XVIII ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басындағы Сыр өңірі ишандары мен пірлері және олардың ағартушылық қызметі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 Сыр өңіріндегі діни ағартушылық мектептердің қалыптасу тарихы мен маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1 Сыр бойындағы діни . ағартушылық бағыттың қалыптасуы және тарихи маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 ХІХ . ХХ ғғ. Қазақстанның оңтүстік аймағындағы діни.ағартушылық мектептердің таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2 Сыр өңірі ишандары мен пірлерінің қазақ даласына ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Сыр өңіріндегі ишандар мен пірлердің қазақ қоғамында алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Ишандар мен пірлердің қожалармен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3 Сыр өңіріндегі діни ағартушы тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
3.1 Мағдум Мағзамның діни ағартушылық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2 Қазақ руханиятындағы Марал ишан бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.3 Үш жүзге пір болған Айқожа ишан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
1 Сыр өңіріндегі діни ағартушылық мектептердің қалыптасу тарихы мен маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.1 Сыр бойындағы діни . ағартушылық бағыттың қалыптасуы және тарихи маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 ХІХ . ХХ ғғ. Қазақстанның оңтүстік аймағындағы діни.ағартушылық мектептердің таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2 Сыр өңірі ишандары мен пірлерінің қазақ даласына ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.1 Сыр өңіріндегі ишандар мен пірлердің қазақ қоғамында алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Ишандар мен пірлердің қожалармен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3 Сыр өңіріндегі діни ағартушы тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
3.1 Мағдум Мағзамның діни ағартушылық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2 Қазақ руханиятындағы Марал ишан бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.3 Үш жүзге пір болған Айқожа ишан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізуі өткен тарихымызды қайта қарастырып, жаңа қырынан баға беруге мүмкіндік берді. Тарихтың ақтаңдақ беттерін ақиқатпен толықтыру арқылы өткен тарихымызды еске алып, өткенімізді білуге және оны бүгінгі көзқарас тұрғысынан түсінуге халқымыздың ынтасы күн сайын арта түсуде. Сондықтан да, ұлттық санасы оянған қазақ халқының өткенін әділ баяндау қажет. Қазіргі таңда Отан тарихында бірқатар көкейкесті мәселелер жаңа көзқарас тұрғысында ғылыми негізде зерделенуде. Оның көзге түсетін тұстарының бірі – ислам дінінің қазақ жеріндегі мың жылдан астам тарихы.
Елбасының ұлтаралық және конфессияаралық татулық пен бейбітшілікті көздеген саясатының нәтижесінде Қазақстан халқы ұлан-ғайыр жұмыстарды атқарып қоғам өміріндегі саяси және рухани жаңғырту кезеңіне көшті. 2005 жылғы 22 қарашада Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІ сессиясында конфессияаралық үнқатысусыз этносаралық келісім болмайтынын ескерте келе ҚР Президенті «Біздің қоғамымыз елдің ішінде және шет елде лайықты бағасын алған рухани келісімнің жоғары деңгейіне жетті. Бізде 3340 діни бірлестік, 40-қа жуық конфессиялар мен деноминацияларға тиесілі 2488 ғибадат орындары жұмыс істейді. Біздің елімізді конфессияаралық бейбітшілік пен әлемдік діндер үнқатысуының ордасы деп бекер айтпайды!» деп мәдени және тілдік, этностық және діни сан алуандық көріністеріне төзімділік өркениеттер арасындағы үнқатысу секілді, елдер мен халықтар арасындағы бейбітшіліктің, өзара түсіністік пен достықтың қажетті шарттары болып табылатынын айтты [1].
Діни-ағартушылық бағыты адамзаттың қазіргі дамуына орасан зор үлес қосқан рухани жетекші екені белгілі. Адам баласының жан-жануар әлемінен оқшауланып, өзін адам есебінде сезінуіне, жасампаз істерді атқаруына себепші болған да діни дүниетанымдық түсініктер. Қазіргі уақытта тарихқа өркениеттік принциптер бойынша қараудың бір жолы – қоғамның дамуына діни және рухани факторлардың әсері болғандығын дұрыс бағалау. Егер біз осы күнге дейін тарих ғылымында формациялық көзқарастардың ықпалында болсақ, енді өркениеттік танымға мойын ұсынуымыз керек. Оның формациялық көзқарастан бір ерекшелігі – адам дүниетанымы мен рухани үрдістерге сүйену. Ал, формациялық көзқарастар тұрғысынан қарасақ, қашанда материалдық өндіріс, экономика үстем тұрады.
Осы тұрғыдан келгенде қазақ жерінде діни-ағартушылық бағытының таралуы айрықша қызықты және мағыналы тақырып. Діни-ағартушылық бағытындағы ишандар мен пірлердің және олардың ағартушылық қызметін анықтау зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.
Елбасының ұлтаралық және конфессияаралық татулық пен бейбітшілікті көздеген саясатының нәтижесінде Қазақстан халқы ұлан-ғайыр жұмыстарды атқарып қоғам өміріндегі саяси және рухани жаңғырту кезеңіне көшті. 2005 жылғы 22 қарашада Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІ сессиясында конфессияаралық үнқатысусыз этносаралық келісім болмайтынын ескерте келе ҚР Президенті «Біздің қоғамымыз елдің ішінде және шет елде лайықты бағасын алған рухани келісімнің жоғары деңгейіне жетті. Бізде 3340 діни бірлестік, 40-қа жуық конфессиялар мен деноминацияларға тиесілі 2488 ғибадат орындары жұмыс істейді. Біздің елімізді конфессияаралық бейбітшілік пен әлемдік діндер үнқатысуының ордасы деп бекер айтпайды!» деп мәдени және тілдік, этностық және діни сан алуандық көріністеріне төзімділік өркениеттер арасындағы үнқатысу секілді, елдер мен халықтар арасындағы бейбітшіліктің, өзара түсіністік пен достықтың қажетті шарттары болып табылатынын айтты [1].
Діни-ағартушылық бағыты адамзаттың қазіргі дамуына орасан зор үлес қосқан рухани жетекші екені белгілі. Адам баласының жан-жануар әлемінен оқшауланып, өзін адам есебінде сезінуіне, жасампаз істерді атқаруына себепші болған да діни дүниетанымдық түсініктер. Қазіргі уақытта тарихқа өркениеттік принциптер бойынша қараудың бір жолы – қоғамның дамуына діни және рухани факторлардың әсері болғандығын дұрыс бағалау. Егер біз осы күнге дейін тарих ғылымында формациялық көзқарастардың ықпалында болсақ, енді өркениеттік танымға мойын ұсынуымыз керек. Оның формациялық көзқарастан бір ерекшелігі – адам дүниетанымы мен рухани үрдістерге сүйену. Ал, формациялық көзқарастар тұрғысынан қарасақ, қашанда материалдық өндіріс, экономика үстем тұрады.
Осы тұрғыдан келгенде қазақ жерінде діни-ағартушылық бағытының таралуы айрықша қызықты және мағыналы тақырып. Діни-ағартушылық бағытындағы ишандар мен пірлердің және олардың ағартушылық қызметін анықтау зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.
1. Назарбаев Н.Ә. Бейбітшілік пен келісім саясаты. – Астана: Елорда, 2008. –480 б.
2. Казахско-русские отношения ХVIII-XIX веках. / Сб. документов и материалов.(Сост. Ф.Н. Киреев, В.Я. Басин, Т.Ж. Шоинбаев, К.Ж. Жунисбаев, В.С. Мусаева). – Алматы: Наука, 1964. – 575 с.
3. Қазақстан тарихы. – Алматы, 2002. – 766 б. – Т. 3 4. Кереев Қ.М., Айдосов А.Х., Қалиев Ы. – Қызылорда: Тұмар, 2005. – 350 б.
5. Тебегенов Т. Қазақстандағы ислам ағартушылығының тарихи мәдени негіздері және Марал баба Құрманұлының ұстаздық қайраткерлік қызметі / Ана тілі газеті. – 2009. – № 3. – Б. 13-14.
6. Дайрабай Т. Сыр перзенттері. – Алматы: Арыс, 2010. – 616 б.
7. Омаров Қ. Сыр бойындағы ағартушылық мектептердің төл тарихымыздағы орны мен маңызы // Қазақ тарихы. – 2008. – №13. Б. 54-59.
8. Сыр еліндегі діни-ағартушылық ой-сана. (Марал ишанның 230 жылдық мерейтойына арналған ғылыми-теориялық конференция материалдары). – Алматы: 2010. – 436 б.
9. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. – Алматы: Білім, 1998. – 430 б.
10. Б. Кәрібозұлы. Сырдария. – Астана: Фолиант, 2011. – 288 б.
11. Әбсаттар қажы Дербісәлі. Қазақстан мешіттері мен медреселері – рухани шамшырақтар (ІХ-ХХ ғғ.). – Алматы: Аруна, 2009. – 387 б.
12. Д. Кенжетай. Ясауи жолы – дініміз бен діліміздің темірқазығы // Егемен Қазақстан. – 2011. – № 5. Б. 12-13.
13. Д. Қыдырәлі. Рухани ренессанс жолы //Егемен Қазақстан. – 2011ж. – № 3. Б.12-15.
14. Байтұрсынов А. Орысша оқушылар. Қазақ газеті. / Құрастырушылар: Ү. Субханбердина, С. Дәуітов, Қ. Сахов. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. – 560 б.
15. Кул-Мухаммед М., Жақып Акпаев. Патриот. Политик. Правовед. – Алматы: Атамұра, 1995. – 240 б.
16. Мамания. Тарихи деректер, естеліктер, өлеңдер, құжаттар, пікірлер. / Құрастырған Ж. Қалиұлы. – Алматы: Атамұра, 1999. – 272 б.
17. Миропиев М.А. О положении русских инородцев. – СПб., 1901. – 515 с.
18. Купенова Г.Ы. Политика царизма в области школьного образрвания на примере Оренбургского учебного округа (60-90 гг. ХIX века): Автореф. дис. канд.истор.наук. – Алматы, 2002. – 32 с.
19. Гольдцигер Г. Лекции об исламе. – СПб: «Брокгауз-Ефрон», 1912. – 302 с.
20. Садвокасова З.Т. Русификаторская политика царизма в области образования нерусских народов. // Отан тарихы, 2008. – №1. – С. 90-99.
21. Казахско-русские отношения в ХҮІІІ-ХІХ веках. /Сб. документов и материалов. (Сост. Ф.Н. Киреев, В.Я. Басин, Т.Ж. Шоинбаев, К.Ж. Жунисбаев, В.С. Мусаева). - Алматы: Наука, 1964. – 575 с.
22. Несипбай К.Р. Колониальная политика России и религиозная ситуация в Казахстане в середине ХІХ и в вначале ХХ вв. // ҚазҰУ хабаршысы, Тарих сериясы, 2007. – №2 (45). – С. 90-94.
23. Жаркенова А.М. Население Казахстана по первой всеобщей переписи 1897 г. (демографический анализ): Автореферат ... к.и.н. – Алматы, 2002. – 32 с.
24. Рабочее и аграрное движение в Казахстане в 1907-1914 гг. Сборник документов и материалов. / Составили: Ф.Н. Киреев, Ф.И. Колодин. – Алма-Ата, 1957. – 566 с.
25. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Құраст. Грибанова Е.М., Смагулова С.О. – Алматы: Алаш, 2004. – 552 б.
26. Исхали И. Этническая мобилизация: Национальное движение в Тюрском мире. – Москва: Мысль, 1998. – 220 с.
27. Жұртбай Т. Маржани мен Абайдың тоғысар тұсы // Абай, 1996. № 3. Б. 18-23.
28. Расулов Б.М. Из истории мусульманских мактабов и медресе в Узбекстане (конец ХIХ – 20 годы ХХ в.). – Андижон, 1996. – 32 с.
29. Жақыпбек С.К. Из истории обучения казахской молодежи при царизме. // Вестник КазГУ. Серия историческая. – 1999. – № 13. – С. 54-59.
30. Омаров Ә. Қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. – Алматы: Республикалық баспа кабинеті. – 1997. – 76 б.
31. Кенжетаев Б.А. ХIX ғасырдың ортасы – XX ғасырдың басындағы Қазан оқу орындары және қазақ интеллегенциясының қалыптасу процессі. – Алматы, 2000. – 390 б.
32. Хакимов Р. Джадиды. – Алматы, 1976. – 202 с.
33. Сборник материалов конференции / И. Гаспринский – просветель народов Востока. – Москва, 2001. – 890 с.
34. Назарбаев Н.А. Пять лет независимости. – Алматы: Казахстан, 1996. – 624 с.
35. Юныс сүресі, 62-64 аяттар
36. Шарх ақида әт-Тахауи, 133-бет
37. Нәміл сүресі, 40-аят
38. Әли Ғимран, 37-аят
39. Сборник материалов для статистики Сыр-Дарьинского области. Т. 5. С. 45-47.
40. Бартольд В.В Сочинение Т.7. Алматы, 1960. – 320 с.
41. Ибадуллаева З. Ишандар// Егемен Қазақстан газеті. – 2008 ж. – № 2. – Б. 5-6.
42. Дайрабай Т.М. Айқожа діни рух сепкен ғұлама. // Түркістан газеті. – 2008 ж.–№ 4. – Б. 5-9.
2. Казахско-русские отношения ХVIII-XIX веках. / Сб. документов и материалов.(Сост. Ф.Н. Киреев, В.Я. Басин, Т.Ж. Шоинбаев, К.Ж. Жунисбаев, В.С. Мусаева). – Алматы: Наука, 1964. – 575 с.
3. Қазақстан тарихы. – Алматы, 2002. – 766 б. – Т. 3 4. Кереев Қ.М., Айдосов А.Х., Қалиев Ы. – Қызылорда: Тұмар, 2005. – 350 б.
5. Тебегенов Т. Қазақстандағы ислам ағартушылығының тарихи мәдени негіздері және Марал баба Құрманұлының ұстаздық қайраткерлік қызметі / Ана тілі газеті. – 2009. – № 3. – Б. 13-14.
6. Дайрабай Т. Сыр перзенттері. – Алматы: Арыс, 2010. – 616 б.
7. Омаров Қ. Сыр бойындағы ағартушылық мектептердің төл тарихымыздағы орны мен маңызы // Қазақ тарихы. – 2008. – №13. Б. 54-59.
8. Сыр еліндегі діни-ағартушылық ой-сана. (Марал ишанның 230 жылдық мерейтойына арналған ғылыми-теориялық конференция материалдары). – Алматы: 2010. – 436 б.
9. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. – Алматы: Білім, 1998. – 430 б.
10. Б. Кәрібозұлы. Сырдария. – Астана: Фолиант, 2011. – 288 б.
11. Әбсаттар қажы Дербісәлі. Қазақстан мешіттері мен медреселері – рухани шамшырақтар (ІХ-ХХ ғғ.). – Алматы: Аруна, 2009. – 387 б.
12. Д. Кенжетай. Ясауи жолы – дініміз бен діліміздің темірқазығы // Егемен Қазақстан. – 2011. – № 5. Б. 12-13.
13. Д. Қыдырәлі. Рухани ренессанс жолы //Егемен Қазақстан. – 2011ж. – № 3. Б.12-15.
14. Байтұрсынов А. Орысша оқушылар. Қазақ газеті. / Құрастырушылар: Ү. Субханбердина, С. Дәуітов, Қ. Сахов. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. – 560 б.
15. Кул-Мухаммед М., Жақып Акпаев. Патриот. Политик. Правовед. – Алматы: Атамұра, 1995. – 240 б.
16. Мамания. Тарихи деректер, естеліктер, өлеңдер, құжаттар, пікірлер. / Құрастырған Ж. Қалиұлы. – Алматы: Атамұра, 1999. – 272 б.
17. Миропиев М.А. О положении русских инородцев. – СПб., 1901. – 515 с.
18. Купенова Г.Ы. Политика царизма в области школьного образрвания на примере Оренбургского учебного округа (60-90 гг. ХIX века): Автореф. дис. канд.истор.наук. – Алматы, 2002. – 32 с.
19. Гольдцигер Г. Лекции об исламе. – СПб: «Брокгауз-Ефрон», 1912. – 302 с.
20. Садвокасова З.Т. Русификаторская политика царизма в области образования нерусских народов. // Отан тарихы, 2008. – №1. – С. 90-99.
21. Казахско-русские отношения в ХҮІІІ-ХІХ веках. /Сб. документов и материалов. (Сост. Ф.Н. Киреев, В.Я. Басин, Т.Ж. Шоинбаев, К.Ж. Жунисбаев, В.С. Мусаева). - Алматы: Наука, 1964. – 575 с.
22. Несипбай К.Р. Колониальная политика России и религиозная ситуация в Казахстане в середине ХІХ и в вначале ХХ вв. // ҚазҰУ хабаршысы, Тарих сериясы, 2007. – №2 (45). – С. 90-94.
23. Жаркенова А.М. Население Казахстана по первой всеобщей переписи 1897 г. (демографический анализ): Автореферат ... к.и.н. – Алматы, 2002. – 32 с.
24. Рабочее и аграрное движение в Казахстане в 1907-1914 гг. Сборник документов и материалов. / Составили: Ф.Н. Киреев, Ф.И. Колодин. – Алма-Ата, 1957. – 566 с.
25. Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Құраст. Грибанова Е.М., Смагулова С.О. – Алматы: Алаш, 2004. – 552 б.
26. Исхали И. Этническая мобилизация: Национальное движение в Тюрском мире. – Москва: Мысль, 1998. – 220 с.
27. Жұртбай Т. Маржани мен Абайдың тоғысар тұсы // Абай, 1996. № 3. Б. 18-23.
28. Расулов Б.М. Из истории мусульманских мактабов и медресе в Узбекстане (конец ХIХ – 20 годы ХХ в.). – Андижон, 1996. – 32 с.
29. Жақыпбек С.К. Из истории обучения казахской молодежи при царизме. // Вестник КазГУ. Серия историческая. – 1999. – № 13. – С. 54-59.
30. Омаров Ә. Қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. – Алматы: Республикалық баспа кабинеті. – 1997. – 76 б.
31. Кенжетаев Б.А. ХIX ғасырдың ортасы – XX ғасырдың басындағы Қазан оқу орындары және қазақ интеллегенциясының қалыптасу процессі. – Алматы, 2000. – 390 б.
32. Хакимов Р. Джадиды. – Алматы, 1976. – 202 с.
33. Сборник материалов конференции / И. Гаспринский – просветель народов Востока. – Москва, 2001. – 890 с.
34. Назарбаев Н.А. Пять лет независимости. – Алматы: Казахстан, 1996. – 624 с.
35. Юныс сүресі, 62-64 аяттар
36. Шарх ақида әт-Тахауи, 133-бет
37. Нәміл сүресі, 40-аят
38. Әли Ғимран, 37-аят
39. Сборник материалов для статистики Сыр-Дарьинского области. Т. 5. С. 45-47.
40. Бартольд В.В Сочинение Т.7. Алматы, 1960. – 320 с.
41. Ибадуллаева З. Ишандар// Егемен Қазақстан газеті. – 2008 ж. – № 2. – Б. 5-6.
42. Дайрабай Т.М. Айқожа діни рух сепкен ғұлама. // Түркістан газеті. – 2008 ж.–№ 4. – Б. 5-9.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
XVIII ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басындағы Сыр өңірі ишандары мен пірлері және олардың ағартушылық қызметі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 Сыр өңіріндегі діни ағартушылық мектептердің қалыптасу тарихы мен маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1 Сыр бойындағы діни - ағартушылық бағыттың қалыптасуы және тарихи маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2 ХІХ - ХХ ғғ. Қазақстанның оңтүстік аймағындағы діни-ағартушылық мектептердің таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 Сыр өңірі ишандары мен пірлерінің қазақ даласына ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.1 Сыр өңіріндегі ишандар мен пірлердің қазақ қоғамында алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Ишандар мен пірлердің қожалармен байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...32
3 Сыр өңіріндегі діни ағартушы тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.1 Мағдум Мағзамның діни ағартушылық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2 Қазақ руханиятындағы Марал ишан бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.3 Үш жүзге пір болған Айқожа ишан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізуі өткен тарихымызды қайта қарастырып, жаңа қырынан баға беруге мүмкіндік берді. Тарихтың ақтаңдақ беттерін ақиқатпен толықтыру арқылы өткен тарихымызды еске алып, өткенімізді білуге және оны бүгінгі көзқарас тұрғысынан түсінуге халқымыздың ынтасы күн сайын арта түсуде. Сондықтан да, ұлттық санасы оянған қазақ халқының өткенін әділ баяндау қажет. Қазіргі таңда Отан тарихында бірқатар көкейкесті мәселелер жаңа көзқарас тұрғысында ғылыми негізде зерделенуде. Оның көзге түсетін тұстарының бірі - ислам дінінің қазақ жеріндегі мың жылдан астам тарихы.
Елбасының ұлтаралық және конфессияаралық татулық пен бейбітшілікті көздеген саясатының нәтижесінде Қазақстан халқы ұлан-ғайыр жұмыстарды атқарып қоғам өміріндегі саяси және рухани жаңғырту кезеңіне көшті. 2005 жылғы 22 қарашада Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІ сессиясында конфессияаралық үнқатысусыз этносаралық келісім болмайтынын ескерте келе ҚР Президенті Біздің қоғамымыз елдің ішінде және шет елде лайықты бағасын алған рухани келісімнің жоғары деңгейіне жетті. Бізде 3340 діни бірлестік, 40-қа жуық конфессиялар мен деноминацияларға тиесілі 2488 ғибадат орындары жұмыс істейді. Біздің елімізді конфессияаралық бейбітшілік пен әлемдік діндер үнқатысуының ордасы деп бекер айтпайды! деп мәдени және тілдік, этностық және діни сан алуандық көріністеріне төзімділік өркениеттер арасындағы үнқатысу секілді, елдер мен халықтар арасындағы бейбітшіліктің, өзара түсіністік пен достықтың қажетті шарттары болып табылатынын айтты [1].
Діни-ағартушылық бағыты адамзаттың қазіргі дамуына орасан зор үлес қосқан рухани жетекші екені белгілі. Адам баласының жан-жануар әлемінен оқшауланып, өзін адам есебінде сезінуіне, жасампаз істерді атқаруына себепші болған да діни дүниетанымдық түсініктер. Қазіргі уақытта тарихқа өркениеттік принциптер бойынша қараудың бір жолы - қоғамның дамуына діни және рухани факторлардың әсері болғандығын дұрыс бағалау. Егер біз осы күнге дейін тарих ғылымында формациялық көзқарастардың ықпалында болсақ, енді өркениеттік танымға мойын ұсынуымыз керек. Оның формациялық көзқарастан бір ерекшелігі - адам дүниетанымы мен рухани үрдістерге сүйену. Ал, формациялық көзқарастар тұрғысынан қарасақ, қашанда материалдық өндіріс, экономика үстем тұрады.
Осы тұрғыдан келгенде қазақ жерінде діни-ағартушылық бағытының таралуы айрықша қызықты және мағыналы тақырып. Діни-ағартушылық бағытындағы ишандар мен пірлердің және олардың ағартушылық қызметін анықтау зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.
Диплом жұмысын зерттеу барысында XVIII ғасырдың аяғы ХХ ғасырлардағы қазақ еліндегі діни-ағартушылық ой-сананы қалыптастырып, дамытудағы Сыр өңірі рухани мектептерінің рөлі мен діни қайраткерлер дәстүрі, халқымыздың саңлақ перзенттерінің өмір жолы мен ағартушылық қызметінің сан-саналы қырлары туралы ғылыми және танымдық материалдар қарастырылды. Сыр өңірінің ишандары мен пірлері және олардың ағартушылық қызметі т.б. мәселелер ғылыми әдебиетке негізделді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Сыр сүлейлері шығармаларын ХХ ғасырдан бастап зерттеу қолға алына бастады. Оған дейін Кеңес үкіметі уақытысында діни тақырыптағы шығармаларды зерттеу қиынға соқты. Бұл дәуірде қаншама өзгерістер еніп, әдебиет даму үстінде болса да, тақырыбы мен идеясы төменгі орындарды иеленді. Себебі: халықтың өмірін, мұң-зарын, көз алдында болып жатқан қоғамдық құбылыстарды, ұлы оқиғалардың мән-жайын бейнеледі. Кеңес үкіметі кезеңінде мұсылмандық мектептер мен медреселер тарихына байланысты орыс ғалымдары бірқатар зерттеу жұмыстарын жүргізді.
К.П. Кауфман өз еңбегінде мектептер мен медреселердің ағарту ісі заман талабына сай болмағандықтан, заңды үрдіс негізінде өзінен-өзі ыдырайды деп түсініп, өзге халықтарды қорқынышқа бөлемей, аралас орыс-түзем мектептер империя мүддесін өз дәрежесінде орындайды деген ойға келеді [2, с. 231].
Ал, Н.П. Остроумов, мұсылмандық мектептер мен медреселер тарихына байланысты бірқатар зерттеу жұмыстарын жүргізді. Бұл еңбектерінде, ол мұсылман оқу орындарының дамуына тосқауыл қою жолдарын қарастырған. Себебі, мұсылмандық оқу орындар өлкенің орыстандырылуымен шоқындырылуына кедергі болған еді. Оның пікірінше орыстандыру саясатының бірден-бір жолы ретінде қазақтар мен орыстарды біртұтас саяси-мемлекеттік құрылымға біріктірудегі негізгі буын оқу-ағарту саласы - деп, пайымдады. Жалпы алғанда, Сыр бойының Ресей империясының отарына айналуы мен салдары жөнінде деректерді Н.И. Крафт, В.Н. Каплун, В.П. Вощинин, А.И. Добромыслов, Н.И. Веселов, В. Задорская мен Г. Александров, Т. Седельников, П.П. Румянцев, М.А. Терентьев [3, 567 б.] еңбектерінен табуға болады.
Егемендігімізді алып, еңселі ел болғалы бері етек жеңімізді жинап, Ислами дініне бет бұрып, әдебиетіміздің тарихына көз жүгірттік. Десек те, Сыр өңірінің діни-ағартушылық бағыт тақырыбына қалам тартқан бір топ өлкетанушы ғалымдардың қатарында Ибадуллаева З.Ө., М.Қ. Кереев, А.Х. Айдосов [4], Тынышбай Д., Т. Тебегенов [5], Т. Дайрабай [6], Алматов А., Нуриддинов А., Нұртайұлы С., Қ. Омаров [7] және Шайдарбек Әшімұлының Сыр ғұламалары, Ұ. Байбосынова Сыр бойы ақын-жыраулары шығармаларындағы ислам тақырыбы, Б. Жүсіпов Сүлейлер, Сыр еліндегі діни-ағартушылық ой-сана сынды зерттеушілеріміздің еңбектерін ерекше атап айта кеткеніміз жөн.
Тарихнамалық шолу зерттеу тақырыбына қатысты зерттеулердің әлі де қажет екендігін көрсетеді. Оның ішінде, тағы қазақ тіліндегі зерттеулердің тапшылығы. Олай болса, Қазақстанның оңтүстік аймағындағы ислам дінінің тарихын зерттеу сұранып тұрған тақырып екенін дәлелдейді.
Зерттеу жұмысының деректік негізі XVIII ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басында Сыр бойында өмір сүрген ақын-жыраулардың әдеби мұралары, әр түрлі зерттеулер мен ғалымдардың ой-пікірлері, кітапханалар мен мұрағаттағы құжаттар, қазақ әдіскерлердің педагогикалық еңбектері және өзіміздің ғылыми-педагогикалық практикадан өту кезінде тәжірибеміз дереккөздері ретінде басшылыққа алынды.
Сонымен қатар, диплом жұмысын жазу барысында зерттелу деңгейінде көрсетілген зерттеу еңбектер де дереккөзі есебінде енеді. Мәселен, Радлов, Ш.Ш. Уәлиханов, К.Кемеңгеров, М. Шоқай, С. Асфендияров және т.б. зерттеушілердің зерттеулерінің деректік қабілеті өте жоғары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Сыр өңіріндегі діни- ағартушылық мектептердің қалыптасуы мен дамуы және бұл діни мектептердің өлкеміздің рухани-мәдени өміріндегі XVIII ғасыр мен ХХ ғасырдың басы аралығындағы рөлі мен тарихын тың деректік материалдар негізінде, жаңа көзқарастар тұрғысында талдай отырып, оның жұмыс істеу тәсілдерін ашып көрсету - зерттеу жұмысының басты мақсаты.
Осыған байланысты зерттеу жұмысының міндеттеріне төмендегідей мәселелерді қарастыру болып отыр:
Сыр өңірінің ишандары мен пірлері және олардың ағартушылық қызметтері;
Қазақ халқында діни - ағартушылық бағытының таралуы;
Сыр бойындағы діни - ағартушылық мектептерінің тарихи орны мен маңыздылығы;
Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы қазақ жанашырларының қолдауымен Қазақстанның оңтүстік аймағында мұсылмандық мектептері мен мешіттерінің ашылуы;
Оңтүстік Қазақстан өңірінде мешіт салу және діни сауаттылық ісіне жетекшілікті Марал ишан, Айқожа ишан, Махдұм Мағзам және т.б. сияқты діни ағартушылардың қызметі;
Кеңес үкіметі кезіндегі идеологиялық қыспаққа қарамастан, отаншылдық, ізгілік, діни-мұсылмандық тәрбие беру бағытындағы жұмыстардың жүргізілуі;
Сопылық, ишандық және пір аталған мұсылмандық діни қызметтер халық арасында қожа атауымен байланыстылығы. Орта Азия мен Қазақстанда яссауийа, қадрийа, кубарийа аталған сопылық бауырластықтар қалыптасуы;
Зерттеу жұмысының хронологияық шеңбері. XVIII ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басындағы тарихи уақытты қамтиды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Сыр өңіріндегі діни-ағартушылық мектептердің қалыптасуы (XVIII-ХХ ғғ.) тарихын анықтай отырып, Сыр өңірінің ишандары мен пірлері және олардың ағартушылық қызметтеріне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы. Диплом жұмысының тәжірибелік мәнін үш тұрғыдан көрсетуге болады.
Біріншіден, зерттеу нәтижелерін Қазақстан тарихынан оқулықтар жазуға пайдалануға болады.
Екіншіден, зерттеу материалдарын исламға қатысты іргелі монографиялық еңбектер жазу барысында қолдануға болады, себебі диплом жұмысы Орталық Азияның үлкен бір аймағында болған мұсылмандық үрдістерді қамтиды.
Үшіншіден, зерттеу жұмысының нәтижелері қазіргі кезеңде діни-конфессионалды саясатты дайындау және жүргізуде пайдаға асады. Сонымен қатар, тарих және дінтану мамандығында оқитын студенттерге арнайы курстарды оқытуда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Тақырыпты талдауда біз соңғы жылдары заман ағымына байланысты отандық тарих ғылымында болып жатқан жаңа методологиялық бағыттарды негізге алдық. Зерттеу барысында жүйелілік, объективтілік, тарихи-салыстырмалылық секілді ғылыми таным принциптерін басшылыққа алдық. Сондай-ақ, осы тақырып төңірегінде соңғы уақытта қалыптасқан жаңа ғылыми бағыттарды, тұжырымдар мен ой-пікірлерді мүмкіндігінше нақты басшылыққа алып, зерттеу барысында талдау, жинақтау қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диплом жұмысының негізгі нәтижелері мен тұжырымдары ғылыми мақалаларда жарияланған және ғылыми конференцияларда талқыға салынған. Сонымен қатар, халықаралық, республикалық ғылыми конференцияларда баяндамалар жасалынды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
Сыр бойында ислам дінін таратуда ишандар мен пірлердің атқаратын рөлі қарастырылды; Сыр өңірінің ишандары мен пірлері және олардың ағартушылық қызметтері анықталды; Сыр бойындағы діни - ағартушылық мектептерінің тарихи орны мен маңыздылығы анықталды; Қазақ халқында діни - ағартушылық бағытының таралуы; Отаршылдық саясатына қарсы қазақ жанашырларының қолдауымен Қазақстанның оңтүстік аймағында мұсылмандық мектептері мен мешіттерінің ашылуы, олардың Сыр өңірінде мешіт салу және діни сауаттылық ісіне жетекшілікті Марал ишан, Айқожа ишан, Махдұм Мағзам және т.б. сияқты діни ағартушылардың басшылық ету қызметтері анықталды; Кеңес үкіметі кезіндегі идеологиялық қыспаққа қарамастан, отаншылдық, ізгілік, діни-мұсылмандық тәрбие беру бағытындағы жұмыстардың жүргізілуі зерттелді;
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 Сыр өңіріндегі діни ағартушылық мектептердің қалыпатсу тарихы мен маңыздылығы
1.1 Сыр бойындағы діни - ағартушылық бағыттың қалыптасуы және тарихи маңыздылығы
Қазақ халқының рухани жетістіктерге жету жолындағы саналы да сапалы іс-әрекеттері неғұрлым көп болған сайын, оның бүгіні ғана емес, болашағы да соғұрлым жарқын болады. Қазақ қоғамының қалыптасуы, дамуына қатысты көптеген құбылыстардың, оқиғалардың, жағдайлардың болғаны қандай ақиқат болса, тұғырлы тәуелсіздігіміздің нығая түсуі үшін тарихи тұрғыдан руханият дүниеміздің түгенделуі мен оның бүгінгі жағдайына бей-жай қарамаудың маңызы да соншалықты үлкен.
Осы орайда Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ қоғамын түгел жайлаған, мұсылман дінінің қағидаларына сүйенген діни-ағартушылық жүйенің, құбылыстың, ойшылдық арнаның ақ-қарасын ажыратып, ілімдік, білімдік тұрғыдағы сапалық ерекшеліктерін, қоғамға қызметінің оң,теріс жақтарын таразылау мен саралаудың, анықтаудың маңызы зор. Жалпы, ағартушылық бағыт дегеніміз - игерген білім негіздерінің қоршаған қоғамдық-әлеуметтік ортаның материалдық және рухани мәдениет салаларының барлығының да өркендеуіне жұмсалатын кешенді жұмыстардың, ықпалдардың жүйесі. Ағартушылық ұстанымындағы көрнекті қайраткерлер әлемдік өркениетте халқының экономикалық және рухани жақтарынан толық жетілуіне ықпал етуді көздейді. Халық тарихындағы осындай ағартушылық бағытты ұстанған қайраткер тұлғаларымыз, әсіресе, діни-исламдық ілімді таратушылар халықтың тұрмысының да, дүниетанымының да жетілуіне, өсіп-өркендеуіне пайдалы ықпал ету жұмыстарымен айналысты.
Академик Ғ. Есім діни-ағартушылық бағытын төрт бағытта өрбігенін дәлелдейді. Олар:
1. діни-ағартушылық ой-сананың дамуы фольклормен, ауыз әдебиетімен, жазба әдебиетпен және өнер туындыларымен тығыз байланысты. Қазақ халқының жыр-дастандарында, аңыз, қиял-ғажайып әңгімелерінде діни-ағартушылық сарын басымдығы басы ашық дүние. Өнерге қатысты айтсақ, кең байтақ еліміздің қай жерінде болмасын салынған мазарлар, кесенелер, өзге де туындылар осыған жарқын мысал.
2. діни ағартушылық ой-сананың жалпы халыққа білім беру ісімен тікелей байланысты болуы. Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқының сауаты екі пайыздай болған деген жалған түсінік Кеңес заманында насихатталғаны белгілі. Оның мәнісі қазақтардың социализмге дейін мүлдем сауатсыз болғанын мойындату еді. Шын мәнінде бұрын діни-ағартушылық істерінің елімізде қарқынды жүруі нәтижесінде халықтың хат тану деңгейі жоғары болды десек қателеспейміз. Мен оның пайыздық көрсеткішін нақты айта алмаймын. Бірақ, ғашық болған қыз-жігіттердің бір-біріне араб әліпбиімен хат жазысу дәстүрі қалыптасқан бұған бір дәлел. Сол кезде қалыптасқан ұғым Хусни хат, ол көркем жазу деген сөз. Яғни, көркем жазумен көркем ойды білдіру. Демек, діни-ағартушылық ісінің қазақ халқының білім деңгейін көтеруде негізгі факторы екенін көреміз.
Қашанда қазақ тұрмысында отбасынан бір адам қайтыс болғанда оның қырқына, жылына дейін молда ұстап, сол отбасының балаларына хат таныту кеңінен тараған дәстүр еді. Бұған арнайы білім беретін мектептерді, медреселерді, оларға сабақ беретін ахундардың, шайырлардың қызметін қоссақ, халыққа білім берудегі жүргізілген қарқынды іс үлкен әңгіменің арнасы болмақ.
3. діни-ағартушылық ой-сананың тәрбие ісімен тікелей байланыстылығы. Басын ашып айтатын әңгіме ол діни мектептерде қыз бала мен ұл баланы бөлмеу үрдісі. Қазақ жұртында білім алу үдерісінен қыз балалар ешқашан шет қалмаған. Олар ер балалармен қатар хат таныған. Бұл тәрбие мәселесінде тың әрі жаңа іс. Біз бүгінде Еуропа елдеріндегі гендерлік теңдік туралы мәселені айтудамыз. Бұл қазақ елінде о бастан шешілген іс. Білім тегіс берілген. Білім беру саласында діни білім, жаратылыстану т.б. пәндерден дәріс берілген.
Орта ғасырдағы таза ағайындар деп аталатын мектептің энциклопедиялық білім беру жүйесі толығымен болмаса да қазақ елінде сол негізде оқулықтар болған, жазылған. Маған олардың біразы бала кезімнен таныс. Онда математика, астрономия саласы бойынша мағлұматтар келтірілген.
4. діни-ағартушылық ой-сананың құқық мәселесінде кеңінен көрініс табуы. Әрине, ол шариғат қағидаларымен өрбіп отырған. Мұнда, әсіресе, әйел адамға қатысты жағдайлар тиянақты баяндалған. Құран Кәрімде мемлекеттің негізі әйел деген ұғым бар. Осы түсінік шариғатта және оны түсіндіруші ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты зерделеніп, отбасы, бала тәрбиесі, ана құқығы, ер адам құқығы кеңінен талданып, баяндалып, түсінікті тілмен жеткізіліп отырған. Осының нәтижесінде тұрмыста адамдық қағидаларға жатпайтын қылықтар, жағымсыз істер жүйелі реттеліп отырғаны анық нәрсе [8, 7 б.].
Қазақтар тұрмысында түрме, сот, полиция деген ұғымдар болмағаны жақсы белгілі. Тіптен қазақтарда зындап деген түсінік жоқ. Осыны қазіргі құқықтанушы ғалымдар жан-жақты зерттеуде. Ел болып өмір сүру әрі қауымдастықтың бірлігі үстем болу үшін ел билеуші адамдарға қажетті жағдайлар жасалғаны бізге үлгі-өнеге. Осылайша елдің тыныштығы, біркелі тұрмысы қамтамасыз етілген. Ағартушылық бағытына тән басты ерекшеліктердің бірі - адамдардың терең білім алуға, ғылым игеруге үгіттеу, насихаттау. Насихат айту - адамзат ұрпақтарының алдыңғы буын өкілдерінің үлгілі істерін кейінгі толқын ұрпаққа өнеге етіп айту. Бүкіл адамзатқа рахым ретінде ғана түсірілген ақиқат білім көзі Құран Кәрімде адам баласының бүтін ғаламдағы орны, жаратылуы мен құлшылығының сырлары, тіршілігінде атқарар қам-қарекетінің шегі көрсетілген.
Діни-ағартушылық ой-сана қазақ қоғамының рухани жағын түгел қамти отыра, ұлттық сананың, идея мен идеологияның қалыптасуына тікелей әсер етуші болған екен. Академик Ғ. Есім Осы діни-ағартушылық бағыттың негізінде қазақ елінде рациональды ойлау жүйесі қалыптасып, өсіп отырды. Оның бастау бұлағы Әл-Фараби, арғы жағы Платон, Аристотель, бергі жағы Абай, Шәкәрімдермен аяқталады. Және айтарым, қазақ халқының керемет ақындары: сонау Доспамбет, Қазтуған, Шал ақын, Махамбет, Тұрмағамбет, Жамбыл, Сүйінбай т.б. жыршы-жыраулар шығармашылығы мен дүниетанымы түптің түбінде қазақ елінде қалыптасқан діни-ағартушылық ой-санаға қатысты, - деп жазады [8, 9 б.].
Қазақ халқындағы діни-ағартушылық ағымды зерттеген ғалымдарымыз бұл ағымның өмірге етене араласуын ХІХ ғасырдың аяқ кезеңі мен ХХ ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік жағдайлармен байланыстырады. Мәселен, У. Қалижанұлы: Қазақ даласын түгелдей отарлап алған патшалық Ресей енді қазақ халқын мүлде басқа дінге ендіру мақсатын көздеді. Сібірдің ұсақ ұлттарын күшпен шоқындырған патша өкіметі осындай миссионерлік саясатты қазақ жерінде де жүргізуге кірісті. Бірақ бұл саясат жергілікті халық тарапынан қатты қарсылыққа ұшырап отыр. ХХ ғасырдың бас кезіндегі ақындар патшалы Ресейдің қазақтың жерін алумен бірге оның өзін әр түрлі саясатпен жою мақсатын жүзеге асыруға жанын салғанын сезді. Олар патшалық Ресейдің осы қитұрқылығына қарсы тұрар жолдың бірі деп халықтың діни сауатын ашу жолын таңдады - дейді [9, 31 б.]. Патшалық Ресей тарапынан болған осы идеологиялық қысым қазақ даласында мұсылмандық қозғалыстың тууына алып келді. Оның көшбасында ХІХ-ХХ ғасыр басындағы әдебиет өкілдері - діни-ағартушылық бағытты ұстанған ақындар поэзиясы болды. Бұл бағытты ұстанған ақындар шығармаларының нагізгі арқыуы - адамдардың сана-сезімдерін мұсылмандықтың ізгі нұрымен сәулелендіру арқылы адал өмір сүру, адамгершілік, имандылық сияқты қасиетттерге тәрбиелеу, оқу-білім алуға шақыру еді. Сондай-ақ, олар адам мінезінің аузын, жауыздық, алдау-арбау, парақорлықтың кең өріс алуын дінсіздіктен деп түсінді. Және осы мұсылмандық жолдан тая бастауымызға негізгі себепкердің бірі Ресей отаршылдары екендігін білді. Сондықтан да адамды аздырудан сақтап қалудың бірден-бір жолы ретінде дін моралін ұсынды. Ол тарихи-әлеуметтік дамудың қажеттілігінен, өмір талабынан туған. Патшалық Ресейдің отары болып өзінің тәуелсіздігінен, еркін даму мүмкіншілігінен айырылған, оның үстіне екі жақты қанауға түскен қазақ шаруалары бұл кезде іздерінің елдік талабын, саяси құқығын тарих шеңберіне қоя бастайды.
Діни-ағартушылық ой-сананың орнығып, қоғамды ілгерілетуге қозғаушы күш болған жерлерінің бірі Сыр өңірі болғаны тарихтан белгілі. Қазақ елі қиын-қыстау күн - дер - ді бастан өткергенін тарих бет - терінен жақсы білеміз. Қазақ хал - қының ұлт болып қалыптасуына Сыр елі шешуші фактор ретінде орасан рол атқарған. Өйткені Сыр елі - Алашқа ана, қазаққа пана болып, бақ қонған, қыдыр дарыған қасиетті де киелі мекен. Және ұлттық өнерімізді ғасырдан-ғасырға жалғастырған шайырлар мен ақындар, еліне қорған, - халқына дана болған батырларымыз бен билеріміз, халқының діни сауатын ашқан ахундарымыз бен ишандарымыз - баршамыздың ортақ отанымыз қасиетті Сыр елінің баға жетпес шежіресі. Өткенімізді қадір - леп, бүгінімізді бағамдап, жарқын болаш - аққа бағдар жасаймыз.
Сыр өңірі - бүкіл алашқа мәлім дүлділ ақын, шайырлар, батыр, билер мекені ғана емес, ахундар мен ишандар, молда мен мақсым атанған оқымысты, ғұламалардың елі. Саясат, өнер, білім, ғылым саласында биік деңгейден көрінген Сыр бойы перзенттерінің Орта Азия ғана емес бүкіл Шығыс мәдениетінде алар орны берік. Олардың қатарында қазақтың өз алдына дербес ел ретінде құрылуына, мәдениетін дамытуға үлкен еңбек сіңірген мемлекет және қоғам қайраткерлері, ағартушы күрескерлер бер. Осы өңірден шыққан ағартушы ұстаздар философия, грамматика лингвистика, шығыс тарихы мен әдебиеті, астрономия және т.б. жаратылыстану салалары бойынша кәсіби білікті болған. Х-ХХ ғасырлар аралығында өмір сүрген, Мекке, Медине, Бағдат, Шам, Ыстамбул, Каир, Кабул, Герат, Хиуа, Хорезм, Үргеніш, Самарқанд, Бұхара қалаларында оқып, білім алған олар Орта Азия мен Қазақстанның барлық өңірлерінде дерлік қызмет атқарды. Өңірді білімдендіріп, ағартуда Бұхарадағы Көкілташ медресесінің орны ерекше болды. Медресе түлектерінің қатарында Сыр өңірінде өздерінің дербес мешіт-медресесін ашқан ағартушы ұстаздар көптеп саналады. Сырдария ауданы да осындай дана мен данышпан, әулие-әмбиелер, қазақтың небір жақсысы мен жайсаңын өмірге әкелген қасиетті мекен. Сыр еліне ізгілікті ісімен, жақсылық шапағатымен аты кең танылған, халық пір тұтқан тұлғалар: Сайт Ахмет Қосани (1461-1542 жж.), Мақтум Сейт баба (1590-1663жж.), Қожжан қожа (1595-1676 жж.), Мәдіқожа (ХVII ғ.), Мүсірәлі сопы әзиз (ХVII-XVIII ғғ.), Сейтбембет әулие (XVIII-XIX ғғ.), Марал ишан Құрманұлы (1780-1841 жж.), Құлболды ишан (1785-1860 жж.), Оразай ишан Бұғыбайұлы (1809 ж.), Сайфназар ахун (1811-1873 жж.), Қалқай ишан (1815-1860 жж.), Ораз-Мұхеджан ахуын (1836-1894 жж.), Мұңайтпас би Лапин (1838-1918 жж.), Алтайбек ахун (1841-1913жж.), Бәймен ахуын (1846-1916 жж.), Тапал ахун (1842-1921 жж.), Бабай ишан Жүнісұлы (1857-1937 жж.), Қалжан ахун Бөлекбайұлы (1857-1916 жж.), Жармұхаммед ишан Оразайұлы (1858-1919 жж.), Садық ахун Қадырұлы (1860-1937 жж.), Ахмет ишан Оразаұлы (1861-1927 жж.), Мақсұт ишан (1873-1938 жж.), Ақмырза ишан (1882-1930 жж.), Қарамолда Мұхамеджан (1888-1937 жж.), Сүлеймен ишан Есейұлы (1888-1969 жж.) т.б. болды [10, 139 б.].
Жоғары да аталған ишандар мен пірлердің атқаратын қызметтері мынадай:
- еліміздің іргесін бекітуге, әлемдік өркениетке қосылуына, ұлттық мәдениетті дамытуға ықпал ету;
- мешіт салып, елді имандылыққа, руханилыққа тәрбиелеу;
- медресе-мектеп ашып халыққа білім беру жұмысын ұйымдастыру;
- Шығыс ойшылдарының мұраларын зерделеу, тарих, тіл, әдебиет, өнер, философия, медицина, фармацевтика, астрономия және т.б. ғылым салалары бойынша іздену;
- халықтың әлеуметтік жағдайы төмен әлжуаз топтарына қамқор-пана болу, қайырымдылық көрсету;
- Орта Азия халықтары мен Ресей империясының отаршылдық ықпалына қарсы халық арасында ұлт азаттығы мен діни-ағартушылық жұмыстарын насихаттау;
- Ресей білім жүйесі аясында оқу-ағарту жұмыстарын ұйымдастыру;
- араб-парсы, түркі-шағатай тілдеріндегі жазба әдеби, фольклорлық мұралардың классикалық үлгілерін қайталай жырлаған қолжазбаларды тарату, кітап етіп жариялау, т.б.
- Кеңес үкіметі кезіндегі идеологиялық қыспаққа қарамастан, отаншылдық, ізгілік, діни-мұсылмандық тәрбие беру бағытындағы жұмыстарды жалғастыру [10, 145 б.]. Сыр елінде халыққа рухани тәрбие беру, сауықтыру әрі жас ұрпақты сауаттандыру саласында риясыз қызмет атқарған ағартушылардың еңбегі байыпты зерттеулерді әлі де қажет етеді.
Сонымен қатар, ХIX ғасырдың 60-шы жылдары Түркістанда 20-ға жуық, ал 1920 жылдары 56 мешіт, медресе, Қазан төңкерісіне дейін Ақтөбе аймағында 200-дей, Бөкей хандығында 78-дей, Жетісу өлкесінде 269, Жамбыл облысында 49, ал Әулиеата қаласының өзінде 15 мешіт пен намазханалар жұмыс істеген [11, 9 б.].
Біз білетін Сыр өңірінде де 100-ден астам мешіттер мен медреселер болған. Солардың негізгілері Өзкент мешіті, Айтбай мешіті 1878 жылы салынған, Ақтас мешіті 1884 жылы салынған, Қазалы мешіті 1888 жылы салынған, Бабай ишан мешіті 1892 жылы салынған, Қожаназар мешіті, Мырзабай ахун мешіті, Қазалыдағы Ноғай мешіті, Әзілхан ишан мешіті, Сайғандыдағы Тілеулес мешіті, Бөгендідегі Тәжімбет мешіті, Ақкөлдегі Алтай мешіті, Иманқұл мешіті, Бәлдік мешіті, Оқшы ата мешіті, Базар қожа мешіті, Қырық мешіт, Алдашбай ахун мешіті, Қызылтамдағы Алтынқожа мешіті, Оразай ишан мешіті, Ахмет ишан мешіті, Жармухаммед ишан мешіті, Қалқай ишан мешіті, Қарамолда мешіті, Қожжан қожа мешіті, Құлболды ишан мешіті, Қалжан ахун мешіті, Мақтұм Сейіт бабаның 20-ға жуық ишан болған ұрпақтарының мешіті болған, Марал ишанның Қарабөгет, Байбол, Ишан ауылы, Қырғы, Қолаңтөбе, Қыш, Қамыр төбе, мешіттері, Жаңақорғандағы Махмұт ишан мешіті, Қаналы мешіті, Кеңтоғайдағы Базарұлы Жүсіп қажының мешіті, Сайыпназар ахун мешіті, Ораз-Мухаммед ахун мешіті, Алтайбек ахун мешіті, Бәймен ахун мешіті, Сейтпенбет әулие,Мүсірәлі әулие, Қармақшы әулие, Тапал ахун мешіті, Мақсұт ишан мешіті, Ақмырза ишан мешіті, Сүлеймен ишан мешіті, Садық ахун мешіті, Қызылордадағы Ақмешіт мешіті, Алдаберген ишан мешіті, Басапа ишан мешіті, Дәулетназар ахун мешіті т.б. Бұлар сөз жоқ - қоғамдағы діни-ағартушылық ағымның өкілдері болды. Соңғы уақыттары айтылып, жазылып жүргенінде қазақ мұсылмандығын қалыптастыруға, бекітуге қызмет еткен діни-ағартушылардың дүниетанымдық тұғырнамасы, ұстанған бағыт-бағдары сопылық философияға негізделген еді. Жалпы, қазақ, түрік мұсылмандығы жөнінде айтқанда ұлы бабамыз Ясауидің Менің Хикметтерім құран мәні деп ғұмыр кешкен, түркілік дүниетанымда мұсылмандықтың жаңа, жасампаз үлгісін қалыптастырған, әдебиет пен өнерде сопылық поэзияның негізін қалаған данышпандық жолын біліп қана қоймай, басшылыққа алып алып ойлануымыз қажет. Ясауи жолы фикхтың жағынан Имам ағзам Әбу Ханифаның, акайдтық жағынан имам Матурудидің іліміне негізделген, түркі халықтары арасында кең тараған нағыз түркілік мәдениетпен сомдалған, дәстүрлі мұсылмандық түсінігіміздің айнасы екенінде дау жоқ [12].
Дәстүрлі қазақ мұсылмандығы дүниетанымдық тұрғыдан сопылық философияға негізделсе, ұстанған жолы Имам ағзам Әбу Ханифа мазхабы десек - бұлардың қай-қайсысының болмасын адамзат тарихының көне дәуірлерінен тамыр тартатын көздері жоқ емес. Мәселен сопылық дүниетанымын элементтері мұсылман дініне дейінгі уақыттарда да болған. Айталық данышпан Платонның интуиция, абстрактілі ойлау жайындағы айтқан ой-пікірлер бар. Сол сияқты имам ағзам Әбу Ханифа мазхабы қазақ ұғымына сіңгенше талай өткелдерден өтіп шыңдалды. Мұсылман дінін тұтастық қалыпқа жеткізуге Құран ілімін білгірлікпен тәпсірлеп, іргелі ілімге айналдырған Бейдауи, Рази сынды муфассир - ғалымдар, хадис ілімінің ұстыны болған әйгілі имам Бухари, имам Тирмизи сияқты ғұламалар, ақида-сенім негіздері ілімінің негізін қалаған Матуриди, Ашари тәрізді имамдар, шариғат ғылымын қалыптастырған Әбу Ханифа, Әбу Юсуф, Марғинани іспетті факихтар, тассаууф - руханият ілімінің шоқтығы биік ұстаздары Юсуф Хамадини, Қожа Ахмет Яссауи бастаған әулиелер Құран мен суннетті басшылыққа ала отырып, ислам дінін тұтас қалпында жүйеге түсірсе[13]. осы аталған ғалымдар жасаған ілім қазақ даласына тараған мұсылмандықтың да, оны негізге алып қоғамның қозғаушы күшіне айналған күйінде Х-ХХ ғасырлар арасын түгел қамтыған діни-ағартушылық ой-сананың да бастау бұлағы болды. Олай болса, біз жоғарыда аттарын атаған діни-ағартушылар діни ұстаным тұрғысынан осы данышпандардың ілімімен қаруланып, имам ағзам Әбу Ханифа мазхабымен жүрген, шәкірт тәрбиелеуде, оқу мен оқытуда Қожа Ахмет Ясауи жолын ұстанған, өз заманының ойшылдары, діни-ағартушы ұстаздары болды деп айтсақ, қателеспейміз. Діни ағартушылық ағымының бүкіл Шығыста, Орта Азия елдерінде түгел орнағаны, оның осындай терең тарихы барлығы қазақ халқының кешегі, бүгінгі өмірінде үлкен маңызға ие. Шындығына келгенде, Қазан төңкерісіне дейін рулық-патриархалдық, феодалдық қоғамды басынан өткерген қазақ елінің алғашқы уақытта большевиктік жүйеге, Кеңестік саясатқа мойынсынбаушылығының бірден-бір себебі де қоғамда берік орнаған мұсылман дінінің қағидаттарының, осыған негізделген діни-ағартушылық ағымның әсер-ықпалында жатыр. Бүкіл қазақ елін түгел жайлаған ХХ ғасырдың бас кезіндегі ұлт-азаттық көтерілістердің басына дінбасылардың келуі кездейсоқтық емес, әрине. Сыр өңірінің мысалымен айтқанның өзінде Марал ишан, Ақмырза ишан бастаған көтерілістерді айтсақ жетіп жатыр.
Тарихымыздың ақтаңдақ беттерін аша түссек, ата-бабамыздың қаны төгілген, өздері шейіт болған, ұлт-азаттық көтерілістерімізді қалай айтпаймыз. Осы көтерілістердің басында батырлармен бірге, діни-ағартушыларымыздың жүргенін мойындасақ, олардың әрқайсысының өмірін, атқарған қызметін анықтап, ашығын айтуымыздың, оларды ұлықтауымыздың тарихқа жасаған әділетті қадам болатыны талассыз.
Сыр өңіріндегі Қазан төңкерісіне дейін қызмет атқарған 100-ге тарта мешіттер мен медреселер берген білім жергілікті халықтың сауатын ашып қана қойған жоқ, дүниетанымын, азаматтық бет-бағытын, көзқарасын қалыптастырған үлкен жүйе болды. Қазан төңкерісіне дейін-ақ осындай мешіт-медреселерде діни оқулармен бірге жаратылыстану, қоғамтану пәндерінің оқытылғанына, тіпті орыс тілін меңгертуге, оқып-үйренуге мән берілгеніне мысалдар көп. Бұл деректің өзі діни-ағартушылық бағыттағы мешіттер мен медреселердің ел, халық өмірінде прогрессивті сипат ала отырып, қоғамның қозғаушы күшіне айналғанын көрсетеді. Осы мешіт-медреселерді бітіріп, кейіннен үлкен қоғам, мемлекет қайраткерлеріне айналған жерлестеріміз қаншама.
Діни ағартушылық бағыттың негізінде қазақ елінде рационалды ойлау жүйесі қалыптасып, өсіп отырды. Оның бастау бұлағы Әл-Фараби, арғы жағы Платон, Аристотель, бергі жағы Абай, Шәкәрімдермен анықталады. Қазақ халқының ойлау жүйесі, философиясы тұтас түсінікті қажет ететін феномен, Мәселе сол тұтастық ішінде ойшылдықтың келелі арналарын жіктеп, саралап ХХІ-ғасырда иелік ететін ұрпақтарымызға өткізуіміз керек.
Үш ғасырға жуық созылған бодандық дәуірінде өз жерімізде азшылыққа айналып, тіліміз бен ділімізден айрылатын қауіпті шекке жақындадық. Дегенмен, отарлаушылардың сан-қилы қастандығына қарамастан тамырын тереңнен алған ұлттық рухымыз, құнарымыз, намыс-жігерімізді сақтап қала алдық.
Қазіргі таңда, әлемдік өркениет өрісіне бет бұрған Қазақстанда Ислам дінінің ұлт тұтастығын сақтаудағы маңызы ерекше болып отыр. Оның тәрбиелік, ағартушылық қызметіне, халықтар достығы мен конфессияаралық қарым-қатынасты нығайтудағы рөліне үлкен мән берілуде. Елімізде соңғы жылдары әлемдік және дәстүрлі діндер жетекшілерінің қатарынан 3 бірдей съезі өткізілуі, Қазақстанның Ислам Конференциясы ұйымына 2011 жылы төреғалық етуге сайлануы осының айғағы.
Қорыта келе, IX-XX ғасырларда салынған Қазақстан мешіттері мен медреселерінің тарихы, еліміздің рухани өңіріндегі атқарған рөлі аса зор. Мешіт-медреселер жайын зерделеуге өз кезінде патшалық Ресей мен кешегі кеңес үкіметі де құлықты бола қойған жоқ, мүмкіндік те бермеді. Ресей тарихшылары өткен ғасырларды, негізінен Орта Азия халықтарының тарихы, этнографиясы мен жағрафиясы, археологиясы, ауыз әдебиеті, әдет-ғұрпы, салт-санасын хатқа түсіргенімен, мешіттер мен медреселеріне жете көңіл бөле қоймады. Мүмкіндігінше олардың өрісін тарылтып, халықтың назарын басқа дүниелерге аударуға күш салды. Орта Азия қалаларының тарихы, сәулет өнері жайлы жазылған еңбектерде де мешіттер мен діни оқу орындары көбіне-көп назардан тыс қалып келді.
1.2 ХІХ - ХХ ғғ. Қазақстанның оңтүстік аймағындағы діни-ағартушылық мектептердің таралуы
Қазақстанда Ресей империясының құрамына кірмей тұрған кездің өзінде-ақ балалар мен жастарға білім беретін мектептер мен медреселер болған. Мектептер негізінен ауылдарда болғандықтан халықпен бірге жазда жайлауға, ал қыста қыстауға көшіп жүрген. Сол себептен олардың белгілі бір жабдықталған орындары болған емес, мектептер қыста қыстауларға орналасса, ал жазда ауқатты қазақтардың ағаш үйлерінде болды. Бұл орындардың арнайы оқыту құралдармен жабдықталғандықтан, оқушылар жерге төселген киізде отыратын. Мектептер көбінесе мешіттер маңында орналасты. Себебі, алғашқы оқу орындарының өзі осы мешіттер болатын. Мешіттегі оқушылар мұғалімдерін зейін қойып тыңдап, айтқандарын жаттап алып отырған. Тәрбиеге үлкен мән беріліп, шәкірттердің мектеп қабырғасында алған біліміне байланысты оның болашағы да анықталып отырылды. Тәрбие жөнінде Ахмет Байтұрсынұлының Қазақ газетіне шыққан мынадай сөзі бар: Баланы ұлша тәрбиелесең, ұл болмақшы, құлша тәрбиелесең, құл болмақшы [14, 60 б.].
Мектептерде оқу 5-8 жылға созылып, діни кітаптар, арифметика және мәнерлеп оқумен жалғасты. Оқушылардың саны 15 тен аспаған. Сабақ өткізу барысында қатты тәртіп сақталып, ал тәртіп бұзғандар қатты жазаланды. Мектептердегі курстың өту уақыты анықталмады және қандай да бір топтарға бөлінбеді. Оқу кезеңі бір кітапты толық меңгеру уақытымен өлшенді. Мұсылмандар үшін маңызды Хавтияк секілді кітаптарды меңгеру бір сыныпты бітіріп, екіншісіне көшумен бірдей болды. Мектептер өз қызметтерін ауқатты қазақтар мен оқушылардың ата-анасы есебінен жұмыстарын жүргізді. Әрбір отбасы жағдайына қарай ақшалай немесе малмен жәрдем беріп отырған.
Қазақ балаларының оқуына мұсылман діни қызметкерлері зор үлес қосты. Олардың ішінен өз еңбектерімен халыққа кеңінен танымал адамдар да кездеседі. Олар өсіп келе жатқан ұрпақтың борлашағы білімсіз бұлыңғыр болады деген түсінікті берік ұстанды. Мешіттер тек діни қызметтерді атқарып қоймай, олар бастауыш білім берудің де ошағы болды. Өз қаржыларына қазақ мектептерін ашқан діни қызметкерлер қазақ халқының білімді, сауатты болғанын қалады. Ол адамдардың қатарына қожа Тұрысбек Мамановты жатқызуға болады, ол қазақтар арасындағы дана адам болған, және көзінің тірісінде халықтан еш нәрсесін аямаған [15, 25 б.]. 1899 жылы Қапалда Қалқабай Маманов пен оның ұлдары Тұрысбек, Сейітбаттал, Есенқұл қазақтың алдыңғы қатарлы өкілдеріне арналған мектебін ашты. Ру ақсүйектеріне балалардың жан-жақты білім алуларының маңыздылығын айтқан ол, былай деген: Діни, ұлттық, тілдік ерекшелігімізге қарамастан, біз татарлармен, орыстармен және басқа да халықтармен бір аспан астында тұрып жатырмыз... [16, 53 б.]. Мамановтардың ойы жүзеге асып, мектепте математика, физика, география, табиғаттану, тарих, қазақ тілі, араб және орыс тілдері, сонымен бірге Құран кітабы оқытылды. Қазақ газетіне, Айқап журналына Мамановтар жыл сайын тәжірибелі мұғалімдерді Маманияға шақырған хабарландырулар берді. Сондай хабарландырулар бойынша жұмысқа келгендер: Т. Мұсағалиев - Каир университетін бітірген, құқықтану, сегіз тілді меңгерген, публицист, демократ-ағартушы, М. Малдыбаев - белгілі жазушы, публицист, демократ-ағартушы, сонымен бірге басқа да ғалымдар мен сол кездің білімді адамдары келді [16, 57 б.].
Мамановтардың өз еліндегі ағартушылық қызметі жөнінде Қазақ газетіне А. Байтұрсынов былай деген: Мамановтар мектебіндегі жақсы оқитын оқушыларды жыл сайын 150 рубль шәкіртақысымен Орынбор қазақ мұғалімдер мектебіне жіберіп отырды [14, 59 б.].
Жоғары білім алатын оқу орындарының қатарына медреселер жатты. Мектептерге қарағанда олар халқы көп жерлерде, қалаларда орналасты және мешіттер маңызды қызмет атқарды. Медреселерде мұсылман діни қызметкерлері даярланды. Олардың жұмысы қатаң бақылауда болмады, яғни оқу ұзақтығы 20-30 жылға дейін созылып жатты. Осы оқу жылында оқушылар төменгі, ортаңғы және жоғарғы курстардан өтулері керек еді. Курстарда кезең бойынша оқытылған пәндердің қатарында араб тілі, риторика, заң және сурет өнерімен байланыстырылған каллиграфия меңгерілді. Шығыс әдебиеті мен поэзиясына өте үлкен мән берілді. Ал араб медреселерінде араб тілі, ілімі-тыбие (медицина), ілімі-икмет (физика), ілімі-кимья (химия), ілімі-набадат (ботаника), ілімі-нуджум (астрономия), ілімі-эндесе (геометрия) және алгебра оқытылды [17, с. 54].
Барлық Қазақстанның территориясында әртүрлі мектептер жұмыс жасады. Мысалы, 1900 жылы Орынбор губерниясында 264 мұсылман мектептері болды. Олардың ішінде 187 мектеп, 77 медресе және қосымша 7 орыс сыныбы жұмыс істеді [18, 23 б.].
Оқушыларға бастауыш білім берген мектептердің кемшілігі болмаған деп айта алмаймыз. Мектептердегі секілді, медреселерде де оқу шынайы өмірмен жеткілікті байланысты болмады және олар о дүниені талқылауға көп көңіл бөлді. Сондықтан да ағартушы-гуманистер халықты шынымен сауатты ету үшін оқуды өмірмен байланыстыруға ұмтылды. Жаңашыл оқытушылардың пайда болуы патшалық Ресейдің билігі мен мекемелері үшін күтпеген жағдай болды. Олар қазақтарды дарынсыз, сауатсыз деп тіпті білім беру саласында жаңа реформалар жүргізуге де қарсылық білдірген болатын. Өздері мойындағандай, Ресейдің мұсылман жерлерінде жергілікті халықтың мәдениетке, білімге соншалықты ұмтылуын күтпеген [19, 278 б.] болатын.
Ресей империясы қазақ даласын толықтай жаулап алғаннан кейін, отар аймақты өркениетті елдерге тән ағартушылық, ізгілік, халқына білім беріп, оның қоғамдық-саяси санасы мен мәдениетін көтеру емес, қайта оларды өзінің қасиетті ана тілінен, ғасырлар бойы ұстанған дінінен, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерінен айырып, рухани жағынан құлдықта, мәңгүрттік болмыста ұстау сияқты мақсаттарды көздеді. Қазақ халқын шоқындыру патша шенеуніктері мен шіркеу миссионерлерінің негізгі міндетіне айналды. Патша өкіметінің жергілікті халықтарды сауаттандыру ісінде, әкімшілік органдарға ең жақын, жанашыр көмекшілері православтық шіркеу мен оның миссионерлері болды. Түркістан өлкесінде миссионерлік әрекетімен көзге түскен, православиялық шіркеудің ең белсенді миссионерлерінің бірі, Н.И. Ильминский 1860 жылы Қазақтар мұсылман емес, олар шамандар. Сол себептен оларды христиан дініне кіргізу оңай болады [20, 90 б.] - деп, орталық үкіметке баяндаған болатын. 1886 жылы орыстық білім беру саласының дамуына үлкен үлес қосушы ретінде, патша әкімшілігі тарапынан құрметтелген Н.П. Остроумов, православ миссионерлері бірлігінің жиырма жылдығына арналған Көшпелі халықтар христан діні мен мәдениетін қабылдауды қалай ма? атты жиында, миссионерлердің негізгі назарын қазақ даласы мен Түркістан аймағына аударып: Ресейге бағынатын азиялық көшпенділердің адамдық және мәдени тұрғыдан жетілуі және православтық орыс халқымен бірігуі үшін, христиандықты қабылдаудан басқа жолы жоқ. Егер азиялық көшпенділер христиан дінін қабылдамайтын болса, мұсылмандықты қабылдап, еліміздің дамуын тежейді, саяси үстемдік пен тұтастыққа қатер төндіреді [21, 15 б.] - деп, қорытындылады.
Отарлық билік жүйесі оңтүстік өңірді жаулап алған күнінен бастап-ақ, жергілікті халықты өздерінің исламдық діни сенімдерінен ажыратып, христиан дінінің православтық ағымына сиындыру бағытын ұстанды. Сол уақыттардағы Түркістан өлкесіндегі әлеуметтік-қоғамдық жағдайды қарастыра отырып, Ресейдің Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі көздеген мүддесін, академик А.Н. Кононов өзінің История изучения тюркских языков в России атты еңбегінде: Для политики экономического освоения восточных окраин российской империи, было необходимо их предварительное, идеологическое освоение путем привлечения живущих там народов и народностей в лоно православной церкви. Решение этой задачи взяли на себя православные миссионеры, которые проходили курс специальной подготовки в особых учебных заведениях для овладения языком и ознакомления с бытом и обычаями своих будущих подопечных [22, 90 б.] - деп, ашық көрсетеді. XIX ғасырдың соңғы онжылдығында Қазалы, Перовск, Түркістан және Шымкент уездерінде орыс қоныстанушыларының арта түсуіне байланысты, әрбір құрылған село мен поселкеде приходтық орындар кеңінен ашыла бастады. Ашылған приходтар орыс шаруаларының сыйынатын орталығына және жер мәселесін талқыға салатын орынға айналды. Приходтарда православ дінінің қасиетті кітаптары көптеп сақталып, олар орыс шаруаларының балдары білім алатын ошақтарға айналып, жаңа шоқынған жергілікті ұлт өкілдерінің де келіп, православиялық діни білімін тереңдететін орталық қызметтерін атқарған, сонымен қатар, олардың құрамына он шақты оқушыға жоспарланған шіркеулік мектептерде жұмыс істеді. Кейбір деректердің бірінде, Орыс қоныс аударушыларының жаңадан қалыптасып жатқан поселкелерінде, приходтық мектептердің ашылуының басты әрі негізгі мақсаты, жаңа шоқынған қазақтарды христиан дінінде мықтап ұстап тұру және олардың орыстармен етене жақын араласуын қамтамасыз ету үшін, орыс поселкелерінде орыс-түзем приходтық мектептерін көптеп ашу керек [23, 24 б.] - деп, приходтардың ашылу мақсаты мен міндеттерін ашық белгілеп берді.
1899 жылдың 2 қыркүйегінде Түркістан генерал-губернаторы Сырдария облысының әкімшілігіне, Қазалы уезі тұрғындарының мұсылмандық ұстанымын зерделеуге және соның қорытындысын дайындауға арнайы тапсырма ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
XVIII ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басындағы Сыр өңірі ишандары мен пірлері және олардың ағартушылық қызметі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 Сыр өңіріндегі діни ағартушылық мектептердің қалыптасу тарихы мен маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1 Сыр бойындағы діни - ағартушылық бағыттың қалыптасуы және тарихи маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2 ХІХ - ХХ ғғ. Қазақстанның оңтүстік аймағындағы діни-ағартушылық мектептердің таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 Сыр өңірі ишандары мен пірлерінің қазақ даласына ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.1 Сыр өңіріндегі ишандар мен пірлердің қазақ қоғамында алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Ишандар мен пірлердің қожалармен байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...32
3 Сыр өңіріндегі діни ағартушы тұлғалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.1 Мағдум Мағзамның діни ағартушылық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2 Қазақ руханиятындағы Марал ишан бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.3 Үш жүзге пір болған Айқожа ишан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізуі өткен тарихымызды қайта қарастырып, жаңа қырынан баға беруге мүмкіндік берді. Тарихтың ақтаңдақ беттерін ақиқатпен толықтыру арқылы өткен тарихымызды еске алып, өткенімізді білуге және оны бүгінгі көзқарас тұрғысынан түсінуге халқымыздың ынтасы күн сайын арта түсуде. Сондықтан да, ұлттық санасы оянған қазақ халқының өткенін әділ баяндау қажет. Қазіргі таңда Отан тарихында бірқатар көкейкесті мәселелер жаңа көзқарас тұрғысында ғылыми негізде зерделенуде. Оның көзге түсетін тұстарының бірі - ислам дінінің қазақ жеріндегі мың жылдан астам тарихы.
Елбасының ұлтаралық және конфессияаралық татулық пен бейбітшілікті көздеген саясатының нәтижесінде Қазақстан халқы ұлан-ғайыр жұмыстарды атқарып қоғам өміріндегі саяси және рухани жаңғырту кезеңіне көшті. 2005 жылғы 22 қарашада Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІ сессиясында конфессияаралық үнқатысусыз этносаралық келісім болмайтынын ескерте келе ҚР Президенті Біздің қоғамымыз елдің ішінде және шет елде лайықты бағасын алған рухани келісімнің жоғары деңгейіне жетті. Бізде 3340 діни бірлестік, 40-қа жуық конфессиялар мен деноминацияларға тиесілі 2488 ғибадат орындары жұмыс істейді. Біздің елімізді конфессияаралық бейбітшілік пен әлемдік діндер үнқатысуының ордасы деп бекер айтпайды! деп мәдени және тілдік, этностық және діни сан алуандық көріністеріне төзімділік өркениеттер арасындағы үнқатысу секілді, елдер мен халықтар арасындағы бейбітшіліктің, өзара түсіністік пен достықтың қажетті шарттары болып табылатынын айтты [1].
Діни-ағартушылық бағыты адамзаттың қазіргі дамуына орасан зор үлес қосқан рухани жетекші екені белгілі. Адам баласының жан-жануар әлемінен оқшауланып, өзін адам есебінде сезінуіне, жасампаз істерді атқаруына себепші болған да діни дүниетанымдық түсініктер. Қазіргі уақытта тарихқа өркениеттік принциптер бойынша қараудың бір жолы - қоғамның дамуына діни және рухани факторлардың әсері болғандығын дұрыс бағалау. Егер біз осы күнге дейін тарих ғылымында формациялық көзқарастардың ықпалында болсақ, енді өркениеттік танымға мойын ұсынуымыз керек. Оның формациялық көзқарастан бір ерекшелігі - адам дүниетанымы мен рухани үрдістерге сүйену. Ал, формациялық көзқарастар тұрғысынан қарасақ, қашанда материалдық өндіріс, экономика үстем тұрады.
Осы тұрғыдан келгенде қазақ жерінде діни-ағартушылық бағытының таралуы айрықша қызықты және мағыналы тақырып. Діни-ағартушылық бағытындағы ишандар мен пірлердің және олардың ағартушылық қызметін анықтау зерттеу жұмысының өзектілігі болып табылады.
Диплом жұмысын зерттеу барысында XVIII ғасырдың аяғы ХХ ғасырлардағы қазақ еліндегі діни-ағартушылық ой-сананы қалыптастырып, дамытудағы Сыр өңірі рухани мектептерінің рөлі мен діни қайраткерлер дәстүрі, халқымыздың саңлақ перзенттерінің өмір жолы мен ағартушылық қызметінің сан-саналы қырлары туралы ғылыми және танымдық материалдар қарастырылды. Сыр өңірінің ишандары мен пірлері және олардың ағартушылық қызметі т.б. мәселелер ғылыми әдебиетке негізделді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Сыр сүлейлері шығармаларын ХХ ғасырдан бастап зерттеу қолға алына бастады. Оған дейін Кеңес үкіметі уақытысында діни тақырыптағы шығармаларды зерттеу қиынға соқты. Бұл дәуірде қаншама өзгерістер еніп, әдебиет даму үстінде болса да, тақырыбы мен идеясы төменгі орындарды иеленді. Себебі: халықтың өмірін, мұң-зарын, көз алдында болып жатқан қоғамдық құбылыстарды, ұлы оқиғалардың мән-жайын бейнеледі. Кеңес үкіметі кезеңінде мұсылмандық мектептер мен медреселер тарихына байланысты орыс ғалымдары бірқатар зерттеу жұмыстарын жүргізді.
К.П. Кауфман өз еңбегінде мектептер мен медреселердің ағарту ісі заман талабына сай болмағандықтан, заңды үрдіс негізінде өзінен-өзі ыдырайды деп түсініп, өзге халықтарды қорқынышқа бөлемей, аралас орыс-түзем мектептер империя мүддесін өз дәрежесінде орындайды деген ойға келеді [2, с. 231].
Ал, Н.П. Остроумов, мұсылмандық мектептер мен медреселер тарихына байланысты бірқатар зерттеу жұмыстарын жүргізді. Бұл еңбектерінде, ол мұсылман оқу орындарының дамуына тосқауыл қою жолдарын қарастырған. Себебі, мұсылмандық оқу орындар өлкенің орыстандырылуымен шоқындырылуына кедергі болған еді. Оның пікірінше орыстандыру саясатының бірден-бір жолы ретінде қазақтар мен орыстарды біртұтас саяси-мемлекеттік құрылымға біріктірудегі негізгі буын оқу-ағарту саласы - деп, пайымдады. Жалпы алғанда, Сыр бойының Ресей империясының отарына айналуы мен салдары жөнінде деректерді Н.И. Крафт, В.Н. Каплун, В.П. Вощинин, А.И. Добромыслов, Н.И. Веселов, В. Задорская мен Г. Александров, Т. Седельников, П.П. Румянцев, М.А. Терентьев [3, 567 б.] еңбектерінен табуға болады.
Егемендігімізді алып, еңселі ел болғалы бері етек жеңімізді жинап, Ислами дініне бет бұрып, әдебиетіміздің тарихына көз жүгірттік. Десек те, Сыр өңірінің діни-ағартушылық бағыт тақырыбына қалам тартқан бір топ өлкетанушы ғалымдардың қатарында Ибадуллаева З.Ө., М.Қ. Кереев, А.Х. Айдосов [4], Тынышбай Д., Т. Тебегенов [5], Т. Дайрабай [6], Алматов А., Нуриддинов А., Нұртайұлы С., Қ. Омаров [7] және Шайдарбек Әшімұлының Сыр ғұламалары, Ұ. Байбосынова Сыр бойы ақын-жыраулары шығармаларындағы ислам тақырыбы, Б. Жүсіпов Сүлейлер, Сыр еліндегі діни-ағартушылық ой-сана сынды зерттеушілеріміздің еңбектерін ерекше атап айта кеткеніміз жөн.
Тарихнамалық шолу зерттеу тақырыбына қатысты зерттеулердің әлі де қажет екендігін көрсетеді. Оның ішінде, тағы қазақ тіліндегі зерттеулердің тапшылығы. Олай болса, Қазақстанның оңтүстік аймағындағы ислам дінінің тарихын зерттеу сұранып тұрған тақырып екенін дәлелдейді.
Зерттеу жұмысының деректік негізі XVIII ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басында Сыр бойында өмір сүрген ақын-жыраулардың әдеби мұралары, әр түрлі зерттеулер мен ғалымдардың ой-пікірлері, кітапханалар мен мұрағаттағы құжаттар, қазақ әдіскерлердің педагогикалық еңбектері және өзіміздің ғылыми-педагогикалық практикадан өту кезінде тәжірибеміз дереккөздері ретінде басшылыққа алынды.
Сонымен қатар, диплом жұмысын жазу барысында зерттелу деңгейінде көрсетілген зерттеу еңбектер де дереккөзі есебінде енеді. Мәселен, Радлов, Ш.Ш. Уәлиханов, К.Кемеңгеров, М. Шоқай, С. Асфендияров және т.б. зерттеушілердің зерттеулерінің деректік қабілеті өте жоғары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Сыр өңіріндегі діни- ағартушылық мектептердің қалыптасуы мен дамуы және бұл діни мектептердің өлкеміздің рухани-мәдени өміріндегі XVIII ғасыр мен ХХ ғасырдың басы аралығындағы рөлі мен тарихын тың деректік материалдар негізінде, жаңа көзқарастар тұрғысында талдай отырып, оның жұмыс істеу тәсілдерін ашып көрсету - зерттеу жұмысының басты мақсаты.
Осыған байланысты зерттеу жұмысының міндеттеріне төмендегідей мәселелерді қарастыру болып отыр:
Сыр өңірінің ишандары мен пірлері және олардың ағартушылық қызметтері;
Қазақ халқында діни - ағартушылық бағытының таралуы;
Сыр бойындағы діни - ағартушылық мектептерінің тарихи орны мен маңыздылығы;
Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы қазақ жанашырларының қолдауымен Қазақстанның оңтүстік аймағында мұсылмандық мектептері мен мешіттерінің ашылуы;
Оңтүстік Қазақстан өңірінде мешіт салу және діни сауаттылық ісіне жетекшілікті Марал ишан, Айқожа ишан, Махдұм Мағзам және т.б. сияқты діни ағартушылардың қызметі;
Кеңес үкіметі кезіндегі идеологиялық қыспаққа қарамастан, отаншылдық, ізгілік, діни-мұсылмандық тәрбие беру бағытындағы жұмыстардың жүргізілуі;
Сопылық, ишандық және пір аталған мұсылмандық діни қызметтер халық арасында қожа атауымен байланыстылығы. Орта Азия мен Қазақстанда яссауийа, қадрийа, кубарийа аталған сопылық бауырластықтар қалыптасуы;
Зерттеу жұмысының хронологияық шеңбері. XVIII ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басындағы тарихи уақытты қамтиды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Сыр өңіріндегі діни-ағартушылық мектептердің қалыптасуы (XVIII-ХХ ғғ.) тарихын анықтай отырып, Сыр өңірінің ишандары мен пірлері және олардың ағартушылық қызметтеріне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы. Диплом жұмысының тәжірибелік мәнін үш тұрғыдан көрсетуге болады.
Біріншіден, зерттеу нәтижелерін Қазақстан тарихынан оқулықтар жазуға пайдалануға болады.
Екіншіден, зерттеу материалдарын исламға қатысты іргелі монографиялық еңбектер жазу барысында қолдануға болады, себебі диплом жұмысы Орталық Азияның үлкен бір аймағында болған мұсылмандық үрдістерді қамтиды.
Үшіншіден, зерттеу жұмысының нәтижелері қазіргі кезеңде діни-конфессионалды саясатты дайындау және жүргізуде пайдаға асады. Сонымен қатар, тарих және дінтану мамандығында оқитын студенттерге арнайы курстарды оқытуда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Тақырыпты талдауда біз соңғы жылдары заман ағымына байланысты отандық тарих ғылымында болып жатқан жаңа методологиялық бағыттарды негізге алдық. Зерттеу барысында жүйелілік, объективтілік, тарихи-салыстырмалылық секілді ғылыми таным принциптерін басшылыққа алдық. Сондай-ақ, осы тақырып төңірегінде соңғы уақытта қалыптасқан жаңа ғылыми бағыттарды, тұжырымдар мен ой-пікірлерді мүмкіндігінше нақты басшылыққа алып, зерттеу барысында талдау, жинақтау қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диплом жұмысының негізгі нәтижелері мен тұжырымдары ғылыми мақалаларда жарияланған және ғылыми конференцияларда талқыға салынған. Сонымен қатар, халықаралық, республикалық ғылыми конференцияларда баяндамалар жасалынды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
Сыр бойында ислам дінін таратуда ишандар мен пірлердің атқаратын рөлі қарастырылды; Сыр өңірінің ишандары мен пірлері және олардың ағартушылық қызметтері анықталды; Сыр бойындағы діни - ағартушылық мектептерінің тарихи орны мен маңыздылығы анықталды; Қазақ халқында діни - ағартушылық бағытының таралуы; Отаршылдық саясатына қарсы қазақ жанашырларының қолдауымен Қазақстанның оңтүстік аймағында мұсылмандық мектептері мен мешіттерінің ашылуы, олардың Сыр өңірінде мешіт салу және діни сауаттылық ісіне жетекшілікті Марал ишан, Айқожа ишан, Махдұм Мағзам және т.б. сияқты діни ағартушылардың басшылық ету қызметтері анықталды; Кеңес үкіметі кезіндегі идеологиялық қыспаққа қарамастан, отаншылдық, ізгілік, діни-мұсылмандық тәрбие беру бағытындағы жұмыстардың жүргізілуі зерттелді;
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 Сыр өңіріндегі діни ағартушылық мектептердің қалыпатсу тарихы мен маңыздылығы
1.1 Сыр бойындағы діни - ағартушылық бағыттың қалыптасуы және тарихи маңыздылығы
Қазақ халқының рухани жетістіктерге жету жолындағы саналы да сапалы іс-әрекеттері неғұрлым көп болған сайын, оның бүгіні ғана емес, болашағы да соғұрлым жарқын болады. Қазақ қоғамының қалыптасуы, дамуына қатысты көптеген құбылыстардың, оқиғалардың, жағдайлардың болғаны қандай ақиқат болса, тұғырлы тәуелсіздігіміздің нығая түсуі үшін тарихи тұрғыдан руханият дүниеміздің түгенделуі мен оның бүгінгі жағдайына бей-жай қарамаудың маңызы да соншалықты үлкен.
Осы орайда Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ қоғамын түгел жайлаған, мұсылман дінінің қағидаларына сүйенген діни-ағартушылық жүйенің, құбылыстың, ойшылдық арнаның ақ-қарасын ажыратып, ілімдік, білімдік тұрғыдағы сапалық ерекшеліктерін, қоғамға қызметінің оң,теріс жақтарын таразылау мен саралаудың, анықтаудың маңызы зор. Жалпы, ағартушылық бағыт дегеніміз - игерген білім негіздерінің қоршаған қоғамдық-әлеуметтік ортаның материалдық және рухани мәдениет салаларының барлығының да өркендеуіне жұмсалатын кешенді жұмыстардың, ықпалдардың жүйесі. Ағартушылық ұстанымындағы көрнекті қайраткерлер әлемдік өркениетте халқының экономикалық және рухани жақтарынан толық жетілуіне ықпал етуді көздейді. Халық тарихындағы осындай ағартушылық бағытты ұстанған қайраткер тұлғаларымыз, әсіресе, діни-исламдық ілімді таратушылар халықтың тұрмысының да, дүниетанымының да жетілуіне, өсіп-өркендеуіне пайдалы ықпал ету жұмыстарымен айналысты.
Академик Ғ. Есім діни-ағартушылық бағытын төрт бағытта өрбігенін дәлелдейді. Олар:
1. діни-ағартушылық ой-сананың дамуы фольклормен, ауыз әдебиетімен, жазба әдебиетпен және өнер туындыларымен тығыз байланысты. Қазақ халқының жыр-дастандарында, аңыз, қиял-ғажайып әңгімелерінде діни-ағартушылық сарын басымдығы басы ашық дүние. Өнерге қатысты айтсақ, кең байтақ еліміздің қай жерінде болмасын салынған мазарлар, кесенелер, өзге де туындылар осыған жарқын мысал.
2. діни ағартушылық ой-сананың жалпы халыққа білім беру ісімен тікелей байланысты болуы. Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқының сауаты екі пайыздай болған деген жалған түсінік Кеңес заманында насихатталғаны белгілі. Оның мәнісі қазақтардың социализмге дейін мүлдем сауатсыз болғанын мойындату еді. Шын мәнінде бұрын діни-ағартушылық істерінің елімізде қарқынды жүруі нәтижесінде халықтың хат тану деңгейі жоғары болды десек қателеспейміз. Мен оның пайыздық көрсеткішін нақты айта алмаймын. Бірақ, ғашық болған қыз-жігіттердің бір-біріне араб әліпбиімен хат жазысу дәстүрі қалыптасқан бұған бір дәлел. Сол кезде қалыптасқан ұғым Хусни хат, ол көркем жазу деген сөз. Яғни, көркем жазумен көркем ойды білдіру. Демек, діни-ағартушылық ісінің қазақ халқының білім деңгейін көтеруде негізгі факторы екенін көреміз.
Қашанда қазақ тұрмысында отбасынан бір адам қайтыс болғанда оның қырқына, жылына дейін молда ұстап, сол отбасының балаларына хат таныту кеңінен тараған дәстүр еді. Бұған арнайы білім беретін мектептерді, медреселерді, оларға сабақ беретін ахундардың, шайырлардың қызметін қоссақ, халыққа білім берудегі жүргізілген қарқынды іс үлкен әңгіменің арнасы болмақ.
3. діни-ағартушылық ой-сананың тәрбие ісімен тікелей байланыстылығы. Басын ашып айтатын әңгіме ол діни мектептерде қыз бала мен ұл баланы бөлмеу үрдісі. Қазақ жұртында білім алу үдерісінен қыз балалар ешқашан шет қалмаған. Олар ер балалармен қатар хат таныған. Бұл тәрбие мәселесінде тың әрі жаңа іс. Біз бүгінде Еуропа елдеріндегі гендерлік теңдік туралы мәселені айтудамыз. Бұл қазақ елінде о бастан шешілген іс. Білім тегіс берілген. Білім беру саласында діни білім, жаратылыстану т.б. пәндерден дәріс берілген.
Орта ғасырдағы таза ағайындар деп аталатын мектептің энциклопедиялық білім беру жүйесі толығымен болмаса да қазақ елінде сол негізде оқулықтар болған, жазылған. Маған олардың біразы бала кезімнен таныс. Онда математика, астрономия саласы бойынша мағлұматтар келтірілген.
4. діни-ағартушылық ой-сананың құқық мәселесінде кеңінен көрініс табуы. Әрине, ол шариғат қағидаларымен өрбіп отырған. Мұнда, әсіресе, әйел адамға қатысты жағдайлар тиянақты баяндалған. Құран Кәрімде мемлекеттің негізі әйел деген ұғым бар. Осы түсінік шариғатта және оны түсіндіруші ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты зерделеніп, отбасы, бала тәрбиесі, ана құқығы, ер адам құқығы кеңінен талданып, баяндалып, түсінікті тілмен жеткізіліп отырған. Осының нәтижесінде тұрмыста адамдық қағидаларға жатпайтын қылықтар, жағымсыз істер жүйелі реттеліп отырғаны анық нәрсе [8, 7 б.].
Қазақтар тұрмысында түрме, сот, полиция деген ұғымдар болмағаны жақсы белгілі. Тіптен қазақтарда зындап деген түсінік жоқ. Осыны қазіргі құқықтанушы ғалымдар жан-жақты зерттеуде. Ел болып өмір сүру әрі қауымдастықтың бірлігі үстем болу үшін ел билеуші адамдарға қажетті жағдайлар жасалғаны бізге үлгі-өнеге. Осылайша елдің тыныштығы, біркелі тұрмысы қамтамасыз етілген. Ағартушылық бағытына тән басты ерекшеліктердің бірі - адамдардың терең білім алуға, ғылым игеруге үгіттеу, насихаттау. Насихат айту - адамзат ұрпақтарының алдыңғы буын өкілдерінің үлгілі істерін кейінгі толқын ұрпаққа өнеге етіп айту. Бүкіл адамзатқа рахым ретінде ғана түсірілген ақиқат білім көзі Құран Кәрімде адам баласының бүтін ғаламдағы орны, жаратылуы мен құлшылығының сырлары, тіршілігінде атқарар қам-қарекетінің шегі көрсетілген.
Діни-ағартушылық ой-сана қазақ қоғамының рухани жағын түгел қамти отыра, ұлттық сананың, идея мен идеологияның қалыптасуына тікелей әсер етуші болған екен. Академик Ғ. Есім Осы діни-ағартушылық бағыттың негізінде қазақ елінде рациональды ойлау жүйесі қалыптасып, өсіп отырды. Оның бастау бұлағы Әл-Фараби, арғы жағы Платон, Аристотель, бергі жағы Абай, Шәкәрімдермен аяқталады. Және айтарым, қазақ халқының керемет ақындары: сонау Доспамбет, Қазтуған, Шал ақын, Махамбет, Тұрмағамбет, Жамбыл, Сүйінбай т.б. жыршы-жыраулар шығармашылығы мен дүниетанымы түптің түбінде қазақ елінде қалыптасқан діни-ағартушылық ой-санаға қатысты, - деп жазады [8, 9 б.].
Қазақ халқындағы діни-ағартушылық ағымды зерттеген ғалымдарымыз бұл ағымның өмірге етене араласуын ХІХ ғасырдың аяқ кезеңі мен ХХ ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік жағдайлармен байланыстырады. Мәселен, У. Қалижанұлы: Қазақ даласын түгелдей отарлап алған патшалық Ресей енді қазақ халқын мүлде басқа дінге ендіру мақсатын көздеді. Сібірдің ұсақ ұлттарын күшпен шоқындырған патша өкіметі осындай миссионерлік саясатты қазақ жерінде де жүргізуге кірісті. Бірақ бұл саясат жергілікті халық тарапынан қатты қарсылыққа ұшырап отыр. ХХ ғасырдың бас кезіндегі ақындар патшалы Ресейдің қазақтың жерін алумен бірге оның өзін әр түрлі саясатпен жою мақсатын жүзеге асыруға жанын салғанын сезді. Олар патшалық Ресейдің осы қитұрқылығына қарсы тұрар жолдың бірі деп халықтың діни сауатын ашу жолын таңдады - дейді [9, 31 б.]. Патшалық Ресей тарапынан болған осы идеологиялық қысым қазақ даласында мұсылмандық қозғалыстың тууына алып келді. Оның көшбасында ХІХ-ХХ ғасыр басындағы әдебиет өкілдері - діни-ағартушылық бағытты ұстанған ақындар поэзиясы болды. Бұл бағытты ұстанған ақындар шығармаларының нагізгі арқыуы - адамдардың сана-сезімдерін мұсылмандықтың ізгі нұрымен сәулелендіру арқылы адал өмір сүру, адамгершілік, имандылық сияқты қасиетттерге тәрбиелеу, оқу-білім алуға шақыру еді. Сондай-ақ, олар адам мінезінің аузын, жауыздық, алдау-арбау, парақорлықтың кең өріс алуын дінсіздіктен деп түсінді. Және осы мұсылмандық жолдан тая бастауымызға негізгі себепкердің бірі Ресей отаршылдары екендігін білді. Сондықтан да адамды аздырудан сақтап қалудың бірден-бір жолы ретінде дін моралін ұсынды. Ол тарихи-әлеуметтік дамудың қажеттілігінен, өмір талабынан туған. Патшалық Ресейдің отары болып өзінің тәуелсіздігінен, еркін даму мүмкіншілігінен айырылған, оның үстіне екі жақты қанауға түскен қазақ шаруалары бұл кезде іздерінің елдік талабын, саяси құқығын тарих шеңберіне қоя бастайды.
Діни-ағартушылық ой-сананың орнығып, қоғамды ілгерілетуге қозғаушы күш болған жерлерінің бірі Сыр өңірі болғаны тарихтан белгілі. Қазақ елі қиын-қыстау күн - дер - ді бастан өткергенін тарих бет - терінен жақсы білеміз. Қазақ хал - қының ұлт болып қалыптасуына Сыр елі шешуші фактор ретінде орасан рол атқарған. Өйткені Сыр елі - Алашқа ана, қазаққа пана болып, бақ қонған, қыдыр дарыған қасиетті де киелі мекен. Және ұлттық өнерімізді ғасырдан-ғасырға жалғастырған шайырлар мен ақындар, еліне қорған, - халқына дана болған батырларымыз бен билеріміз, халқының діни сауатын ашқан ахундарымыз бен ишандарымыз - баршамыздың ортақ отанымыз қасиетті Сыр елінің баға жетпес шежіресі. Өткенімізді қадір - леп, бүгінімізді бағамдап, жарқын болаш - аққа бағдар жасаймыз.
Сыр өңірі - бүкіл алашқа мәлім дүлділ ақын, шайырлар, батыр, билер мекені ғана емес, ахундар мен ишандар, молда мен мақсым атанған оқымысты, ғұламалардың елі. Саясат, өнер, білім, ғылым саласында биік деңгейден көрінген Сыр бойы перзенттерінің Орта Азия ғана емес бүкіл Шығыс мәдениетінде алар орны берік. Олардың қатарында қазақтың өз алдына дербес ел ретінде құрылуына, мәдениетін дамытуға үлкен еңбек сіңірген мемлекет және қоғам қайраткерлері, ағартушы күрескерлер бер. Осы өңірден шыққан ағартушы ұстаздар философия, грамматика лингвистика, шығыс тарихы мен әдебиеті, астрономия және т.б. жаратылыстану салалары бойынша кәсіби білікті болған. Х-ХХ ғасырлар аралығында өмір сүрген, Мекке, Медине, Бағдат, Шам, Ыстамбул, Каир, Кабул, Герат, Хиуа, Хорезм, Үргеніш, Самарқанд, Бұхара қалаларында оқып, білім алған олар Орта Азия мен Қазақстанның барлық өңірлерінде дерлік қызмет атқарды. Өңірді білімдендіріп, ағартуда Бұхарадағы Көкілташ медресесінің орны ерекше болды. Медресе түлектерінің қатарында Сыр өңірінде өздерінің дербес мешіт-медресесін ашқан ағартушы ұстаздар көптеп саналады. Сырдария ауданы да осындай дана мен данышпан, әулие-әмбиелер, қазақтың небір жақсысы мен жайсаңын өмірге әкелген қасиетті мекен. Сыр еліне ізгілікті ісімен, жақсылық шапағатымен аты кең танылған, халық пір тұтқан тұлғалар: Сайт Ахмет Қосани (1461-1542 жж.), Мақтум Сейт баба (1590-1663жж.), Қожжан қожа (1595-1676 жж.), Мәдіқожа (ХVII ғ.), Мүсірәлі сопы әзиз (ХVII-XVIII ғғ.), Сейтбембет әулие (XVIII-XIX ғғ.), Марал ишан Құрманұлы (1780-1841 жж.), Құлболды ишан (1785-1860 жж.), Оразай ишан Бұғыбайұлы (1809 ж.), Сайфназар ахун (1811-1873 жж.), Қалқай ишан (1815-1860 жж.), Ораз-Мұхеджан ахуын (1836-1894 жж.), Мұңайтпас би Лапин (1838-1918 жж.), Алтайбек ахун (1841-1913жж.), Бәймен ахуын (1846-1916 жж.), Тапал ахун (1842-1921 жж.), Бабай ишан Жүнісұлы (1857-1937 жж.), Қалжан ахун Бөлекбайұлы (1857-1916 жж.), Жармұхаммед ишан Оразайұлы (1858-1919 жж.), Садық ахун Қадырұлы (1860-1937 жж.), Ахмет ишан Оразаұлы (1861-1927 жж.), Мақсұт ишан (1873-1938 жж.), Ақмырза ишан (1882-1930 жж.), Қарамолда Мұхамеджан (1888-1937 жж.), Сүлеймен ишан Есейұлы (1888-1969 жж.) т.б. болды [10, 139 б.].
Жоғары да аталған ишандар мен пірлердің атқаратын қызметтері мынадай:
- еліміздің іргесін бекітуге, әлемдік өркениетке қосылуына, ұлттық мәдениетті дамытуға ықпал ету;
- мешіт салып, елді имандылыққа, руханилыққа тәрбиелеу;
- медресе-мектеп ашып халыққа білім беру жұмысын ұйымдастыру;
- Шығыс ойшылдарының мұраларын зерделеу, тарих, тіл, әдебиет, өнер, философия, медицина, фармацевтика, астрономия және т.б. ғылым салалары бойынша іздену;
- халықтың әлеуметтік жағдайы төмен әлжуаз топтарына қамқор-пана болу, қайырымдылық көрсету;
- Орта Азия халықтары мен Ресей империясының отаршылдық ықпалына қарсы халық арасында ұлт азаттығы мен діни-ағартушылық жұмыстарын насихаттау;
- Ресей білім жүйесі аясында оқу-ағарту жұмыстарын ұйымдастыру;
- араб-парсы, түркі-шағатай тілдеріндегі жазба әдеби, фольклорлық мұралардың классикалық үлгілерін қайталай жырлаған қолжазбаларды тарату, кітап етіп жариялау, т.б.
- Кеңес үкіметі кезіндегі идеологиялық қыспаққа қарамастан, отаншылдық, ізгілік, діни-мұсылмандық тәрбие беру бағытындағы жұмыстарды жалғастыру [10, 145 б.]. Сыр елінде халыққа рухани тәрбие беру, сауықтыру әрі жас ұрпақты сауаттандыру саласында риясыз қызмет атқарған ағартушылардың еңбегі байыпты зерттеулерді әлі де қажет етеді.
Сонымен қатар, ХIX ғасырдың 60-шы жылдары Түркістанда 20-ға жуық, ал 1920 жылдары 56 мешіт, медресе, Қазан төңкерісіне дейін Ақтөбе аймағында 200-дей, Бөкей хандығында 78-дей, Жетісу өлкесінде 269, Жамбыл облысында 49, ал Әулиеата қаласының өзінде 15 мешіт пен намазханалар жұмыс істеген [11, 9 б.].
Біз білетін Сыр өңірінде де 100-ден астам мешіттер мен медреселер болған. Солардың негізгілері Өзкент мешіті, Айтбай мешіті 1878 жылы салынған, Ақтас мешіті 1884 жылы салынған, Қазалы мешіті 1888 жылы салынған, Бабай ишан мешіті 1892 жылы салынған, Қожаназар мешіті, Мырзабай ахун мешіті, Қазалыдағы Ноғай мешіті, Әзілхан ишан мешіті, Сайғандыдағы Тілеулес мешіті, Бөгендідегі Тәжімбет мешіті, Ақкөлдегі Алтай мешіті, Иманқұл мешіті, Бәлдік мешіті, Оқшы ата мешіті, Базар қожа мешіті, Қырық мешіт, Алдашбай ахун мешіті, Қызылтамдағы Алтынқожа мешіті, Оразай ишан мешіті, Ахмет ишан мешіті, Жармухаммед ишан мешіті, Қалқай ишан мешіті, Қарамолда мешіті, Қожжан қожа мешіті, Құлболды ишан мешіті, Қалжан ахун мешіті, Мақтұм Сейіт бабаның 20-ға жуық ишан болған ұрпақтарының мешіті болған, Марал ишанның Қарабөгет, Байбол, Ишан ауылы, Қырғы, Қолаңтөбе, Қыш, Қамыр төбе, мешіттері, Жаңақорғандағы Махмұт ишан мешіті, Қаналы мешіті, Кеңтоғайдағы Базарұлы Жүсіп қажының мешіті, Сайыпназар ахун мешіті, Ораз-Мухаммед ахун мешіті, Алтайбек ахун мешіті, Бәймен ахун мешіті, Сейтпенбет әулие,Мүсірәлі әулие, Қармақшы әулие, Тапал ахун мешіті, Мақсұт ишан мешіті, Ақмырза ишан мешіті, Сүлеймен ишан мешіті, Садық ахун мешіті, Қызылордадағы Ақмешіт мешіті, Алдаберген ишан мешіті, Басапа ишан мешіті, Дәулетназар ахун мешіті т.б. Бұлар сөз жоқ - қоғамдағы діни-ағартушылық ағымның өкілдері болды. Соңғы уақыттары айтылып, жазылып жүргенінде қазақ мұсылмандығын қалыптастыруға, бекітуге қызмет еткен діни-ағартушылардың дүниетанымдық тұғырнамасы, ұстанған бағыт-бағдары сопылық философияға негізделген еді. Жалпы, қазақ, түрік мұсылмандығы жөнінде айтқанда ұлы бабамыз Ясауидің Менің Хикметтерім құран мәні деп ғұмыр кешкен, түркілік дүниетанымда мұсылмандықтың жаңа, жасампаз үлгісін қалыптастырған, әдебиет пен өнерде сопылық поэзияның негізін қалаған данышпандық жолын біліп қана қоймай, басшылыққа алып алып ойлануымыз қажет. Ясауи жолы фикхтың жағынан Имам ағзам Әбу Ханифаның, акайдтық жағынан имам Матурудидің іліміне негізделген, түркі халықтары арасында кең тараған нағыз түркілік мәдениетпен сомдалған, дәстүрлі мұсылмандық түсінігіміздің айнасы екенінде дау жоқ [12].
Дәстүрлі қазақ мұсылмандығы дүниетанымдық тұрғыдан сопылық философияға негізделсе, ұстанған жолы Имам ағзам Әбу Ханифа мазхабы десек - бұлардың қай-қайсысының болмасын адамзат тарихының көне дәуірлерінен тамыр тартатын көздері жоқ емес. Мәселен сопылық дүниетанымын элементтері мұсылман дініне дейінгі уақыттарда да болған. Айталық данышпан Платонның интуиция, абстрактілі ойлау жайындағы айтқан ой-пікірлер бар. Сол сияқты имам ағзам Әбу Ханифа мазхабы қазақ ұғымына сіңгенше талай өткелдерден өтіп шыңдалды. Мұсылман дінін тұтастық қалыпқа жеткізуге Құран ілімін білгірлікпен тәпсірлеп, іргелі ілімге айналдырған Бейдауи, Рази сынды муфассир - ғалымдар, хадис ілімінің ұстыны болған әйгілі имам Бухари, имам Тирмизи сияқты ғұламалар, ақида-сенім негіздері ілімінің негізін қалаған Матуриди, Ашари тәрізді имамдар, шариғат ғылымын қалыптастырған Әбу Ханифа, Әбу Юсуф, Марғинани іспетті факихтар, тассаууф - руханият ілімінің шоқтығы биік ұстаздары Юсуф Хамадини, Қожа Ахмет Яссауи бастаған әулиелер Құран мен суннетті басшылыққа ала отырып, ислам дінін тұтас қалпында жүйеге түсірсе[13]. осы аталған ғалымдар жасаған ілім қазақ даласына тараған мұсылмандықтың да, оны негізге алып қоғамның қозғаушы күшіне айналған күйінде Х-ХХ ғасырлар арасын түгел қамтыған діни-ағартушылық ой-сананың да бастау бұлағы болды. Олай болса, біз жоғарыда аттарын атаған діни-ағартушылар діни ұстаным тұрғысынан осы данышпандардың ілімімен қаруланып, имам ағзам Әбу Ханифа мазхабымен жүрген, шәкірт тәрбиелеуде, оқу мен оқытуда Қожа Ахмет Ясауи жолын ұстанған, өз заманының ойшылдары, діни-ағартушы ұстаздары болды деп айтсақ, қателеспейміз. Діни ағартушылық ағымының бүкіл Шығыста, Орта Азия елдерінде түгел орнағаны, оның осындай терең тарихы барлығы қазақ халқының кешегі, бүгінгі өмірінде үлкен маңызға ие. Шындығына келгенде, Қазан төңкерісіне дейін рулық-патриархалдық, феодалдық қоғамды басынан өткерген қазақ елінің алғашқы уақытта большевиктік жүйеге, Кеңестік саясатқа мойынсынбаушылығының бірден-бір себебі де қоғамда берік орнаған мұсылман дінінің қағидаттарының, осыған негізделген діни-ағартушылық ағымның әсер-ықпалында жатыр. Бүкіл қазақ елін түгел жайлаған ХХ ғасырдың бас кезіндегі ұлт-азаттық көтерілістердің басына дінбасылардың келуі кездейсоқтық емес, әрине. Сыр өңірінің мысалымен айтқанның өзінде Марал ишан, Ақмырза ишан бастаған көтерілістерді айтсақ жетіп жатыр.
Тарихымыздың ақтаңдақ беттерін аша түссек, ата-бабамыздың қаны төгілген, өздері шейіт болған, ұлт-азаттық көтерілістерімізді қалай айтпаймыз. Осы көтерілістердің басында батырлармен бірге, діни-ағартушыларымыздың жүргенін мойындасақ, олардың әрқайсысының өмірін, атқарған қызметін анықтап, ашығын айтуымыздың, оларды ұлықтауымыздың тарихқа жасаған әділетті қадам болатыны талассыз.
Сыр өңіріндегі Қазан төңкерісіне дейін қызмет атқарған 100-ге тарта мешіттер мен медреселер берген білім жергілікті халықтың сауатын ашып қана қойған жоқ, дүниетанымын, азаматтық бет-бағытын, көзқарасын қалыптастырған үлкен жүйе болды. Қазан төңкерісіне дейін-ақ осындай мешіт-медреселерде діни оқулармен бірге жаратылыстану, қоғамтану пәндерінің оқытылғанына, тіпті орыс тілін меңгертуге, оқып-үйренуге мән берілгеніне мысалдар көп. Бұл деректің өзі діни-ағартушылық бағыттағы мешіттер мен медреселердің ел, халық өмірінде прогрессивті сипат ала отырып, қоғамның қозғаушы күшіне айналғанын көрсетеді. Осы мешіт-медреселерді бітіріп, кейіннен үлкен қоғам, мемлекет қайраткерлеріне айналған жерлестеріміз қаншама.
Діни ағартушылық бағыттың негізінде қазақ елінде рационалды ойлау жүйесі қалыптасып, өсіп отырды. Оның бастау бұлағы Әл-Фараби, арғы жағы Платон, Аристотель, бергі жағы Абай, Шәкәрімдермен анықталады. Қазақ халқының ойлау жүйесі, философиясы тұтас түсінікті қажет ететін феномен, Мәселе сол тұтастық ішінде ойшылдықтың келелі арналарын жіктеп, саралап ХХІ-ғасырда иелік ететін ұрпақтарымызға өткізуіміз керек.
Үш ғасырға жуық созылған бодандық дәуірінде өз жерімізде азшылыққа айналып, тіліміз бен ділімізден айрылатын қауіпті шекке жақындадық. Дегенмен, отарлаушылардың сан-қилы қастандығына қарамастан тамырын тереңнен алған ұлттық рухымыз, құнарымыз, намыс-жігерімізді сақтап қала алдық.
Қазіргі таңда, әлемдік өркениет өрісіне бет бұрған Қазақстанда Ислам дінінің ұлт тұтастығын сақтаудағы маңызы ерекше болып отыр. Оның тәрбиелік, ағартушылық қызметіне, халықтар достығы мен конфессияаралық қарым-қатынасты нығайтудағы рөліне үлкен мән берілуде. Елімізде соңғы жылдары әлемдік және дәстүрлі діндер жетекшілерінің қатарынан 3 бірдей съезі өткізілуі, Қазақстанның Ислам Конференциясы ұйымына 2011 жылы төреғалық етуге сайлануы осының айғағы.
Қорыта келе, IX-XX ғасырларда салынған Қазақстан мешіттері мен медреселерінің тарихы, еліміздің рухани өңіріндегі атқарған рөлі аса зор. Мешіт-медреселер жайын зерделеуге өз кезінде патшалық Ресей мен кешегі кеңес үкіметі де құлықты бола қойған жоқ, мүмкіндік те бермеді. Ресей тарихшылары өткен ғасырларды, негізінен Орта Азия халықтарының тарихы, этнографиясы мен жағрафиясы, археологиясы, ауыз әдебиеті, әдет-ғұрпы, салт-санасын хатқа түсіргенімен, мешіттер мен медреселеріне жете көңіл бөле қоймады. Мүмкіндігінше олардың өрісін тарылтып, халықтың назарын басқа дүниелерге аударуға күш салды. Орта Азия қалаларының тарихы, сәулет өнері жайлы жазылған еңбектерде де мешіттер мен діни оқу орындары көбіне-көп назардан тыс қалып келді.
1.2 ХІХ - ХХ ғғ. Қазақстанның оңтүстік аймағындағы діни-ағартушылық мектептердің таралуы
Қазақстанда Ресей империясының құрамына кірмей тұрған кездің өзінде-ақ балалар мен жастарға білім беретін мектептер мен медреселер болған. Мектептер негізінен ауылдарда болғандықтан халықпен бірге жазда жайлауға, ал қыста қыстауға көшіп жүрген. Сол себептен олардың белгілі бір жабдықталған орындары болған емес, мектептер қыста қыстауларға орналасса, ал жазда ауқатты қазақтардың ағаш үйлерінде болды. Бұл орындардың арнайы оқыту құралдармен жабдықталғандықтан, оқушылар жерге төселген киізде отыратын. Мектептер көбінесе мешіттер маңында орналасты. Себебі, алғашқы оқу орындарының өзі осы мешіттер болатын. Мешіттегі оқушылар мұғалімдерін зейін қойып тыңдап, айтқандарын жаттап алып отырған. Тәрбиеге үлкен мән беріліп, шәкірттердің мектеп қабырғасында алған біліміне байланысты оның болашағы да анықталып отырылды. Тәрбие жөнінде Ахмет Байтұрсынұлының Қазақ газетіне шыққан мынадай сөзі бар: Баланы ұлша тәрбиелесең, ұл болмақшы, құлша тәрбиелесең, құл болмақшы [14, 60 б.].
Мектептерде оқу 5-8 жылға созылып, діни кітаптар, арифметика және мәнерлеп оқумен жалғасты. Оқушылардың саны 15 тен аспаған. Сабақ өткізу барысында қатты тәртіп сақталып, ал тәртіп бұзғандар қатты жазаланды. Мектептердегі курстың өту уақыты анықталмады және қандай да бір топтарға бөлінбеді. Оқу кезеңі бір кітапты толық меңгеру уақытымен өлшенді. Мұсылмандар үшін маңызды Хавтияк секілді кітаптарды меңгеру бір сыныпты бітіріп, екіншісіне көшумен бірдей болды. Мектептер өз қызметтерін ауқатты қазақтар мен оқушылардың ата-анасы есебінен жұмыстарын жүргізді. Әрбір отбасы жағдайына қарай ақшалай немесе малмен жәрдем беріп отырған.
Қазақ балаларының оқуына мұсылман діни қызметкерлері зор үлес қосты. Олардың ішінен өз еңбектерімен халыққа кеңінен танымал адамдар да кездеседі. Олар өсіп келе жатқан ұрпақтың борлашағы білімсіз бұлыңғыр болады деген түсінікті берік ұстанды. Мешіттер тек діни қызметтерді атқарып қоймай, олар бастауыш білім берудің де ошағы болды. Өз қаржыларына қазақ мектептерін ашқан діни қызметкерлер қазақ халқының білімді, сауатты болғанын қалады. Ол адамдардың қатарына қожа Тұрысбек Мамановты жатқызуға болады, ол қазақтар арасындағы дана адам болған, және көзінің тірісінде халықтан еш нәрсесін аямаған [15, 25 б.]. 1899 жылы Қапалда Қалқабай Маманов пен оның ұлдары Тұрысбек, Сейітбаттал, Есенқұл қазақтың алдыңғы қатарлы өкілдеріне арналған мектебін ашты. Ру ақсүйектеріне балалардың жан-жақты білім алуларының маңыздылығын айтқан ол, былай деген: Діни, ұлттық, тілдік ерекшелігімізге қарамастан, біз татарлармен, орыстармен және басқа да халықтармен бір аспан астында тұрып жатырмыз... [16, 53 б.]. Мамановтардың ойы жүзеге асып, мектепте математика, физика, география, табиғаттану, тарих, қазақ тілі, араб және орыс тілдері, сонымен бірге Құран кітабы оқытылды. Қазақ газетіне, Айқап журналына Мамановтар жыл сайын тәжірибелі мұғалімдерді Маманияға шақырған хабарландырулар берді. Сондай хабарландырулар бойынша жұмысқа келгендер: Т. Мұсағалиев - Каир университетін бітірген, құқықтану, сегіз тілді меңгерген, публицист, демократ-ағартушы, М. Малдыбаев - белгілі жазушы, публицист, демократ-ағартушы, сонымен бірге басқа да ғалымдар мен сол кездің білімді адамдары келді [16, 57 б.].
Мамановтардың өз еліндегі ағартушылық қызметі жөнінде Қазақ газетіне А. Байтұрсынов былай деген: Мамановтар мектебіндегі жақсы оқитын оқушыларды жыл сайын 150 рубль шәкіртақысымен Орынбор қазақ мұғалімдер мектебіне жіберіп отырды [14, 59 б.].
Жоғары білім алатын оқу орындарының қатарына медреселер жатты. Мектептерге қарағанда олар халқы көп жерлерде, қалаларда орналасты және мешіттер маңызды қызмет атқарды. Медреселерде мұсылман діни қызметкерлері даярланды. Олардың жұмысы қатаң бақылауда болмады, яғни оқу ұзақтығы 20-30 жылға дейін созылып жатты. Осы оқу жылында оқушылар төменгі, ортаңғы және жоғарғы курстардан өтулері керек еді. Курстарда кезең бойынша оқытылған пәндердің қатарында араб тілі, риторика, заң және сурет өнерімен байланыстырылған каллиграфия меңгерілді. Шығыс әдебиеті мен поэзиясына өте үлкен мән берілді. Ал араб медреселерінде араб тілі, ілімі-тыбие (медицина), ілімі-икмет (физика), ілімі-кимья (химия), ілімі-набадат (ботаника), ілімі-нуджум (астрономия), ілімі-эндесе (геометрия) және алгебра оқытылды [17, с. 54].
Барлық Қазақстанның территориясында әртүрлі мектептер жұмыс жасады. Мысалы, 1900 жылы Орынбор губерниясында 264 мұсылман мектептері болды. Олардың ішінде 187 мектеп, 77 медресе және қосымша 7 орыс сыныбы жұмыс істеді [18, 23 б.].
Оқушыларға бастауыш білім берген мектептердің кемшілігі болмаған деп айта алмаймыз. Мектептердегі секілді, медреселерде де оқу шынайы өмірмен жеткілікті байланысты болмады және олар о дүниені талқылауға көп көңіл бөлді. Сондықтан да ағартушы-гуманистер халықты шынымен сауатты ету үшін оқуды өмірмен байланыстыруға ұмтылды. Жаңашыл оқытушылардың пайда болуы патшалық Ресейдің билігі мен мекемелері үшін күтпеген жағдай болды. Олар қазақтарды дарынсыз, сауатсыз деп тіпті білім беру саласында жаңа реформалар жүргізуге де қарсылық білдірген болатын. Өздері мойындағандай, Ресейдің мұсылман жерлерінде жергілікті халықтың мәдениетке, білімге соншалықты ұмтылуын күтпеген [19, 278 б.] болатын.
Ресей империясы қазақ даласын толықтай жаулап алғаннан кейін, отар аймақты өркениетті елдерге тән ағартушылық, ізгілік, халқына білім беріп, оның қоғамдық-саяси санасы мен мәдениетін көтеру емес, қайта оларды өзінің қасиетті ана тілінен, ғасырлар бойы ұстанған дінінен, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерінен айырып, рухани жағынан құлдықта, мәңгүрттік болмыста ұстау сияқты мақсаттарды көздеді. Қазақ халқын шоқындыру патша шенеуніктері мен шіркеу миссионерлерінің негізгі міндетіне айналды. Патша өкіметінің жергілікті халықтарды сауаттандыру ісінде, әкімшілік органдарға ең жақын, жанашыр көмекшілері православтық шіркеу мен оның миссионерлері болды. Түркістан өлкесінде миссионерлік әрекетімен көзге түскен, православиялық шіркеудің ең белсенді миссионерлерінің бірі, Н.И. Ильминский 1860 жылы Қазақтар мұсылман емес, олар шамандар. Сол себептен оларды христиан дініне кіргізу оңай болады [20, 90 б.] - деп, орталық үкіметке баяндаған болатын. 1886 жылы орыстық білім беру саласының дамуына үлкен үлес қосушы ретінде, патша әкімшілігі тарапынан құрметтелген Н.П. Остроумов, православ миссионерлері бірлігінің жиырма жылдығына арналған Көшпелі халықтар христан діні мен мәдениетін қабылдауды қалай ма? атты жиында, миссионерлердің негізгі назарын қазақ даласы мен Түркістан аймағына аударып: Ресейге бағынатын азиялық көшпенділердің адамдық және мәдени тұрғыдан жетілуі және православтық орыс халқымен бірігуі үшін, христиандықты қабылдаудан басқа жолы жоқ. Егер азиялық көшпенділер христиан дінін қабылдамайтын болса, мұсылмандықты қабылдап, еліміздің дамуын тежейді, саяси үстемдік пен тұтастыққа қатер төндіреді [21, 15 б.] - деп, қорытындылады.
Отарлық билік жүйесі оңтүстік өңірді жаулап алған күнінен бастап-ақ, жергілікті халықты өздерінің исламдық діни сенімдерінен ажыратып, христиан дінінің православтық ағымына сиындыру бағытын ұстанды. Сол уақыттардағы Түркістан өлкесіндегі әлеуметтік-қоғамдық жағдайды қарастыра отырып, Ресейдің Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі көздеген мүддесін, академик А.Н. Кононов өзінің История изучения тюркских языков в России атты еңбегінде: Для политики экономического освоения восточных окраин российской империи, было необходимо их предварительное, идеологическое освоение путем привлечения живущих там народов и народностей в лоно православной церкви. Решение этой задачи взяли на себя православные миссионеры, которые проходили курс специальной подготовки в особых учебных заведениях для овладения языком и ознакомления с бытом и обычаями своих будущих подопечных [22, 90 б.] - деп, ашық көрсетеді. XIX ғасырдың соңғы онжылдығында Қазалы, Перовск, Түркістан және Шымкент уездерінде орыс қоныстанушыларының арта түсуіне байланысты, әрбір құрылған село мен поселкеде приходтық орындар кеңінен ашыла бастады. Ашылған приходтар орыс шаруаларының сыйынатын орталығына және жер мәселесін талқыға салатын орынға айналды. Приходтарда православ дінінің қасиетті кітаптары көптеп сақталып, олар орыс шаруаларының балдары білім алатын ошақтарға айналып, жаңа шоқынған жергілікті ұлт өкілдерінің де келіп, православиялық діни білімін тереңдететін орталық қызметтерін атқарған, сонымен қатар, олардың құрамына он шақты оқушыға жоспарланған шіркеулік мектептерде жұмыс істеді. Кейбір деректердің бірінде, Орыс қоныс аударушыларының жаңадан қалыптасып жатқан поселкелерінде, приходтық мектептердің ашылуының басты әрі негізгі мақсаты, жаңа шоқынған қазақтарды христиан дінінде мықтап ұстап тұру және олардың орыстармен етене жақын араласуын қамтамасыз ету үшін, орыс поселкелерінде орыс-түзем приходтық мектептерін көптеп ашу керек [23, 24 б.] - деп, приходтардың ашылу мақсаты мен міндеттерін ашық белгілеп берді.
1899 жылдың 2 қыркүйегінде Түркістан генерал-губернаторы Сырдария облысының әкімшілігіне, Қазалы уезі тұрғындарының мұсылмандық ұстанымын зерделеуге және соның қорытындысын дайындауға арнайы тапсырма ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz