Қазақ халқының дәстүрлі шаш қою мәдениеті
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 Еуразия халықтарының шаш қою мәдениетінің тарихы ... ... ... ... ... ... ...12
1.1 Ерте кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2 Орта ғасырлар кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2 Қазақ халқының дәстүрлі шаш қою түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
1.1 Балаларға шаш қою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.2 Ер адамдардың шаш қоюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
1.3 Әйел адамның шаш қоюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3 Шашқа байланысты ырымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.1 Шашқа байланысты ырымдар мен тиымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.2 Бас киімдер мен әшекейлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.3 Шаш күтімі мен оны әсемдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
1 Еуразия халықтарының шаш қою мәдениетінің тарихы ... ... ... ... ... ... ...12
1.1 Ерте кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2 Орта ғасырлар кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2 Қазақ халқының дәстүрлі шаш қою түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
1.1 Балаларға шаш қою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.2 Ер адамдардың шаш қоюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
1.3 Әйел адамның шаш қоюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3 Шашқа байланысты ырымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.1 Шашқа байланысты ырымдар мен тиымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.2 Бас киімдер мен әшекейлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.3 Шаш күтімі мен оны әсемдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының діни сенімі, тұрмыс-тіршілік ерекшеліктеріне байланысты қалыптасып, дәуір көшінің ұзақ үрдісінде ұлттық дәстүрдің мәйегіндей болып сіңісіп кеткен салт-дәстүрлеріміздің ұмыт болып бара жатқаны қаншама. Солардың біріне дәстүрлі шаш қою мәдениетін жатқыза аламыз. Қазақтың көшпелі қоғамында адам шашы ерекше қастерленгендіктен, ер балаға шаш қоюдың да, қыз баланың шашын өсірудің де өзіндік қағидалары болған.
Қазіргі уақытта этникалық сана-сезімнің оянып, дамуы кезеңінде материалдық және рухани мәдениет құбылыстарын зерделеу этнография ғылымының маңызды және қажетті зерттеушілік бағыты болып табылады. Материалдық және бір мезгілде рухани мәдениетке жататын қазақ халқының дәстүрлі шаш қою мәдениеті тарихи, мәдени мәні бар жоғары деңгейлі ақпаратқа ие. Сан ғасырдың сарабынан өтіп, біздерге жеткен бұл дәстүр – шын мәнісінде халықтың философиялық, эстетикалық мазмұнын айқын көрсетеді.
Адам баласы қай заманда да баскиімге ерекше көңіл бөліп, аса құрметпен қараған. Баскиімді жерге тастамайтын, кісіге баскиімін бермейтін ырым-тыйымдар күні бүгінге дейін сақталып келеді. Қуанғанда бөркін аспанға лақтырып, күйрегенде жерге ұрып сүйініш пен күйініштің де белгісін баскиім арқылы аңғартқан. Ертеде екі тайпа ел жауласып өзара бітімге келе алмай жағдай қиындағанда ақ жаулықты аналарымыз араша түсіп, кимешектің үстіндегі жаулығын басынан сыпырып алып екі араға тастағанда киелі баскиімнен ешкім аттап өте алмаған.Қазақта күйеу жігіт қалыңдық шашын сипағаны үшін, қыздың жеңгесіне «шаш сипатар» ырымын жасаған.
Шаштың қадірі бастың қадірінен кем болмаған. Өткен заманда шашына рұқсатсыз қол тигізген бөтен адамнан сөз құнындай құн дауланған, төлем белгіленіп айыппұл алынған. Қазақ халқының қылмыс туралы заңында шашқа байланысты арнайы баптар да болған. Оны бұлжытпай орындау, бұзса жазалау берік те қатаң тәртіп, дәстүр болып саналған. Сондықтан да бұзық ойлылар, есерлер әйелдің шашын кесетін болса, ол әйелдің бір дене мүшесін кескен болып есептелген және соған сәйкес әлгі адам қатаң жазаға тартылған, үлкен айып төлеген. Ал енді әйелдер қылмыс жасаса, оларға қолданған жазаның ауыр бір түрі – шашын кесу болған. Ол кезінде әйелдер үшін өлім жазасына тең жаза ретінде қаралды. Егер жас қыздар шашының ұшын кесіп тастаса, әжелері шапалақтап жазалады. Мұның бәрі халқымыздың әйелдердің шашын баяғы кезден-ақ өте қатты бағалағанын, қасиетін терең түсінгендігін көрсетеді. Қазақ қыздарына «шашыңды жайма» деген тыйым сөз төркінінің шығу тегі кешегі өткен зұламат заманда соғыс, аштық, тәркілеу, апат, жұт кезінде әйелдердің шашын жайып жылауы көп болады. Әйелдер мұң, шер жырларын да шығарады. Мұндай кезде ақсақалдар, әйелдер келіп, мұңды адамға тоқтам, басу айтып жұбатуы керек еді [1, 677 б.].
Қазіргі уақытта этникалық сана-сезімнің оянып, дамуы кезеңінде материалдық және рухани мәдениет құбылыстарын зерделеу этнография ғылымының маңызды және қажетті зерттеушілік бағыты болып табылады. Материалдық және бір мезгілде рухани мәдениетке жататын қазақ халқының дәстүрлі шаш қою мәдениеті тарихи, мәдени мәні бар жоғары деңгейлі ақпаратқа ие. Сан ғасырдың сарабынан өтіп, біздерге жеткен бұл дәстүр – шын мәнісінде халықтың философиялық, эстетикалық мазмұнын айқын көрсетеді.
Адам баласы қай заманда да баскиімге ерекше көңіл бөліп, аса құрметпен қараған. Баскиімді жерге тастамайтын, кісіге баскиімін бермейтін ырым-тыйымдар күні бүгінге дейін сақталып келеді. Қуанғанда бөркін аспанға лақтырып, күйрегенде жерге ұрып сүйініш пен күйініштің де белгісін баскиім арқылы аңғартқан. Ертеде екі тайпа ел жауласып өзара бітімге келе алмай жағдай қиындағанда ақ жаулықты аналарымыз араша түсіп, кимешектің үстіндегі жаулығын басынан сыпырып алып екі араға тастағанда киелі баскиімнен ешкім аттап өте алмаған.Қазақта күйеу жігіт қалыңдық шашын сипағаны үшін, қыздың жеңгесіне «шаш сипатар» ырымын жасаған.
Шаштың қадірі бастың қадірінен кем болмаған. Өткен заманда шашына рұқсатсыз қол тигізген бөтен адамнан сөз құнындай құн дауланған, төлем белгіленіп айыппұл алынған. Қазақ халқының қылмыс туралы заңында шашқа байланысты арнайы баптар да болған. Оны бұлжытпай орындау, бұзса жазалау берік те қатаң тәртіп, дәстүр болып саналған. Сондықтан да бұзық ойлылар, есерлер әйелдің шашын кесетін болса, ол әйелдің бір дене мүшесін кескен болып есептелген және соған сәйкес әлгі адам қатаң жазаға тартылған, үлкен айып төлеген. Ал енді әйелдер қылмыс жасаса, оларға қолданған жазаның ауыр бір түрі – шашын кесу болған. Ол кезінде әйелдер үшін өлім жазасына тең жаза ретінде қаралды. Егер жас қыздар шашының ұшын кесіп тастаса, әжелері шапалақтап жазалады. Мұның бәрі халқымыздың әйелдердің шашын баяғы кезден-ақ өте қатты бағалағанын, қасиетін терең түсінгендігін көрсетеді. Қазақ қыздарына «шашыңды жайма» деген тыйым сөз төркінінің шығу тегі кешегі өткен зұламат заманда соғыс, аштық, тәркілеу, апат, жұт кезінде әйелдердің шашын жайып жылауы көп болады. Әйелдер мұң, шер жырларын да шығарады. Мұндай кезде ақсақалдар, әйелдер келіп, мұңды адамға тоқтам, басу айтып жұбатуы керек еді [1, 677 б.].
1 Әлімбай Н. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. –Алматы: РПК Слон, 2014. 5-том: Ө-Я. –839 б.
2 Усманова Э.Р., Логвин В.Н. Женские накосные украшения Казахстана: (эпоха бронзы). –Караганда: Лисаковск. 1998. –64 с.
3 Ахметжанов Қ.С. Жараған темір кигендер.– Алматы: Дәуір баспасы,
1996. – 256 б.
4 Шер А.Я. Каменные изваяния Семиречья. – Москва: Наука,1966. –137 с.
5 Ермоленко Л.Н., Куманкулов Ж.К. Оригинальное изваяние из фондов карагандинского историко-краеведческого музея // Археология Южной Сибири. К 80-летию Я.А. Шера. Вып.25. – Кемерово, 2011. –200 с.
6 Чариков А.А. О локальных особенностях каменных изваяний
Прииртышья // Советская Археология.– Москва: Издательство Академии наук ССР. 1979. №2. –С. 179-190 .
7 Фиельструп Ф.А. Из обрядовой жизни киргизов начала XX века. –Москва: Наука, 2002. –300 с.
8 Тохтабаева Ш.Ж. Қазақтың зергерлік өнері. –Алматы: Алматыкітап,
2011. – 384 б.
9 Жәнібеков Ө. Уақыт керуені. –Алматы: Жазушы, 1995. –192 б.
10 Хинаят Б., Сужикова А. Қазақ халқының ұлттық киімдері. –Алматы: Алматыкітап, 2011. –384 б.
11 Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Қазақстан,
1995. – 240 б.
12 Әлімбай Н. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. –Алматы: РПК Слон, 2011.
1-том: А-Д. – 735 б.
13 Усманова Э.Р. Могильник Лисаковский І. – Караганда: Лисоковск,
2005. – 232 с.
14 Матыжан К. Тарихи ғажайыптар. – Алматы: Аруна, 2001. – 10 б.
15 Анаш Д. Үржар ханшайымы: Тарбағатайдың тамыры тереңде екенiн танытты // Егемен Қазақстан. 2013. 19 маусым. Б– 4.
16 Құсайын Т. Алтын ханшайым – арғы тарихтан жеткен құндылық // Егемен Қазақстан. 2014. № 255. Б– 8.
17 Кызласов Л.Р. // О значении термина «балбал» древнетюркских надписей . Тюркологический сборник. К шестидесятилетию А.Н. Кононова. –Москва. 1966. – С. 206-208.
18 Марғұлан Ә.Х. Ежелгі мәдениет куәлары. –Алматы: Қазақстан,
1966. – 212 б.
19 Н.Базылхан. Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері : (Орхон, Енисей, Талас). – Алматы: Дайк-пресс, 2005. 2-том.: Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері. – 250 б.
20 Кунсткамера жинағындағы қазақтың дәстүрлі мәдениеті. –Алматы: Мәдени саясат және өнертану институты, 2008. – 224 б.
21 Әлімбай Н. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. –Алматы: РПК Слон, 2013.
4-том: Қ-О. –735 б.
22 Әлімбай Н. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. –Алматы: РПК Слон, 2012.
3-том: К-Қ. – 735 б.
23 Бопай Б. Бала мінезі қарын шашын алған адамға тартады //http://blogtime.kz/ethnopedagogy/bala-minezi-karyn-shashyn--algan-adamga-tartady.html
24 Қазақ әдеби тілі сөздігі. Он бес томдық. 2 том. – Алматы: Арыс. 2011.
А-Б. – 742 б.
25 Қазақ әдеби тілі сөздігі. Он бес томдық. 7 том. – Алматы: Арыс. 2011.
Ж-К. – 752 б.
26 Әубәкір А. Дәстүрден арылу қазаққа не береді? // Жас қазақ үні. 2008.
12 тамыз 4 б.
27 Солтоноев Б. Кызыл кыргыз тарыхы. 2-кітап. –Бишкек: Үчкун,
1993. – 59 б.
28 Әжіғали С. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 1-том.
–Алматы: Арыс, 2005. – 328 б.
29 Сұрағанов С.К.,Сұрағанова З.Қ. Ер қадірін ел білер, зер қадірін зергер білер. Әдістемелік құрал. –Астана: «Шикула және К», 2013. – 40 б.
30 Кенжеахметұлы С. Қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті. –Алматы: Алматыкітап, 2006. –384 б.
31 Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі. –Алматы: Ғылым,
1991. – 88 б.
32 Шорманов М. Казахские народные обычай. 2-е изд. –Астана: Алтын кітап, 2007. Библиотека казахской энциклопедии. Т-4. – 128 с.
33 Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті. Ғылыми мақалалар жинағы.–Алматы: Зият-пресс, 2004. –160 б.
34 Бауыржан П. Сұлулық құпиясы. – Астана: Red studio, 2011. –168 б.
35 Дорженов С. Инабаттылық иірімдері. –Алматы: Қайнар, 1994.–162 б.
36 Кәмалашұлы Б. Қазақтың байырғы баспаналары, үй жиһаздары, ұлттық киім кешек, ыдыс аяқ, ас сусын, тамақ тағамдарына қатысты салт-дәтүрлері.–Алматы: Өнер, 2006.–152 б.
37 Кенжеахметұлы С. Жеті қазына: жиған-терген. –Алматы: Ана тілі,
2003. 2 кітап –136 б.
38 Қайдауылқызы Ғ. Киелі кимешек. – Алматы: Өнер, 2012. – 240 б.
39 Рук А., Даубер Р. Болезни волос и волосистой части головы. –Москва: Медицина, 1975. – 528 с.
40 Олжаев А.Шаштың түскені, бастың піскені ме?// Айқын.2009.
26 наурыз. – 26 б.
41 Турдалиев К. Сөз сардары. –Ақтөбе: А-полиграфия, 2003. –240 б.
2 Усманова Э.Р., Логвин В.Н. Женские накосные украшения Казахстана: (эпоха бронзы). –Караганда: Лисаковск. 1998. –64 с.
3 Ахметжанов Қ.С. Жараған темір кигендер.– Алматы: Дәуір баспасы,
1996. – 256 б.
4 Шер А.Я. Каменные изваяния Семиречья. – Москва: Наука,1966. –137 с.
5 Ермоленко Л.Н., Куманкулов Ж.К. Оригинальное изваяние из фондов карагандинского историко-краеведческого музея // Археология Южной Сибири. К 80-летию Я.А. Шера. Вып.25. – Кемерово, 2011. –200 с.
6 Чариков А.А. О локальных особенностях каменных изваяний
Прииртышья // Советская Археология.– Москва: Издательство Академии наук ССР. 1979. №2. –С. 179-190 .
7 Фиельструп Ф.А. Из обрядовой жизни киргизов начала XX века. –Москва: Наука, 2002. –300 с.
8 Тохтабаева Ш.Ж. Қазақтың зергерлік өнері. –Алматы: Алматыкітап,
2011. – 384 б.
9 Жәнібеков Ө. Уақыт керуені. –Алматы: Жазушы, 1995. –192 б.
10 Хинаят Б., Сужикова А. Қазақ халқының ұлттық киімдері. –Алматы: Алматыкітап, 2011. –384 б.
11 Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Қазақстан,
1995. – 240 б.
12 Әлімбай Н. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. –Алматы: РПК Слон, 2011.
1-том: А-Д. – 735 б.
13 Усманова Э.Р. Могильник Лисаковский І. – Караганда: Лисоковск,
2005. – 232 с.
14 Матыжан К. Тарихи ғажайыптар. – Алматы: Аруна, 2001. – 10 б.
15 Анаш Д. Үржар ханшайымы: Тарбағатайдың тамыры тереңде екенiн танытты // Егемен Қазақстан. 2013. 19 маусым. Б– 4.
16 Құсайын Т. Алтын ханшайым – арғы тарихтан жеткен құндылық // Егемен Қазақстан. 2014. № 255. Б– 8.
17 Кызласов Л.Р. // О значении термина «балбал» древнетюркских надписей . Тюркологический сборник. К шестидесятилетию А.Н. Кононова. –Москва. 1966. – С. 206-208.
18 Марғұлан Ә.Х. Ежелгі мәдениет куәлары. –Алматы: Қазақстан,
1966. – 212 б.
19 Н.Базылхан. Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері : (Орхон, Енисей, Талас). – Алматы: Дайк-пресс, 2005. 2-том.: Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері. – 250 б.
20 Кунсткамера жинағындағы қазақтың дәстүрлі мәдениеті. –Алматы: Мәдени саясат және өнертану институты, 2008. – 224 б.
21 Әлімбай Н. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. –Алматы: РПК Слон, 2013.
4-том: Қ-О. –735 б.
22 Әлімбай Н. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. –Алматы: РПК Слон, 2012.
3-том: К-Қ. – 735 б.
23 Бопай Б. Бала мінезі қарын шашын алған адамға тартады //http://blogtime.kz/ethnopedagogy/bala-minezi-karyn-shashyn--algan-adamga-tartady.html
24 Қазақ әдеби тілі сөздігі. Он бес томдық. 2 том. – Алматы: Арыс. 2011.
А-Б. – 742 б.
25 Қазақ әдеби тілі сөздігі. Он бес томдық. 7 том. – Алматы: Арыс. 2011.
Ж-К. – 752 б.
26 Әубәкір А. Дәстүрден арылу қазаққа не береді? // Жас қазақ үні. 2008.
12 тамыз 4 б.
27 Солтоноев Б. Кызыл кыргыз тарыхы. 2-кітап. –Бишкек: Үчкун,
1993. – 59 б.
28 Әжіғали С. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 1-том.
–Алматы: Арыс, 2005. – 328 б.
29 Сұрағанов С.К.,Сұрағанова З.Қ. Ер қадірін ел білер, зер қадірін зергер білер. Әдістемелік құрал. –Астана: «Шикула және К», 2013. – 40 б.
30 Кенжеахметұлы С. Қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті. –Алматы: Алматыкітап, 2006. –384 б.
31 Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі. –Алматы: Ғылым,
1991. – 88 б.
32 Шорманов М. Казахские народные обычай. 2-е изд. –Астана: Алтын кітап, 2007. Библиотека казахской энциклопедии. Т-4. – 128 с.
33 Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті. Ғылыми мақалалар жинағы.–Алматы: Зият-пресс, 2004. –160 б.
34 Бауыржан П. Сұлулық құпиясы. – Астана: Red studio, 2011. –168 б.
35 Дорженов С. Инабаттылық иірімдері. –Алматы: Қайнар, 1994.–162 б.
36 Кәмалашұлы Б. Қазақтың байырғы баспаналары, үй жиһаздары, ұлттық киім кешек, ыдыс аяқ, ас сусын, тамақ тағамдарына қатысты салт-дәтүрлері.–Алматы: Өнер, 2006.–152 б.
37 Кенжеахметұлы С. Жеті қазына: жиған-терген. –Алматы: Ана тілі,
2003. 2 кітап –136 б.
38 Қайдауылқызы Ғ. Киелі кимешек. – Алматы: Өнер, 2012. – 240 б.
39 Рук А., Даубер Р. Болезни волос и волосистой части головы. –Москва: Медицина, 1975. – 528 с.
40 Олжаев А.Шаштың түскені, бастың піскені ме?// Айқын.2009.
26 наурыз. – 26 б.
41 Турдалиев К. Сөз сардары. –Ақтөбе: А-полиграфия, 2003. –240 б.
Қазақ халқының дәстүрлі шаш қою мәдениеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 Еуразия халықтарының шаш қою мәдениетінің тарихы ... ... ... ... ... ... ...12
1.1 Ерте кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
1.2 Орта ғасырлар кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2 Қазақ халқының дәстүрлі шаш қою түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
0.1 Балаларға шаш қою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
0.2 Ер адамдардың шаш қоюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
0.3 Әйел адамның шаш қоюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
3 Шашқа байланысты ырымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.1 Шашқа байланысты ырымдар мен тиымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.2 Бас киімдер мен әшекейлер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.3 Шаш күтімі мен оны әсемдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының діни сенімі, тұрмыс-тіршілік ерекшеліктеріне байланысты қалыптасып, дәуір көшінің ұзақ үрдісінде ұлттық дәстүрдің мәйегіндей болып сіңісіп кеткен салт-дәстүрлеріміздің ұмыт болып бара жатқаны қаншама. Солардың біріне дәстүрлі шаш қою мәдениетін жатқыза аламыз. Қазақтың көшпелі қоғамында адам шашы ерекше қастерленгендіктен, ер балаға шаш қоюдың да, қыз баланың шашын өсірудің де өзіндік қағидалары болған.
Қазіргі уақытта этникалық сана-сезімнің оянып, дамуы кезеңінде материалдық және рухани мәдениет құбылыстарын зерделеу этнография ғылымының маңызды және қажетті зерттеушілік бағыты болып табылады. Материалдық және бір мезгілде рухани мәдениетке жататын қазақ халқының дәстүрлі шаш қою мәдениеті тарихи, мәдени мәні бар жоғары деңгейлі ақпаратқа ие. Сан ғасырдың сарабынан өтіп, біздерге жеткен бұл дәстүр - шын мәнісінде халықтың философиялық, эстетикалық мазмұнын айқын көрсетеді.
Адам баласы қай заманда да баскиімге ерекше көңіл бөліп, аса құрметпен қараған. Баскиімді жерге тастамайтын, кісіге баскиімін бермейтін ырым-тыйымдар күні бүгінге дейін сақталып келеді. Қуанғанда бөркін аспанға лақтырып, күйрегенде жерге ұрып сүйініш пен күйініштің де белгісін баскиім арқылы аңғартқан. Ертеде екі тайпа ел жауласып өзара бітімге келе алмай жағдай қиындағанда ақ жаулықты аналарымыз араша түсіп, кимешектің үстіндегі жаулығын басынан сыпырып алып екі араға тастағанда киелі баскиімнен ешкім аттап өте алмаған.Қазақта күйеу жігіт қалыңдық шашын сипағаны үшін, қыздың жеңгесіне шаш сипатар ырымын жасаған.
Шаштың қадірі бастың қадірінен кем болмаған. Өткен заманда шашына рұқсатсыз қол тигізген бөтен адамнан сөз құнындай құн дауланған, төлем белгіленіп айыппұл алынған. Қазақ халқының қылмыс туралы заңында шашқа байланысты арнайы баптар да болған. Оны бұлжытпай орындау, бұзса жазалау берік те қатаң тәртіп, дәстүр болып саналған. Сондықтан да бұзық ойлылар, есерлер әйелдің шашын кесетін болса, ол әйелдің бір дене мүшесін кескен болып есептелген және соған сәйкес әлгі адам қатаң жазаға тартылған, үлкен айып төлеген. Ал енді әйелдер қылмыс жасаса, оларға қолданған жазаның ауыр бір түрі - шашын кесу болған. Ол кезінде әйелдер үшін өлім жазасына тең жаза ретінде қаралды. Егер жас қыздар шашының ұшын кесіп тастаса, әжелері шапалақтап жазалады. Мұның бәрі халқымыздың әйелдердің шашын баяғы кезден-ақ өте қатты бағалағанын, қасиетін терең түсінгендігін көрсетеді. Қазақ қыздарына шашыңды жайма деген тыйым сөз төркінінің шығу тегі кешегі өткен зұламат заманда соғыс, аштық, тәркілеу, апат, жұт кезінде әйелдердің шашын жайып жылауы көп болады. Әйелдер мұң, шер жырларын да шығарады. Мұндай кезде ақсақалдар, әйелдер келіп, мұңды адамға тоқтам, басу айтып жұбатуы керек еді [1, 677 б.].
Қазақ халқының шаш қою мәдениетінің құрамдас бөлігі саналған зергерлік әшекей бұйымдары да басқа ұлттардан өзіндік ерекше қасиетке толы.Қазақ шеберлері әсіресе, әйелдердің шашқа тағатын әшекей-сәндік бұйымдарын асқан шеберлікпен, зор талғаммен жасай білген. Олар: шолпы, шашбау, шекелік, шаштеңге, т.б. болса, олармен бірге жүретін дәстүрлі бас киім түрлерінің де өзіндік тарихи мәні бар.Қазақ әйелдерінің дәстүрлі бас киім түрлері - бай тарихи мәдени мұра, оны зерттеу бізді өткен ғасырдағы әдет-ғұрып, салт-дәстүр, халықтың хал-ахуалынан кең көлемде жан-жақты хабардар етеді. Әйелдердің күнделікті тұрмыс-тіршілігінде шашты жинап, басты байлап жүрудің гигиеналық, этикалық, эстетикалық мәні зор.Ас әзірлеу, бала күтудің өзі шашқа ерекше көңіл бөлуге мәжбүр етеді. Себебі, шаш айналадан жаман қуатты тартатын, қажетті-қажетсіз хабарды, ғарыштық қуатты жылдам қабылдайтын түкті түйсік антенна деп саналады.
Тағы бір қызығы, бүгінгі таңда жігіттердің қысқа шашы ұзарып барады. Белгілі бір стильде емес, қалай болса солай. Енді біреулері тұлым қойып, елдің назарын ерекше аударып жүр. Дана халқымыздың титімдей нәрсенің өзін назардан тыс қалдырмайтын салт-дәстүрінен хабары жоқ кейбір жастар мұны жанып тұрған мода санайды. Одан көріп екіншісі, сонымен жаппай сәнге айналдырып алады. Еліктеу бар да, оны орнымен пайдалану бар. Сондықтан көнеден келе жатқан мұра жайлы қазіргі қауым, келер ұрпақ қанық түрде хабардар болуы үшін, қазақ халқының дәстүрлі шаш қою мәдениетін зерттеу өзекті болмақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.Қазақ халқының дәстүрлі шаш қою мәдениетін зерттеуде осы кезге дейін, Еуразия, Қазақстан жерлерінде жүргізілген археологиялық қазбалардың нәтижелері көп мағлұматтар берді. Археологиялық деректемелерге жүгінсек, көне дәуірдегі үңгір ішіндегі жартастарға салынған суреттер мен ежелгі қолөнер бұйымдары белгілі бір шаш қою дәстүрі болғанын дәлелдейді. Атақты археолог, қола ғасырының маманы Э.Усманова [2] Қостанай облысы, Лисаков қаласының маңында орналасқан Лисаков І моласын бірнеше жылдар зерттеу барысында, біздің заманға дейінгі ІІ-ші мыңжылдықтың ортасына даталанған және андронов мәдени қауымына жататының дәлелдеген. Осы зерттеу барысында бірнеше жерлеу орындарынан әйел адамнын шаш тағылымдары табылған болатын. Яғни, сонау ерте заманнан жерлеу ғұрпында шашқа байланысты түсініктер болған.
Сонымен қатар батырлардың қару-жарағын, сыртқы бет-бейнесін зерттеген Қ.С.Ахмежановтың [3] берген мәліметтері бойынша, алғашқы көшпелілерде шаш қоюдың қалыптасқан бір үлгісі болмай, көне сақ, скиф, сарматтар шаштарын ұзын қылып, еркін қоя беріп, немесе желкеге түйіп алатынын олардың бейнелеу өнерінен көруге болады. Кейде баумен тартып, байлап қоятыны да кездеседі. Кейін шығыстан батысқа созылып жатқан көшпелілер әлемінде көптеген ру-тайпаларды біріктірген көшпелілердің үлкен империяларының құрылуымен бірге барлық көшпелілерге ортақ мәдениет қалыптасып, біздің дәуіріміздің басынан бастап шаш қоюдың көшпелілердің тек өзіне тән ортақ үлгілері пайда болды.
Түркі дәуіріне жататын балбал тастарда ер адамдардың шаш қою түрлері нақты бейнеленген. Оларға айдар, бұрым жатады. Оны біз, Жетісу жерінде танымал ғалым Я.Шердің [4] жүргізген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде көре аламыз. Оның бастауымен Орта Азияның солтүстік аймақтарында орналасқан, түркі дәуіріне жататын көптеген балбал тастар, алғаш рет хронологиялық, семантикалық және тарихи-мәдени маңызы тұрғысынан зерттелді. Сондай-ақ Қазақстанның басқа да аймақтарынан табылған шаш қойыстары ерекше балбал тастар зерттелген еңбектерді де қарастырдық. Соның ішінде Л.Н.Ермоленко мен Ж.К.Куманкуловтың[5] бірігіп жазған мақаласын атап өтуімізге болады. Бұл мақалада Қарағанды мұражайынан табылған балбал тас суреттеледі. Оның ерекше шаш қойысы басқа жерде табылған балбал тастармен, тастағы немесе ыдыстағы суреттермен салыстырылады. Сондай-ақ Еуразия аумағын мекендеген тайпалардың ауыз әдебиетінде айдар шаш қоюға байланысты аңыздар мен өлеңдер мысал ретінде келтіріледі.
Одан басқа А.А. Чариковтің [6] Ертіс бойында табылған балбал тастарға жасаған типологиясына да назар аудардық.Жалпы зерттеліп, суреттелген 82 ескерткішіті 3 түрге бөліп қарастырған. Бірінші шаш пен бас киім түрлеріне қарай бөлген. Бұл кешеннен 6 топты бөліп шығарған: жоғары жағы үшбұрышты етіп жасалынған әйелдердің қысқы бас киімдері, дөңгелек пішінді бас киімдер, тоғыз балбал тас шашпен бейнеленген, шаштары алдынан екіге бөлініп, артына жіберілген, алтауының шаштары артынан бұрымдап жіберілген, бас киімдерінің пішіні нақты көрсетілмеген балбалдар, тікбұрышты пішінді бас киім киген балбалдар және бастың төбе тұсына киілетін бас киім киген балбалдар. Әрбір топтың негізгі сурет, жалпы санын және басқа аймақтада таралу аймағын көрсеткен. Таралу аймағы көрсетілген кесте арқылы, біз бас киім түрінің қайдан шыққанын біле аламыз.Мысалы, бастың төбе тұсына киілетін бас киім түрі Ертіс бойында пайда болмастан бұрын Тува мен Моңғолия жерінен, Хакасия мен Алтай арқылы ұзақ жол жүрген. Тікбұрышты пішінді бас киімдер санына қарағанда Ертіс бойында пайда болған.
X ғасырдан бастап қазақ даласына ислам дінінің кеңінен таралуына байланысты балбал тастар қашау ісі өз мәнін жоя бастады. Себебі ислам діні адам бейнесін және жануар бейнесін қашауға тыйым салған. Ғалымдардың пайымдауынша, адам бейнесінде қашалған соңғы балбал тастар XII ғасырға жатады.Шаш қою мәдениетіне келетін болсақ, ол дәстүрлі ортада сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа ұласа берді. Қазақ даласын аралаған жиһанкездер мен саяхатшылардың, әскерилер мен шығыстанушы зерттеушілердің жазбалары мен еңбектерінде қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениеті, соның ішінде шаш қою дәстүріне қатысты құнды мәліметтерді кездестіреміз.
Белгілі ғалым, этнограф Ф.А. Фиельструп [7] 1924-1925 жылдары қазақ және қырғыз жеріне жасаған экспедициясы барысында, сол уақыттағы қазақ жерінде сақталған дәстүрлерді жазып алып, фотоға түсірген. Из обрядовой жизни киргизов начала XX века кітабында стрижка детей деген бөлімінде балалардың қарын шашының алынуы, ұлдарға айдар, қыздарға тұлым қойылуы туралы жазған мәліметтері біз үшін құнды дерек болды.
90-жылдары шыға бастаған еңбектерден де қазақтың ұлттық мәдениетіне қатысты шоқтығы биік еңбектер қатарынан Ш.Тохтабаеваның [8]жеке зерттеулері мен арнайы жазылған ғылыми мақалалары диплом жазуда арқау болды. Ө.Жәнібековтің Уақыт керуені [9] деп аталатын көлемді еңбегі тарихшы этнографтар және мәдениеттанушылар үшін бірден бір құнды еңбек. Айта кету керек, Ө.Жәнібеков материалдық мәдениетті зерттеумен бірге қазақ киім үлгілерін өзі елді аралап жинаумен бірге, киім үлгілерін жасап та қолданысқа енгізіп практикалық мәні бар құбылыс ретінде танытқан. Сондай-ақ иллюстрациялы еңбектер саналатын Б.Хинаят [10], С.Қасиманов [11], құрастырған мәліметтерден де біз қазақтың зергерлік әшекейлері, олардың жасалу технологиясы мен әдістері, сондай-ақ қазақтың ұлттық бас киімдері мен олардың түрлері, сонымен бірге әрбір әйел бас киімдерінің жалпы атқаратын қызметі, мәніне қатысты мәліметтерді диплом жұмысын жазу барысында барынша қолдануға тырыстық.
Шаш қою мәдениетіне қатысты наным сенімдер мен әдет-ғұрыптар туралы мәлімет алу үшін, ХХ ғасырдың соңғы жылдары жарыққа шыққан отандық этнолог ғалымдардың қажырлы зерттеу еңбектері пайдаланылды.Сонымен қатар Н. Әлімбай[12] ғылыми редактор болған, 2011 жылдан бастап том-томнан баспаға шыққан Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі атты энциклопедия құнды жазба ақпарат берумен қатар, иллюстрациялар ұсынды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі мақсаты қазақ халқының дәстүрлі шаш қою мәдениетін зерттеу. Бұл мақсат мынадай міндеттерді тудырды:
қазақтың дәстүрлі шаш қою мәдениетіне қатысты ғылыми зерттеулерді анықтау;
еуразия халықтарының шаш қою мәдениетінің тарихына шолу жасау;
қазақтың дәстүрлі шаш қою түрлерін жас және жыныс ерекшеліктеріне қарай жіктеу және оны анықтау;
қазақтың дәстүрлі шаш қою мәдениетінің құпия сырларын анықтау;
шаш қою мәдениетінің наным-сенімдік мәнін және оның әдет-ғұрып, салт-дәстүрлердегі маңызын ашу;
қазақтың дәстүрлі бас киімдері мен шашқа тағатын әшекей заттарының маңызын көрсету;
шаш күтімі мен оны әсемдеу бойынша мәліметтерді жинастыру да диплом жұмысының негізгі міндеттері болды. Сондықтан диплом жұмысын жазу барысында бұл міндеттерді орындауға тырыстық.
Зерттеудің деректік негізі. Диплом жұмысының деректік негізін ең алдымен археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде табылған артефактар құрайды. Атап айтатын болсақ, қола ғасырымен кезеңделетін Лисаков моласынан табылған әйел адамдардың шаш тағылымдары, Тақсай кешеніне жататын ағаш тарақ, Қазақстан аумағынан табылған түркі және қыпшақ дәуірінен келе жатқан балбал тастар. Соның ішінде шаш қойысы ерекше балбал тастар. Шаш қою мәдениетіне байланысты нақты тарихи материалдар жинаған Ф.А. Фиельструп, А.А. Чариков, Л.Н. Ермоленко, Я. Шер сынды ғалымдардың еңбектері де деректік негізді құрайды. Одан басқа дәстүрлі ортадағы шаш қою мәдениетіне байланысты деректерді Ө. Жәнібеков,
С. Қасиманов, Ш. Тохтабаева, Б. Хинаят, Қ.С. Ахмежанов сынды отандықғалымдардың жеке зерттеулері мен арнайы жазылған еңбектері құрады.Сонымен қатардиплом жұмысының тақырыбына қатысты халық ауыз әдебиеті, лиро-эпос жырларындағы бейнелер, фразеологизмдер де құнды мағлұмат берді. Ел арасынан жиналған этнографиялық мәліметтер мен мұражай экспозицияларындағы және қорларындағы ақпараттар да диплом жұмысының деректік негізін құрады.
Диплом жұмысының методологиясы мен әдістері. Диплом жұмысының методологиялық негізін қоғамдық ғылымдар аясында ұстанатын тарихилық мәдени принцип құрайды. Этномәдени ерекшелікке байланысты жүйелілік қағидасы, тарихи салыстырмалы талдау әдісін қолдандық.Тақырып ауқымына кіретін археологиялық және этнографиялық деректерді, ғылыми еңбектер мен ғаламтор желісінен жиналған мәліметтерді теориялық әдісті қолдана отырып, типологиялық жүйесін құрастыруға тырыстық.Сондай-ақ тарих, этнография, мәдениеттану, филология ғылымдарының салааралық жетістіктеріне сүйену әдістері мен принциптері де басшылыққа алынды. Эмпирикалық әдіс аясында айдар, тұлым қойған адамдарды суретке түсіріп, кейін салыстыру және талдау әдістерінқолдандық.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі және фотосуреттерді қамтыған қосымшадан тұрады.
1 Еуразия халықтарының шаш қою мәдиниетінің тарихы
1.1 Ерте кезеңі
Ерте замандардан-ақ қазақ елінің этникалық негізін қалаған тайпалар қоршаған ортаның беймәлім құбылыстарын, болмысын түсінуге тырысқан. Табиғат қорларының алғашқы көздерінен түрлі киім-кешек, қолданыс бұйымдарын жасағап қана қоймай, әстетикалық әсемдікке де назар аударып, шашқа тағатын әшекейлі бұйымдарды жасап игерген. Қазақстан аумағын б.з.д. ІІ мыңжылжықтың ортасында мекендеген қола ғасыры тайпаларының тұрақтарын археологиялық зерттеу, адамзатқа қола ғасырының заттай әлемінің қаншалықты түрлі екенің көрсетуге мүмкіндік берді.
Соның ішінде Қостаной облысы, Лисаков қаласының маңында орналасқан Лисаков І моласының көпжылғы қазбалары және оның материалдарының ұзақ уақытты жариялымдары қазақстандық археологияда белгілі оқиға. Қазбалар қорытындысы бойынша, бір жағынан - типтілік андронов моласы, басқа жағынан - бірегей археологиялық кешен табылды. Оның өзгешелігі - коллекциялар мен материалдарында, артефактардың біртума түсіндіруінде жасалған. Далалы аймағындағы ғажайып андронов ескерткіштердің арасында Лисаков некрополі бағалы орын алып тұр: Борабай ауылы маңындағы мола, Атасу қонысы, Сатан және Майтан молалары. Лисаков І моласының аумағы1500х800 метрге жетеді, Тобылдың оң жақ жағалауында орналасқан. Жерлеу құрылыстарының саны бойынша көзге ерекше түсетіні. Бұл аймақтың андронов мәдениетіне жататын екі обасы зерттеліп, үшеуінің зерттеу жұмыстары жалғасып жатыр. Одан басқа төрт оба ұзындығы 12 км болатын жол бойымен орналасқан, олардың өзара ара-қашықтығы шамамен 3-4 км құрайды[13, 3 б.].
Табылған заттардың ішінде, біздің назарымыз шаш тағылымдарына түсті. Олар негізінен әйел қорымдарында табылған. Қазіргі таңда он үшінің реконструкциясы жасалып, суреттелді. Оның төртеуі синташты-петровтық түрге (Бестамақ, Тоқанай, Сатан), қалғандары алакөлдік мәдениетке (Лисаковский, Бөзенген, Шондықорасы)жататын қорымдар. Табылған шаш тағылымдарды екі түрге бөліп қарастыруға болады (Қосымша А).
Бірінші түрі - екі жол моншақпен тізілген, соңы жапырақ тәрізді тағымдармен аяқталады. Тағылымдар баскиімге немесе шашпен бірге өрілетін. Сонымен қатар, қосымша әшекейлер байланып, жүрген кезде дыбыс шығаратын. Бұл қорымнан (Лисаков, ХVІ қазыңды, 4 дуал, 1 жерлеу шұңқыры) былғарыдан жасалынған шаш қапшық табылды. Ол бұрымның соңына киілетін болған
Екінші түрі - екі немесе одан да көп моншақпен тізілген, соңы күрделі комбинациялармен аяқталатын тағылымдар. Сонымен қатар, бұл тағылымдардың түріне былғары немесе тесьмадан жасалған қосымша жолақтар тізіліп, оларға түрлі бөлшектер тігілген. Бұл қорымнан (Лисков, 1 қорған, 1 жерлеу шұңқыры) табылған тағылым бастапқы қалпында сақталып табылуының арқасында әшекей затты тағудың дұрыс суреттемесін жасауға болатын. Бас киімнің желке тұсына екі үлкен мата тігіліп, ені екі сантиметрге жететін тесьмамен әшекейленді. Әр тесьманың үстіне моншақтар тізіліп, соңына күрделі салпыншақтар тағылатын. Екі шеткі тесьмамен қоса, ортасында бір жуан тесьма, соңына қарай тағы екі қосымша тесьмаға бөлініп, күрделенетін. Осы арқылы барлық конструкция мықты ұсталынып, жүрген кезде ленталары жеңіл желбірейтін болған.
Жерлеу ғұрпының ритуалды әлемінің заты бола тұрып, шашқа тағылатын тағымдар эстетикалық мағынасынан басқа, практикалық және символикалық мағынаға ие болды. Сонымен қатар, жерлеу кезіне тағылымдардың үзіліп салынуы, осы өмірмен қош айтысудың белгісі де болды. Тағылымдардың түрлері мен жасалынған заттарына қарай, қола ғасырында өмір сүрген әйелдердің әлеуметтік дәрежесін де көруімізге болады.Қола дәуірінде Қазақстаннан табылған шашқа тағылатын әшекей бұйымдардың тоқыма баулары қызыл түске боялған. Одан басқа шолпы сыңғыры қара ниетті күштерден қорғай алады деген сеніммен тағылатын. Сонымен қатар шолпының сыңғыры қара күштерді үркіте аларлық күші бар деген сеніммен таққан [2, 29 б.].
Салт пен дәстүрлерде бас киім түрлерінің өзгеруі (инициация, ұзатылу) әйелдің қоғамдағы орнының өзгеруін білдіреді. Дәстүрлі ортада бас киім бірнеше қызмет атқарады: эстетикалық, әлеуметтік мәртебе(отбасылық жағдайы, жасы), діни-ғұрыптық. Бас киім - әйел киімінің ең негізгісінің бірі. Татар, башқұрт халықтарында ұзатылатын жасқа келген қыздар, міндетті түрде шаштарына шолпы, шашбау таққан. Шашбау пішіндері мен көлемі әйелдің жасына қарай өзгеріп отырады. Жасы келген әйелдің шашбауы қарапайым болады. Ерте заманда шашбау шаш арасындағы жын-шайтанды қашырады деп сенген.
Қазан татарларында шашқа тағылатын әшекей бұйымдар барлық жастағы әйелдердің киімдерінің міндетті бір элементі болды. Солардың ішінде ең тарағаны шолпы. Шолпы - күміс немесе алтын теңгелер, тиындар қадалған шашбау. Оны ақталған күмістен үшбұрышты етіп жасады да, ортасына асылтастар орнатып, шыңжырлап тұмарша, қоза, қоңырау, күміс тиындар тағады.
Орта Азия мен Қазақстанды мекендеген халқтардың бас киімдерінің көбі шекелік, асылтастармен безендірілген. Баскиімге қосып, ұзын мата тігіледі. Кейін оны гауһар тастармен, күміс қоңыраушалармен, теңгелермен әсемдеген. Оның ұзындығы бір метрге жеткен. Сібір халықтары: хакастар, тувалықтар, буряттар да әйелдің шашқа тағатын әшекейлеріне мән берген. Мысалы, буряттарда ерте кездері тұрмыс құрмаған қыздың шашын көп өрім болып өсірсе, ұзатылғаннан кейін екі өрім қылып өрген. Тувалық әйелдер туылған баланың кіндігін кескеннен кейін, оны қапшыққа салып, бұрымының соңына өріп қоятын. Қапшықтың түсі мен пішініне қарай неше ұлы мен қызы бар екенін білуге болатын [2, 38б.].
Адам баласы табиғаттың сыртқы әсерлерінен қорғану, қорғалу үшін тұрмыстық қажеттіліктен пайда болған бүркеншік жамылғы бірте - бірте жетілдіріліп, адам баласының даму кезеңдеріндегі эстетикалық талғамының көшірмесіндей өнер туындысына айналды. Сән үлгісінің ерекшеленуі салтты саралап, ұлтты даралап, өзіндік бейнесін сомдап көшбасшы дәрежесіне дейін көтереді. Киім үлгісінің дамуы - адамзаттың санасының да даму сатысы. Сарматтардың әйелдері б.д.д. ІV ғасырда шаравар киініп, басына желек жамылғанын, ежелгі Тұран елінде б.д.д. ІІІ ғасырда қос етек көйлек пен шошақ бөрік сәнге айналғанын ескерсек, біздің киімдеріміздік тарихы да тереңге тамыр тартады. Сондай-ақ қазақтың ою-өрнегінің өзіне тән даму жолы бар. Оның бастауын біз Қазақстан территориясын мекендеген көшпелі тайпалар өнерінен байқаймыз. Алғашқы ою-өрнек үлгілері сонау Андронов дәуіріне жататын археологиялық ескерткіштерден, онан кейінгі сақ, ғұн, үйсін мәдени ошақтарынан көреміз. Археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған құмыралардың біразы геометриялық ою-өрнекпен, яғни ирек сызықпен өрнектелді. Ежелгі адамдар геометриялық ою-өрнектердің магиялық және символдық мәні бар деп сенген. Ол үшін тұрмыс-тіршілікте қолданылатын барлық заттарға зооморфты, өсімдік түріндегі және геометриялық өрнектердің түрлі нұсқаларын бейнелеген. Қола дәуірінде аң аулаумен шұғылданған көшпелілер аң, жан-жануарларды қасиетті санап, оларға сиынды. Андронов, сақ мәдениеті дәуіріндегі бұйымдарда бейнеленген жуан, жіңішке жолақтар мидай жазық даладағы шексіздікке ұласқан жолдардың символы. Мұндай сызықтарды түнде аспаннан жұлдыздар ағып түскенде байқауға болады. Аққан құйрықты жұлдыз соңында жарық сәуле аспанда жіңішке сызық қалдырады. Ал найзағай ойнағанда пайда болатын толқынды сызық бейнесімен көшпелілер киіз бұйымдардың шетін өрнектеген. Аң стилі өнері сақ, ғұн, үйсін, қаңлылармен көрсшілес тайпаларда да тарады. Олар өз өнерін киізге, балғарыға, тастарға салды. Сол ою өрнектер киім кешектер үшін қажетті құбылыс болды. Балалы әйелдер мен кейуаналар астарланған, тік жағалы жөн көйлектің үстіне қамзол, басына жаулық ораған кимешек, аяғына етік немесе кебіс-мәсі киіп, сырт киімінің қаусырмасын айқара, белбеумен буынатын болған [1, 41 б.].
Қарғалы үңгірінен табылған диадема (бас киім) б.з.д. ІІ - І ғасырларда өмір сүрген үйсіндік зергер-ұстаның тамаша туындысы. Бұл ұзындығы 35 см., ені 5 см. диадемада аңдар, жануарлар, адамдар бейнеленген. Ол суреттер үйсіндердің наным-сенімдерін білдіреді. Мысалы, ондағы пырақты аттар күннің символы болып табылады. Үйсін шеберлері алтын әшекей бұйымдарды зерлеу тәсілімен жасады. Археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған осындай және басқа да қолөнер заттары мен бұйымдары үйсін өнерінің жоғары даму деңгейін көрсетеді [14, 5 б.].
Сондай-ақ Үржардан табылған алтын әйел адамның бас киімі де ерекше болды. Бұл баскиім шошақ келген, алтын әшекейлі өсімдік әліптес өрнектермен және зооморфты айшықтар - қиял-ғажайып жануарлардың суреттерімен әдіптелген. Ою-өрнектері мен пошымы қазақтың сәукелесі мен бөрігін еске түсіреді. Мұндай үлгідегі баскиімдер ежелгі заманда салтанаттарда киетін киімдер үлгісінде болған. Сондықтан бұл көсемнің қызы немесе зайыбы болуы да мүмкін. Осыған орай тілшілер қауымы археологиялық олжаны бірден Үржар ханшайымы атандырып жіберді [15].
Жаз кезінде сақтар бас киім кимеген. Кейбір ер адамдар шаштары маңдайға түспеуі үшін, оны баумен байлап отырған. Қыс мезгілінде, барлық ер адамдар күләпара деп аталатын бас киім түрін киген (Қосымша Ә). Оны жұмсақ тері мен киізден тігіп, бай адамдар алтын түйіндермен әсемдеген. Жоғары жағы шошақтау, құлақ пен мойынды жабатындай етіп тігілген. Ауқатты тап өкілдері күләпараның үстіне алтын тәті де киген. Ер адамдардың шашы беліне дейін жететін және оны екіге өріп қоятын. Күнделікті өмірде әйелдер қауымы да шошақтау күләпарамен қатар, шашты толық жабатын орамалдар да киген. Күләпара мен орамалдар үнмеі алтын әшекейлермен безендіріліп киілген. Мереке және діни-ғұрыптық іс-шаралар кезінде әйелдер қауымы биік, цилиндр және конус пішінді бас киімдер киген. Бас киім өз пішінің жоғалтпас үшін, ішкі жағынан ағаш пластиналар мен шеңберлер орнатылатын. Сонымен қатар, төменнен жоғары қарай алтын, гауһар тастармен әсемделген. Әйелдер шаштарын қимай, өріп жүретін. Мереке күндері шаштарын сәндеп, әдемі түйреуіштермен буып отырған [3, 174б.].
Тарихтың түрлі кезеңдерінде сарматтар әуелі скифтермен, бертін келе ғұндармен шайқастарда қиратылған жаужүрек тайпа. Қырағылығы жағынан әйелдері ерлерінен кем түспеген, батырлардың дулығасына ұқсас биік бас киім киінген. Скиф, сарматтардың әйелдері ерлермен қатар айқастарға қатысып, аң аулаумен айналысқан.
Ғұндардың бас киімдері жүн матадан, фетра тәріздес жұмсақ киізден тігіліп, сұр түсті жібек матамен тысталады, бұлғын терісімен әдіптеледі. Ғұн бұйымдарындағы ою - өрнекті біз кестелеу және тығыз кестелеу - оның мәдени мұрагері қазақ халқының киімдерін безендірудің негізгі әдісінің бірі және Орта Азия халықтарының киімдерінде де кеңінен тараған. Археология ғылымында біздің заманымызға дейінгі бірінші мыңжлдықта қазіргі Орта Азия мен Қазақстанның байтақ өлкесінде сақтардың қоныстануы жөнінде көптеген мағлұматтар бар. Гректер, парсылар, оларды скифтер, қытайлықтар - сэ деп атаған. Сақтар көптеген тайпалардан тұрған. Мәселен, шошақ бөрікті сақтар тиграхауда сақтар Шаш, Солтүстік Қырғызстан, Оңтүстік Қазақстан жерлеріне қоныстанған.
Сақтардың киіну мәдениеті жөнінде археологиялық қазбалар, ежелгі жылнамалар арқылы пайымдауымызға болады. Сақ дәуіріне жататын Пазырық, Шелекті, Бесшатыр қорғандарынан табылған ғажайып заттар, айбынды молалар мен обалар, металдан, ағаштан, матадан жасалған бұйымдар ғылым саласын байытты. Алтын адам жерленген Есік қорғанынан табылған аң стиліндегі алтын, қоладан жасалған басқа да құнды нәрселер археологтардың, суретшілердің қызығушылығын тудырып, назарын аударды. Нәтижесінде табылған алтын заттардың көшірмелері мен әсемделген теңдесі жоқ киімдер, бас киімдер және аяқкиімдер үлгілері қайта қалпына келтірілді.
Сонымен қатар Батыс Қазақстандағы І Тақсай кешенін қазу кезінде алтын бұйымдарға аса бай ақсүйек әйелдің қабірі табылды.Зерттеушілер бұл көне қорымды сармат кезеңіне жатқызады.Қорғаннан биіктігі бір метрден асып кететін 80 алтын әшекей табылған. Мұндағы ерекше бұйымға бұрын өзіне ұқсасы кезікпеген ағаш тарақ жатады. Тарақтың бетінде сол замандағы сақтар мен парсылар арасындағы шайқастың көрінісі бейнеленген. Ағаш тарақ - қабірдің басты элементтерінің бірі. Ол инемен таңбаны (татуировканы) салу үшін арналған. Осы кезде инемен салынған таңбалардың маңыздылығы зор болған. Әйел жерленген орнының бүкіл ішкі жабдығы өртеніп кеткен, бірақ тарақтың қанқасы сақталып қалған еді.Осы жерден тұрмыстық бұйымдар және рәсімдік заттар да шықты. Қабірдің оң жақ төменгі бұрышында ағаш сауыттың қалдығы табылды, оның ішінде кішкене ыдыс, келі мен келсап, шағын пышақ болды.Қабір ішіндегі заттардың бәрі өртелген және қатты күйген. Моланың ағаш төбесі жанып, құлаған кезде әйел сүйегінің көп бөлігі де отқа күйіп, жойылып кеткен, мыс бұйымдар балқыған.
Қазба жұмысы кезінде ағаш тарақтың қалдығын және онда бейнеленген суретті біртұтас күйде сақтап қалу мүмкін болды.Тарақ екі жақты, бүтін тік бұрышты пішінді ағаштан жасалған. Тарақ өте жаман күйде табылды: оның көп бөлігі өртпен өрттелген. Ені -- 11 см, биіктігі -- 17 см, жуандығы -- 0,5 см.Тарақтың шаш тарайтын бөлігі жоғарғы және төменгі қатарлы тістерден тұрады. Жоғарғы бөлігінде көлденен қимасы жұмыр әр түрлі мөлшердегі 13 ірі тістерден, ал төменгі қатарында көлден қимасы жұмыр шеңберлі дәл тілінген тістер түріндегі мөлшерлері бірдей 79 ұсақ тістерден тұрады. Тістердің екі шетінде қатардың екеуінде қиылған-конус пішіндегі декор ойылған.Тарақтың орталық бөлігінде тік бұрышты жақтаушада ұқыпты түрдегі ойылған өрнектермен безендірілген. Жақтауша периметрі бойынша ойып жүргізілген ернеумен қоршалған, осы ернеу бетіне тік бұрышты, ағаштан жасалған қондырмалар жапсырылған, олардың орталығы бойында ұсақ шеңберлер ойылған. Ернеулі жақтаушаның сыртқы, бүйір шеттері тік бұрышты тістермен декорланған [16].
Тарақтың тік бұрышты қоршалған жақтаушаның орталық бөлігінде бір жаяу сарбаздың, арбада отырған екі сарбаздың және оның қарсыласы арасында жүргіп жатқан ұрыстың көрнісі бейнеленген. Бұл көрніс анық бедерлі түрде жасалған. Ұрыстың теке-тартысы жақсы көрсетілген. Екі дөңгелекті жауынгерлік арбаға бір ат жегілген, бірақ бұндай арбаларға екі немесе төрт ат жегіледі, бірақ бейнеде бір көрсетілген. Шебер жегілген аттың шоқтығында бір-бірімен жалғасатын мойнындағы және кеудесіндегі белдіктерді ойып анық берген. Арба қорабының орталық бөлігінде борттың орталық бөлігінің жоғарғы шетінен төменгі бөлігіне дейін ұзынша келген трапециялар түріндегі өрнектер байқалады. Жоғарғы жағынан вертикальды кертіктер салынған. Бұл жауынгердің жанына ілінген қорамсақтың бейнесі болуы мүмкін. Арбаның астыңғы жағынан ортаңғы бөлігінен дөңгелек айналатын ось көрінеді, дөңгелек 8 шабақтан және сыртқы айнала бұдырлары байқалады. Жылқылар тоқтап тұрған күйде бейнеленген: бастары кеудеге жақын орналасқан, мойны доғаша иілген, алдыңғы аяқтары бүгілген және жоғары көтерілген. Жылқылардың жалы қысқа. Еріндері анық, аузындағы ауыздық анық көрініп тұр. Божылары кең белбеу ретінде бейнеленген [16].
Қазақстан аумағынан қола ғасырынан бастау алған археологиялық заттай деректер сол заманның өзінде шаш қою мәдениеті болғанын көрсетеді.
1.2 Орта кезеңі
Орталық Азияда орналасқан балбал тастарды жүйелі түрде зерттеу жұмыстары өткен ғасырдың 70 жылдарында басталды. Сол уақытта, патшалық үкіметке бұл аймақтың табиғи және шаруашылық ресурстары жайлы мәліметтер керек болған. Осы жерге көптеген зерттеушілер, топографтар, шенеуніктер, мұғалімдер мен дәрігерлер зерттеу жұмыстарын жүргізуге келген. Орталық Азияны зерттеуге, Петербургтен де ғалымдар келген, солардың ішінде белгілі орыс шығыстанушысы Бартольд В.В. атап өтуге болады. Сонымен қатар Жетісу жерінде Бернштам А.Н. өзінің бүгінгі күнге дейін құнды зерттеулерін жүргізген. Жалпы бақылаудың арқасында, балбал тас жасау үшін адамның дене пішініне ұқсас табиғи тастар қолданылған. Қазақстан аумағында табылған балбалтастарда көбінесе моңғолоидтық түр сипаттағы ер адамның түрлері бейнеленген. Шаш қою үлгісіне келетін болсақ, бірден сегізге дейін өрілген бұрымдарын арқасына жіберген, ұзындығы беліне дейін жететін түрлері кездеседі (Қосымша Б). Мұрт пен сақал қоюды жиі қолданған. Бас киім киген балбалдар сирек кездеседі [ 4, 11 б.].
Көнетүркі дәуірінен келе жатқан, талай заманның куәсі болған балбал тастардың өзінде шаш қою түрлері айқын көрінеді. Таста адам бейнелерін, сол кездегі тұлғалардың мінездерін келтіріп, бірде айбынды рухты айдар шаштысын, бірде бұрымын жіберген батырдың бейнелерін көреміз. Далада тұрған балбалдар - ата-бабаларымыздың осы жерге ие болып, енді біздерге де осы жерге ие болып, өздерінен кейінгі ұрпаққа аманат етіп тапсырыңдар деген қарапайым ғана ойды үндейтін сияқты.Алайда жылдар өткен сайын балбал тастар азайып бара жатыр. Зерттеудің бір мақсаты осыған назар аудару.Көнетүріктік балбалдардың шығу тегі туралы нақты еңбек жоқтың қасы. Сонымен қатар нақты қай жерде алғашқы балбалдар пайда болғаны белгісіз. Нақты кім бейнеленгені туралы 2 түрлі гипотеза бар, біріншісі бойынша, балбал тастарда батырдың тірі кезінде өлтірген ержүрек жаулар бейнеленген. Екінші гипотеза бойынша, батырдың өзі бейнеленген. Балбал сөзінің мағынасына тоқталсақ. Балбал - ежелгі түрік дәуірінде жиі кездесетін тастан қашап жасалған адам бейнесіндегі ескерткіш. Қазақ даласының барлық аймақтарында кездеседі. Балбал сөзі бал бал, яғни соғу, қағу, үру дегенді білдіретін қос сөзден тұрады. Бірақ бірыңғай мағынаны білдіретін ұғым. Түркологтардың пікірінше,тасты тіп-тік етіп қадап орнатқан белгілер деген мағынаны білдіреді. Балбалдың этномәдени жөн-жосығы ежелгі түрік дәуірінде айрықша болды. Балбал - өліктің аруағына арналған ғұрыптық кешендердің ең семантикалық мәнді компоненттерінің бірі. Ежелгі түркі ғұрыптық кешендерінің көпшілігі қаған, тегін, тархан, чүр, түдүн сынды билік иелерінің және атақты бекзадаларының құрметіне арналып жасалды. Қарапайым халықтарға арналғандарыда бар. Осы кешендерде аза тұту, ас беру немесе аруаққа бағышталған жоқтау сияқты этностың тіршілік циклының аса маңызды ғұрыптық жосындары атқарылған
Өліктің аруағына тағзым ету үшін яғни аруағын жөнелтуге және ас беруге қатысқандар өздерінің ел-жерінен әкелген ұзын тастарды сол өлікке арналған арнайы ғұрыптық кешеннің күншығыс бағытына қарай арасын шамамен біркелкі қашықтықта тізбектеп тігінен орнатқан. Аталмыш ғұрыптық кешенді салуға қатысқандардың әрқайсысы өз ру-тайпасының таңбаларын немесе көне түркі бітік жазуымен өз атын, лауазымдық атақтарын жазды. Бұл ежелгі түркілердегі - жоқтау рәсімінің маңызды элементтерінің бірі болған болуы керек [17].
Өліктің аруағына тағзым ету үшін яғни аруағын жөнелтуге және ас беруге қатысқандар өздерінің ел-жерінен әкелген ұзын тастарды сол өлікке арналған арнайы ғұрыптық кешеннің күншығыс бағытына қарай арасын шамамен біркелкі қашықтықта тізбектеп тігінен орнатқан. Аталмыш ғұрыптық кешенді салуға қатысқандардың әрқайсысы өз ру-тайпасының таңбаларын немесе көне түркі бітік жазуымен өз атын, лауазымдық атақтарын жазды. Бұл ежелгі түркілердегі - жоқтау рәсімінің маңызды элементтерінің бірі болған болуы керек.
Осындай белгі қою арқылы осы рәсімге қатысушылар өздерінің өліктің аруағын құрметтегендігін және оны Тәңірі әлеміне шығарып салғандығын білдіргені депте айтуға болады. Ә. Марғұланның деректері бойынша, ертеректе Қарқаралы, Баянауыл жерлерінде жалпы саны 300 -- 350-ден астам бағаналардан тұратын Балбал тізбектері кездескен. Бұндай аса үлкен тізбектер өлген адамның қадір-қасиетінің, беделінің тым зор болғанын білдіреді, көбіне Балбалдар тізбегі мұнан әлдеқайда аз болады[18, 15 б.].
Балбал тастың ішіндегі ең танымалы Күлтегiнге арналған ескерткіш. Ол өз кезінде көшпелiлер тарихындағы ең көрнекті көсем, баһадүр тұлғалардың бiрi. Атақты ірі қолбасшысы, күллi көшпелi этностарды көк байрақтың астына бiрiктiрушi, ұлы көшпелілер империясының сабақтастығын, дәстүрлі жорығын, жосынын жалғастыра бiлген кемеңгер ер, дара тұлға. Оның қылышына төтеп берген адам баласы ол заманда болған емес. Күлтегiн 7 жас кезiнде әкесi Құтлық қайтыс болады. Қаған тағына оның iнiсi Қапаған отырады. Күлтегiн мен Бiлге, Қапағанның iнiсi Бөгүнi тақтан тайдырып, қағандық билiктi Бiлге қолына алады. Күлтегiн ұлы империя үшiн көптеген ру-тайпа, одақ, ұлыстарды бағындыруда ерекше ерлiгiмен көзге түсті. Ол 16 жасынан бастап оғыз, қытан, татабы, табғач (қытай), қырғыз, түргеш, соғды және т.б. елдерге жорық жасап оларды бағындыра бiлген баһадүр қолбасшы. Ескерткiш қазiргi Моңғолия елiнiң астанасы Ұланбатырдан 400 км оңтүстiк-батысында, ежелгi Қарақорым қаласынан 45 км солтүстiкте, Орхон өзенiнiң сол жағалауындағы кең далада орналасқан. Бітіктас, текше тас, кесене тұғырлары орнында, ал басқа құрамдас бөліктері сол жердегі "Орхон музейі " қоймасында сақтаулы.
Күлтегіннің мәрмер бас мүсіні Моңғолия Археология институтында, зайыбының бет тұсының мәрмері Ұлттық Тарих музейінде сақтаулы. Ескерткіштің сипаттамасы : төртбұрышты қамал құрылысы , төрт бағаналы кесене және оның iшкi жағында күмбез, бітіктас, тасбақа тұғыр, Күлтегiннiң мәрмәр тасмүсiнi, Күлтегiн зайыбының мәрмәр тасмүсiнi, тас мүсiндер, текше тас шұңқырлы, сандық тас, арыстан тас. Қамал құрылысының iшкi қабырғаларында Күлтегiннiң өмiрiн баяндаған суреттер салынғаны туралы қытай деректерінде айтылады. Осы қамал құрылысының сыртқы жиегi бойымен су шұңқұрлары қазылған. Көгілдір мәрмер тастан балбалтас жасалынған. Оның төбесі доғалау келген, үш қос айдаһар алысқан бейнелі. Бірінші қапталының жоғарғы үшбұрышты шаршысында қаған таңбасы - марал (елiк, киiк) бейнесi бейнелген. Осыдан төмен бірінші қапталы мен 6 қыры жазуға толы. Екінші қапталында қытайша көңiл айту жазылған .
1958 ж. Н.Сэр-Оджав, Л.Йисл бастаған Моңғол - Чехословакия бiрлескен археологиялық экспедициясы осы ескерткiш-кешенде қазба жұмыстарын жүргiзiп мұқият зерттедi. Ескерткіш кешеннің жалпы жобасын да жасады. Бұл қазба жұмыстары барысында көгiлдiр мәрмәр таспен сомдаған басмүсiнді 6 м тереңдiктен тауып алады. Аталмыш басмүсiннің маңдай тұсында құс бейнеленген бес сайлы бөрiк киінген батыр тұлға сомдалған. Н.Сэр-Оджав бұл ер Күлтегіннің басмүсіні екенін, бөрік маңдайындағы бүркіт әскери лауазымның әрі бекзат тектіліктің белгісі деген түйін жасады. Осы ескерткіш кешен ЮНЕСКО-ның қолдауымен 1975 ж. Моңғолия мемлекеттiк қорғауына алынып, оған тек темiр қоршау ғана жасалынған [19, 62-64 б.].
Ертіс бойынан табылған балбал тастардың шаш қою үлгілері, бас киім түрлері, ыдыстар типологиясына тоқталған. Зерттелген және суреттелген 82 ескерткішті негізгі 3 түрге бөлеміз:
1. Сол қолында қылыш ұстаған, оң қолын кеудесіне көтеріп ыдыс ұстап тұрған балбалдар. Көбінесе бет жағы мен бүйірі өңделген. Барлық мүсіндер дөңгелек барельеф техникасымен орындалған.
2. Бел тұсында екі қолымен ыдыс ұстаған балбалдар. Барельеф пен ойғылау техникасымен жасалынған гранит.
3. Сұлбасы жинақталған стелаға ұқсас граниттен жасалынған балбалдар. Дененің белгілі бір бөлігін ерекшелеп белгілеу тән. Мысалы, қолдары, киімі, бетінің пішіні, жынысы.
Бірінші түрге жататын балбалдарды жергілікт түркітілдес тайпалар б.з VI-VIII ғасырларында жасаған, екінші IX-XII ғасырлар және үшінші XI-XIII ғасырлардағы түрлерін қимақ және қыпшақ тайпалары жасаған.
Бірінші түрге 38 мүсін жатады. Олар өзара шаш қойысы мен бас киімі арқылы ерекшеленеді. Бас киім жалпы киімнің ең консервативті түріне жатуымен қатар, әлеуметтік, этникалық, идеологиялық, жыныстық ерекшеліктерді сақтайды. Сондықтан осындай дифференциацияның маңызы жоғары. Бұл кешеннен 6 топты шығаруға болады.
1. Жоғары жағы үшбұрышты етіп жасалынған әйелдердің қысқы бас киімдері;
2. Дөңгелек пішінді бас киімдер;
3. Тоғыз балбал шашпен бейнеленген. Шаштары алдынан екіге бөлініп, артына жіберілген. Алтауының шаштары артынан бұрымдап жіберілген;
4. Бас киімдерінің пішіні нақты көрсетілмеген балбалдар;
5. Тікбұрышты пішінді бас киім киген балбалдар;
6. Бастың төбе тұсына киілетін бас киім киген балбалдар.
Таралу аймағы көрсетілген кесте арқылы, біз бас киім түрінің қайдан шыққанын біле аламыз. Сонымен, бастың төбе тұсына киілетін бас киім түрі Ертіс бойында пайда болмастан бұрын Тува мен Моңғолия жерінен, Хакасия мен Алтай арқылы ұзақ жол жүрген. Тікбұрышты пішінді бас киімдер санына қарағанда Ертіс бойында пайда болған. Көзді бейнелеуіне келсек, мұнда қассыз балбалдар да кездеседі. Көбінесе қассыз балбалдардың бет пішіні дөңгелектенген. Осылайша, қассыз балбалдар Ертіс бойының ареалына тән ерекшеліктедің бірі.
Екінші түрге жататын, екі қолымен бел тұсында ыдыс ұстап тұрған балбалдар, бас киімнің пішініне қарай 4 топқа бөлінеді: 1) төртбұрышты трапеция пішінді бас киімдер; 2) бас жағы үшкірленген бас киімдер; 3) нақты белгіленбеген бас киімдер;4) Бастары дөңгелек пішінді балбалдар.
Таралу аймағы көрсетілген кесте арқылы, біз Ертіс бойында әйел бейнеленген балбалдардың саукелеге ұқсас бас киімді көптеп кигенін көреміз. Ер адамдардың бейнелерінде бастары дөңгелек пішінді.
Үшінші түрге сұлбасы жинақталған стелаға ұқсас 36 балбал жатады. Шаш қойысы мен бас киіміне байланысты 4 түрге бөліп қараймыз: 1) бас жағы үшкір бас киімдер; 2) басы дөңгелек пішінді балбалдар; 3) басы тікбұрышты пішінді балбалдар; 4) төбесіне қарай үшкірленген бас киімдер.
Дөңгелек пішінді бас киімдер ер адамдардың мүсіндерінде бейнеленсе, биік қалпақтар -- әйелдердің, қалғандары ер мен әйелдердің мүсіндерінде кездесе береді.
Таралу аймағы көрсетілген кесте арқылы, біз үшінші түрге жататын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 Еуразия халықтарының шаш қою мәдениетінің тарихы ... ... ... ... ... ... ...12
1.1 Ерте кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
1.2 Орта ғасырлар кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2 Қазақ халқының дәстүрлі шаш қою түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
0.1 Балаларға шаш қою ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
0.2 Ер адамдардың шаш қоюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
0.3 Әйел адамның шаш қоюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
3 Шашқа байланысты ырымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.1 Шашқа байланысты ырымдар мен тиымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.2 Бас киімдер мен әшекейлер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.3 Шаш күтімі мен оны әсемдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының діни сенімі, тұрмыс-тіршілік ерекшеліктеріне байланысты қалыптасып, дәуір көшінің ұзақ үрдісінде ұлттық дәстүрдің мәйегіндей болып сіңісіп кеткен салт-дәстүрлеріміздің ұмыт болып бара жатқаны қаншама. Солардың біріне дәстүрлі шаш қою мәдениетін жатқыза аламыз. Қазақтың көшпелі қоғамында адам шашы ерекше қастерленгендіктен, ер балаға шаш қоюдың да, қыз баланың шашын өсірудің де өзіндік қағидалары болған.
Қазіргі уақытта этникалық сана-сезімнің оянып, дамуы кезеңінде материалдық және рухани мәдениет құбылыстарын зерделеу этнография ғылымының маңызды және қажетті зерттеушілік бағыты болып табылады. Материалдық және бір мезгілде рухани мәдениетке жататын қазақ халқының дәстүрлі шаш қою мәдениеті тарихи, мәдени мәні бар жоғары деңгейлі ақпаратқа ие. Сан ғасырдың сарабынан өтіп, біздерге жеткен бұл дәстүр - шын мәнісінде халықтың философиялық, эстетикалық мазмұнын айқын көрсетеді.
Адам баласы қай заманда да баскиімге ерекше көңіл бөліп, аса құрметпен қараған. Баскиімді жерге тастамайтын, кісіге баскиімін бермейтін ырым-тыйымдар күні бүгінге дейін сақталып келеді. Қуанғанда бөркін аспанға лақтырып, күйрегенде жерге ұрып сүйініш пен күйініштің де белгісін баскиім арқылы аңғартқан. Ертеде екі тайпа ел жауласып өзара бітімге келе алмай жағдай қиындағанда ақ жаулықты аналарымыз араша түсіп, кимешектің үстіндегі жаулығын басынан сыпырып алып екі араға тастағанда киелі баскиімнен ешкім аттап өте алмаған.Қазақта күйеу жігіт қалыңдық шашын сипағаны үшін, қыздың жеңгесіне шаш сипатар ырымын жасаған.
Шаштың қадірі бастың қадірінен кем болмаған. Өткен заманда шашына рұқсатсыз қол тигізген бөтен адамнан сөз құнындай құн дауланған, төлем белгіленіп айыппұл алынған. Қазақ халқының қылмыс туралы заңында шашқа байланысты арнайы баптар да болған. Оны бұлжытпай орындау, бұзса жазалау берік те қатаң тәртіп, дәстүр болып саналған. Сондықтан да бұзық ойлылар, есерлер әйелдің шашын кесетін болса, ол әйелдің бір дене мүшесін кескен болып есептелген және соған сәйкес әлгі адам қатаң жазаға тартылған, үлкен айып төлеген. Ал енді әйелдер қылмыс жасаса, оларға қолданған жазаның ауыр бір түрі - шашын кесу болған. Ол кезінде әйелдер үшін өлім жазасына тең жаза ретінде қаралды. Егер жас қыздар шашының ұшын кесіп тастаса, әжелері шапалақтап жазалады. Мұның бәрі халқымыздың әйелдердің шашын баяғы кезден-ақ өте қатты бағалағанын, қасиетін терең түсінгендігін көрсетеді. Қазақ қыздарына шашыңды жайма деген тыйым сөз төркінінің шығу тегі кешегі өткен зұламат заманда соғыс, аштық, тәркілеу, апат, жұт кезінде әйелдердің шашын жайып жылауы көп болады. Әйелдер мұң, шер жырларын да шығарады. Мұндай кезде ақсақалдар, әйелдер келіп, мұңды адамға тоқтам, басу айтып жұбатуы керек еді [1, 677 б.].
Қазақ халқының шаш қою мәдениетінің құрамдас бөлігі саналған зергерлік әшекей бұйымдары да басқа ұлттардан өзіндік ерекше қасиетке толы.Қазақ шеберлері әсіресе, әйелдердің шашқа тағатын әшекей-сәндік бұйымдарын асқан шеберлікпен, зор талғаммен жасай білген. Олар: шолпы, шашбау, шекелік, шаштеңге, т.б. болса, олармен бірге жүретін дәстүрлі бас киім түрлерінің де өзіндік тарихи мәні бар.Қазақ әйелдерінің дәстүрлі бас киім түрлері - бай тарихи мәдени мұра, оны зерттеу бізді өткен ғасырдағы әдет-ғұрып, салт-дәстүр, халықтың хал-ахуалынан кең көлемде жан-жақты хабардар етеді. Әйелдердің күнделікті тұрмыс-тіршілігінде шашты жинап, басты байлап жүрудің гигиеналық, этикалық, эстетикалық мәні зор.Ас әзірлеу, бала күтудің өзі шашқа ерекше көңіл бөлуге мәжбүр етеді. Себебі, шаш айналадан жаман қуатты тартатын, қажетті-қажетсіз хабарды, ғарыштық қуатты жылдам қабылдайтын түкті түйсік антенна деп саналады.
Тағы бір қызығы, бүгінгі таңда жігіттердің қысқа шашы ұзарып барады. Белгілі бір стильде емес, қалай болса солай. Енді біреулері тұлым қойып, елдің назарын ерекше аударып жүр. Дана халқымыздың титімдей нәрсенің өзін назардан тыс қалдырмайтын салт-дәстүрінен хабары жоқ кейбір жастар мұны жанып тұрған мода санайды. Одан көріп екіншісі, сонымен жаппай сәнге айналдырып алады. Еліктеу бар да, оны орнымен пайдалану бар. Сондықтан көнеден келе жатқан мұра жайлы қазіргі қауым, келер ұрпақ қанық түрде хабардар болуы үшін, қазақ халқының дәстүрлі шаш қою мәдениетін зерттеу өзекті болмақ.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.Қазақ халқының дәстүрлі шаш қою мәдениетін зерттеуде осы кезге дейін, Еуразия, Қазақстан жерлерінде жүргізілген археологиялық қазбалардың нәтижелері көп мағлұматтар берді. Археологиялық деректемелерге жүгінсек, көне дәуірдегі үңгір ішіндегі жартастарға салынған суреттер мен ежелгі қолөнер бұйымдары белгілі бір шаш қою дәстүрі болғанын дәлелдейді. Атақты археолог, қола ғасырының маманы Э.Усманова [2] Қостанай облысы, Лисаков қаласының маңында орналасқан Лисаков І моласын бірнеше жылдар зерттеу барысында, біздің заманға дейінгі ІІ-ші мыңжылдықтың ортасына даталанған және андронов мәдени қауымына жататының дәлелдеген. Осы зерттеу барысында бірнеше жерлеу орындарынан әйел адамнын шаш тағылымдары табылған болатын. Яғни, сонау ерте заманнан жерлеу ғұрпында шашқа байланысты түсініктер болған.
Сонымен қатар батырлардың қару-жарағын, сыртқы бет-бейнесін зерттеген Қ.С.Ахмежановтың [3] берген мәліметтері бойынша, алғашқы көшпелілерде шаш қоюдың қалыптасқан бір үлгісі болмай, көне сақ, скиф, сарматтар шаштарын ұзын қылып, еркін қоя беріп, немесе желкеге түйіп алатынын олардың бейнелеу өнерінен көруге болады. Кейде баумен тартып, байлап қоятыны да кездеседі. Кейін шығыстан батысқа созылып жатқан көшпелілер әлемінде көптеген ру-тайпаларды біріктірген көшпелілердің үлкен империяларының құрылуымен бірге барлық көшпелілерге ортақ мәдениет қалыптасып, біздің дәуіріміздің басынан бастап шаш қоюдың көшпелілердің тек өзіне тән ортақ үлгілері пайда болды.
Түркі дәуіріне жататын балбал тастарда ер адамдардың шаш қою түрлері нақты бейнеленген. Оларға айдар, бұрым жатады. Оны біз, Жетісу жерінде танымал ғалым Я.Шердің [4] жүргізген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде көре аламыз. Оның бастауымен Орта Азияның солтүстік аймақтарында орналасқан, түркі дәуіріне жататын көптеген балбал тастар, алғаш рет хронологиялық, семантикалық және тарихи-мәдени маңызы тұрғысынан зерттелді. Сондай-ақ Қазақстанның басқа да аймақтарынан табылған шаш қойыстары ерекше балбал тастар зерттелген еңбектерді де қарастырдық. Соның ішінде Л.Н.Ермоленко мен Ж.К.Куманкуловтың[5] бірігіп жазған мақаласын атап өтуімізге болады. Бұл мақалада Қарағанды мұражайынан табылған балбал тас суреттеледі. Оның ерекше шаш қойысы басқа жерде табылған балбал тастармен, тастағы немесе ыдыстағы суреттермен салыстырылады. Сондай-ақ Еуразия аумағын мекендеген тайпалардың ауыз әдебиетінде айдар шаш қоюға байланысты аңыздар мен өлеңдер мысал ретінде келтіріледі.
Одан басқа А.А. Чариковтің [6] Ертіс бойында табылған балбал тастарға жасаған типологиясына да назар аудардық.Жалпы зерттеліп, суреттелген 82 ескерткішіті 3 түрге бөліп қарастырған. Бірінші шаш пен бас киім түрлеріне қарай бөлген. Бұл кешеннен 6 топты бөліп шығарған: жоғары жағы үшбұрышты етіп жасалынған әйелдердің қысқы бас киімдері, дөңгелек пішінді бас киімдер, тоғыз балбал тас шашпен бейнеленген, шаштары алдынан екіге бөлініп, артына жіберілген, алтауының шаштары артынан бұрымдап жіберілген, бас киімдерінің пішіні нақты көрсетілмеген балбалдар, тікбұрышты пішінді бас киім киген балбалдар және бастың төбе тұсына киілетін бас киім киген балбалдар. Әрбір топтың негізгі сурет, жалпы санын және басқа аймақтада таралу аймағын көрсеткен. Таралу аймағы көрсетілген кесте арқылы, біз бас киім түрінің қайдан шыққанын біле аламыз.Мысалы, бастың төбе тұсына киілетін бас киім түрі Ертіс бойында пайда болмастан бұрын Тува мен Моңғолия жерінен, Хакасия мен Алтай арқылы ұзақ жол жүрген. Тікбұрышты пішінді бас киімдер санына қарағанда Ертіс бойында пайда болған.
X ғасырдан бастап қазақ даласына ислам дінінің кеңінен таралуына байланысты балбал тастар қашау ісі өз мәнін жоя бастады. Себебі ислам діні адам бейнесін және жануар бейнесін қашауға тыйым салған. Ғалымдардың пайымдауынша, адам бейнесінде қашалған соңғы балбал тастар XII ғасырға жатады.Шаш қою мәдениетіне келетін болсақ, ол дәстүрлі ортада сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа ұласа берді. Қазақ даласын аралаған жиһанкездер мен саяхатшылардың, әскерилер мен шығыстанушы зерттеушілердің жазбалары мен еңбектерінде қазақтың дәстүрлі материалдық мәдениеті, соның ішінде шаш қою дәстүріне қатысты құнды мәліметтерді кездестіреміз.
Белгілі ғалым, этнограф Ф.А. Фиельструп [7] 1924-1925 жылдары қазақ және қырғыз жеріне жасаған экспедициясы барысында, сол уақыттағы қазақ жерінде сақталған дәстүрлерді жазып алып, фотоға түсірген. Из обрядовой жизни киргизов начала XX века кітабында стрижка детей деген бөлімінде балалардың қарын шашының алынуы, ұлдарға айдар, қыздарға тұлым қойылуы туралы жазған мәліметтері біз үшін құнды дерек болды.
90-жылдары шыға бастаған еңбектерден де қазақтың ұлттық мәдениетіне қатысты шоқтығы биік еңбектер қатарынан Ш.Тохтабаеваның [8]жеке зерттеулері мен арнайы жазылған ғылыми мақалалары диплом жазуда арқау болды. Ө.Жәнібековтің Уақыт керуені [9] деп аталатын көлемді еңбегі тарихшы этнографтар және мәдениеттанушылар үшін бірден бір құнды еңбек. Айта кету керек, Ө.Жәнібеков материалдық мәдениетті зерттеумен бірге қазақ киім үлгілерін өзі елді аралап жинаумен бірге, киім үлгілерін жасап та қолданысқа енгізіп практикалық мәні бар құбылыс ретінде танытқан. Сондай-ақ иллюстрациялы еңбектер саналатын Б.Хинаят [10], С.Қасиманов [11], құрастырған мәліметтерден де біз қазақтың зергерлік әшекейлері, олардың жасалу технологиясы мен әдістері, сондай-ақ қазақтың ұлттық бас киімдері мен олардың түрлері, сонымен бірге әрбір әйел бас киімдерінің жалпы атқаратын қызметі, мәніне қатысты мәліметтерді диплом жұмысын жазу барысында барынша қолдануға тырыстық.
Шаш қою мәдениетіне қатысты наным сенімдер мен әдет-ғұрыптар туралы мәлімет алу үшін, ХХ ғасырдың соңғы жылдары жарыққа шыққан отандық этнолог ғалымдардың қажырлы зерттеу еңбектері пайдаланылды.Сонымен қатар Н. Әлімбай[12] ғылыми редактор болған, 2011 жылдан бастап том-томнан баспаға шыққан Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі атты энциклопедия құнды жазба ақпарат берумен қатар, иллюстрациялар ұсынды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі мақсаты қазақ халқының дәстүрлі шаш қою мәдениетін зерттеу. Бұл мақсат мынадай міндеттерді тудырды:
қазақтың дәстүрлі шаш қою мәдениетіне қатысты ғылыми зерттеулерді анықтау;
еуразия халықтарының шаш қою мәдениетінің тарихына шолу жасау;
қазақтың дәстүрлі шаш қою түрлерін жас және жыныс ерекшеліктеріне қарай жіктеу және оны анықтау;
қазақтың дәстүрлі шаш қою мәдениетінің құпия сырларын анықтау;
шаш қою мәдениетінің наным-сенімдік мәнін және оның әдет-ғұрып, салт-дәстүрлердегі маңызын ашу;
қазақтың дәстүрлі бас киімдері мен шашқа тағатын әшекей заттарының маңызын көрсету;
шаш күтімі мен оны әсемдеу бойынша мәліметтерді жинастыру да диплом жұмысының негізгі міндеттері болды. Сондықтан диплом жұмысын жазу барысында бұл міндеттерді орындауға тырыстық.
Зерттеудің деректік негізі. Диплом жұмысының деректік негізін ең алдымен археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде табылған артефактар құрайды. Атап айтатын болсақ, қола ғасырымен кезеңделетін Лисаков моласынан табылған әйел адамдардың шаш тағылымдары, Тақсай кешеніне жататын ағаш тарақ, Қазақстан аумағынан табылған түркі және қыпшақ дәуірінен келе жатқан балбал тастар. Соның ішінде шаш қойысы ерекше балбал тастар. Шаш қою мәдениетіне байланысты нақты тарихи материалдар жинаған Ф.А. Фиельструп, А.А. Чариков, Л.Н. Ермоленко, Я. Шер сынды ғалымдардың еңбектері де деректік негізді құрайды. Одан басқа дәстүрлі ортадағы шаш қою мәдениетіне байланысты деректерді Ө. Жәнібеков,
С. Қасиманов, Ш. Тохтабаева, Б. Хинаят, Қ.С. Ахмежанов сынды отандықғалымдардың жеке зерттеулері мен арнайы жазылған еңбектері құрады.Сонымен қатардиплом жұмысының тақырыбына қатысты халық ауыз әдебиеті, лиро-эпос жырларындағы бейнелер, фразеологизмдер де құнды мағлұмат берді. Ел арасынан жиналған этнографиялық мәліметтер мен мұражай экспозицияларындағы және қорларындағы ақпараттар да диплом жұмысының деректік негізін құрады.
Диплом жұмысының методологиясы мен әдістері. Диплом жұмысының методологиялық негізін қоғамдық ғылымдар аясында ұстанатын тарихилық мәдени принцип құрайды. Этномәдени ерекшелікке байланысты жүйелілік қағидасы, тарихи салыстырмалы талдау әдісін қолдандық.Тақырып ауқымына кіретін археологиялық және этнографиялық деректерді, ғылыми еңбектер мен ғаламтор желісінен жиналған мәліметтерді теориялық әдісті қолдана отырып, типологиялық жүйесін құрастыруға тырыстық.Сондай-ақ тарих, этнография, мәдениеттану, филология ғылымдарының салааралық жетістіктеріне сүйену әдістері мен принциптері де басшылыққа алынды. Эмпирикалық әдіс аясында айдар, тұлым қойған адамдарды суретке түсіріп, кейін салыстыру және талдау әдістерінқолдандық.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі және фотосуреттерді қамтыған қосымшадан тұрады.
1 Еуразия халықтарының шаш қою мәдиниетінің тарихы
1.1 Ерте кезеңі
Ерте замандардан-ақ қазақ елінің этникалық негізін қалаған тайпалар қоршаған ортаның беймәлім құбылыстарын, болмысын түсінуге тырысқан. Табиғат қорларының алғашқы көздерінен түрлі киім-кешек, қолданыс бұйымдарын жасағап қана қоймай, әстетикалық әсемдікке де назар аударып, шашқа тағатын әшекейлі бұйымдарды жасап игерген. Қазақстан аумағын б.з.д. ІІ мыңжылжықтың ортасында мекендеген қола ғасыры тайпаларының тұрақтарын археологиялық зерттеу, адамзатқа қола ғасырының заттай әлемінің қаншалықты түрлі екенің көрсетуге мүмкіндік берді.
Соның ішінде Қостаной облысы, Лисаков қаласының маңында орналасқан Лисаков І моласының көпжылғы қазбалары және оның материалдарының ұзақ уақытты жариялымдары қазақстандық археологияда белгілі оқиға. Қазбалар қорытындысы бойынша, бір жағынан - типтілік андронов моласы, басқа жағынан - бірегей археологиялық кешен табылды. Оның өзгешелігі - коллекциялар мен материалдарында, артефактардың біртума түсіндіруінде жасалған. Далалы аймағындағы ғажайып андронов ескерткіштердің арасында Лисаков некрополі бағалы орын алып тұр: Борабай ауылы маңындағы мола, Атасу қонысы, Сатан және Майтан молалары. Лисаков І моласының аумағы1500х800 метрге жетеді, Тобылдың оң жақ жағалауында орналасқан. Жерлеу құрылыстарының саны бойынша көзге ерекше түсетіні. Бұл аймақтың андронов мәдениетіне жататын екі обасы зерттеліп, үшеуінің зерттеу жұмыстары жалғасып жатыр. Одан басқа төрт оба ұзындығы 12 км болатын жол бойымен орналасқан, олардың өзара ара-қашықтығы шамамен 3-4 км құрайды[13, 3 б.].
Табылған заттардың ішінде, біздің назарымыз шаш тағылымдарына түсті. Олар негізінен әйел қорымдарында табылған. Қазіргі таңда он үшінің реконструкциясы жасалып, суреттелді. Оның төртеуі синташты-петровтық түрге (Бестамақ, Тоқанай, Сатан), қалғандары алакөлдік мәдениетке (Лисаковский, Бөзенген, Шондықорасы)жататын қорымдар. Табылған шаш тағылымдарды екі түрге бөліп қарастыруға болады (Қосымша А).
Бірінші түрі - екі жол моншақпен тізілген, соңы жапырақ тәрізді тағымдармен аяқталады. Тағылымдар баскиімге немесе шашпен бірге өрілетін. Сонымен қатар, қосымша әшекейлер байланып, жүрген кезде дыбыс шығаратын. Бұл қорымнан (Лисаков, ХVІ қазыңды, 4 дуал, 1 жерлеу шұңқыры) былғарыдан жасалынған шаш қапшық табылды. Ол бұрымның соңына киілетін болған
Екінші түрі - екі немесе одан да көп моншақпен тізілген, соңы күрделі комбинациялармен аяқталатын тағылымдар. Сонымен қатар, бұл тағылымдардың түріне былғары немесе тесьмадан жасалған қосымша жолақтар тізіліп, оларға түрлі бөлшектер тігілген. Бұл қорымнан (Лисков, 1 қорған, 1 жерлеу шұңқыры) табылған тағылым бастапқы қалпында сақталып табылуының арқасында әшекей затты тағудың дұрыс суреттемесін жасауға болатын. Бас киімнің желке тұсына екі үлкен мата тігіліп, ені екі сантиметрге жететін тесьмамен әшекейленді. Әр тесьманың үстіне моншақтар тізіліп, соңына күрделі салпыншақтар тағылатын. Екі шеткі тесьмамен қоса, ортасында бір жуан тесьма, соңына қарай тағы екі қосымша тесьмаға бөлініп, күрделенетін. Осы арқылы барлық конструкция мықты ұсталынып, жүрген кезде ленталары жеңіл желбірейтін болған.
Жерлеу ғұрпының ритуалды әлемінің заты бола тұрып, шашқа тағылатын тағымдар эстетикалық мағынасынан басқа, практикалық және символикалық мағынаға ие болды. Сонымен қатар, жерлеу кезіне тағылымдардың үзіліп салынуы, осы өмірмен қош айтысудың белгісі де болды. Тағылымдардың түрлері мен жасалынған заттарына қарай, қола ғасырында өмір сүрген әйелдердің әлеуметтік дәрежесін де көруімізге болады.Қола дәуірінде Қазақстаннан табылған шашқа тағылатын әшекей бұйымдардың тоқыма баулары қызыл түске боялған. Одан басқа шолпы сыңғыры қара ниетті күштерден қорғай алады деген сеніммен тағылатын. Сонымен қатар шолпының сыңғыры қара күштерді үркіте аларлық күші бар деген сеніммен таққан [2, 29 б.].
Салт пен дәстүрлерде бас киім түрлерінің өзгеруі (инициация, ұзатылу) әйелдің қоғамдағы орнының өзгеруін білдіреді. Дәстүрлі ортада бас киім бірнеше қызмет атқарады: эстетикалық, әлеуметтік мәртебе(отбасылық жағдайы, жасы), діни-ғұрыптық. Бас киім - әйел киімінің ең негізгісінің бірі. Татар, башқұрт халықтарында ұзатылатын жасқа келген қыздар, міндетті түрде шаштарына шолпы, шашбау таққан. Шашбау пішіндері мен көлемі әйелдің жасына қарай өзгеріп отырады. Жасы келген әйелдің шашбауы қарапайым болады. Ерте заманда шашбау шаш арасындағы жын-шайтанды қашырады деп сенген.
Қазан татарларында шашқа тағылатын әшекей бұйымдар барлық жастағы әйелдердің киімдерінің міндетті бір элементі болды. Солардың ішінде ең тарағаны шолпы. Шолпы - күміс немесе алтын теңгелер, тиындар қадалған шашбау. Оны ақталған күмістен үшбұрышты етіп жасады да, ортасына асылтастар орнатып, шыңжырлап тұмарша, қоза, қоңырау, күміс тиындар тағады.
Орта Азия мен Қазақстанды мекендеген халқтардың бас киімдерінің көбі шекелік, асылтастармен безендірілген. Баскиімге қосып, ұзын мата тігіледі. Кейін оны гауһар тастармен, күміс қоңыраушалармен, теңгелермен әсемдеген. Оның ұзындығы бір метрге жеткен. Сібір халықтары: хакастар, тувалықтар, буряттар да әйелдің шашқа тағатын әшекейлеріне мән берген. Мысалы, буряттарда ерте кездері тұрмыс құрмаған қыздың шашын көп өрім болып өсірсе, ұзатылғаннан кейін екі өрім қылып өрген. Тувалық әйелдер туылған баланың кіндігін кескеннен кейін, оны қапшыққа салып, бұрымының соңына өріп қоятын. Қапшықтың түсі мен пішініне қарай неше ұлы мен қызы бар екенін білуге болатын [2, 38б.].
Адам баласы табиғаттың сыртқы әсерлерінен қорғану, қорғалу үшін тұрмыстық қажеттіліктен пайда болған бүркеншік жамылғы бірте - бірте жетілдіріліп, адам баласының даму кезеңдеріндегі эстетикалық талғамының көшірмесіндей өнер туындысына айналды. Сән үлгісінің ерекшеленуі салтты саралап, ұлтты даралап, өзіндік бейнесін сомдап көшбасшы дәрежесіне дейін көтереді. Киім үлгісінің дамуы - адамзаттың санасының да даму сатысы. Сарматтардың әйелдері б.д.д. ІV ғасырда шаравар киініп, басына желек жамылғанын, ежелгі Тұран елінде б.д.д. ІІІ ғасырда қос етек көйлек пен шошақ бөрік сәнге айналғанын ескерсек, біздің киімдеріміздік тарихы да тереңге тамыр тартады. Сондай-ақ қазақтың ою-өрнегінің өзіне тән даму жолы бар. Оның бастауын біз Қазақстан территориясын мекендеген көшпелі тайпалар өнерінен байқаймыз. Алғашқы ою-өрнек үлгілері сонау Андронов дәуіріне жататын археологиялық ескерткіштерден, онан кейінгі сақ, ғұн, үйсін мәдени ошақтарынан көреміз. Археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған құмыралардың біразы геометриялық ою-өрнекпен, яғни ирек сызықпен өрнектелді. Ежелгі адамдар геометриялық ою-өрнектердің магиялық және символдық мәні бар деп сенген. Ол үшін тұрмыс-тіршілікте қолданылатын барлық заттарға зооморфты, өсімдік түріндегі және геометриялық өрнектердің түрлі нұсқаларын бейнелеген. Қола дәуірінде аң аулаумен шұғылданған көшпелілер аң, жан-жануарларды қасиетті санап, оларға сиынды. Андронов, сақ мәдениеті дәуіріндегі бұйымдарда бейнеленген жуан, жіңішке жолақтар мидай жазық даладағы шексіздікке ұласқан жолдардың символы. Мұндай сызықтарды түнде аспаннан жұлдыздар ағып түскенде байқауға болады. Аққан құйрықты жұлдыз соңында жарық сәуле аспанда жіңішке сызық қалдырады. Ал найзағай ойнағанда пайда болатын толқынды сызық бейнесімен көшпелілер киіз бұйымдардың шетін өрнектеген. Аң стилі өнері сақ, ғұн, үйсін, қаңлылармен көрсшілес тайпаларда да тарады. Олар өз өнерін киізге, балғарыға, тастарға салды. Сол ою өрнектер киім кешектер үшін қажетті құбылыс болды. Балалы әйелдер мен кейуаналар астарланған, тік жағалы жөн көйлектің үстіне қамзол, басына жаулық ораған кимешек, аяғына етік немесе кебіс-мәсі киіп, сырт киімінің қаусырмасын айқара, белбеумен буынатын болған [1, 41 б.].
Қарғалы үңгірінен табылған диадема (бас киім) б.з.д. ІІ - І ғасырларда өмір сүрген үйсіндік зергер-ұстаның тамаша туындысы. Бұл ұзындығы 35 см., ені 5 см. диадемада аңдар, жануарлар, адамдар бейнеленген. Ол суреттер үйсіндердің наным-сенімдерін білдіреді. Мысалы, ондағы пырақты аттар күннің символы болып табылады. Үйсін шеберлері алтын әшекей бұйымдарды зерлеу тәсілімен жасады. Археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған осындай және басқа да қолөнер заттары мен бұйымдары үйсін өнерінің жоғары даму деңгейін көрсетеді [14, 5 б.].
Сондай-ақ Үржардан табылған алтын әйел адамның бас киімі де ерекше болды. Бұл баскиім шошақ келген, алтын әшекейлі өсімдік әліптес өрнектермен және зооморфты айшықтар - қиял-ғажайып жануарлардың суреттерімен әдіптелген. Ою-өрнектері мен пошымы қазақтың сәукелесі мен бөрігін еске түсіреді. Мұндай үлгідегі баскиімдер ежелгі заманда салтанаттарда киетін киімдер үлгісінде болған. Сондықтан бұл көсемнің қызы немесе зайыбы болуы да мүмкін. Осыған орай тілшілер қауымы археологиялық олжаны бірден Үржар ханшайымы атандырып жіберді [15].
Жаз кезінде сақтар бас киім кимеген. Кейбір ер адамдар шаштары маңдайға түспеуі үшін, оны баумен байлап отырған. Қыс мезгілінде, барлық ер адамдар күләпара деп аталатын бас киім түрін киген (Қосымша Ә). Оны жұмсақ тері мен киізден тігіп, бай адамдар алтын түйіндермен әсемдеген. Жоғары жағы шошақтау, құлақ пен мойынды жабатындай етіп тігілген. Ауқатты тап өкілдері күләпараның үстіне алтын тәті де киген. Ер адамдардың шашы беліне дейін жететін және оны екіге өріп қоятын. Күнделікті өмірде әйелдер қауымы да шошақтау күләпарамен қатар, шашты толық жабатын орамалдар да киген. Күләпара мен орамалдар үнмеі алтын әшекейлермен безендіріліп киілген. Мереке және діни-ғұрыптық іс-шаралар кезінде әйелдер қауымы биік, цилиндр және конус пішінді бас киімдер киген. Бас киім өз пішінің жоғалтпас үшін, ішкі жағынан ағаш пластиналар мен шеңберлер орнатылатын. Сонымен қатар, төменнен жоғары қарай алтын, гауһар тастармен әсемделген. Әйелдер шаштарын қимай, өріп жүретін. Мереке күндері шаштарын сәндеп, әдемі түйреуіштермен буып отырған [3, 174б.].
Тарихтың түрлі кезеңдерінде сарматтар әуелі скифтермен, бертін келе ғұндармен шайқастарда қиратылған жаужүрек тайпа. Қырағылығы жағынан әйелдері ерлерінен кем түспеген, батырлардың дулығасына ұқсас биік бас киім киінген. Скиф, сарматтардың әйелдері ерлермен қатар айқастарға қатысып, аң аулаумен айналысқан.
Ғұндардың бас киімдері жүн матадан, фетра тәріздес жұмсақ киізден тігіліп, сұр түсті жібек матамен тысталады, бұлғын терісімен әдіптеледі. Ғұн бұйымдарындағы ою - өрнекті біз кестелеу және тығыз кестелеу - оның мәдени мұрагері қазақ халқының киімдерін безендірудің негізгі әдісінің бірі және Орта Азия халықтарының киімдерінде де кеңінен тараған. Археология ғылымында біздің заманымызға дейінгі бірінші мыңжлдықта қазіргі Орта Азия мен Қазақстанның байтақ өлкесінде сақтардың қоныстануы жөнінде көптеген мағлұматтар бар. Гректер, парсылар, оларды скифтер, қытайлықтар - сэ деп атаған. Сақтар көптеген тайпалардан тұрған. Мәселен, шошақ бөрікті сақтар тиграхауда сақтар Шаш, Солтүстік Қырғызстан, Оңтүстік Қазақстан жерлеріне қоныстанған.
Сақтардың киіну мәдениеті жөнінде археологиялық қазбалар, ежелгі жылнамалар арқылы пайымдауымызға болады. Сақ дәуіріне жататын Пазырық, Шелекті, Бесшатыр қорғандарынан табылған ғажайып заттар, айбынды молалар мен обалар, металдан, ағаштан, матадан жасалған бұйымдар ғылым саласын байытты. Алтын адам жерленген Есік қорғанынан табылған аң стиліндегі алтын, қоладан жасалған басқа да құнды нәрселер археологтардың, суретшілердің қызығушылығын тудырып, назарын аударды. Нәтижесінде табылған алтын заттардың көшірмелері мен әсемделген теңдесі жоқ киімдер, бас киімдер және аяқкиімдер үлгілері қайта қалпына келтірілді.
Сонымен қатар Батыс Қазақстандағы І Тақсай кешенін қазу кезінде алтын бұйымдарға аса бай ақсүйек әйелдің қабірі табылды.Зерттеушілер бұл көне қорымды сармат кезеңіне жатқызады.Қорғаннан биіктігі бір метрден асып кететін 80 алтын әшекей табылған. Мұндағы ерекше бұйымға бұрын өзіне ұқсасы кезікпеген ағаш тарақ жатады. Тарақтың бетінде сол замандағы сақтар мен парсылар арасындағы шайқастың көрінісі бейнеленген. Ағаш тарақ - қабірдің басты элементтерінің бірі. Ол инемен таңбаны (татуировканы) салу үшін арналған. Осы кезде инемен салынған таңбалардың маңыздылығы зор болған. Әйел жерленген орнының бүкіл ішкі жабдығы өртеніп кеткен, бірақ тарақтың қанқасы сақталып қалған еді.Осы жерден тұрмыстық бұйымдар және рәсімдік заттар да шықты. Қабірдің оң жақ төменгі бұрышында ағаш сауыттың қалдығы табылды, оның ішінде кішкене ыдыс, келі мен келсап, шағын пышақ болды.Қабір ішіндегі заттардың бәрі өртелген және қатты күйген. Моланың ағаш төбесі жанып, құлаған кезде әйел сүйегінің көп бөлігі де отқа күйіп, жойылып кеткен, мыс бұйымдар балқыған.
Қазба жұмысы кезінде ағаш тарақтың қалдығын және онда бейнеленген суретті біртұтас күйде сақтап қалу мүмкін болды.Тарақ екі жақты, бүтін тік бұрышты пішінді ағаштан жасалған. Тарақ өте жаман күйде табылды: оның көп бөлігі өртпен өрттелген. Ені -- 11 см, биіктігі -- 17 см, жуандығы -- 0,5 см.Тарақтың шаш тарайтын бөлігі жоғарғы және төменгі қатарлы тістерден тұрады. Жоғарғы бөлігінде көлденен қимасы жұмыр әр түрлі мөлшердегі 13 ірі тістерден, ал төменгі қатарында көлден қимасы жұмыр шеңберлі дәл тілінген тістер түріндегі мөлшерлері бірдей 79 ұсақ тістерден тұрады. Тістердің екі шетінде қатардың екеуінде қиылған-конус пішіндегі декор ойылған.Тарақтың орталық бөлігінде тік бұрышты жақтаушада ұқыпты түрдегі ойылған өрнектермен безендірілген. Жақтауша периметрі бойынша ойып жүргізілген ернеумен қоршалған, осы ернеу бетіне тік бұрышты, ағаштан жасалған қондырмалар жапсырылған, олардың орталығы бойында ұсақ шеңберлер ойылған. Ернеулі жақтаушаның сыртқы, бүйір шеттері тік бұрышты тістермен декорланған [16].
Тарақтың тік бұрышты қоршалған жақтаушаның орталық бөлігінде бір жаяу сарбаздың, арбада отырған екі сарбаздың және оның қарсыласы арасында жүргіп жатқан ұрыстың көрнісі бейнеленген. Бұл көрніс анық бедерлі түрде жасалған. Ұрыстың теке-тартысы жақсы көрсетілген. Екі дөңгелекті жауынгерлік арбаға бір ат жегілген, бірақ бұндай арбаларға екі немесе төрт ат жегіледі, бірақ бейнеде бір көрсетілген. Шебер жегілген аттың шоқтығында бір-бірімен жалғасатын мойнындағы және кеудесіндегі белдіктерді ойып анық берген. Арба қорабының орталық бөлігінде борттың орталық бөлігінің жоғарғы шетінен төменгі бөлігіне дейін ұзынша келген трапециялар түріндегі өрнектер байқалады. Жоғарғы жағынан вертикальды кертіктер салынған. Бұл жауынгердің жанына ілінген қорамсақтың бейнесі болуы мүмкін. Арбаның астыңғы жағынан ортаңғы бөлігінен дөңгелек айналатын ось көрінеді, дөңгелек 8 шабақтан және сыртқы айнала бұдырлары байқалады. Жылқылар тоқтап тұрған күйде бейнеленген: бастары кеудеге жақын орналасқан, мойны доғаша иілген, алдыңғы аяқтары бүгілген және жоғары көтерілген. Жылқылардың жалы қысқа. Еріндері анық, аузындағы ауыздық анық көрініп тұр. Божылары кең белбеу ретінде бейнеленген [16].
Қазақстан аумағынан қола ғасырынан бастау алған археологиялық заттай деректер сол заманның өзінде шаш қою мәдениеті болғанын көрсетеді.
1.2 Орта кезеңі
Орталық Азияда орналасқан балбал тастарды жүйелі түрде зерттеу жұмыстары өткен ғасырдың 70 жылдарында басталды. Сол уақытта, патшалық үкіметке бұл аймақтың табиғи және шаруашылық ресурстары жайлы мәліметтер керек болған. Осы жерге көптеген зерттеушілер, топографтар, шенеуніктер, мұғалімдер мен дәрігерлер зерттеу жұмыстарын жүргізуге келген. Орталық Азияны зерттеуге, Петербургтен де ғалымдар келген, солардың ішінде белгілі орыс шығыстанушысы Бартольд В.В. атап өтуге болады. Сонымен қатар Жетісу жерінде Бернштам А.Н. өзінің бүгінгі күнге дейін құнды зерттеулерін жүргізген. Жалпы бақылаудың арқасында, балбал тас жасау үшін адамның дене пішініне ұқсас табиғи тастар қолданылған. Қазақстан аумағында табылған балбалтастарда көбінесе моңғолоидтық түр сипаттағы ер адамның түрлері бейнеленген. Шаш қою үлгісіне келетін болсақ, бірден сегізге дейін өрілген бұрымдарын арқасына жіберген, ұзындығы беліне дейін жететін түрлері кездеседі (Қосымша Б). Мұрт пен сақал қоюды жиі қолданған. Бас киім киген балбалдар сирек кездеседі [ 4, 11 б.].
Көнетүркі дәуірінен келе жатқан, талай заманның куәсі болған балбал тастардың өзінде шаш қою түрлері айқын көрінеді. Таста адам бейнелерін, сол кездегі тұлғалардың мінездерін келтіріп, бірде айбынды рухты айдар шаштысын, бірде бұрымын жіберген батырдың бейнелерін көреміз. Далада тұрған балбалдар - ата-бабаларымыздың осы жерге ие болып, енді біздерге де осы жерге ие болып, өздерінен кейінгі ұрпаққа аманат етіп тапсырыңдар деген қарапайым ғана ойды үндейтін сияқты.Алайда жылдар өткен сайын балбал тастар азайып бара жатыр. Зерттеудің бір мақсаты осыған назар аудару.Көнетүріктік балбалдардың шығу тегі туралы нақты еңбек жоқтың қасы. Сонымен қатар нақты қай жерде алғашқы балбалдар пайда болғаны белгісіз. Нақты кім бейнеленгені туралы 2 түрлі гипотеза бар, біріншісі бойынша, балбал тастарда батырдың тірі кезінде өлтірген ержүрек жаулар бейнеленген. Екінші гипотеза бойынша, батырдың өзі бейнеленген. Балбал сөзінің мағынасына тоқталсақ. Балбал - ежелгі түрік дәуірінде жиі кездесетін тастан қашап жасалған адам бейнесіндегі ескерткіш. Қазақ даласының барлық аймақтарында кездеседі. Балбал сөзі бал бал, яғни соғу, қағу, үру дегенді білдіретін қос сөзден тұрады. Бірақ бірыңғай мағынаны білдіретін ұғым. Түркологтардың пікірінше,тасты тіп-тік етіп қадап орнатқан белгілер деген мағынаны білдіреді. Балбалдың этномәдени жөн-жосығы ежелгі түрік дәуірінде айрықша болды. Балбал - өліктің аруағына арналған ғұрыптық кешендердің ең семантикалық мәнді компоненттерінің бірі. Ежелгі түркі ғұрыптық кешендерінің көпшілігі қаған, тегін, тархан, чүр, түдүн сынды билік иелерінің және атақты бекзадаларының құрметіне арналып жасалды. Қарапайым халықтарға арналғандарыда бар. Осы кешендерде аза тұту, ас беру немесе аруаққа бағышталған жоқтау сияқты этностың тіршілік циклының аса маңызды ғұрыптық жосындары атқарылған
Өліктің аруағына тағзым ету үшін яғни аруағын жөнелтуге және ас беруге қатысқандар өздерінің ел-жерінен әкелген ұзын тастарды сол өлікке арналған арнайы ғұрыптық кешеннің күншығыс бағытына қарай арасын шамамен біркелкі қашықтықта тізбектеп тігінен орнатқан. Аталмыш ғұрыптық кешенді салуға қатысқандардың әрқайсысы өз ру-тайпасының таңбаларын немесе көне түркі бітік жазуымен өз атын, лауазымдық атақтарын жазды. Бұл ежелгі түркілердегі - жоқтау рәсімінің маңызды элементтерінің бірі болған болуы керек [17].
Өліктің аруағына тағзым ету үшін яғни аруағын жөнелтуге және ас беруге қатысқандар өздерінің ел-жерінен әкелген ұзын тастарды сол өлікке арналған арнайы ғұрыптық кешеннің күншығыс бағытына қарай арасын шамамен біркелкі қашықтықта тізбектеп тігінен орнатқан. Аталмыш ғұрыптық кешенді салуға қатысқандардың әрқайсысы өз ру-тайпасының таңбаларын немесе көне түркі бітік жазуымен өз атын, лауазымдық атақтарын жазды. Бұл ежелгі түркілердегі - жоқтау рәсімінің маңызды элементтерінің бірі болған болуы керек.
Осындай белгі қою арқылы осы рәсімге қатысушылар өздерінің өліктің аруағын құрметтегендігін және оны Тәңірі әлеміне шығарып салғандығын білдіргені депте айтуға болады. Ә. Марғұланның деректері бойынша, ертеректе Қарқаралы, Баянауыл жерлерінде жалпы саны 300 -- 350-ден астам бағаналардан тұратын Балбал тізбектері кездескен. Бұндай аса үлкен тізбектер өлген адамның қадір-қасиетінің, беделінің тым зор болғанын білдіреді, көбіне Балбалдар тізбегі мұнан әлдеқайда аз болады[18, 15 б.].
Балбал тастың ішіндегі ең танымалы Күлтегiнге арналған ескерткіш. Ол өз кезінде көшпелiлер тарихындағы ең көрнекті көсем, баһадүр тұлғалардың бiрi. Атақты ірі қолбасшысы, күллi көшпелi этностарды көк байрақтың астына бiрiктiрушi, ұлы көшпелілер империясының сабақтастығын, дәстүрлі жорығын, жосынын жалғастыра бiлген кемеңгер ер, дара тұлға. Оның қылышына төтеп берген адам баласы ол заманда болған емес. Күлтегiн 7 жас кезiнде әкесi Құтлық қайтыс болады. Қаған тағына оның iнiсi Қапаған отырады. Күлтегiн мен Бiлге, Қапағанның iнiсi Бөгүнi тақтан тайдырып, қағандық билiктi Бiлге қолына алады. Күлтегiн ұлы империя үшiн көптеген ру-тайпа, одақ, ұлыстарды бағындыруда ерекше ерлiгiмен көзге түсті. Ол 16 жасынан бастап оғыз, қытан, татабы, табғач (қытай), қырғыз, түргеш, соғды және т.б. елдерге жорық жасап оларды бағындыра бiлген баһадүр қолбасшы. Ескерткiш қазiргi Моңғолия елiнiң астанасы Ұланбатырдан 400 км оңтүстiк-батысында, ежелгi Қарақорым қаласынан 45 км солтүстiкте, Орхон өзенiнiң сол жағалауындағы кең далада орналасқан. Бітіктас, текше тас, кесене тұғырлары орнында, ал басқа құрамдас бөліктері сол жердегі "Орхон музейі " қоймасында сақтаулы.
Күлтегіннің мәрмер бас мүсіні Моңғолия Археология институтында, зайыбының бет тұсының мәрмері Ұлттық Тарих музейінде сақтаулы. Ескерткіштің сипаттамасы : төртбұрышты қамал құрылысы , төрт бағаналы кесене және оның iшкi жағында күмбез, бітіктас, тасбақа тұғыр, Күлтегiннiң мәрмәр тасмүсiнi, Күлтегiн зайыбының мәрмәр тасмүсiнi, тас мүсiндер, текше тас шұңқырлы, сандық тас, арыстан тас. Қамал құрылысының iшкi қабырғаларында Күлтегiннiң өмiрiн баяндаған суреттер салынғаны туралы қытай деректерінде айтылады. Осы қамал құрылысының сыртқы жиегi бойымен су шұңқұрлары қазылған. Көгілдір мәрмер тастан балбалтас жасалынған. Оның төбесі доғалау келген, үш қос айдаһар алысқан бейнелі. Бірінші қапталының жоғарғы үшбұрышты шаршысында қаған таңбасы - марал (елiк, киiк) бейнесi бейнелген. Осыдан төмен бірінші қапталы мен 6 қыры жазуға толы. Екінші қапталында қытайша көңiл айту жазылған .
1958 ж. Н.Сэр-Оджав, Л.Йисл бастаған Моңғол - Чехословакия бiрлескен археологиялық экспедициясы осы ескерткiш-кешенде қазба жұмыстарын жүргiзiп мұқият зерттедi. Ескерткіш кешеннің жалпы жобасын да жасады. Бұл қазба жұмыстары барысында көгiлдiр мәрмәр таспен сомдаған басмүсiнді 6 м тереңдiктен тауып алады. Аталмыш басмүсiннің маңдай тұсында құс бейнеленген бес сайлы бөрiк киінген батыр тұлға сомдалған. Н.Сэр-Оджав бұл ер Күлтегіннің басмүсіні екенін, бөрік маңдайындағы бүркіт әскери лауазымның әрі бекзат тектіліктің белгісі деген түйін жасады. Осы ескерткіш кешен ЮНЕСКО-ның қолдауымен 1975 ж. Моңғолия мемлекеттiк қорғауына алынып, оған тек темiр қоршау ғана жасалынған [19, 62-64 б.].
Ертіс бойынан табылған балбал тастардың шаш қою үлгілері, бас киім түрлері, ыдыстар типологиясына тоқталған. Зерттелген және суреттелген 82 ескерткішті негізгі 3 түрге бөлеміз:
1. Сол қолында қылыш ұстаған, оң қолын кеудесіне көтеріп ыдыс ұстап тұрған балбалдар. Көбінесе бет жағы мен бүйірі өңделген. Барлық мүсіндер дөңгелек барельеф техникасымен орындалған.
2. Бел тұсында екі қолымен ыдыс ұстаған балбалдар. Барельеф пен ойғылау техникасымен жасалынған гранит.
3. Сұлбасы жинақталған стелаға ұқсас граниттен жасалынған балбалдар. Дененің белгілі бір бөлігін ерекшелеп белгілеу тән. Мысалы, қолдары, киімі, бетінің пішіні, жынысы.
Бірінші түрге жататын балбалдарды жергілікт түркітілдес тайпалар б.з VI-VIII ғасырларында жасаған, екінші IX-XII ғасырлар және үшінші XI-XIII ғасырлардағы түрлерін қимақ және қыпшақ тайпалары жасаған.
Бірінші түрге 38 мүсін жатады. Олар өзара шаш қойысы мен бас киімі арқылы ерекшеленеді. Бас киім жалпы киімнің ең консервативті түріне жатуымен қатар, әлеуметтік, этникалық, идеологиялық, жыныстық ерекшеліктерді сақтайды. Сондықтан осындай дифференциацияның маңызы жоғары. Бұл кешеннен 6 топты шығаруға болады.
1. Жоғары жағы үшбұрышты етіп жасалынған әйелдердің қысқы бас киімдері;
2. Дөңгелек пішінді бас киімдер;
3. Тоғыз балбал шашпен бейнеленген. Шаштары алдынан екіге бөлініп, артына жіберілген. Алтауының шаштары артынан бұрымдап жіберілген;
4. Бас киімдерінің пішіні нақты көрсетілмеген балбалдар;
5. Тікбұрышты пішінді бас киім киген балбалдар;
6. Бастың төбе тұсына киілетін бас киім киген балбалдар.
Таралу аймағы көрсетілген кесте арқылы, біз бас киім түрінің қайдан шыққанын біле аламыз. Сонымен, бастың төбе тұсына киілетін бас киім түрі Ертіс бойында пайда болмастан бұрын Тува мен Моңғолия жерінен, Хакасия мен Алтай арқылы ұзақ жол жүрген. Тікбұрышты пішінді бас киімдер санына қарағанда Ертіс бойында пайда болған. Көзді бейнелеуіне келсек, мұнда қассыз балбалдар да кездеседі. Көбінесе қассыз балбалдардың бет пішіні дөңгелектенген. Осылайша, қассыз балбалдар Ертіс бойының ареалына тән ерекшеліктедің бірі.
Екінші түрге жататын, екі қолымен бел тұсында ыдыс ұстап тұрған балбалдар, бас киімнің пішініне қарай 4 топқа бөлінеді: 1) төртбұрышты трапеция пішінді бас киімдер; 2) бас жағы үшкірленген бас киімдер; 3) нақты белгіленбеген бас киімдер;4) Бастары дөңгелек пішінді балбалдар.
Таралу аймағы көрсетілген кесте арқылы, біз Ертіс бойында әйел бейнеленген балбалдардың саукелеге ұқсас бас киімді көптеп кигенін көреміз. Ер адамдардың бейнелерінде бастары дөңгелек пішінді.
Үшінші түрге сұлбасы жинақталған стелаға ұқсас 36 балбал жатады. Шаш қойысы мен бас киіміне байланысты 4 түрге бөліп қараймыз: 1) бас жағы үшкір бас киімдер; 2) басы дөңгелек пішінді балбалдар; 3) басы тікбұрышты пішінді балбалдар; 4) төбесіне қарай үшкірленген бас киімдер.
Дөңгелек пішінді бас киімдер ер адамдардың мүсіндерінде бейнеленсе, биік қалпақтар -- әйелдердің, қалғандары ер мен әйелдердің мүсіндерінде кездесе береді.
Таралу аймағы көрсетілген кесте арқылы, біз үшінші түрге жататын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz