасынан ерте темір дәуіріне жататын қорған аршып алды. Жерлеу шұңқырында басы батысқа қаратылған екі қаңқа, оқтың сүйек ұшы, садақтың құрсауы, темір қылыштың фрагменті табылды. Жерлеу бұйымдары Солтүстік Қазақстанның тарихи мұражайында сақтаулы.
1959 жылы Қазақ ССР ҒА ның ірі-ірі төрт отрядтан тұратын археологиялық экспедициясы ұйымдастырылып, оның бір отрядын қола дәуірі бойынша Ә.М. Оразбаев басқарды. Экспедиция жұмыстары негізінен Ертіс-Қарағанды су каналы өтетін Орталық Қазақстанның жазығында жүргізіліп, дайындық жұмыстары нәтижесінде 3 мыңға жуық ескерткіштер бар екені анықталған. Қазба жұмыстары сол жылы Қарағанды облысы Ворошилов ауданында, Ботақара қола дәуірі қоршаулары, Осакаров ауданында Ақбұлақ (Шортанды ІІ) қола дәуірі қоршаулары және Павлодар облысы Куйбышев ауданында Тасмола, Нұрманбет (Қаражал) қола дәуірі қоршаулары, сондай-ақ Павлодар облысының Ермак ауданында Ақмола қола дәуірі қоршауларына қазба және барлау жұмыстарын жүргізеді. Бұлардың ішінде ең көп мәлімет берген Павлодар облысы Куйбышев ауданындағы Екібастұз ауылының жылқы фермасы жанындағы Шідерті өзенінің жағалауындағы Нұрманбет қола дәуірі қоршаулары болған. Онда қола дәуірінің алпысқа тарта қоршаулары тізімделіп, 40 қоршаудан 60 қабір қазылады. Ескерткіштердің хронологиялық мерзімдемесін ғалым б.з.д. ХІІІ-ХІ ғғ. межелейді. Бұл ескерткіштер жөнінде Ә.М. Оразбаев 1960 жылы Білім және еңбек журналына қысқаша ғана мақала берумен шектеліп, қазба деректерінің күнделіктері мен сызбалары мұрағат деректері болып қала берген [16, 3-43 б].
1958-1968 жылдары жүргізілген жұмыстардың басты орталығы Шығыс Сарыарқаның солтүстік және орталық аудандарына ойысты. 1957 жылдан бастап ОҚАЭ-ның құрамындағы ерте темір дәуірінің жеке отрядын басқарған М.Қ.Қадырбаев 1959-1963 жылдар аралығында Павлодар облысы Екібастұз ауданындағы Шідерті өзенінің бойындағы Тасмола 1-6, Қарамұрын 1-2, Нұрмамбет 1, 2, 4 обалары сынды керемет ескерткіштерді ашты.
1964-1966 жылдардағы жұмыстар Шығыс Сарыарқаның орталық аудандарындағы ескерткіштерді зерттеуге бағытталды. Шет ауданындағы Талды өзенінің аңғарындағы Қызылқой, Талды-2, Ақсу-2 қорымдары қазылды. Павлодар облысының Баянауыл ауданында Қорғантас қорымы, Қарқаралы ауданында Қараоба қорымы зерттелді. Бұл ескерткіштер жөнінде тек қана сипаттамалар ғана сақталған, себебі ескерткіштердің мәнді дәйектер алынбағандықтан [17, 112-116 б.].
1967-1968 жылдар аралығында, сондай-ақ, Шығыс Сарыарқаның оңтүстік шегіндегі Балхаш өңірінің солтүстік-шығысындағы қорымдарды зерттеуге көңіл бөлінді. Қотанемел 1-3, Жалғызтау, Тесіктас1-2 т.б. қорымдарының бірқатар обалары ашылды. Осы жұмыстар нәтижесі 1975 жылы жарияланды. Жерлеу орындарын сипаттау, олардың белгілі бір мдениетке жататындығын анықтаумен қатар, М.Қ.Қадырбаев табылған қола құралдардың химиялық құрамын зерттеуге және оны Шідерті металымен салыстыруға көп көңіл бөлді [18, 127-132 б.]. Ғалым осы жылдардағы жемісті ізденістері нәтижесінде Орталық Қазақстанның ерте темір дәуіріне қарасты Тасмола археологиялық мәдениетін ашып, оның негізгі сипаттамасын береді [2, 304-433 б.]. М:Қ.Қадырбаев мұртты обалардың негізгі тобы - осы тасмола тайпаларының қалдырған жәдігерлері екендігі анықталды, олардың таралу картасы, сондай-ақ, төрт түрді қамтитын типологиясы жасалды [2, 308-310 б.].
М.К. Қадырбаев мұртты обалардың ғұрыптық мәнін ашуда жоғарыдағы ғалымдар пікірлерін қолдай отырып, жылқы сүйектерінің молынан кездесуіне байланысты жылқыны қастерлеудің маңызы бар екенін баса айтып, ғылымға енгізді.
Археология ғылымына мұртты обалар деген атпен енген ерекше ескерткіш түрін зерттеуде алғашқылардың бірі болып өз ойын білдірген Ә.М. Оразбаев есімі екені баршамызға белгілі. Осы ескерткіштердің таралу аймағы кең болғанымен де, зерттелу жағы соңғы жылдарға дейін түбегейлі колға алынбай келді. Бірак азды-көпті болса да зерттеушілер пікірлері бір жерден шығып, карама-қайшылықсыз даму үстінде болды.
Ә.М. Оразбаев та мұртты обаларды ғұрыптық ескерткіштер деген пікірді ұстанды. Оның болжамы бойынша, мұндай ескерткіштер ежелгі дәуірдің діни салтанаттары кезінде құрбандыққа ат шалу дәстүрімен, қасиетті күн төңіріне табыну идеяларымен сабақтас болғандығын айтты [19, 176 б.]. 1950-60-шы жылдары М.К. Қадырбаев ескерткіштердің алғаш типологиясын жасап, оларды мерзімдеп, Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірі бойынша Тасмола мәдениетін ашты [17, 303-308 б.].
Ә.М. Оразбаевтың еңбектерінің құндылығын арттыра түсетін келесі бір жұмысы Орталық Қазақстан жеріндегі ерте темір дәуірінің Тасмолалық ескерткіштерге жасаған жаңғыртпасы мен сол құрылысты жасаушы адамдар дүниетанымына деген көзқарасы. Тасмола мәдениетіне тән археология ғылымына мұртты обалар деген атпен енген ерекше ескерткіш түрін зерттеуде алғашқылардың бірі болып өз ойын білдірген де Ә.М. Оразбаев болатын. Мұртты обаларды ғұрыптық ескерткіштер ежелгі дәуірдің діни салтанаттары кезінде құрбандыққа ат шалу дәстүрінің, қасиетті күн тәңіріне табыну идеяларымен сабақтас болғандығын айтты. Сөз болып отырған ескерткіштердің негізгі мәнін ашуда Жанайдар қорымындағы мұртты обаның архитектурасы атты еңбегінде тереңірек үңіліп, жан-жақты ашуға тырысты [19]. Мұртты обалардың құрылысын даму эволюциясын қола дәуірінің ғұрыптық шеңберлерінен бастау алатынын айтады. Тас тізбегінің басындағы үйіндісі немесе шеңбері соның сарқыншағы дейді. Осындай өз дәлелдерімен байламдарын айта келіп Жанайдар қорымындағы мұртты оба Қазақстандағы ең көне архитектуралық құрылыстардың бірі дейді. Ә.М. Оразбаевтың бұл еңбегі ғылымда мұртты обаларды зерттеудегі ең алғашқы архитектуралық жаңғыртпа жасау болып табылады.
Жанайдар қорымы Қарағанды облысы, Ұлытау ауданындағы Қаракеңгір өзенінің шығысына карай 10-12 шақырым жерде кішігірім төбенің етегінде орналасқан. Жалпы Қаракеңгір өзені жағасына қола дәуіріне жататын 58 қоршау және екі мұртты оба орналасқан. Бірінші мұртты оба қоръшының шығыс шетінде орналасса, екіншісі одан 200 метр оңтүстікке қарай орналасқан. Қорымда қола дәуірінің үш қоршауы және бір мұртты оба зерттелінді [19, 177 б.].
Келесі бір мұртты обаларды зерттеушілер қатарын С. Ақынжанов есімі толықтырады. 1975-ші жылы Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы С. Ақынжановтың басшылығымен Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы, Талап кеңшарынан солтүстікке қарай 20 шақырым жерде Бүркітті обасын және бірнеше мұртты обаларды казды [20, 72-81 б.]. Алынған ғылыми деректерге, оының ішінде заттай айғақтарға сүйене отырып, ғалым Бүркітті обасын 7-8 ғасырлармен мерзімдеді.
1970-1980 жылдардың ортасында. мұртты обаларды Ф.Х Арсланова Шығыс Қазақстан облысы жерінде, Э.Р. Усманова Орталық Қазақстан жерінде зерттеп ашқандарын да айта кетуге болады.
1980 жылдардың ортасында Ә.Т. Төлеубаевтың жетекшілігімен Шығыс Қазақстан облысы, Тарбағатай ауданы жерінде, Тарбағатай тауының терістігінен мұртты обалардың бес кешенді құрылыстары табылды. Олардың екеуі (Шалкақ, Сынтас) ерекшеленген ескерткіштер түріне жатса, үшеуі (Сок-2, Жыланды-2 және Байғали-4) ескерткіштері топты ескерткіштер қатарына жатады. Бұл ескерткіштер тізімге алынғанымен қазба жұмыстары жүргізілген жоқ [21, 218 б.].
1990-жылдардың соңында мұртты обалар мәселесімен түбегейлі айналысып, оларды есепке алып жіктеу жұмыстарын А.З. Бейсенов қолға алды. А. Бейсеновтың жинаған деректері бойынша Қазақстан республикасының ауқымыңда мұртты обалардың жалпы саны 300-дің маңайында дейді. Сонымен бірге бұл санды ең соңғы дерек деп айтуға болмайтынын ескерте келіп, бұл ескерткіштердің 80%-ынан астамы Орталык Қазақстан мен оған көршілес солтүстік өлкелерде дейді. Мұртты обалардың 50-ден астамы казылып, дені Орталық Қазакстан ескерткіштеріне жататынын айтады [3, 19 б.].
Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірін зерттеп жүрген археолог, ғалым А.З. Бейсеновтың жинаған деректері бойынша Қазақстан республикасының ауқымында мұртты обалардың жалпы саны 300-дің маңайында дейді. Сонымен бірге бұл санды ең соңғы дерек деп айтуға болмайтынын ескерте келіп, бұл ескерткіштердің 80%-ынан астамы Орталық Қазақстан мен оған көршілес солтүстік өлкелерде дейді. Мұртты обалардың 50-ден астамы казылып, дені Орталық Қазақстан ескерткіштеріне жататынын айтады [13, 87 б.]. Мұртты обалардың Қазақстанның қазіргі аумағынан тыс жерлерде таралуы көне қазақстандық тайпалардың жапсарлас өлкелерге берген этномəдени ықпалымен, ең алдымен, шығу тегі тасмолалық топтардың сақ заманы мен одан кейінгі кезеңдердегі қоныс аударуларымен түсіндіріледі [5, 179 б.].
Ғылымда мұртты обалардың құрылымы бойынша зерттеулер кең көлемде жүргізілді деп айтуға болады. Зерттеушілер Тасмола мәдениетінің обаларын екі категорияға бөлді: 1) адам жерленген обалар; 2) мұртты обалар. Біріншісі жерлеу құрылысының мәнін берсе, екіншісі ғұрыптық құрылысқа қатысты [22, 42 б.]. Мұртты обалардың ғылыми зерттеу айналымына түсуіне және құрылысын зерттеуге өз үлесін қосқан белгілі ғалым, археолог М.Қ. Қадырбаев болатын. Ол аталмыш құрылыс туралы үлкен обаның шығыс жағының жанында немесе тіркесе орналасқан кішкентай оба үйіндісінен шығысқа қарай жалпақтықтары 1,5-2 м, ұзындықтары 20-200 екі тас тізбек тартылған. Жартылай доға пішіндес тас тізбектердің басында және аяғында обаға ұқсас тастан үйілген үйінді құрылыстар орналасқан. Мұртты оба түсінігінде құрылыс үш бөлікке бөлінеді: астында адам жерлеуі бар үлкен оба, ат жерленген кішкентай оба және балшықтан жасалған ыдыстар пен тас тізбектерден тұрады [14, 309 б.] деп сипаттама береді. Тас тізбектері бар обалар кешенінің элементтерінен күнге атты немесе оның белгілі бір мүшесін құрбан ету дәстүрінің болғандығын көреміз. Сонымен қатар үнемі кірер аузы шығысқа, таңертеңгі күнге бағытталған тас тізбектер мен олардың ұштарындағы дөңгелек тас құрылыстар ішіне бата қылу кезінде жағылған оттардың іздері күнге табынушылықпен байланысты екені шүбәсіз.
Өлген адамға және күнге атты құрбандыққа шалу ғұрыптары көбінесе діни ұғымдардың негізі ретінде Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірінің көшпенділері арасына кең тараған [6, 197 б.].
Бұл көзқарасты Ә.М. Оразбаев та қуаттап, барлық мұртты обаларда жылқыны құрбандыққа шалу мен шамандық сипатқа ұқсас күнге табыну салттары орындалған деп, арнайы істелген салт жоралар мұртты обалардың ажырамас бір бөлігі екенін атап өтті. С.С. Сорокиннің пікірі бойынша, жылқы сүйектері бар кішкентай оба мен тас тізбектер үлкен обаға қарағанда кейіннен пайда болған. Орталық Қазақстанның тас тізбекті обалары көне дәуірдегі жерлеу орындары жоқ ескерткіштер - бұғы тастар, балбал тасты қоршаулар тәрізді нысандардың бірі болған [4, 215 б.]. А.З. Бейсеновтың пайымдауынша, тас мүсіндер кейінгі түркі кезеңінде кеңінен тараған және тасмолалық мұртты кешен мен көне түріктердің балбалды ғұрыптық қоршаулары арасында семантикалық байланыс бар. Басқаша айтсақ, ертеде мұртты кешенді қолданған этникалық топтың идеологиясының кейбір тұстары мен кейінгі балбалды құрылысты қолданған топтың діни көзқарастары сəйкеседі [5, 179 б.].
Тасмола мәдениетінің ескерткіштеріне қазба жұмыстарын жүргізген археолог, ғалым А.З. Бейсенов Орталық Қазақстанның ерте көшпенділерінің ескерткіштері - тас тізбекті обаларды зерттеу қиын, қызғылықты, әрі тың тақырып болып қала бермек. Ғылымда бұл мұртты обалар салт жораларын өткізетін құрылыс, ғибадат ететін кешен немесе жерлеу-салттық ескерткіштер және сонымен қатар абыздардың аспанмен тілдесетін орны деген атауларға ие болды [3, 17 б.] деген тұжырымдар келтіреді. Сонымен бірге ол мұртты құрылым адамды о дүниеге шығарып салуға арналған. Мұртты обалар күнге табыну, жылқыны құрбандыққа шалу сияқты ертеректегі діни наным-сенімге толы жөнелту-еске алу жоралғыларын атқаруға лайықталған. Қайталанып отыратын буындардан тұратын мұрттарды қасиетті рəсімді атқаруға ат салысқан отбасылық-рулық ұжымдар топтары бірлесе тұрғызуы мүмкін. Жылқының "көлік" сынды рәсімдік жетекші ролін, салтанатты жиындарда берілетін астың маңызын орталық құрылым астынан шыққан сүйектер мен қыш ыдыстар айқындай түседі. Әр жерінде от жағылатын ұзын тізбектер марқұмның жанын шығысқа, шығып келе жатқан күнге, яғни, көкке, - құдайлар əәлеміне апаратын отты баспалдақтарды меңзейді. Сақ заманының бас кезіне тән көсемдік идеясы, яғни, тірі басшыларды дәріптеу рәсімі олардың жанын жөнелту үшін көк пен жерді дәнекерлеуші ерекше құрылымдар тұрғызу қажеттілігін туындатты. Осы ескерткіштердің шығу тегі жайлы олардың шығыс идеясын аңғартатын қола дәуірі құрылымдарымен байланыстылығы, жекелеп алғанда, Орталық Қазақстанның кейінгі қола ғасырының беғазы-дәндібай мәдениетінің шығысқа бағытталған ұзын дәлізді элиталық ескерткіштерімен (мавзолейлерімен) байланыстылығы туралы пікір айтылған [5, 179 б.] деген дәлелдермен нақтылай түседі. Аталған тақырып шешуін таппай келе жатқан маңызды мәселелер қатарында.
Осындай мәселелердің бірі - мұртты обалардың типологиясы. Қазіргі кезге дейін мұртты обалар өзіндік орналасу бойынша бірнеше түрге бөлінеді. Қазіргі уақытқа дейін аталған құрылысты типологияға бөлудің үш көзқарасы қалыптасты. Ал 1983 жылы П.Н. Мариковский Қадырбаев жасаған типологияға өзгерістер енгізіп, жаңа пікірлер қалыптастыруға тырысты. Оның типологиясы бойынша 4-тен 9-ға дейін көбейді. Ал XX ғасырдың 90-жылдарының ортасында археологиялық еректер қоры жаңа мәліметтермен толықты және Қадырбаев-Мариковскийдің мұртты обалар тобының типологиясы бойынша жаңа түсініктеме қалыптасты. Бұл өзгертуді 1996 жылы А.З. Бейсенов аталмыш ғұрыптық құрылыстың типологиясы бойынша енгізді. Ол төрттен үш топқа дейін қысқартты [23, 17 б.]. Жоғарыда аттары айтылған ғалымдардың типология бойынша топқа бөлуі мұртты обаларды зерттеуде өз маңыздылығын жоймайтыны анық.
Тағы бір айта кететін жайт, мұртты обалар кездесу сипаты бойынша жеке және бірнеше нысандар орналасқан қорымда кездеседі.. Мысалға келтіретін болсақ, Орталық Қазақстанның Ақтоғай ауданындағы тіркелген ескерткіштер саны 286-ны құрайды. Ал барлық ескерткіштің 207-сі ерте темір дәуіріне жататын нысан. Сақ дәуіріне тән ескерткіштің 20-сы, яғни 9,5%-ы мұртты обалар болып табылады. Аталмыш құрылыстардың 19-ы басқа ескерткіштермен бірге бір қорымда, тек біреуі ғана оба ретінде жеке дара кездеседі. Мұртты обалар көбіне қорымда орналасатындықтан басқа обаларға да қосымша ғұрыптық қызмет атқаратын құрылыс ретінде маңызы болуы мүмкін. Бұдан шығатын қорытынды, ғұрыптық құрылыс қорымдағы негізгі нысан рөлін атқарған деуге болады.
1.2 Тасмола археологиялық мәдениетінің жаңа ескерткіштері және қазіргі уақыттағы зерттелу деңгейі
Мұртты обаларды зерттеу мәселесінде оның ішкі мәнін ашуда толғандыратын жақтары тереңірек үңілген сайын ашыла түсетіні заңды нәрсе. Ал осы мұртты обалар жерлеу ескерткіштеріне жатады және о дүние мен бұл дүниені жалғастыратын құрылыс деп қана қарастыру меніңше аздық етеді. Ата-бабаларының жерленген орнын қасиетті орын деп санап қастерлеген көшпенділер, айтулы күндерді мәселен салт-дәстүрлік мерекелерді сол жерде өткізуі ғажап емес. Өйткені, қандай да болмасын халықтың салт-дәстүрі наным сенімдеріне байланысты шаралары белгілі бір орында өткізілуі шартты. Жоғарыда айтып кеткен ғалымдардың пікірлеріне де сүйенер болсақ, мұртты обалар тек жерлеу орындары емес екендігін меңзейді. Ал осы мұртты обалардың мұртының шығысқа каратылуы оның екі басында үйінді болуы, тас тізбектерде күл қалдықтары, ыдыс сынықтары кездесуі және жеке кіші қорғанда жылқы сүйектерінің кездесуі үлкен бір кешенді құрылысты құрап тұрғаны сөзсіз. Кешенді құрылыс болғандықтан, сол уақытта атқарған қызметі де үлкен болуы тиіс. Сондықтан, өз кезеңінде қоғамда елеулі орын алған құрылыстың уақыт ағымымен кейбір белгілерін жоғалтса да, ұрпақ сабақтастығы мен заңды жалғасуын таппауы мүмкін емес. Оған себеп болатын келесі бір фактор міндетті түрде мерекелік шара жасау емес соған қажеттілік және сол қоғамдағы дүниетанымдық деңгейдің көрінісі. Сонымен бірге қыс айларының қатты болуы суық, аштық, ауыру - сырқау мен өлім - жітімнің көп болуы, жалпы өмірдің қиын тауқыметі.
Қазақстанның Солтүстік, Орталық өлкелерінде қола және ерте темір дәуірлерінің қоныстарын қазу барысында олардың құрылысы мен орналасуында басты орында адам өмір сүруіне қолайлы әсіресе ықтасын жерлерді таңдаған.
Соңғы жылдары сақ қоныстарын зерттеп жүрген А.З. Бейсеновтың еңбектерінде сақ қоғамында қоныстар таудың күнгей бетіне ықтасын жылы жерлерді қоныстану жөнінде айтылады. Сондай-ақ, суықтан қорғанудың барлық түрлерін қарастырған, жылылықты сақтау үшін малдарын үй маңына жақын қамап сырттан келетін суықтан қорғанған, үй айналасына күлді қалың төгіп жылылықты сақтаған. Бұның барлығы тас қоныстардағы ортада ғана жанатын ошақтың жылуының аздығы және қыс айлары көне дәуірлер үшін өте қорқынышты кезең болған. Зерттеуші А.З. Бейсеновтің пікірінше, қазіргі Қазақстан аумағында мұртты обалардың көптеп кездесуі сақ дәуірінің тасмолалық этномәдениеттің ықпалымен тығыз байланысты [4, 215 б.].
С.Г. Боталов, А.Д. Таиров, И.Э. Любчанский сынды ғалымдар өз зерттеулерінде мұртты обалардың жалпы кездесу аймағы туралы Памятники этого типа встречаются на огромной территории Евразии степи от Восточного Туркестана до Поднепровья. Однако наибольшее количество курганов с усами сосредоточено в четырех компактных группах: 1-я - сары-аркинская, включаящая большую часть Центрального Казахстана и Поиртышья; 2-я - улутауская; 3-я - мугоджарская и примыкающая к ней 4-я - зауральская [24, 9 б.] деп көрсетеді. Бұл ғылыми көрсетіндіден Орталық Қазақстанның мұртты обалар жиі кездесетін ерекше аймақ екені аңғарылады.
А.З.Бейсеновтың жинаған деректері бойынша, Қазақстан республикасының бүкіл ауқымында әр уақытта ашылған мұртты обалардың жалпы саны бүгін 300-дің маңайында. Және де мұны толық дерек деуге болмайды. Есепке алынбай отырған деректер бар, кезінде айтылған, бірақ құжаттары сақталмаған ескерткіштер бар. Оның үстіне, бұл сан ескерткіштердің шынайы таралу мөлшерін көрсетпейді. Себебі, қай өлке боламасын бұл обалар ешқашан арнайы түрде зерттеліп, жоспарлы барлау жұмыстары арқылы тізімге алынған емес. Біздің қолымызға түскендерінің барлығы жалпы арзеологиялық зерттеулердің кезінде құжатталған, кейде кездейсоқ ашылған, түрлі деңгейдегі сипаттамасы жасалған, немесе қазылған обалардың деректері. Мұртты обалардың Қазақстанда қанша екенін шамалап айтудың өзі қиын, дегенмен олардың саны 300-ден әлдеқайда көп екенін анық айта аламыз. Негізгі ауқымы Орталық Қазақстан мен Солтүстік Қазақстанды (Көкшетау) сондай-ақ бүгінгі Шығыс Қазақстан облысының батыс бөлігінің далалық алқаптары (Абыралы, Шыңғыстау, Шұбартау) қамтиды. Қазақстандағы мұртты облардың жалпы санының 80% астамы осы аумақта шоғырланған. Мұртты обалардың бұл географиясы Тасмола мәдениетнің шеңберімен байланысты. Обалардың екінші бір анағұрлым шағын бөлігі (20% аздауы) Жетісу, Шығыс, Батыс, Оңтүстік Қазақстан жерлерінде, соның ішінде, көпшілігі Шығыс Қазақстан аумағында орналасқан. Сыр өңірінде мұртты обалар бірнеше жерден табылды, соның ішінде тек бір ескерткіш қазылды. Мұртты обалардың жиынтығы шартты түрде төрт топқа бөлінеді: шығыс, батыс, оңтүстік және Жетісу топтары. Жалпы мұртты обалар таралымы туралы сөз қозғағанда әкімшілік-аумақтық түсініктен гөрі географиялық ұғымдарға жүгінген жөн: негізінен, жалпы мұртты обалардың таралым аясы Қазақтың ұсақшоқылығы аумағымен сәйкес келеді.
Мұртты обалардың Қазақстанның қазіргі аумағынан тыс жерлерге таралуы тасмола мәдениеті тайпаларының сыртқы өлкелерге жасаған күшті этномәдени ықпалымен, соның ішінде, шығу тегі тасмолалық топтардың сақ заманы мен одан кейінгі кезеңдердегі сыртқа қарай қоныс аударумен түсіндіріледі.
Қазақстан ауқымында табылған барлық мұртты обалардың 50-ден астамы қазылған. Бұлардың дені Орталық Қазақстан ескерткіштері.
Мұртты оба - тұтас комплекс түріндегі ескерткіш. Оның ғұрыптық, мәнін айғақтайтын деректерді комплекстің архитектуралық-планиграфиялық ерекшеліктері мен қазба жұмыстарының нәтижелері береді.
Қазақстандық мұртты обалардың зерттеу мәліметтеріне сүйене отырып, мұртты обалар кешеніне шамамен төмендегідей сипаттама беріледі.
Мұртты оба кешені әдетте батыстағы үлкен және шығыстағы кіші деп ажыратылатын екі обадан, кіші обадан шығысқа қарай тартылған екі тас тізбектен (мұрттардан) тұрады. Бұл ғұрыптық кешеннің негізгі бөлігі - шығыстағы кіші оба мен тас тізбектер.
Кіші оба. Кәдімгі оба бейнесіндегі үйінді, аракідік қоршау немесе тас жайма іспетті дөңгелектенген (кейде сопақша, тік бұрышты) қарапайым, кішігірім құрылыс кешеннің басты элементі болып саналады. Бұл құрылыс астындағы табылымдар жылқы сүйектері мен қыш ыдыстарынан, от жаққан орынның қалдықтарынан (іздерінен) тұрады. Мұның астына адам мүрдесі жерленбейді.
Тас тізбектер. Шығысқа (солтүстік-шығысқа немесе оңтүстік-шығысқа) бағытталған, жартылай доға тәріздес иіліп келетін бұлардың ұзын бойынан екі тізбектің өзі, олардың шеттеріндегі оба тәріздес шағын құрылыстар, олардың үстінде немесе жанында байқалатын тас бағаналар (тақталар), сондай-ақ, тізбектердің әр жерлерінен байқалатын тігінен тұрған кішкене бағаналар ажыратылады.
Ұзындағы бірнеше ондаған метрден екі жүз метрге жуық, тіпті одан астам тас тізбектер (мұрттар) кіші обадан бастап шығысқа қарай бағыттала салынған. Тізбектердің ең ұзын ескерткішке (270 м) Қазақстан жерінде Ақмола облысындағы Сарғара-2 обасы жатады [24, 520-521 б.]. Тас тізбектер ретсіз қалана салған тас тізбектер емес екені байқалады. Олардың негізінде көптеген кіші құрылыстардың жүйесі жатады. Тас тізбектердің мәні осы көптеген шағын құрылыстардың бір жүйе болып тізіліп тұруында. Бұлардың әрқайсысы діни рәсімге қатысқан топтардың жекелеген белгісі болып табылады. Бұл топтар кейінгі дәуірде қазақ ата баласы деген ұғым бойынша түрлі рулардан, патронимиялық үлкен жанұялардан жекелеп атап келіп қатысуы мүмкін. Діни салтанатқа оқиға өткен жерді мекендеген елдердің таксономиялық жүйесі бойынша келіп қатысқан мұндай топтар қасиетті рәсімде өздерінің болғанын білдіріп, әрқайсысы осындай тас құрылыстар тізіп және олардың ортасына тас шаншып, от тұтап отырған деп топшылауға болады.
Тізбектердің күншығысқа бағытталуы Қазақстан жерінде ежелден келе жатқан Күн тәңірісіне табыну, атып келе жатқан күнді белгілейтін шығыс тарапты қастерлеу дәстүрімен тікелей байланысты. Сонымен қатар, орталық құрылыстардан жылқы сүйегінің табылуы, жылқы бұл дүниеде ғана емес, о дүниеде де көлік сынды рәсімдік жетекші ролін айғақтайды. Кіші оба астынан шығатын қыш ыдыс сынықтары рәсімдік (ғұрыптық) ас, сусын ішудің маңызды орын алғанын білдіреді. Тас тізбектердің жекелеген буындарында от тұтатылып, бұл отты жол, отты көпірдің символикалық бейнесін беру мүмкін. Яғни тас тізбектер өлген адамның жанын шығысқа - атып келе жатқан күнге, көкке, құдайлар әлеміне (тәңірлер мекеніне) апаратын отты баспалдақтарды, отт жолдады меңзейді [3, 265 б.].
Қазба жұмыстарының нәтижелеріне қарағанда, бұл шағын құрылыстардың өзі бірнеше түрлі болып келеді. Кей обалардың мұрттары дөңгелек немесе сопақша келген оба тәріздес құрылыстардан түзіледі. Кейде тізбектер астынан дөңгелек, тікбұрышты, бірақ оба сияқты үйінді түрінде емес, қоршаулар немесе тас жаймалар түріндегі құрылыстардың жүйесі анықталады. Бірақ, бұның бәріне тән қасиет - олардың өлшемі шағын болып келеді (дөңгелек болса диаметрлері шамамен 0,5-1,5 метрге дейін) және қайталанып отыратын біртекті элементтер жүйесі тәртібімен тізіледі. Тас тізбектер астында, яғни шағын құрылыстар астында жануарлардың ұсақ сүйектері, от орындарының іздері ұшырасады.
Әр тізбектің екі шетіндегі шағын оба бейнелі құрылыстардың астында да жануарлар сүйектері, от іздері кездеседі. Мұның үстінде, жанында тұрған тас бағаналар көп жағдайда құлап, жартылай көміліп қалған немесе мүлдем сақталмаған.
Тас тізбектерді бойлай орналасып, қайталанып отыратын элементтер жүйесінің орналасуын аңғартатын кіші көлемдегі тақталар көп жағдайда сақталмайды. Бұл олардың тас тізбектер отырған, шашылған кездерінде сақталмауына ған емес, анағұрлым кішірек көлемдеріне де байланысты.
Үлкен оба. Кешеннің орталық құрылымында, яғни кіші обада адам жерленбегені айтылып өтті, адам мүрдесі осы үлкен обаға қойылған. Бұл обаға келсек, оны үлкен деп тек шығыстағы кіші обамен салыстыра айтады. Іс жүзінде бұл тасмола мәдениетінің кәдімгі жерлеу ескерткіші. Оның қоршауы, оры болуы немесе болмауы мүмкін, ондағы қабыр түрі жерлеу ғұрпының баса элементтері де басқадай көптеген жерлеу ескерткіштеріне тән.
Мұртты оба кешені дегеніміз іс жүзінде кіші оба мен тас тізбектерді қамтитын жүйе дегеніміз дұрысырақ болады. Дәл осы кешен астына адам жерленбеген жерлеу ескерткішімен, яғни үлкен обамен байланыса орналасады. Ал басқадай көп жағдайда ол үлкен обасыз, яғни жерлеу құрылымынан оқшау да тұрғызыла алады.
Сақ заманының бас кезінде Қазақстанда мұртты обалардың пайда болуы көшпеліліктің жүйе ретінде туындауы мен кемелдену уақытына сәйкес келеді.тура осы кезеңге тән тірі басшыларды дәріптеу олардың жанын тәңірге жөнелту үшін көк пен жерді дәнекерлеуші ерекше құрылымдар тұрғызу қажеттілігін туындатты.
Кейінгі зерттеулерге келетін болсақ, Археология Институтының Сарыарқа экспедициясы А.З. Бейсеновтың жетекшілігімен 2000 жылы Қарағанды облысы Қарқаралы ауданындағы Нүркен ауылынан оңтүстік батысқа қарай 10 шақырым қашықтықта орналасқан Нүркен-2 қорымында қысқа мерзімді зерттеу жұмыстарын жүргізді де, 2001-2002 жылдары жалғастырды. Қорымда жұмыстар толығымен аяқталмады. 1 және 2 қорғандар, 2а, 3, 4, 5, 6, 10 және үйіндісі жоқ 26 жерлеуі барлығы ерте темір дәуіріне жатқызылды. 1- және 2-қорған ерте темір дәуірінің ең ірі үйінділеріне жатады. Қорғандардың диаметрлері 40 метр (1-қорған) және 60 метр (2-қорған), ал биіктіктері 4 және 6 метр. Қорғандардың камералары және шығыс жақтарында дромостары бар [25, 173 б.].
2005 жылдың далалық маусымында Археология Институтының Сарыарқа экспедициясы А.З. Бейсеновтың жетекшілігімен Қарағанды облысының Қарқаралы ауданы аумағында зерттеулер жүргізген болатын. Осы қазба маусымында Нүркен ауылының солтүстік батысына қарай 10 шақырым жерде Қабақши қыстағының жанынан 12 ерте темір дәуірінің обасы тізімделіп, оның жетеуі мұртты оба екені анықталды. Мұртты обалардың үшеуіне қазба жұмыстары жүргізілді, олардың мұртшаларының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Тасмола археологиялық мәдениетінің әскери қару-жарақтары және ат әбзелдері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1. Тасмола мәдениетінің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 11
1.1. Тасмола мәдениетінің xx ғасырдағы зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... 11
1.2 Тасмола археологиялық мәдениетінің жаңа ескерткіштері және қазіргі уақыттағы зерттелу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8
2. Тасмола тайпаларының қару-жарақ кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..28
2.1 Алыс қашықтықта қолданылатын қару-жарақтар (садақ және т.б.) ... ... .28
2.2 Жақын қашықтықта қолданылатын қару-жарақтар (пышақ, қанжар, шақан және т.б.) ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3. Тасмола археологиялық мәдениетінің ат әбзелдері ... ... ... ... ... ... .. ..46
3.1 Ауыздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
3.2 Сулық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстанның тарихын зерттеу және ондағы қандай да болмасын мәселелерді ашудың еліміз үшін маңызы зор. Тарихты зерттеп білу арқылы халық өзінің, жерінің құндылықтарын, қасиеттерін білуге мүмкіндік алады. Яғни ұлттың өзін-өзі тануы өз тарихын тану арқылы жүреді.
Ерте темір дәуірі - бүкіләлемдік адамзат өркениетінің қалыптасуы мен дамуы барысын, оның айтулы жетістіктерін зерделеуде аса зор маңызы бар тарихи кезең болып табылады. Бұл б.з.б. 8-7 ғасырлардан бастап, ерте ортағасырлар дәуіріне дейінгі кезеңді, яғни б.з. 6 ғасырына дейінгі уақытты қамтиды.
Ерте темір дәуірінде суармалы егіншілікке негізделген көнешығыстық өркениет елдерінде (Месопотамия, Алдыңғы Азия, Кіші Азия, Үндіқытай, Солтүстік Африка т.т.) мемлекеттік жүйе мен саяси институттардың нығаюы процесстері жедел қарқынмен дамыды. Еуропада рим, грек өркениеттері дамып, латен, гальштат сияқты аса көрнекті мәдениеттер гүлденді.
Осы уақытта Еуразия далалары кеңістігіндегі этностар өмірінде шынайы ғаламат өзгерістер басталды. Б.з.б. І мыңжылдықтың бас кезінде шығыстағы Монғолиядан батыстағы Дунайға дейінгі табиғаты қатал, құрғақ далаларды мекендейтін бақташы, бақташы-егінші тайпалардың мал шаруашылығының жайылымдар мен су көздерін пайдалануды маусымдық шектеудің күрделі де қатаң жүйесіне негізделген жылжымалы түрлеріне көшуіне тура келді. Жаңа заманның еуроцентристік ғылымы қатал табиғатты дала жағдайында мал шаруашылығын өрбітудің бұндай айрықша түрлерін көшпелі, жартылай көшпелі шаруашылық деп атады. Мал шаруашылығының жаңа түрлеріне көшу далалық табиғат жүйесінің ерекше жағдайларында өмір кешкен қола ғасыры тайпалары экономикасының дамуының нәтижесі болып табылады. Қазақстан аумағында шаруашылықтың бұл түрінің негіздері қола дәуірінің соңғы кезінде, беғазы-дәндібай заманында қаланды. Мамандардың пікірінше, малшылықтың жылжымалы түріне ауысуына дала тұрғындарының тек ішкі дамуы ғана емес, ауа райының өзгеруі де нақты ықпал етті. Сол заманда бұл ауысу оңтайлы, үлкен прогрессивті мәндегі көрініс еді, ол даланың табиғат қорларын барынша толық пайдалануға мүмкіндік берді.
Осы кезеңдегі Орталық Қазақстанның ежелгі малшыларының мәдениеті неғұрлым көлемді археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген Тасмола қойнауының атына сәйкес Тасмола мәдениеті деп аталды. Оны ерекше бөліп алуға тастар тізбегі бар обалар - мұртты обалар деп аталатын ерекше үлгідегі ескерткіштер себеп болды. Мұндай ескерткіштер қазақтың үсақ шоқылы өңірінен тыс жерлерден, мысалы, Қазақстанның шығыс және оңтүстік облыстарынан (Оба, Көктал, Ащысай және Еділ бойы (Үш ағайынды аңғары) кездеседі, бірақ олардың кең тараған негізгі өңірі Орталық Қазақстан болып табылады.
Жоғарыда аталған мәселенің барлығын қорытындылай келе, түйетініміз тақырып бүгінгі күннің кезек күттірмес келелі мәселесі. Бұл зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігінің айғағы болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысының басты нысаны болып табылатын Тасмола мәдениетінің ескерткіштері, құрылымы және шаруашылығының зерттелу деңгейі басты төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады:
Бірінші кезеңге 1946-1959 жылдардағы Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының құрамында жұмыс жасаған Ә.Х. Марғұлан мен М.Қ.Қадырбаевтың зерттеулері жатады [1, 34 б.].
Екінші кезеңге 1959-1968 жылдары Шығыс Сарыарқаның оңтүстігі, солтүстік пен орталық аймақтарына қосылып зерттелуі жатады. Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы құрамындағы ерте темір дәуіріне бағытталған М.Қ.Қадырбаев басқарған зерттеушілер тобы 1959-1963 жылдары Орталық Қазақстанның шығыс аймақтарынан керемет ескрткіштер ашады (Екібастұз ауданындағы Шідерті өзені жағалауындағы Тасмола 1-6 және т.б. қорымдар) [2, 303-433 бб.].
Үшінші кезең 1970 жылдың басынан бастап басталады. 1980 жылдың аяғына дейін аймақты зерттеу жұмыстары тоқталып қалуына байланысты аудандарда ескерткіштер аз көлемде ғана зерттелді (4 жерлеу ескерткіші және 5 адам жерленбеген мұртты обалар). 1988-1993 жылдары Бейсенов А.З. бастаған жеке топ 50-ден астам қорғандық жерлеу ескерткіштерде қазба жұмыстарын жүргізген, олардың 38-і б.д.д. 7-4 ғасырларға жататын ескерткіштер, 13-і б.д.д. 3-1 ғасырларға жатады. Территориясы бойынша 47 қорған Баянауыл ауданында орналасса, төртеуі Қарқаралы ауданында орналасқан [3, 17 б.].
Және соңғы кезеңге жататын кейінгі зерттеулерге келетін болсақ 2005-2007 жылдары Орталық Қазақстанның Қарқаралы, Ақтоғай аудандарында Сарыарқа археологиялық экспедициясы жүргізген (жетекшісі т.ғ.к. А.З.Бейсенов) зерттеу жұмыстары жатады. Аталмыш зерттеу жұмыстары барысында Қызылсүйір, Едірей қоныстарында, сонымен қатар қорымдық ескеркіштерге қазба жұмыстары жүргізілді [4, 266 б.].
Диплом жұмысының мақсаты. Қарастырып отырған мәселеміздің маңыздылығы мен оның бүгінгі күндегі өзектілігін ескере отырып, қолда бар деректерді толық пайдалана отырып, Тасмола мәдениетінің қару-жарақтары мен ат әбзелдері мәселесін жан-жақты ашып көрсету, жоспар бойынша алынған мәселелерді барынша талдап, зерттеу жүргізуді диплом жұмысының басты мақсаты етіп алынды.
Диплом жұмысының міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсатын ашуда мынадай міндеттерді іске асыру басшылыққа алынады:
- Тасмола мәдениетінің XX ғасырдағы зерттелу тарихын қарастыру;
- Тасмола археологиялық мәдениетінің жаңа ескерткіштері және қазіргі уақыттағы зерттелу деңгейін сипаттау;
- Алыс қашықтықта қолданылатын қару-жарақ (садақ, найза және т.б.) түрлерін жан-жақты сипаттама жасау;
- Жақын қашықтықта қолданылатын қару-жарақтардың (пышақ, қанжар, шақан және т.б.) типологиялық жіктеу мәселелерін талдау;
- Аталмыш кезеңге қатысты ауыздықтарды жіктеу;
- Тасмола мәдениеті ескерткіштеріне тән сулықтарға салыстырмалы талдау жасау.
Диплом жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысымыздың дерек көзі ретінде пайдаланған материалдарды бірнеше топтарға бөлуге болады. Олардың негізісі осы салада зерттеу жүргізген ғалымдардың іргелі еңбектері және ұйымдастырылған археологиялық экспедициялардың барлау, зерттеу жұмыстарының есептері, олардың мұрағат қорларында сақталған ескерткіштердің түсірілген жобалары мен суреттері сонымен катар археологиялық қазба барысында алынған мәліметтер, табылған экспонаттар басты деректер ретінде пайдаланылды.
Деректер тобына жарыққа шыққан географиялық, энциклопедиялық жинақтардың материалдарын жатқызуға болады. Зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында дерекнамалық материалдарды жинастыра отырып, олардың археологиялық тұрғыдан алатын маңызын анықтауға тырыстық. Бұл ретте баспадан жарық көрген материалдар нысанаға алынып отырды. Дерек ретінде БҒСБК аясында жарыққа шығатын ғылыми және ақпараттық мәліметтерге бай мерзімдік басылымдардың материалдарын да негізге алдық.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Тасмола мәдениеті ескерткіштерінің осы уақытқа дейінгі зерттелу тарихы бір жүйеге келтірілді. Аталмыш мәдениетке тән қару-жарақтардың типологиясы жасалып, жіктелді. Тасмола мәдениеті ескерткіштерінен жинақталған ат әбзелдері өзге ерте темір дәуіріне тән мәдени кезеңдермен салыстырыла отырып, сипаттама жасалды. Жалпы ерте темір дәуірінің мәдени өміріне қатысты тың мәліметтер жинақталып, олардың өзара байланыстары айқындалды.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістері Мәселені талдауда біз соңғы жылдары отандық археология ғылымында болып жатқан түбегейлі теориялық және методологиялық өзгерістерді негізге алдық. Бұғанға дейін жекелген аймақтарға қатысты археологиялық зерттеулердің қалыптасуы мен дамуы жайында тек жалпылама немесе өлкетанушылық тұрғысынан баяндалып келгендігін ескере отырып, зерттеу методологиясы объективтік, жүйелілік, тарихи-салыстырмалық тәрізді ғылыми таным принциптеріне негізделген. Ресми деректер қатарындағы патшалық, кеңестік дәуірлер тұсындағы құжаттар мен зерттеулер сын көзбен, тәуелсіз мемлекет мүддесі тұрғысынан сарапталып, тарихи салыстырулар негізінде талданды.
Жүргізілген археолгиялық зерттеулердің нәтижелері мен жарық көрген ғылыми еңбектер, мақалалар өткен тарихымызды теориялық тұрғыдан талдауда кеңінен пайдаланылды. Зерттеу барысында соңғы уақыттарда қалыптасып келе жатқан жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлер мен тұжрымдарды, жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан жазылған еңбектер басшылыққа алынды. Сондай-ақ зерттеуде археологиялық барлау, қазба және нақты-тарихи, салыстырмалы-тарихи талдау, жинақтау, қорыту және логикалық, мазмұндық жүйелеу әдістері қолданылды. Мәселе нақты тарихи қажеттілік, тарихи тағылым, тарихи процестің объективтілігі тұрғысынан қарастырылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараушаға бөлінген үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады. Кіріспеде, алынып отырған тақырып төңірегінде жалпы түсініктер беріліп, бүгінгі таңдағы маңыздылығы баяндалады. Зерттеудің үш бөлімінде тақырып жан-жақты талданып, сараптау, ойқорытындылар жасалады. Соңында Тасмола мәдениетіне тән суреттер қосымшалар ретінде берілген.
1 Тасмола археологиялық мәдениетінің зерттелу тарихы
1.1 XX ғасырдың ортасы мен соңындағы зерттелу тарихы
Қазақстанның ерте темір дәуірі мәдениеттерінің Орталық Қазақстан жерінде тараған осы түрін жоспарлы бағытта зерттеудің басталғанына 60 жылдан асты. Тасмола мəдениетінің зерттеліп, оның деректерінің ғылыми қолданысқа енуі ең алдымен Ә. Марғұлан, Ә. Оразбаев, М. Қадырбаев сынды кəсіби археологтардың есімімен тығыз байланысты [5, 175 б.].
Аталмыш мәдениет өзге көршілес аймақтарда таралған ескерткіштерден ерекше құрылыс орындарымен ерекшеленеді. Оны бұлай ерекшелеп қарастыруға тастар тізбегі бар обалар - мұртты обалар деп аталатын ерекше үлгідегі ескерткіштер себеп болды. Мұндай ескерткіштер Қазақтың ұсақ шоқылы өңірінен тыс жерлерден, атап айтқанда, Қазақстанның шығыс және оңтүстік облыстарынан (Көктал) және Еділ бойынан (Үш ағайынды аңғары) кездеседі, бірақ олардың кең тараған негізгі өңірі Орталық Қазақстан болып табылады [6, 196 б.].
1920-1940 жылдар Қазақстанда археология ғылымының қарқынды дамуымен сипатталады. Республикада археологиялық ғылыми ізденістердің дамуына одақтың ғылыми мекемелері мен орталықтары, жергілікті ғылыми өлкетану орталықтары, үйірмелер, музейлер ат салысты.
Мұртты обалардың деректері ғылыми қолданысқа енгеннен бастап, олар ерте темір дәуірін зерттеушілер назарынан тыс қалған емес. Ең алғаш 1927 жылы Л.Ф. Семенов Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданы, Қаратал селосы жеріндегі Ақкөл көлінің маңынан тас тізбектері доға тәрізді шығысқа бағытталған корғанды тапты [7, 79-84 б.].
Ең алғаш Б.Н.Бракованың Ближайшие задачи в археологическом изучении Казахстана атты мақаласында алғаш қарастырылады. Қазақстанның кең-байтақ өлкесі ол кезде ақтаңдақ болып қалды, яғни көптеген зерттеушілер үшін жабайы кеңістік болып немесе скиф пен минусин мәдениетінің торабы болып көрінді [8, 13 б.]. Tемір дәуірінің аршылған қорғандары туралы алғашқы үзінді мәліметтер 1929 жылғы М.Н.Лентовскийдің еңбектерінде көрінеді. 1930 жылы Б.Н.Жданов Үлкен Чебачье өзені жағасынан екі мұрттықорған тапты. Олардың бірінде топырақ шұңқырда жерленген мәйіт табылды. Олжалардың арасынан алтын сырғалар, қола айна, аргиллит ілгек табылды. Бірақ бұл заттар ғылыми айналымға ширек ғасырдан соң ғана кірді [9].
1932 жылы П.С. Рыковтың жетекшілігімен Мемлекеттік материалдық мәдениет тарихы академиясының экспедициясы Қарағанды облысында зерттеу жүргізді. П.С. Рыков өз зерттеулеріне сүйене отырып, сол кезге дейін мұртты обалардың археологиялық жағынан зерттелмей келгендігін айта келіп, аталмыш ескерткіштер әлі де жұмбақ күйде қалып отыр деген пікір айтты. Бұдан кейін де М.П. Грязнов, И.В. Синицын, А.А. Козырев сынды ғалымдар мұртты обалар хақында өз ойларын жазып кетті [10]. 1933 жылы Қарағанды облысында П.С.Рыков жетекшілік еткен Нұра экспедициясы ең алғашқы қазба жұмыстарын жүргізді. Нұра мен Сарысу өзендерінде скиф-сарматтар кезеңіне жататын қорғандар аршылды. Сол кезде Шерубай - Нұра ауданындағы Дәндібай мекенінде мұрттты қорғандар зерттелді, оның үйіндісі астынан тек күйдірілген от қалдықтары ғана табылды [11, 9 б.].
1940 жылы С.В. Киселев Қарағанды облыстық мұражай қызметкерлерімен бірге Қарағанды облысында мұртты обалары бар қорымдарды (Бесоба) зерттеген [12, 162 б.].
Мұртты обаларды неғұрлым жүйелі түрде зерттеу ісін 1946 жылы Ә.Х. Марғұланның жетекшілігімен Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы жүргізді [13, 84 б.]. Осы жылдан бастап 1955 жылдарға дейін ерте көшпенділердің обаларына, оның ішінде бірнеше мұртты обаларға қазба жұмыстары жүргізілді. Одан кейінгі үш жылда қазба жұмысы жүргізілген обалардың саны 38-ге дейін жетті, оның 19-ы мұртты обалар болып табылады [12, 163 б.]. Осы көрсеткіштердің өзі ғұрыптық құрылысы бар обалардың көп екеніне дәлел бола алады.
Ә.Х. Марғұлан Орталық Қазақстан аймағы мұртты обалардың ерекше шоғырланған жері екенін жөне басқа аймақтарда бұндай мөлшерде кездеспейтінін айта келіп, алғашқы ғылыми пікірлерін білдірді [14, 306 б.].
Ә.Х. Марғұлан мұртты обалардың функциясы касиетті күншығыс елін көрсететін шығыс идеясы, Беғазы-дәндібай кезеңінің жерлеу ескерткіштеріңде де, соның ішінде Беғазы некрополі мазарларының ұзын дәліздерін қайталайтын мәңгілік тұрақ қақпасы секілді, шығысқа қаратылған кірер ауыз деп атаған. Сонымен бірге ерте темір дәуірі тайпаларының өлген адамдарын қастерлеп, ас берген жерлерінде салынып отырған ғұрыптық ескерткіштер деді [15, 54 б.].
Әлкей Марғұлан Орталық Қазақстан аумағында мұртты обалардың алғашқы топтарын ашып, олардың тұңғыш ғылыми сипаттамасын жасау, осы ескерткіштерді ғылыми күн тәртібіне қою ісіне үлкен үлес қосты. 1951 жылы Ә.Х.Марғұлан ерте темір дәуірінде көшпенділердің Орталық Қазақстан аймағында қоныстану шекарасын сызып, ол олардың жерлеу орындарының орналасу ерекшелігіне назар аударды. Cонымен қатар, Орталық Қазақстан аумағында басқа өлкелерде мұндай мөлшерде кездеспейтін ерекше бір ескерткіштер тобы бар екендігі жайлы үлкен перстпективалық пікірді ұсынды [2, 306 б.]. Шын мәнісінде бұл ашылғалы тұрған жаңа археологиялық мәдениет туралы алғашқы ғылыми болжамдар еді.
1952-53 жылдары өлкетанушы А.И.Семенов Қазақстанның солтүстігіндегі Половинное өзені жағасынан ерте темір дәуіріне жататын қорған аршып алды. Жерлеу шұңқырында басы батысқа қаратылған екі қаңқа, оқтың сүйек ұшы, садақтың құрсауы, темір қылыштың фрагменті табылды. Жерлеу бұйымдары Солтүстік Қазақстанның тарихи мұражайында сақтаулы.
1959 жылы Қазақ ССР ҒА ның ірі-ірі төрт отрядтан тұратын археологиялық экспедициясы ұйымдастырылып, оның бір отрядын қола дәуірі бойынша Ә.М. Оразбаев басқарды. Экспедиция жұмыстары негізінен Ертіс-Қарағанды су каналы өтетін Орталық Қазақстанның жазығында жүргізіліп, дайындық жұмыстары нәтижесінде 3 мыңға жуық ескерткіштер бар екені анықталған. Қазба жұмыстары сол жылы Қарағанды облысы Ворошилов ауданында, Ботақара қола дәуірі қоршаулары, Осакаров ауданында Ақбұлақ (Шортанды ІІ) қола дәуірі қоршаулары және Павлодар облысы Куйбышев ауданында Тасмола, Нұрманбет (Қаражал) қола дәуірі қоршаулары, сондай-ақ Павлодар облысының Ермак ауданында Ақмола қола дәуірі қоршауларына қазба және барлау жұмыстарын жүргізеді. Бұлардың ішінде ең көп мәлімет берген Павлодар облысы Куйбышев ауданындағы Екібастұз ауылының жылқы фермасы жанындағы Шідерті өзенінің жағалауындағы Нұрманбет қола дәуірі қоршаулары болған. Онда қола дәуірінің алпысқа тарта қоршаулары тізімделіп, 40 қоршаудан 60 қабір қазылады. Ескерткіштердің хронологиялық мерзімдемесін ғалым б.з.д. ХІІІ-ХІ ғғ. межелейді. Бұл ескерткіштер жөнінде Ә.М. Оразбаев 1960 жылы Білім және еңбек журналына қысқаша ғана мақала берумен шектеліп, қазба деректерінің күнделіктері мен сызбалары мұрағат деректері болып қала берген [16, 3-43 б].
1958-1968 жылдары жүргізілген жұмыстардың басты орталығы Шығыс Сарыарқаның солтүстік және орталық аудандарына ойысты. 1957 жылдан бастап ОҚАЭ-ның құрамындағы ерте темір дәуірінің жеке отрядын басқарған М.Қ.Қадырбаев 1959-1963 жылдар аралығында Павлодар облысы Екібастұз ауданындағы Шідерті өзенінің бойындағы Тасмола 1-6, Қарамұрын 1-2, Нұрмамбет 1, 2, 4 обалары сынды керемет ескерткіштерді ашты.
1964-1966 жылдардағы жұмыстар Шығыс Сарыарқаның орталық аудандарындағы ескерткіштерді зерттеуге бағытталды. Шет ауданындағы Талды өзенінің аңғарындағы Қызылқой, Талды-2, Ақсу-2 қорымдары қазылды. Павлодар облысының Баянауыл ауданында Қорғантас қорымы, Қарқаралы ауданында Қараоба қорымы зерттелді. Бұл ескерткіштер жөнінде тек қана сипаттамалар ғана сақталған, себебі ескерткіштердің мәнді дәйектер алынбағандықтан [17, 112-116 б.].
1967-1968 жылдар аралығында, сондай-ақ, Шығыс Сарыарқаның оңтүстік шегіндегі Балхаш өңірінің солтүстік-шығысындағы қорымдарды зерттеуге көңіл бөлінді. Қотанемел 1-3, Жалғызтау, Тесіктас1-2 т.б. қорымдарының бірқатар обалары ашылды. Осы жұмыстар нәтижесі 1975 жылы жарияланды. Жерлеу орындарын сипаттау, олардың белгілі бір мдениетке жататындығын анықтаумен қатар, М.Қ.Қадырбаев табылған қола құралдардың химиялық құрамын зерттеуге және оны Шідерті металымен салыстыруға көп көңіл бөлді [18, 127-132 б.]. Ғалым осы жылдардағы жемісті ізденістері нәтижесінде Орталық Қазақстанның ерте темір дәуіріне қарасты Тасмола археологиялық мәдениетін ашып, оның негізгі сипаттамасын береді [2, 304-433 б.]. М:Қ.Қадырбаев мұртты обалардың негізгі тобы - осы тасмола тайпаларының қалдырған жәдігерлері екендігі анықталды, олардың таралу картасы, сондай-ақ, төрт түрді қамтитын типологиясы жасалды [2, 308-310 б.].
М.К. Қадырбаев мұртты обалардың ғұрыптық мәнін ашуда жоғарыдағы ғалымдар пікірлерін қолдай отырып, жылқы сүйектерінің молынан кездесуіне байланысты жылқыны қастерлеудің маңызы бар екенін баса айтып, ғылымға енгізді.
Археология ғылымына мұртты обалар деген атпен енген ерекше ескерткіш түрін зерттеуде алғашқылардың бірі болып өз ойын білдірген Ә.М. Оразбаев есімі екені баршамызға белгілі. Осы ескерткіштердің таралу аймағы кең болғанымен де, зерттелу жағы соңғы жылдарға дейін түбегейлі колға алынбай келді. Бірак азды-көпті болса да зерттеушілер пікірлері бір жерден шығып, карама-қайшылықсыз даму үстінде болды.
Ә.М. Оразбаев та мұртты обаларды ғұрыптық ескерткіштер деген пікірді ұстанды. Оның болжамы бойынша, мұндай ескерткіштер ежелгі дәуірдің діни салтанаттары кезінде құрбандыққа ат шалу дәстүрімен, қасиетті күн төңіріне табыну идеяларымен сабақтас болғандығын айтты [19, 176 б.]. 1950-60-шы жылдары М.К. Қадырбаев ескерткіштердің алғаш типологиясын жасап, оларды мерзімдеп, Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірі бойынша Тасмола мәдениетін ашты [17, 303-308 б.].
Ә.М. Оразбаевтың еңбектерінің құндылығын арттыра түсетін келесі бір жұмысы Орталық Қазақстан жеріндегі ерте темір дәуірінің Тасмолалық ескерткіштерге жасаған жаңғыртпасы мен сол құрылысты жасаушы адамдар дүниетанымына деген көзқарасы. Тасмола мәдениетіне тән археология ғылымына мұртты обалар деген атпен енген ерекше ескерткіш түрін зерттеуде алғашқылардың бірі болып өз ойын білдірген де Ә.М. Оразбаев болатын. Мұртты обаларды ғұрыптық ескерткіштер ежелгі дәуірдің діни салтанаттары кезінде құрбандыққа ат шалу дәстүрінің, қасиетті күн тәңіріне табыну идеяларымен сабақтас болғандығын айтты. Сөз болып отырған ескерткіштердің негізгі мәнін ашуда Жанайдар қорымындағы мұртты обаның архитектурасы атты еңбегінде тереңірек үңіліп, жан-жақты ашуға тырысты [19]. Мұртты обалардың құрылысын даму эволюциясын қола дәуірінің ғұрыптық шеңберлерінен бастау алатынын айтады. Тас тізбегінің басындағы үйіндісі немесе шеңбері соның сарқыншағы дейді. Осындай өз дәлелдерімен байламдарын айта келіп Жанайдар қорымындағы мұртты оба Қазақстандағы ең көне архитектуралық құрылыстардың бірі дейді. Ә.М. Оразбаевтың бұл еңбегі ғылымда мұртты обаларды зерттеудегі ең алғашқы архитектуралық жаңғыртпа жасау болып табылады.
Жанайдар қорымы Қарағанды облысы, Ұлытау ауданындағы Қаракеңгір өзенінің шығысына карай 10-12 шақырым жерде кішігірім төбенің етегінде орналасқан. Жалпы Қаракеңгір өзені жағасына қола дәуіріне жататын 58 қоршау және екі мұртты оба орналасқан. Бірінші мұртты оба қоръшының шығыс шетінде орналасса, екіншісі одан 200 метр оңтүстікке қарай орналасқан. Қорымда қола дәуірінің үш қоршауы және бір мұртты оба зерттелінді [19, 177 б.].
Келесі бір мұртты обаларды зерттеушілер қатарын С. Ақынжанов есімі толықтырады. 1975-ші жылы Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы С. Ақынжановтың басшылығымен Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы, Талап кеңшарынан солтүстікке қарай 20 шақырым жерде Бүркітті обасын және бірнеше мұртты обаларды казды [20, 72-81 б.]. Алынған ғылыми деректерге, оының ішінде заттай айғақтарға сүйене отырып, ғалым Бүркітті обасын 7-8 ғасырлармен мерзімдеді.
1970-1980 жылдардың ортасында. мұртты обаларды Ф.Х Арсланова Шығыс Қазақстан облысы жерінде, Э.Р. Усманова Орталық Қазақстан жерінде зерттеп ашқандарын да айта кетуге болады.
1980 жылдардың ортасында Ә.Т. Төлеубаевтың жетекшілігімен Шығыс Қазақстан облысы, Тарбағатай ауданы жерінде, Тарбағатай тауының терістігінен мұртты обалардың бес кешенді құрылыстары табылды. Олардың екеуі (Шалкақ, Сынтас) ерекшеленген ескерткіштер түріне жатса, үшеуі (Сок-2, Жыланды-2 және Байғали-4) ескерткіштері топты ескерткіштер қатарына жатады. Бұл ескерткіштер тізімге алынғанымен қазба жұмыстары жүргізілген жоқ [21, 218 б.].
1990-жылдардың соңында мұртты обалар мәселесімен түбегейлі айналысып, оларды есепке алып жіктеу жұмыстарын А.З. Бейсенов қолға алды. А. Бейсеновтың жинаған деректері бойынша Қазақстан республикасының ауқымыңда мұртты обалардың жалпы саны 300-дің маңайында дейді. Сонымен бірге бұл санды ең соңғы дерек деп айтуға болмайтынын ескерте келіп, бұл ескерткіштердің 80%-ынан астамы Орталык Қазақстан мен оған көршілес солтүстік өлкелерде дейді. Мұртты обалардың 50-ден астамы казылып, дені Орталық Қазакстан ескерткіштеріне жататынын айтады [3, 19 б.].
Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірін зерттеп жүрген археолог, ғалым А.З. Бейсеновтың жинаған деректері бойынша Қазақстан республикасының ауқымында мұртты обалардың жалпы саны 300-дің маңайында дейді. Сонымен бірге бұл санды ең соңғы дерек деп айтуға болмайтынын ескерте келіп, бұл ескерткіштердің 80%-ынан астамы Орталық Қазақстан мен оған көршілес солтүстік өлкелерде дейді. Мұртты обалардың 50-ден астамы казылып, дені Орталық Қазақстан ескерткіштеріне жататынын айтады [13, 87 б.]. Мұртты обалардың Қазақстанның қазіргі аумағынан тыс жерлерде таралуы көне қазақстандық тайпалардың жапсарлас өлкелерге берген этномəдени ықпалымен, ең алдымен, шығу тегі тасмолалық топтардың сақ заманы мен одан кейінгі кезеңдердегі қоныс аударуларымен түсіндіріледі [5, 179 б.].
Ғылымда мұртты обалардың құрылымы бойынша зерттеулер кең көлемде жүргізілді деп айтуға болады. Зерттеушілер Тасмола мәдениетінің обаларын екі категорияға бөлді: 1) адам жерленген обалар; 2) мұртты обалар. Біріншісі жерлеу құрылысының мәнін берсе, екіншісі ғұрыптық құрылысқа қатысты [22, 42 б.]. Мұртты обалардың ғылыми зерттеу айналымына түсуіне және құрылысын зерттеуге өз үлесін қосқан белгілі ғалым, археолог М.Қ. Қадырбаев болатын. Ол аталмыш құрылыс туралы үлкен обаның шығыс жағының жанында немесе тіркесе орналасқан кішкентай оба үйіндісінен шығысқа қарай жалпақтықтары 1,5-2 м, ұзындықтары 20-200 екі тас тізбек тартылған. Жартылай доға пішіндес тас тізбектердің басында және аяғында обаға ұқсас тастан үйілген үйінді құрылыстар орналасқан. Мұртты оба түсінігінде құрылыс үш бөлікке бөлінеді: астында адам жерлеуі бар үлкен оба, ат жерленген кішкентай оба және балшықтан жасалған ыдыстар пен тас тізбектерден тұрады [14, 309 б.] деп сипаттама береді. Тас тізбектері бар обалар кешенінің элементтерінен күнге атты немесе оның белгілі бір мүшесін құрбан ету дәстүрінің болғандығын көреміз. Сонымен қатар үнемі кірер аузы шығысқа, таңертеңгі күнге бағытталған тас тізбектер мен олардың ұштарындағы дөңгелек тас құрылыстар ішіне бата қылу кезінде жағылған оттардың іздері күнге табынушылықпен байланысты екені шүбәсіз.
Өлген адамға және күнге атты құрбандыққа шалу ғұрыптары көбінесе діни ұғымдардың негізі ретінде Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірінің көшпенділері арасына кең тараған [6, 197 б.].
Бұл көзқарасты Ә.М. Оразбаев та қуаттап, барлық мұртты обаларда жылқыны құрбандыққа шалу мен шамандық сипатқа ұқсас күнге табыну салттары орындалған деп, арнайы істелген салт жоралар мұртты обалардың ажырамас бір бөлігі екенін атап өтті. С.С. Сорокиннің пікірі бойынша, жылқы сүйектері бар кішкентай оба мен тас тізбектер үлкен обаға қарағанда кейіннен пайда болған. Орталық Қазақстанның тас тізбекті обалары көне дәуірдегі жерлеу орындары жоқ ескерткіштер - бұғы тастар, балбал тасты қоршаулар тәрізді нысандардың бірі болған [4, 215 б.]. А.З. Бейсеновтың пайымдауынша, тас мүсіндер кейінгі түркі кезеңінде кеңінен тараған және тасмолалық мұртты кешен мен көне түріктердің балбалды ғұрыптық қоршаулары арасында семантикалық байланыс бар. Басқаша айтсақ, ертеде мұртты кешенді қолданған этникалық топтың идеологиясының кейбір тұстары мен кейінгі балбалды құрылысты қолданған топтың діни көзқарастары сəйкеседі [5, 179 б.].
Тасмола мәдениетінің ескерткіштеріне қазба жұмыстарын жүргізген археолог, ғалым А.З. Бейсенов Орталық Қазақстанның ерте көшпенділерінің ескерткіштері - тас тізбекті обаларды зерттеу қиын, қызғылықты, әрі тың тақырып болып қала бермек. Ғылымда бұл мұртты обалар салт жораларын өткізетін құрылыс, ғибадат ететін кешен немесе жерлеу-салттық ескерткіштер және сонымен қатар абыздардың аспанмен тілдесетін орны деген атауларға ие болды [3, 17 б.] деген тұжырымдар келтіреді. Сонымен бірге ол мұртты құрылым адамды о дүниеге шығарып салуға арналған. Мұртты обалар күнге табыну, жылқыны құрбандыққа шалу сияқты ертеректегі діни наным-сенімге толы жөнелту-еске алу жоралғыларын атқаруға лайықталған. Қайталанып отыратын буындардан тұратын мұрттарды қасиетті рəсімді атқаруға ат салысқан отбасылық-рулық ұжымдар топтары бірлесе тұрғызуы мүмкін. Жылқының "көлік" сынды рәсімдік жетекші ролін, салтанатты жиындарда берілетін астың маңызын орталық құрылым астынан шыққан сүйектер мен қыш ыдыстар айқындай түседі. Әр жерінде от жағылатын ұзын тізбектер марқұмның жанын шығысқа, шығып келе жатқан күнге, яғни, көкке, - құдайлар əәлеміне апаратын отты баспалдақтарды меңзейді. Сақ заманының бас кезіне тән көсемдік идеясы, яғни, тірі басшыларды дәріптеу рәсімі олардың жанын жөнелту үшін көк пен жерді дәнекерлеуші ерекше құрылымдар тұрғызу қажеттілігін туындатты. Осы ескерткіштердің шығу тегі жайлы олардың шығыс идеясын аңғартатын қола дәуірі құрылымдарымен байланыстылығы, жекелеп алғанда, Орталық Қазақстанның кейінгі қола ғасырының беғазы-дәндібай мәдениетінің шығысқа бағытталған ұзын дәлізді элиталық ескерткіштерімен (мавзолейлерімен) байланыстылығы туралы пікір айтылған [5, 179 б.] деген дәлелдермен нақтылай түседі. Аталған тақырып шешуін таппай келе жатқан маңызды мәселелер қатарында.
Осындай мәселелердің бірі - мұртты обалардың типологиясы. Қазіргі кезге дейін мұртты обалар өзіндік орналасу бойынша бірнеше түрге бөлінеді. Қазіргі уақытқа дейін аталған құрылысты типологияға бөлудің үш көзқарасы қалыптасты. Ал 1983 жылы П.Н. Мариковский Қадырбаев жасаған типологияға өзгерістер енгізіп, жаңа пікірлер қалыптастыруға тырысты. Оның типологиясы бойынша 4-тен 9-ға дейін көбейді. Ал XX ғасырдың 90-жылдарының ортасында археологиялық еректер қоры жаңа мәліметтермен толықты және Қадырбаев-Мариковскийдің мұртты обалар тобының типологиясы бойынша жаңа түсініктеме қалыптасты. Бұл өзгертуді 1996 жылы А.З. Бейсенов аталмыш ғұрыптық құрылыстың типологиясы бойынша енгізді. Ол төрттен үш топқа дейін қысқартты [23, 17 б.]. Жоғарыда аттары айтылған ғалымдардың типология бойынша топқа бөлуі мұртты обаларды зерттеуде өз маңыздылығын жоймайтыны анық.
Тағы бір айта кететін жайт, мұртты обалар кездесу сипаты бойынша жеке және бірнеше нысандар орналасқан қорымда кездеседі.. Мысалға келтіретін болсақ, Орталық Қазақстанның Ақтоғай ауданындағы тіркелген ескерткіштер саны 286-ны құрайды. Ал барлық ескерткіштің 207-сі ерте темір дәуіріне жататын нысан. Сақ дәуіріне тән ескерткіштің 20-сы, яғни 9,5%-ы мұртты обалар болып табылады. Аталмыш құрылыстардың 19-ы басқа ескерткіштермен бірге бір қорымда, тек біреуі ғана оба ретінде жеке дара кездеседі. Мұртты обалар көбіне қорымда орналасатындықтан басқа обаларға да қосымша ғұрыптық қызмет атқаратын құрылыс ретінде маңызы болуы мүмкін. Бұдан шығатын қорытынды, ғұрыптық құрылыс қорымдағы негізгі нысан рөлін атқарған деуге болады.
1.2 Тасмола археологиялық мәдениетінің жаңа ескерткіштері және қазіргі уақыттағы зерттелу деңгейі
Мұртты обаларды зерттеу мәселесінде оның ішкі мәнін ашуда толғандыратын жақтары тереңірек үңілген сайын ашыла түсетіні заңды нәрсе. Ал осы мұртты обалар жерлеу ескерткіштеріне жатады және о дүние мен бұл дүниені жалғастыратын құрылыс деп қана қарастыру меніңше аздық етеді. Ата-бабаларының жерленген орнын қасиетті орын деп санап қастерлеген көшпенділер, айтулы күндерді мәселен салт-дәстүрлік мерекелерді сол жерде өткізуі ғажап емес. Өйткені, қандай да болмасын халықтың салт-дәстүрі наным сенімдеріне байланысты шаралары белгілі бір орында өткізілуі шартты. Жоғарыда айтып кеткен ғалымдардың пікірлеріне де сүйенер болсақ, мұртты обалар тек жерлеу орындары емес екендігін меңзейді. Ал осы мұртты обалардың мұртының шығысқа каратылуы оның екі басында үйінді болуы, тас тізбектерде күл қалдықтары, ыдыс сынықтары кездесуі және жеке кіші қорғанда жылқы сүйектерінің кездесуі үлкен бір кешенді құрылысты құрап тұрғаны сөзсіз. Кешенді құрылыс болғандықтан, сол уақытта атқарған қызметі де үлкен болуы тиіс. Сондықтан, өз кезеңінде қоғамда елеулі орын алған құрылыстың уақыт ағымымен кейбір белгілерін жоғалтса да, ұрпақ сабақтастығы мен заңды жалғасуын таппауы мүмкін емес. Оған себеп болатын келесі бір фактор міндетті түрде мерекелік шара жасау емес соған қажеттілік және сол қоғамдағы дүниетанымдық деңгейдің көрінісі. Сонымен бірге қыс айларының қатты болуы суық, аштық, ауыру - сырқау мен өлім - жітімнің көп болуы, жалпы өмірдің қиын тауқыметі.
Қазақстанның Солтүстік, Орталық өлкелерінде қола және ерте темір дәуірлерінің қоныстарын қазу барысында олардың құрылысы мен орналасуында басты орында адам өмір сүруіне қолайлы әсіресе ықтасын жерлерді таңдаған.
Соңғы жылдары сақ қоныстарын зерттеп жүрген А.З. Бейсеновтың еңбектерінде сақ қоғамында қоныстар таудың күнгей бетіне ықтасын жылы жерлерді қоныстану жөнінде айтылады. Сондай-ақ, суықтан қорғанудың барлық түрлерін қарастырған, жылылықты сақтау үшін малдарын үй маңына жақын қамап сырттан келетін суықтан қорғанған, үй айналасына күлді қалың төгіп жылылықты сақтаған. Бұның барлығы тас қоныстардағы ортада ғана жанатын ошақтың жылуының аздығы және қыс айлары көне дәуірлер үшін өте қорқынышты кезең болған. Зерттеуші А.З. Бейсеновтің пікірінше, қазіргі Қазақстан аумағында мұртты обалардың көптеп кездесуі сақ дәуірінің тасмолалық этномәдениеттің ықпалымен тығыз байланысты [4, 215 б.].
С.Г. Боталов, А.Д. Таиров, И.Э. Любчанский сынды ғалымдар өз зерттеулерінде мұртты обалардың жалпы кездесу аймағы туралы Памятники этого типа встречаются на огромной территории Евразии степи от Восточного Туркестана до Поднепровья. Однако наибольшее количество курганов с усами сосредоточено в четырех компактных группах: 1-я - сары-аркинская, включаящая большую часть Центрального Казахстана и Поиртышья; 2-я - улутауская; 3-я - мугоджарская и примыкающая к ней 4-я - зауральская [24, 9 б.] деп көрсетеді. Бұл ғылыми көрсетіндіден Орталық Қазақстанның мұртты обалар жиі кездесетін ерекше аймақ екені аңғарылады.
А.З.Бейсеновтың жинаған деректері бойынша, Қазақстан республикасының бүкіл ауқымында әр уақытта ашылған мұртты обалардың жалпы саны бүгін 300-дің маңайында. Және де мұны толық дерек деуге болмайды. Есепке алынбай отырған деректер бар, кезінде айтылған, бірақ құжаттары сақталмаған ескерткіштер бар. Оның үстіне, бұл сан ескерткіштердің шынайы таралу мөлшерін көрсетпейді. Себебі, қай өлке боламасын бұл обалар ешқашан арнайы түрде зерттеліп, жоспарлы барлау жұмыстары арқылы тізімге алынған емес. Біздің қолымызға түскендерінің барлығы жалпы арзеологиялық зерттеулердің кезінде құжатталған, кейде кездейсоқ ашылған, түрлі деңгейдегі сипаттамасы жасалған, немесе қазылған обалардың деректері. Мұртты обалардың Қазақстанда қанша екенін шамалап айтудың өзі қиын, дегенмен олардың саны 300-ден әлдеқайда көп екенін анық айта аламыз. Негізгі ауқымы Орталық Қазақстан мен Солтүстік Қазақстанды (Көкшетау) сондай-ақ бүгінгі Шығыс Қазақстан облысының батыс бөлігінің далалық алқаптары (Абыралы, Шыңғыстау, Шұбартау) қамтиды. Қазақстандағы мұртты облардың жалпы санының 80% астамы осы аумақта шоғырланған. Мұртты обалардың бұл географиясы Тасмола мәдениетнің шеңберімен байланысты. Обалардың екінші бір анағұрлым шағын бөлігі (20% аздауы) Жетісу, Шығыс, Батыс, Оңтүстік Қазақстан жерлерінде, соның ішінде, көпшілігі Шығыс Қазақстан аумағында орналасқан. Сыр өңірінде мұртты обалар бірнеше жерден табылды, соның ішінде тек бір ескерткіш қазылды. Мұртты обалардың жиынтығы шартты түрде төрт топқа бөлінеді: шығыс, батыс, оңтүстік және Жетісу топтары. Жалпы мұртты обалар таралымы туралы сөз қозғағанда әкімшілік-аумақтық түсініктен гөрі географиялық ұғымдарға жүгінген жөн: негізінен, жалпы мұртты обалардың таралым аясы Қазақтың ұсақшоқылығы аумағымен сәйкес келеді.
Мұртты обалардың Қазақстанның қазіргі аумағынан тыс жерлерге таралуы тасмола мәдениеті тайпаларының сыртқы өлкелерге жасаған күшті этномәдени ықпалымен, соның ішінде, шығу тегі тасмолалық топтардың сақ заманы мен одан кейінгі кезеңдердегі сыртқа қарай қоныс аударумен түсіндіріледі.
Қазақстан ауқымында табылған барлық мұртты обалардың 50-ден астамы қазылған. Бұлардың дені Орталық Қазақстан ескерткіштері.
Мұртты оба - тұтас комплекс түріндегі ескерткіш. Оның ғұрыптық, мәнін айғақтайтын деректерді комплекстің архитектуралық-планиграфиялық ерекшеліктері мен қазба жұмыстарының нәтижелері береді.
Қазақстандық мұртты обалардың зерттеу мәліметтеріне сүйене отырып, мұртты обалар кешеніне шамамен төмендегідей сипаттама беріледі.
Мұртты оба кешені әдетте батыстағы үлкен және шығыстағы кіші деп ажыратылатын екі обадан, кіші обадан шығысқа қарай тартылған екі тас тізбектен (мұрттардан) тұрады. Бұл ғұрыптық кешеннің негізгі бөлігі - шығыстағы кіші оба мен тас тізбектер.
Кіші оба. Кәдімгі оба бейнесіндегі үйінді, аракідік қоршау немесе тас жайма іспетті дөңгелектенген (кейде сопақша, тік бұрышты) қарапайым, кішігірім құрылыс кешеннің басты элементі болып саналады. Бұл құрылыс астындағы табылымдар жылқы сүйектері мен қыш ыдыстарынан, от жаққан орынның қалдықтарынан (іздерінен) тұрады. Мұның астына адам мүрдесі жерленбейді.
Тас тізбектер. Шығысқа (солтүстік-шығысқа немесе оңтүстік-шығысқа) бағытталған, жартылай доға тәріздес иіліп келетін бұлардың ұзын бойынан екі тізбектің өзі, олардың шеттеріндегі оба тәріздес шағын құрылыстар, олардың үстінде немесе жанында байқалатын тас бағаналар (тақталар), сондай-ақ, тізбектердің әр жерлерінен байқалатын тігінен тұрған кішкене бағаналар ажыратылады.
Ұзындағы бірнеше ондаған метрден екі жүз метрге жуық, тіпті одан астам тас тізбектер (мұрттар) кіші обадан бастап шығысқа қарай бағыттала салынған. Тізбектердің ең ұзын ескерткішке (270 м) Қазақстан жерінде Ақмола облысындағы Сарғара-2 обасы жатады [24, 520-521 б.]. Тас тізбектер ретсіз қалана салған тас тізбектер емес екені байқалады. Олардың негізінде көптеген кіші құрылыстардың жүйесі жатады. Тас тізбектердің мәні осы көптеген шағын құрылыстардың бір жүйе болып тізіліп тұруында. Бұлардың әрқайсысы діни рәсімге қатысқан топтардың жекелеген белгісі болып табылады. Бұл топтар кейінгі дәуірде қазақ ата баласы деген ұғым бойынша түрлі рулардан, патронимиялық үлкен жанұялардан жекелеп атап келіп қатысуы мүмкін. Діни салтанатқа оқиға өткен жерді мекендеген елдердің таксономиялық жүйесі бойынша келіп қатысқан мұндай топтар қасиетті рәсімде өздерінің болғанын білдіріп, әрқайсысы осындай тас құрылыстар тізіп және олардың ортасына тас шаншып, от тұтап отырған деп топшылауға болады.
Тізбектердің күншығысқа бағытталуы Қазақстан жерінде ежелден келе жатқан Күн тәңірісіне табыну, атып келе жатқан күнді белгілейтін шығыс тарапты қастерлеу дәстүрімен тікелей байланысты. Сонымен қатар, орталық құрылыстардан жылқы сүйегінің табылуы, жылқы бұл дүниеде ғана емес, о дүниеде де көлік сынды рәсімдік жетекші ролін айғақтайды. Кіші оба астынан шығатын қыш ыдыс сынықтары рәсімдік (ғұрыптық) ас, сусын ішудің маңызды орын алғанын білдіреді. Тас тізбектердің жекелеген буындарында от тұтатылып, бұл отты жол, отты көпірдің символикалық бейнесін беру мүмкін. Яғни тас тізбектер өлген адамның жанын шығысқа - атып келе жатқан күнге, көкке, құдайлар әлеміне (тәңірлер мекеніне) апаратын отты баспалдақтарды, отт жолдады меңзейді [3, 265 б.].
Қазба жұмыстарының нәтижелеріне қарағанда, бұл шағын құрылыстардың өзі бірнеше түрлі болып келеді. Кей обалардың мұрттары дөңгелек немесе сопақша келген оба тәріздес құрылыстардан түзіледі. Кейде тізбектер астынан дөңгелек, тікбұрышты, бірақ оба сияқты үйінді түрінде емес, қоршаулар немесе тас жаймалар түріндегі құрылыстардың жүйесі анықталады. Бірақ, бұның бәріне тән қасиет - олардың өлшемі шағын болып келеді (дөңгелек болса диаметрлері шамамен 0,5-1,5 метрге дейін) және қайталанып отыратын біртекті элементтер жүйесі тәртібімен тізіледі. Тас тізбектер астында, яғни шағын құрылыстар астында жануарлардың ұсақ сүйектері, от орындарының іздері ұшырасады.
Әр тізбектің екі шетіндегі шағын оба бейнелі құрылыстардың астында да жануарлар сүйектері, от іздері кездеседі. Мұның үстінде, жанында тұрған тас бағаналар көп жағдайда құлап, жартылай көміліп қалған немесе мүлдем сақталмаған.
Тас тізбектерді бойлай орналасып, қайталанып отыратын элементтер жүйесінің орналасуын аңғартатын кіші көлемдегі тақталар көп жағдайда сақталмайды. Бұл олардың тас тізбектер отырған, шашылған кездерінде сақталмауына ған емес, анағұрлым кішірек көлемдеріне де байланысты.
Үлкен оба. Кешеннің орталық құрылымында, яғни кіші обада адам жерленбегені айтылып өтті, адам мүрдесі осы үлкен обаға қойылған. Бұл обаға келсек, оны үлкен деп тек шығыстағы кіші обамен салыстыра айтады. Іс жүзінде бұл тасмола мәдениетінің кәдімгі жерлеу ескерткіші. Оның қоршауы, оры болуы немесе болмауы мүмкін, ондағы қабыр түрі жерлеу ғұрпының баса элементтері де басқадай көптеген жерлеу ескерткіштеріне тән.
Мұртты оба кешені дегеніміз іс жүзінде кіші оба мен тас тізбектерді қамтитын жүйе дегеніміз дұрысырақ болады. Дәл осы кешен астына адам жерленбеген жерлеу ескерткішімен, яғни үлкен обамен байланыса орналасады. Ал басқадай көп жағдайда ол үлкен обасыз, яғни жерлеу құрылымынан оқшау да тұрғызыла алады.
Сақ заманының бас кезінде Қазақстанда мұртты обалардың пайда болуы көшпеліліктің жүйе ретінде туындауы мен кемелдену уақытына сәйкес келеді.тура осы кезеңге тән тірі басшыларды дәріптеу олардың жанын тәңірге жөнелту үшін көк пен жерді дәнекерлеуші ерекше құрылымдар тұрғызу қажеттілігін туындатты.
Кейінгі зерттеулерге келетін болсақ, Археология Институтының Сарыарқа экспедициясы А.З. Бейсеновтың жетекшілігімен 2000 жылы Қарағанды облысы Қарқаралы ауданындағы Нүркен ауылынан оңтүстік батысқа қарай 10 шақырым қашықтықта орналасқан Нүркен-2 қорымында қысқа мерзімді зерттеу жұмыстарын жүргізді де, 2001-2002 жылдары жалғастырды. Қорымда жұмыстар толығымен аяқталмады. 1 және 2 қорғандар, 2а, 3, 4, 5, 6, 10 және үйіндісі жоқ 26 жерлеуі барлығы ерте темір дәуіріне жатқызылды. 1- және 2-қорған ерте темір дәуірінің ең ірі үйінділеріне жатады. Қорғандардың диаметрлері 40 метр (1-қорған) және 60 метр (2-қорған), ал биіктіктері 4 және 6 метр. Қорғандардың камералары және шығыс жақтарында дромостары бар [25, 173 б.].
2005 жылдың далалық маусымында Археология Институтының Сарыарқа экспедициясы А.З. Бейсеновтың жетекшілігімен Қарағанды облысының Қарқаралы ауданы аумағында зерттеулер жүргізген болатын. Осы қазба маусымында Нүркен ауылының солтүстік батысына қарай 10 шақырым жерде Қабақши қыстағының жанынан 12 ерте темір дәуірінің обасы тізімделіп, оның жетеуі мұртты оба екені анықталды. Мұртты обалардың үшеуіне қазба жұмыстары жүргізілді, олардың мұртшаларының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz