Қазақ халқындағы неке және оның түрлері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 Отбасы және неке институтының адамзат қоғамының қызмет етуіндегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1 Институттың этнологиялық зерттелу тарихы мен тарихнамасы ... ...10
1.2 Отбасы және неке институтының қоғамдағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ...16
2 Отбасылық қатынастар мен туыстық жүйенің көшпелілер қоғамының қызмет етудегі басты орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Отбасы және туыстық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Туыстық қатынас ерекшеліктері этномәдени сипаты ... ... ... ... ... ... .28
3 Дәстүрлі қазақ халқындағы некелесу түрлері мен қатынастары ... ... ..32
3.1 Құдалық және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
3.2 Дәстүрлі некелесу рәсімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
1 Отбасы және неке институтының адамзат қоғамының қызмет етуіндегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1 Институттың этнологиялық зерттелу тарихы мен тарихнамасы ... ...10
1.2 Отбасы және неке институтының қоғамдағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ...16
2 Отбасылық қатынастар мен туыстық жүйенің көшпелілер қоғамының қызмет етудегі басты орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Отбасы және туыстық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Туыстық қатынас ерекшеліктері этномәдени сипаты ... ... ... ... ... ... .28
3 Дәстүрлі қазақ халқындағы некелесу түрлері мен қатынастары ... ... ..32
3.1 Құдалық және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
3.2 Дәстүрлі некелесу рәсімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Тақырыптың өзектілігі. Дәстүрлі қазақ отбасы мен некелік қатынастарын зерттеу жұмысы өте ауқымды да күрделі мәселе. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін дәстүрлі мәдениетіміздің ғаламдық сипаты одан әрі айқындала түсуде, өйткені мәдениет рухының күштілігі мен оның өміршеңдігі қай заманда болмасын салт дәстүрімізбен тығыз байланыста болған. Олай болса, дәстүрлі қазақ қоғамындағы отбасы және неке мәселесін көтерген, бұл еңбекті қазақ мәдениетін этнологиялық тұрғыдан танып-білудің алғашқы талпыныстарымның бірі деп қарастырған жөн болар.
Қазіргі қоғамдық дамуда біздің елімізде қанатын жайған ғаламдық қатынастардың өркендеп дамуы, қоғамның әртүрлі салаларындағы реформалар, өркениетті дамыған елдер қатарына қосылу жолында ғасырлар бойы сұрыпталған салт-дәстүрлерімізді және рухани құндылықтарымызды ескермесек, ұлттық мәдениетімізден айырылып қалуымыз да әбден мүмкін. Дәстүрлі қазақ отбасы мен некелік қатынастарын этнографиялық түрғыда зерттеудің ғылым үшін де, күнделікті өмір мүддесі үшін де зор маңызы бар. Осы тақырып төңірегінде жазылған ғылыми зерттеулердің Кеңес дәуірінде жазылғандығын ескерсек, ол жылдары бүл мәселе төңірегінде таптық түрғыдан пайымдаулар болып, көп мәселенің өзегіне жете мән бермей, бір жақты қарастырылғанын ескерсек, бүгінгі күнгі ұлттық дәуірлеу заманында, бұл мәселеге осы диплом жұмысында ұлттық тұрғыдан жаңа көзқарас тастап, өзекті мәселелерді жаңа қырынан ашуға тырыстық.
Зерттелу деңгейі. Бұл мәселе, яғни дәстүрлі қазақ қоғамындағы отбасы мен некелік қатынастары этнология ілімінде әр уақытта әр қилы бағаланып, зерттелініп, отырған.
Дипломға сүйеу болған Халел Арғынбаев атамыздың «Қазақ отбасы» атты еңбегінде қазақ отбасының өткені мен бүгінгісі, халқымыздың оған байланысты бай салт- дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары терең қамтылған.
Бұл диплом жұмысы осы тақырыпқа жазылған, әр түрлі теориялық ізденістер, тұжырымдар мен терең мәдени қайнарларға, отандық және әлемдік этнология, мәдениеттану және траихтың жаңалықтарына сүйеніп, оларды теориялық және әдіснамалық арқау етеді.
Сондай-ақ, дипломдық зерттеуге қазақ халқының дәстүрі, мәдениеті, этносына және жалпы отбасы тақырыбына этнологиялық талдау көрініс тапқан, осы зерттеуге арқау болған Л.Г. Морган, А.И. Левшин, С. Кенжеахметұлы, С. Өзбекұлы, И. Г. Андреев, Ж. Артықбаев т.б. есімдерін атап өткен жөн.
Қазіргі қоғамдық дамуда біздің елімізде қанатын жайған ғаламдық қатынастардың өркендеп дамуы, қоғамның әртүрлі салаларындағы реформалар, өркениетті дамыған елдер қатарына қосылу жолында ғасырлар бойы сұрыпталған салт-дәстүрлерімізді және рухани құндылықтарымызды ескермесек, ұлттық мәдениетімізден айырылып қалуымыз да әбден мүмкін. Дәстүрлі қазақ отбасы мен некелік қатынастарын этнографиялық түрғыда зерттеудің ғылым үшін де, күнделікті өмір мүддесі үшін де зор маңызы бар. Осы тақырып төңірегінде жазылған ғылыми зерттеулердің Кеңес дәуірінде жазылғандығын ескерсек, ол жылдары бүл мәселе төңірегінде таптық түрғыдан пайымдаулар болып, көп мәселенің өзегіне жете мән бермей, бір жақты қарастырылғанын ескерсек, бүгінгі күнгі ұлттық дәуірлеу заманында, бұл мәселеге осы диплом жұмысында ұлттық тұрғыдан жаңа көзқарас тастап, өзекті мәселелерді жаңа қырынан ашуға тырыстық.
Зерттелу деңгейі. Бұл мәселе, яғни дәстүрлі қазақ қоғамындағы отбасы мен некелік қатынастары этнология ілімінде әр уақытта әр қилы бағаланып, зерттелініп, отырған.
Дипломға сүйеу болған Халел Арғынбаев атамыздың «Қазақ отбасы» атты еңбегінде қазақ отбасының өткені мен бүгінгісі, халқымыздың оған байланысты бай салт- дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары терең қамтылған.
Бұл диплом жұмысы осы тақырыпқа жазылған, әр түрлі теориялық ізденістер, тұжырымдар мен терең мәдени қайнарларға, отандық және әлемдік этнология, мәдениеттану және траихтың жаңалықтарына сүйеніп, оларды теориялық және әдіснамалық арқау етеді.
Сондай-ақ, дипломдық зерттеуге қазақ халқының дәстүрі, мәдениеті, этносына және жалпы отбасы тақырыбына этнологиялық талдау көрініс тапқан, осы зерттеуге арқау болған Л.Г. Морган, А.И. Левшин, С. Кенжеахметұлы, С. Өзбекұлы, И. Г. Андреев, Ж. Артықбаев т.б. есімдерін атап өткен жөн.
1 Арғынбаев Х. Қазақ отбасы: қазақ отбасының кешегісі мен бүгінгісі жайындағы ғылыми зерттеу еңбек / Халел Арғынбаев. –Алматы: Қайнар, 1996 ж. – 285 б.
2 Артықбаев Ж.О. Казахское общество в ХІХ веке традиции и инновации. –Караганда: Полиграфия, 1993 ж. –329 б.
3 Ақбаев Н. Ата салтыңды аяла: қазақтың салт дәстүрлері туралы таным. Алматы: Ана тілі, 1998 ж. – 160 б.
4 Арғынбаев Х. Қазақ халқындағы отбасы мен неке. – Алматы: 1976 ж. -216 б.
5 Казахи: Историко - этнографическое исследование: Алматы: Казахстан, 1995 год. - 352 б.
6 Шалекенов У.Х., Шалекенов М.У. История и этнология народов Амударьи и Сырдарьи ХҮІІІ – ХХ вв. Монография. Алматы: Қазақ Университеті, 2003 г.-315 с.
7 Толеубаев А. Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ – нач. ХХ). – Алматы: «Ғылым» 1991 г. - 214 с.
8 Жүнісұлы А. Құдалықтың түрлері \\ Қазақстан әйелдері 1997-№ 10 16-17 б.
9 http://www.ref-monster.ru
10 Морган Л. Г. Древнее общество или исследование линий человеческого прогресса отдикости через варварство к цивилизаций. Ленинград: Издание интерната народов севера ЦИК СССР, 1934 г. -312 с.
11 Байжанов Н. Неке және отбасы. Алматы: Жеті жарғы, 1997 ж. -53 б.
12 Уәлиева С.К. Семейно-Брачные отношения в Казахстане в конце ХІХ – первой чтверти ХХ в 2003 (Автореферат). -38 б.
13 Өзбекұлы С. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Монография. – Алматы: «Мектеп», 2002 ж. -224 б.
14 Левшин А. И. Описание киргиз-кайсачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей/Алексей Иракливич Левшин; под общей редакцей М.К. Козыбаева. - Алматы: Санат, 1996. – 654 с.
15 Затов Қ. А. Баба дәстүр бастаулары \\ Саясат – 2005 № 9 36-38 б.
16 Кенжеахметұлы, С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары/ Сейіт Кенжеахметұлы.- Алматы: Ана тілі, 1994.- 79 б.
17 Калиев С., Оразаев М., Смайылова М. Қазақ халқының салт дәстүрлері. –Алматы: “Рауан”, 1994 ж. -221 б.
18 Байқадамова Д. Салт-сана әдет-ғұрып жол-жора мәнісі. \\ Ана тілі – 2005 қараша 3-9 б.
19 Қоңырбаева Г. Қазақтың отбасылық мәдениеті \\ Ұлағат 2001- № 2 8-11 б.
20 Ахмет С. Қалың мал - қыздың малы, қыз еншісі. \\ Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1993 - № 3 76-77.
21 Жігіттің үш жұрты: туыстық қатынастар хақындағы әңгімелер жинағы / құраст. Естенов А. –Алматы: Қайнар, 1994 ж. -191 б.
22 Ниязбеков М. Біз қалай туысамыз? – Алматы: Өнер, 1991 ж. -46 б.
23 http://www.ethnonet.ru/ru/pub/0504-02.html
24 Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл. Алматы: Санат, 1994 ж. -240 б.
25 Толысбеков К. Құдалық \\ Қазақстан әйеледері – 1992 № 2.
26 «Қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары» бірінші том. Жауапты редакторы т. ғ. д. пр. С. Е. Әжіғали – Алматы: 2005 ж. -325 б.
27 Қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары. Құрастырған: З. Кенжеалиев және т.б. – Алматы: Жеті жарғы, 1996 ж. -208 б.
28 Алтынсарин И. «Избранные произведения» Қаз ССР ҒА баспасы. – Алматы: 1957 ж. -464 с.
29 Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Т. 2. Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық әдет-ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / жауапты редакторы С.Е. Әжіғали.- Алматы: Арыс, 2006.- 416 б.
30 Қазақтың мақал- мәтелдері / құраст.А. Т. Смайлова.- Алматы: "Көшпенділер"баспасы, 2005.- 400б.
31 Жар-жар Беташар ақбата тойбастар.- Алматы: Ана тілі, 1994.- 32 б.
32 Құтты болсын тойларың: той кітабы / құрастырушы Б. Сапаралин; суретші Қ. Аббаев; редакция алқасы: С. Оразалинов, М, Әлімбаев, Р. Бердібаев және т.б.- Алматы: Өнер, 1990.- 510 б.
33 Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл : әдеби-этнографиялық таным / құрастырғандар: Б. Әлімқұлов, Е. Әбдіраманов; редакторы Б. Әлімқұлов.- Алматы: Санат, 1994.- 238 б.
34 Қазақтың той ойындары / кітапты баспаға дайындағандар: Ә. Көпіш, Р, Рахымбек.- Алматы: Өнер, 2001.- 62 б.
35 Қазақы неке: салт дәстүр жөніндегі жазбалар / орыс тілінен аударған Б. Қожабеков.- Алматы: Жалын, 1994.- 64 б.
36 Қазақтың үйлену салт жырлары: хрестоматия / құраст. М. Шәріпханұлы.- Астана: Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, 2009.- 403 б.
37 Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні = Обычаи и обряды казахов в прошлом и настоящем=Kazakh customs and rites in the: мақалалар жинағы / редакторлар: Б.Е. Хабдина, Ш.А. Ералиева, Т.К. Жәнібекова, Г.А. Хұдайбергенова; Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі, Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих этнология институты.- Алматы: Ғылым, 2001.- 42 6.
38 Байқадамова Д. Салт-сана әдет-ғұрып жол-жора мәнісі. \\ Ана тілі – 2005 қараша 3-9 б.
39 Мустафина Р. М. Представления, культы, обряды у казахов. – Алматы: «Қазақ Университеті», 1992 г. -172 с.
40 Жайлауов Ө. Жаңа тұрмыс жаңа салт. Алматы: Қайнар, 1986 ж. -224 б.
41 Айтжан, Б.Е. Отбасы құқығы: оқу құралы (көмекші оқу құралы) / Б.Е. Айтжан, Т.Б. Шіркінбаев.- Алматы: Жеті жарғы, 2006.- 112 б.
42 Қазақы неке: салт дәстүр жөніндегі жазбалар / орыс тілінен аударған Б. Қожабеков.- Алматы: Жалын, 1994.- 64 б.
43 Обычное право казахов.- 2-е изд., доп.- Астана: Алтын кітап, 2007.- 221 с.- (Б-ка казахской этнографии, том 35).
2 Артықбаев Ж.О. Казахское общество в ХІХ веке традиции и инновации. –Караганда: Полиграфия, 1993 ж. –329 б.
3 Ақбаев Н. Ата салтыңды аяла: қазақтың салт дәстүрлері туралы таным. Алматы: Ана тілі, 1998 ж. – 160 б.
4 Арғынбаев Х. Қазақ халқындағы отбасы мен неке. – Алматы: 1976 ж. -216 б.
5 Казахи: Историко - этнографическое исследование: Алматы: Казахстан, 1995 год. - 352 б.
6 Шалекенов У.Х., Шалекенов М.У. История и этнология народов Амударьи и Сырдарьи ХҮІІІ – ХХ вв. Монография. Алматы: Қазақ Университеті, 2003 г.-315 с.
7 Толеубаев А. Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ – нач. ХХ). – Алматы: «Ғылым» 1991 г. - 214 с.
8 Жүнісұлы А. Құдалықтың түрлері \\ Қазақстан әйелдері 1997-№ 10 16-17 б.
9 http://www.ref-monster.ru
10 Морган Л. Г. Древнее общество или исследование линий человеческого прогресса отдикости через варварство к цивилизаций. Ленинград: Издание интерната народов севера ЦИК СССР, 1934 г. -312 с.
11 Байжанов Н. Неке және отбасы. Алматы: Жеті жарғы, 1997 ж. -53 б.
12 Уәлиева С.К. Семейно-Брачные отношения в Казахстане в конце ХІХ – первой чтверти ХХ в 2003 (Автореферат). -38 б.
13 Өзбекұлы С. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Монография. – Алматы: «Мектеп», 2002 ж. -224 б.
14 Левшин А. И. Описание киргиз-кайсачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей/Алексей Иракливич Левшин; под общей редакцей М.К. Козыбаева. - Алматы: Санат, 1996. – 654 с.
15 Затов Қ. А. Баба дәстүр бастаулары \\ Саясат – 2005 № 9 36-38 б.
16 Кенжеахметұлы, С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары/ Сейіт Кенжеахметұлы.- Алматы: Ана тілі, 1994.- 79 б.
17 Калиев С., Оразаев М., Смайылова М. Қазақ халқының салт дәстүрлері. –Алматы: “Рауан”, 1994 ж. -221 б.
18 Байқадамова Д. Салт-сана әдет-ғұрып жол-жора мәнісі. \\ Ана тілі – 2005 қараша 3-9 б.
19 Қоңырбаева Г. Қазақтың отбасылық мәдениеті \\ Ұлағат 2001- № 2 8-11 б.
20 Ахмет С. Қалың мал - қыздың малы, қыз еншісі. \\ Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1993 - № 3 76-77.
21 Жігіттің үш жұрты: туыстық қатынастар хақындағы әңгімелер жинағы / құраст. Естенов А. –Алматы: Қайнар, 1994 ж. -191 б.
22 Ниязбеков М. Біз қалай туысамыз? – Алматы: Өнер, 1991 ж. -46 б.
23 http://www.ethnonet.ru/ru/pub/0504-02.html
24 Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл. Алматы: Санат, 1994 ж. -240 б.
25 Толысбеков К. Құдалық \\ Қазақстан әйеледері – 1992 № 2.
26 «Қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары» бірінші том. Жауапты редакторы т. ғ. д. пр. С. Е. Әжіғали – Алматы: 2005 ж. -325 б.
27 Қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары. Құрастырған: З. Кенжеалиев және т.б. – Алматы: Жеті жарғы, 1996 ж. -208 б.
28 Алтынсарин И. «Избранные произведения» Қаз ССР ҒА баспасы. – Алматы: 1957 ж. -464 с.
29 Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Т. 2. Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін (отбасылық әдет-ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша) / жауапты редакторы С.Е. Әжіғали.- Алматы: Арыс, 2006.- 416 б.
30 Қазақтың мақал- мәтелдері / құраст.А. Т. Смайлова.- Алматы: "Көшпенділер"баспасы, 2005.- 400б.
31 Жар-жар Беташар ақбата тойбастар.- Алматы: Ана тілі, 1994.- 32 б.
32 Құтты болсын тойларың: той кітабы / құрастырушы Б. Сапаралин; суретші Қ. Аббаев; редакция алқасы: С. Оразалинов, М, Әлімбаев, Р. Бердібаев және т.б.- Алматы: Өнер, 1990.- 510 б.
33 Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл : әдеби-этнографиялық таным / құрастырғандар: Б. Әлімқұлов, Е. Әбдіраманов; редакторы Б. Әлімқұлов.- Алматы: Санат, 1994.- 238 б.
34 Қазақтың той ойындары / кітапты баспаға дайындағандар: Ә. Көпіш, Р, Рахымбек.- Алматы: Өнер, 2001.- 62 б.
35 Қазақы неке: салт дәстүр жөніндегі жазбалар / орыс тілінен аударған Б. Қожабеков.- Алматы: Жалын, 1994.- 64 б.
36 Қазақтың үйлену салт жырлары: хрестоматия / құраст. М. Шәріпханұлы.- Астана: Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, 2009.- 403 б.
37 Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні = Обычаи и обряды казахов в прошлом и настоящем=Kazakh customs and rites in the: мақалалар жинағы / редакторлар: Б.Е. Хабдина, Ш.А. Ералиева, Т.К. Жәнібекова, Г.А. Хұдайбергенова; Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі, Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих этнология институты.- Алматы: Ғылым, 2001.- 42 6.
38 Байқадамова Д. Салт-сана әдет-ғұрып жол-жора мәнісі. \\ Ана тілі – 2005 қараша 3-9 б.
39 Мустафина Р. М. Представления, культы, обряды у казахов. – Алматы: «Қазақ Университеті», 1992 г. -172 с.
40 Жайлауов Ө. Жаңа тұрмыс жаңа салт. Алматы: Қайнар, 1986 ж. -224 б.
41 Айтжан, Б.Е. Отбасы құқығы: оқу құралы (көмекші оқу құралы) / Б.Е. Айтжан, Т.Б. Шіркінбаев.- Алматы: Жеті жарғы, 2006.- 112 б.
42 Қазақы неке: салт дәстүр жөніндегі жазбалар / орыс тілінен аударған Б. Қожабеков.- Алматы: Жалын, 1994.- 64 б.
43 Обычное право казахов.- 2-е изд., доп.- Астана: Алтын кітап, 2007.- 221 с.- (Б-ка казахской этнографии, том 35).
Қазақ халқындағы неке және оның түрлері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 7
1 Отбасы және неке институтының адамзат қоғамының қызмет етуіндегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .10
1.1 Институттың этнологиялық зерттелу тарихы мен тарихнамасы ... ...10
1.2 Отбасы және неке институтының қоғамдағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. .16
2 Отбасылық қатынастар мен туыстық жүйенің көшпелілер қоғамының
қызмет етудегі басты
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .23
2.1 Отбасы және туыстық
қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Туыстық қатынас ерекшеліктері этномәдени
сипаты ... ... ... ... ... ... .28
3 Дәстүрлі қазақ халқындағы некелесу түрлері мен
қатынастары ... ... ..32
3.1 Құдалық және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...32
3.2 Дәстүрлі некелесу
рәсімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..55
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.57
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Дәстүрлі қазақ отбасы мен некелік қатынастарын
зерттеу жұмысы өте ауқымды да күрделі мәселе. Бүгінгі таңда Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін дәстүрлі мәдениетіміздің ғаламдық
сипаты одан әрі айқындала түсуде, өйткені мәдениет рухының күштілігі мен
оның өміршеңдігі қай заманда болмасын салт дәстүрімізбен тығыз байланыста
болған. Олай болса, дәстүрлі қазақ қоғамындағы отбасы және неке мәселесін
көтерген, бұл еңбекті қазақ мәдениетін этнологиялық тұрғыдан танып-білудің
алғашқы талпыныстарымның бірі деп қарастырған жөн болар.
Қазіргі қоғамдық дамуда біздің елімізде қанатын жайған ғаламдық
қатынастардың өркендеп дамуы, қоғамның әртүрлі салаларындағы реформалар,
өркениетті дамыған елдер қатарына қосылу жолында ғасырлар бойы сұрыпталған
салт-дәстүрлерімізді және рухани құндылықтарымызды ескермесек, ұлттық
мәдениетімізден айырылып қалуымыз да әбден мүмкін. Дәстүрлі қазақ отбасы
мен некелік қатынастарын этнографиялық түрғыда зерттеудің ғылым үшін де,
күнделікті өмір мүддесі үшін де зор маңызы бар. Осы тақырып төңірегінде
жазылған ғылыми зерттеулердің Кеңес дәуірінде жазылғандығын ескерсек, ол
жылдары бүл мәселе төңірегінде таптық түрғыдан пайымдаулар болып, көп
мәселенің өзегіне жете мән бермей, бір жақты қарастырылғанын ескерсек,
бүгінгі күнгі ұлттық дәуірлеу заманында, бұл мәселеге осы диплом жұмысында
ұлттық тұрғыдан жаңа көзқарас тастап, өзекті мәселелерді жаңа қырынан ашуға
тырыстық.
Зерттелу деңгейі. Бұл мәселе, яғни дәстүрлі қазақ қоғамындағы отбасы
мен некелік қатынастары этнология ілімінде әр уақытта әр қилы бағаланып,
зерттелініп, отырған.
Дипломға сүйеу болған Халел Арғынбаев атамыздың Қазақ отбасы атты
еңбегінде қазақ отбасының өткені мен бүгінгісі, халқымыздың оған байланысты
бай салт- дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары терең қамтылған.
Бұл диплом жұмысы осы тақырыпқа жазылған, әр түрлі теориялық
ізденістер, тұжырымдар мен терең мәдени қайнарларға, отандық және әлемдік
этнология, мәдениеттану және траихтың жаңалықтарына сүйеніп, оларды
теориялық және әдіснамалық арқау етеді.
Сондай-ақ, дипломдық зерттеуге қазақ халқының дәстүрі, мәдениеті,
этносына және жалпы отбасы тақырыбына этнологиялық талдау көрініс тапқан,
осы зерттеуге арқау болған Л.Г. Морган, А.И. Левшин, С. Кенжеахметұлы, С.
Өзбекұлы, И. Г. Андреев, Ж. Артықбаев т.б. есімдерін атап өткен жөн.
Ғылыми жаңашылдығы. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы отбасы және неке туралы
осы уақытқа дейін Қазақстан тарихында аз зерттеулер жазылған жоқ. Дегенмен
осы тақырып негізінде біз осы мәселеге жаңа мән беруге тырыстық. Отбасылық
және некелік қатынасты баяндай отырып, оны қазақтың жазылмаған заңдарының
негізінде түйіндеп отырдық. Сондай-ақ қазіргі шығып жатқан материалдарды
бұрынғы дерек көздерімен ұштастырдық.
Жұмысытың хронологиялық кезеңі. Қолда бар этнографиялық материалдардың
негізінде қазақ халқының ХҮШ-ХХ ғ.ғ. тарихи кезеңі қамтылған. Бұндай
хронологиялық шекті алуымыздың себептері: біріншіден, Қазақ халықтарының
отбасы жөніндегі біз пайдаланған зерттеу және дереккөздік әдәбиет
материалдары негізінен осы кезеңдерді қамтиды; екіншіден, қарастырып
отырған аймақ халықтарының тұрмыс-тіршілігінде бұл кезең әлі де дәстүрлі
қоғамдық қатынастар өз қалпында сақталып тұрған заманалар еді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі
мақсаты қазақ халықтарының отбасы, отбасылық әдет-ғұрыптарының негізгі
дәстүрлі тұстарын сипаттау, отбасылық әдет-ғұрыптардағы ортақтастықтар мен
ерекшеліктерді ашып көрсету, олардың шаруашылық, мәдени сырларын
түсіндіруге тырысу. Осыған байланысты мынадай міндеттер қойылды:
- қазақ халқындағы неке және оның түрлеріне қатысты ғылыми зерттеулерді
анықтау;
- қазақтың отбасы және неке түрлерін маңыздылығын көрсету;
- некеге байланысты наным-сенімдер және оның әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлердің маңызжылығын ашу;
- қазақтар халықтарының отбасы формаларын, олардағы ер-әйел, ұрпақтар
арасындағы қарым-қатынастарды сипаттау, сол арқылы олардың
ерекшеліктерін анықтау;
- дипломның объектісі болып отырған қазақтардың неке құруға байланысты
әдет-ғұрыптарының негізгі циклдарын сипаттай отырып, олардың
ғұрыптары, белгілі бір халықтар тобына тиісті ортақтастықтар,
жекелеген халықтарға тән ерекшеліктерді анықтау;
- қазақтардың баланың дүниеге әкеліп, өсіп, тәрбиеленуіне байланысты
әдет-ғұрыптарын талдау, олардың этногенетикалық, мәдени үдерістерін
анықтау;
Методологиялық негізі. Қоғамдық дамуға шынайы, ғылыми талдау жасауға
мүмкіндік беретін тарихшылдық, объективтілік, жан-жақтылық және тағы басқа
принциптеріне сүйенеді. Зерттеу барысында жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлер
мен тұжырымдамалар, жаңа тарихи көзқарастар тұрғысынан жазылған зерттеулер
басшылыққа алынды. Жұмыстың басты методологиялық негізі ретінде кеңес
дәуірінде үстем болған маркстік методологияның орнына қазіргі этнология
ғылымында кеңінен пайдаланылып жүрген функционализм, структурализм сияқты
ілімдердің әдістері пайдалынылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімде отбасы және неке институтының адамзат
қоғамының қызмет етудегі рөлі, оның зерттелу деңгейі мен маңызы туралы
жазылса, екінші бөлімде қазақ отбасының негізгі өзегі, туыстық қатынас және
қоғамдық өмірдегі алатын орны туралы, қазақтардың бала тәрбиесіне көңіл
бөлуі айтылған, ал үшінші бөлімде некелесу, құдалық, оның түрлері, қыз
ұзату, келін түсіру және қалың мал мөлшері туралы айтылады.
ХХ ғасырдың басына дейін қазақ өмірінде сақталып келген көптеген көне
дәстүрлердің қалдығы – қазақ отбасы мен некесінің де бүкіл дүние жүзі
халықтарының отбасы тарихына тән кезеңдерді басынан өткізгендігін айқын
дәлелдейді. Осы жағдайларды ескере отырып, біз бұл еңбегімізде қазақ отбасы
мен неке формаларын, әртүрлі отбасылық, некелік қарым қатынастарды, бала
тәрбиесі мен мәйітті жерлеу ғұрыптарын, уйлену тойы мен қалың мал төлеп,
жасау беру дәстүрлерін, оларға байланысты әр-түрлі жол жоралғыларды, сондай-
ақ қазіргі қазақ отбасы мен некелік қатынастарын этнографиялық тұрғыда жан
жақты сипаттауға күш саламыз.
Зерттеудің сыннан өтуі. Дипломдық жұмыстың мазмұны, тұжырымдары
жалпы 6 ғылыми мақалада жарияланды, оның 4 Халықаралық ғылыми-практикалық,
2 республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары жарық көрді.
1 Отбасы және неке институтының адамзат қоғамының қызмет етуіндегі
рөлі
1.1 Институттың этнологиялық зерттелу тарихы мен тарихнамасы.
Отбасы мен неке туралы бұрын соңды көптеген зерттеулер жүргізіліп,
бірталай кітаптар жазылғаны бәрімізге белгілі [1,2,3]. Оның ішінде осы
күнге дейін ғылым үшін мәнін жоймай келе жатқан көне қауымдағы отбасы
мәселесін жалпы теориялық тұрғыдан қарастыратын зерттеулер мен бірге
жекелеген халықтардың отбасы және неке тарихын этнографиялық тұрғыда
сипаттайтын монографиялар да аз емес. Олардың әрқайсысы өз кезегінде адам
қоғамының көне тарихын ғылыми тұрғыда жазуға себін тигізді. Материалистік
ілім қағидалары бойынша жер шарын мекендейтін барлық халықтар мен ұлттар өз
даму дәрежесіне қарай адамзат тарихына мәдениетіне өзіндік үлесін қосады.
Бүгінгі таңда жекелеген халықтардың отбасы тарихын кеңінен зерттеудің
қажеттілігі туып отыр. Сондықтан да қазақ халқын этнографиялық тұрғыда жан
жақты зерттеудің бір саласы ретінде қазақтың отбасы мен неке мәселесін
ғылыми тұрғыда зерттеу арқау болған еңбектер өте көп.
Жалпы отбасы дегеніміз не? Ол қалай пайда болды? Қандай кезеңдерден
тұрды? деген сұрақтарға жауап іздеп көрейік. Отбасы – адам баласының алтын
діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп дүниеге келген сәтінен бастап,
осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады. Сондықтан да отбасы –
адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі.
Кеңес дәуірінде қазақтың некесі мен отбасын алғаш арнайы зерттеген
ғалым – Х.А.Арғынбаев. Ол өзінің көпжылдық зерттелерінің нәтижесінде
Қазақ халқындағы отбасы мен неке атты еңбегін жариялады. Бұдан басқа
Х.Арғынбаевтың қаламынан туындаған осы тақырыпқа арналған мақалалар, өзі
қайтыс болғаннан кейі шыққан кітабы [4] зерттеуімізге өзінің фактілік
материалдарымен, терең талдауларымен бағыт-бағдар болды. Халел
Арғынбаевтың Қазақ халқындағы семья мен неке атты монографиясы таза
теориялық-методологиялық мәселелерге терең араласпағанымен де қазақ
қоғамындағы отбасы мен некенің негізгі сипатын, түрлерін, ерекшеліктерін
жан-жақты сұрыптап бергені ақиқат. Х. Арғынбаевтың қазақ жанұясының
формасы, патриархалды дәстүрлері, жанұядағы әйелдің жағдайы, үйлену
ғұрыптарының көне мәні туралы ғылыми пікірлерін өз еңбегімізде басшылыққа
алдық. Сонымен бірге кеңестік кезеңдегі этнографиялық әдебиетте үстем
болып келген қалыңмалды – қызды сату, сатып алу құны екендігі туралы
тезисті біздің зерттеу жұмысымыз толығымен болмаса да жоққа шығарады.
Мәселе бұл жерде адам құнында ғана емес, сонымен қатар жаңа отбасын
қалыптастыруға қажетті үй бұйымдарын, дүние мүлікті қыз әкесінің жасап
беруіне кететін шығындарымен де байланысты екендігін жоққа шығаруға
болмайды.
Өткен ғасырдың 90-жылдарының орта шенінде Казахи деген атпен
академиялық жинақтаушы еңбек жарық көрген еді [5]. Соның Отбасылық-
некелік қатынастар деген бөлімін Х.Арғынбаев жазған еді. Бұл еңбекте де
қазақ отбасының түрлері, отбасы мүшелерінің арасындағы қатынас, неке
түрлері, құдалық, қалыңмал, жасау мәселелері дәстүрлі тұрғыда сипатталып
жазылды.
Қазақтың белгілі этнографы У.Х. Шалекеновтің Амударияның төменгі
сағасындағы қазақтары жөніндегі монографиясында қазақтың отбасылық тұрмысы,
оның ішінде отбасылық қарым-қатынас, отбасындағы әйелдің орны, көп әйел
алушылық салты, отбасылық әдет-ғұрыптар қаратырылды. Ғалым өз еңбегінде
қазақтың отбасылық қатынастары шариғат пен әдеттік ғұрыптың негізінде
құрылатындығын айта келіп, Әмудәрияның төменгі сағасында тұратын қазақтарда
қызылқұм, үстірттегі қазақтарға қарағанда исламның әсері күштірек болды,
сондықтан олар шариғатқа көбірек бағынды, [6, 21 б.]- дейді.
Бұл өте дәл айтылған ғылыми пікір еді, жалпы ислам әсері күшті болған
халықтарда отбасылық қатынастар негізінен шариғат жолымен құрылатындығына,
біз басқа халықтар тұрмысын зерттеу барысында көз жеткіздік.
Философ, этнограф С. Ақатаевтың еңбектерінде қазақтағы ата-баба
аруағына сиыну, отбасылық әдет-ғұрыпқа байланысты жанұядағы әкенің
құзіреті, әмеңгерлік, жоқтау, сыңсу, рулық бейіттер, т.б. көне діни
сенімдерге байланысты салт дәстүрлер баяндалып зерделенген.
Дәстүрлі отбасының әдет-ғұрыптар мен наным-сенімдер жөнінде
этнограф-археолог Ә.Т. Төлеубаевтың мақалалары және монографиясы бар [7].
Зерттеуші қазақтың отбасылық әдет-ғұрыптарында сақталып қалған, өзінің шығу
тегі жағынан өте көне – мұсылман дінінен бұрын пайда болған ырым-
жоралғыларды, діни дүниетанымдық салттарды саралап қарастырған.
Этноархеолог ғалым С.Е. Әжіғалидің еңбектерінде біздің қаратырып
отырған тақырыбымызға тікелей қатысты зерттеулер Жетісу, Батыс Қазақстан,
Монголия қазақтарына байланысты жазылған . Бұл зерттеулердің бірінде Арал-
Каспий өңіріндегі жерлеу архитектурасы негізінде қазақтың жерлеу әдет-
ғұрыптары, олардың шығу тегі, дүниетанымдық негізі қарастырылса,
екіншілерінде Жетісу қазақтарының, Монголия қазақтарының отбасылық әдет-
ғұрыптарындағы ерекшеліктер мен жалпықазақтық салттар зерделенеді.
Қазақтың отбасылық әдет-ғұрыптарының символдары, олардың
дүниетанымдық, мән-мағналық, сыр-сипаттық астарлары жас ғалым Ж.
Ерназаровтың еңбегінде қарастырылған.
Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымындағы үлкен патриархалдық отбасының
сарқыншағы іспеттес құрылым – патронимия жөнінде белгілі этнолог
Ж.О.Артықбаевтың еңбектерінде жан-жақты сипатталып, талданған. Ғалымның
ойынша, Бір ата баласы деген атаумен анықталатын осы патронимия өзінше
бір шаруашылық бірлестігі болды, әртүрлі жеке отбасының ата балаларымен
бірігіп шешетін мәселелері (құдалық, қалыңмал, жылу жинау, үлкен шаңыраққа
бағыну, әмеңгерлік, балдыз алу) осы патронимиялық ортада шешілді .
Қазақ халқының дәстүрлі тұрмысындағы маңызды әдет-ғұрып, жөн-
жоралғылар мен наным-сенімдерінің семантикасы Н.Ж. Шаханованың
еңбектерінде қарастырылады.
Халықтан шыққан этнографтар А.Жүнісұлы мен С.Кенжеахметұлының қазақтың
дәстүрлі мәдениетінің түрлі мәселелері жөніндегі еңбектері арнайы мән
берелік. Мысалы А.Жүнісұлы өзінің Пәниден бақиға дейін (әдет ғұрып
әліппесі) деген кітабында [8] қазақтың балаға, үйленуге және өлімді
жөнелтуге байланысты әдет-ғұрыптары өте ыждағаттылықпен сипатталып
жазылған. С. Кенжеахметұлының көпшілікке арналған кітаптарында қазақтың
біраз әдет-ғұрыптарының, туыстық атауларының қыр-сыры өте жақсы
сипатталады.
Біздің зерттеулерімізде 1948 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясы орыс
тілінде шығарған Материалы по казахскому обычному праву жинағы және әр
жылдары жарық көрген Қазақтың музыкалық фольклоры, Жар-жар, Беташар,
Той кітабы, Наурыз, Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті, Ақ бата
жинақтары, Б. Уахатовтың Қазақтың тұрмыс-салт жырларының типологиясы,
Қазақтың халық өлеңдері, Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы (VІ
ғасырдан ХХ ғасырдың басына дейінгі кезең), ел аузынан жиналып
республикалық газет, журналдарда жарияланған тұрмыс-салт жырлары
пайдаланылды.
Қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрыптарын зерттеуге соңғы жылдары қосылған
үлкен ғылыми үлес, ол Тарих және этнология институтының этнология
бөлімінің, ғалым С.Е.Әжіғалидың ұйымдастырушылығымен, жауапты
редакторлығымен, Мәдени мұра аясында жарық көрген екі томдық Қазақ
халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары атты жинақ. Бұл жинақтың бірінші
томы осы заманғы қазақ этнографтарының қазақтың әдет ғұрыптарын зерттеуге
арналған мақалаларынан тұрады. Жинақтың екінші томы аты айтып тұрғандай
қазақ халқының Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін атқарылатын
ғұрыптары бойынша ертеректегі авторлардың қазақша тәржімаланған
еңбектерінің жинағы. Біз бұл жинақтағы материалдарға өте жоғары баға
береміз және жұмысымызда мүмкіндігінше пайдаландық.
Қазақ отбасының мәселелері, ондағы жасалатын ғұрыптар регионалдық,
диаспоралық материал негізінде Ү. Қыдыралиннің, Б. Камалашұлының,
Б.К. Қалшабаеваның, Д.Б. Ескекбаевтің, Н. Байғабатованың, С.Х.
Шалғынбаеваның, А. Құдайбергенова мен Н. Бекбалақтың, Ж. Сәмитұлының т.б.
диссертациялық зерттеулері, мақалалары, көпшілікке арналған кітаптарында
арнайы болмаса да қарастырылады.
Қазақ халқының отбасылық-некелік салт-дәстүрлері философиялық,
әлеуметтік-тарихи, социологиялық аспектілерде Ж. Қаракөзованың, С.Х.
Шалғынбаеваның, А.К.Галимованың еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазан төңкерісі қарсаңына дейінгі отбасылық-некелік қарым-қатынастары
мен әдет-ғұрыптары жөнінде дерек беретін еңбектер жоқ емес. Белгілі шығыс
тілі мен мәдениетін зерттеуші венгерлік ғалым А. Вамбериден бастап, П.
Маев, А.Д. Гребенкин, А.П. Хорошхин, В. Наливкин және М.Наливкина, М.Ф.
Гаврилов деген зерттеушілер Орта Азия халықтарында отбасы, отбасылық-
некелік қарым-қатынстары, сарттардың үйлену дәстүрлері, қала мен ауылдық
жерлердегі берілетін қалың ерекшеліктері, үйлену кезінде атқарылатын кәде
жоралғылары туралы мәліметтерді келтіреді. Мысалы, П.Маев қалыңмалды
шариғат бойынша болашақ әйелінің меншігінде болатын дүние деп түсіндіреді
де, жасау жайында құдалар арасында ешбір келісімнің болмайтындығын айтады.
Н.А. Кисляковтың Қазақстан халықтарындағы отбасы мен некенің тарихына
арналған очеркі біздің тақырыбымызға өте жақын келетін зерттеу жұмысы. Бұл
жұмыста Орта Азия халықтарының отбасы формалары, олардың түрлерінің
өзгеруі, неке және оған байланысты ғұрыптары сипатталып жазылып, кей
жағдайларда салыстырыа талданған. Зерттеуші әсіресе стадиалдық
ортақтастықтар мен ерекшеліктерге баса назар аударған.
Н.П. Лобачева қазақ халықтарының үйлену салтындағы діни магиялық
рәсімдердің мән-мағынасын зерттеген. Ол халықтың этногенетикалық тарихының
негізгі кезеңдерінің дәстүрлі мәдениетте көрініс беретінін өзінің ғылыми
зерттеулерінде дәлелдеген. Сонымен қатар, Орта Азия халықтарының үйлену
дәстүрлеріне салыстырмалы бағытта талдаулар жасап, тарихи-мәдени әсерлерді
анықтайды.
Отбасы институты қоғамның құрылуы мен пайда болды. Отбасы ұйымының
мынадай типтерінің бөліну принциптері қабылданған. Некенің формасына
байланысты моногамиялық және полигамиялық отбасына бөлінеді. Моногамиялық
отбасы некелік жұп - әйелі мен күйеуінің бөлінуін қарастырса, полигамиялық
– күйеуінің бірнеше әйелінің бөлінуін қарастырады. Туыстық қатынастардың
құрылымына байланысты отбасының типтері жай, нуклеарлық немесе күрделі,
кеңейтілген болады. Нуклеарлы отбасы – некеге тұрмаған, бірақ балалары бар
жұпты айтады. Егер отбасындағы балалардың қайсібірі некеге тұрған болса,
онда кеңейтілген немесе күрделі типі болып табылады [9, 64 б.].
Эндогамиялық неке – бір әлеуметтік топқа жататын (ру, тайпа, сословие,
класс, ұлт) адамдардың арасындағы неке.
Экзогамиялық неке - әртүрлі әлеуметтік топтарға жататын адамдардың
өзара некелесуі.
Қай қоғамда болмасын отбасы некеге тұру арқылы пайда болады. Неке –
отбасының өмірге кірер қақпа. Неке – тек ерлі-зайыптылардың арасындағы
қарым қатынасты реттейтін институт болса, отбасы – ата-ана мен балалар,
туыстар арасындағы қарым-қатынастарды реттейтін институт болып табылады.
Алғашқы қауымдық қоғам кезіндегі отбасы жағдайын айтсақ, тарихтан
бәрімізге белгілі болғандай полигамиялық некелерді, яғни реттелмеген отбасы
қатынастарының болуы туралы айтуға болады. Кейіннен рулық қоғам кезінде бұл
қатынастар сәл реттеліп, жеке рулар ішінде құра бастайды. Жалпы әлем
этнологиясындағы отбасы мәселесінің зерттеліп, этнографтардың еңбектерінен
көрініс таба бастауы тарихы жайында бірер сөз айтып өтейік. Американ
этнологы Льюис Генри Морган өзінің 1877 жылы жарық көрген Древнее
общество еңбегінде басты үш этнологиялық мәселені қарастырады: адамзат
тарихындағы рулық қатынастардың орны мен рөлі, отбасы және неке
қатынастарының қалыптасу тарихы және және адамзат тарихының кезеңделу
мәселелерін қарастырған болатын. Морган отбасы қатынастарын және туыстық
формаларын жүйелей келе, Адамзат тарихындағы отбасының дамуының әртүрлі бес
сатысын бөліп көрсетеді. Оларға тоқталып өтейік:
1) қандытуыстық отбасы (кровнородственная семья) – отбасының бірінші
формасы. Мұнда туған және туыс ағалары мен қарындастарының арасындағы
(бірақ ата-анамен бала арасындағы некеге жол бермейтін) некелік қатынастар
жайында айтылады;
2) пуналуалдық отбасы – бұл бірнеше апалы-сіңілділердің ортақ
күйеуінің болуы немес бірнеше ағайындылардың ортақ әйелінің болуы жайында
айтылған топтық некенің бір түрі;
3) жұптық немесе синдиасмитикалық отбасы;
4) патриархалдық, яғни полигамиялық отбасы;
5) Кейінгі кездегі моногамдық отбасы.
Морган бойынша адамдардың негізгі туыстық формалары туындаған бірінші,
екінші және бесінші түрі ғана тұрақты болып саналды. Три из таких форм, а
именно первая, вторая и пятая могут считатся основными, так как они были в
достаточной мере универсальны и достаточно влиятельны, чтобы создать три
различные системы родства существующие и действующие до ныне. Остальные две
формы (ІІІ и ІҮ) были промежуточными и не оказали такого влияния, чтобы
создать новые или существенным образом изменить действования тогда системы
родства, - деп түсініктеме береді [10, 256 б.].
ХҮІІІ ғасырдың аяғында Семей, Өскемен төңірегінде қызмет бабымен
ондаған жылдар бойы тұрған әскери инженер И. Г. Андреев 1785-1790 жылдар
аралығында жазылған Описание Средней Орды киргиз-кайсаков атты еңбегінде
сол маңдағы қазақ жұртшылығы мен тығыз байланыста болуының нәтижесінде ХҮІІ-
ХҮІІІ ғасырлар аралығындағы дәстүрлі қазақ қоғамының этникалық, мәдени
ерекшеліктеріне оның ішінде: қазақ халқының рухани мәдениеті адамның
дүниеге келгеннен бастап, қайтыс болғанға дейін орындалатын әдет-ғұрып,
салт-дәстүрлер туралы өте құнды ғылыми еңбектер қалдырды.
Андреев еңбегі негізінен Қазақстанның солтүстік шығысын мекендейтін
Орта жүз қазақтарының өміріне байланысты жазылған. Андреев еңбектерінің
ғылыми құндылығын 1875 жылы белгілі саяхатшы Г.Н. Потанин да өте жоғары
бағалап, оның қайта басылуын қажеттілігін атап көрсеткен болатын. [1, 7
б.]
Зерттеу жұмысында негізгі сүйеу болған әдебиет Халел Арғынбаев Қазақ
отбасы атты еңбегінде төңкеріске дейінгі қазақ отбасы мен неке мәселесі
туралы көптеген құнды деректер жазылған. Бұл еңбек автордың отбасы тарихы
туралы зерттеуінің алғашқыларының бірі. Мұнда кең байтақ қазақ жерінде
бірінен-бірі шалғай қоныстанған қазақ жұртшылығының отбасы тарихындағы
өзіндік ерекшеліктері мен ортақ жайлар толық қамтылады. Отбасы және неке
тарихының зерттелу тарихнамасына келетін болсақ, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ
ғасырдың басында Қазақстанның жеке аймақтарынан қазақ жұртшылығының жеке
өмірін жан-жақты сипаттайтын бірнеше көлемді еңбектер жарияланды. Мң тамен
эта баафиясына байланысбразом изменить действования тогда системы
родстваары йелінің боолуыарихы және және адамзат тари ХІХ ғасырдың басында
қазақтың отбасы мәселесін сөз еткен жазушылардың бірі шығыс өлкесін
зертеуші Г.И. Спасский. Ол Қазақстанның солтүстік аймақтырын аралап. Ел
арасынан жинаған деректерімен қоса әдеби мұраларды архив деректерін кеңінен
пайдаланып, қазақтың үш жүзінің өмірі туралы көлемді мографиялық еңбек
жариялады [ 1, 8-9 б.]
Қазақ халқын этнографиялық тұрғыдан зерттеуде С.Б. Бороневский де
айтарлықтай із қалдырды. Оның Орта жүз халықтарының өмірі мен шаруашылығы,
мәдениеті туралы жазған еңбектерін былай қойғанда зерттеліп отырған отбасы
мәселесіне де әжептәуір көңіл бөлген.
ХІХ ғасырдың 20 жылдарынан басталған қазақтың әдеттік правосы туралы
деректерді ел арасынан жинау ісінің ең қомақты нәтижесіндей үлкен еңбекті
Торғай облысының әскери губернаторы Л. Ф. Баллюзек жариялады. Бұл еңбекке
кірген қыруар деректерді негізінен. ХІХ ғасырдың 60 жылдарында қазақ
әкімдері мен билері қазақтың оқыған азаматтары жинаған. ХІХ ғасырдың аяғы
мен ХХ ғасырыдың басында Түркістан өңірінде қазақ халқын этнографиялық
тұрғыда зерттеп Төңкеріске дейін ғана 130-дай үлкенді кішілі еңбек
жариялаған А. Диваев болатын. Диваев еңбектеріне қазақ өмірінің сан алуан
жақтары жайында қызықты деректер табылды, әсіресе қазақ халқының үйлену
тойы мәйітті жерлеу салттары мен жоқтау әдеттері туралы жазады [ 1, 8 б.].
А. Т. Толеубаев Реликты доисламских верований в семейной обрядности
казахов (ХІХ – нач. ХХ) еңбегінде қазақ қоғамындағы неке туралы былай
дейді: В дореволюционный период у казахов существовал экзогамынй брак [7,
14 б.].
Қазақ халқының этнографиясын ғылыми тұрғыда зертеу Қазақстан ғылым
академиясының құрылуына байланысты басталды. Оның өзінде отбасы және неке
мәселелері көбінесе Қазақстанның жеке аудандарының қазіргі тұрмысы мен
мәдениетін зерттеу барысында В.Востров, Ж. Кармышева, У. Шопекенов және Н.
Сабитов еңбектерінде қысқаша ғана сөз болатын. Қазақ халықының отбасы
тарихынан көп мағлұматты қазақтың ауыз әдебиеті береді.
Қазақ халқының бұрыннан пайда болған салт дәстүрлері басқа көршілес
жатқан ұлттардың салт-дәстүрлеріне ұқсас болып келеді. Қырғыз қазақ бір
туған деген мақал қазақ халқы мен қырғыз халықтарының бір-біріне ұқсас
екендігін көрсетеді. Сонымен қатар, түркі тілдес халықтар да қазақ халқы
мен бір қандас болып келеді. Осындай көрші халықтармен салыстыра отырып
жазған еңбектер де аз емес соның ішінде айтулы дәстүрлі қазақ қоғамы
жайында айтарлықтай құнды материалдарға бай У.Х. Шалекеновтың История и
этнология народов Амударьи и Сырдарьи (ХҮІІІ – ХХ вв.) деп аталатын
монографиясын айтуға болады [6].
1.2 Отбасы және неке институтының қоғамдағы рөлі
Қазақта Үйлену оңай, үй болу қиын - дегендей, үйленіп, үй болу адам
өмірінің ұмытылмас кезеңі. Оның да өзіндік қызығы мен қиындығы бар. Қазақ
халқы, қыз ұзатып, ұл үйлендіріп келе жатқан басқа халықтар сияқты,
думаншыл-сауықшыл халықтың бірі. Ежелден бері қалыптасып келе жатқан
дәстүр бойынша, қазақ халқында отау тігудің әр түрлі, рет-ретімен
орындалатын салт-дәстүрлері өте көп. Отау тігу дәстүріне көрік беріп,
қызықты әрі мағыналы ететін – салт-дәстүр. Қызын қияға, ұлын ұяға қондыру
әке-шешенің ұл-қызына деген міндеті. Осы дәстүрлер қазақ халқының
мәдениетіне көрік береді. Қазақ халқының шығармаларында олар айқын
суреттеледі. Қазақтар дүниеге ұл келсе де, қыз келсе де, қуанып жатқан. Ұл
келсе, оған үлкен үміт артып, мұрагерім бар деп, ұлын мақтан тұтқан. Ұлды
қадірлеп, ер жетуіне ата-анасы барын салады. Ұл өссе, бір отаудың иесі
болады. Халқымыздың айтқанындай: Жүрісі жаман жігітті, ел ішінде жау алар,
шығысы жаман қамысты, су ішінде өрт алар - ата-анасы ұлын жақсы азамат
етуге тырысып бағады. Дүниеге қыз келіп жатса, ата-анасы: Ырыс алды-қыз
деп, қуанып жатқан. Қызға ерекше көңіл бөліп, қызылды қызға беріп, төрге
отырғызып, қадірлеген. Екеуі ер азамат болып, ертеңгі күні бір-бір үйлі
–жайлы болып кетуіне, тәрбиені бала жасынан беруге ата-анасы ат салысады.
Жақсы ұл мен қыз өсіру үшін әкесі баласына, шешесі қызына өздері үлгі
болуға тырысады.
Жақсы ұл-шаршасаң-қолтығыңнан демейтін сүйенішің. Ошағыңның отын
сөндірмейтін ізбасарың. Ұлының ер жетіп, үй-жайлы болуына әке-шеше борышты.
Сондықтан ісімен, сөзімен, жатса да, тұрса да тәрбиесін аямаған. Ұл-қызына
өмірлік серікті іздеуге көмектесетін де олар. Әдепті жердің қыздарына көз
қиығын сала жүреді. Ұлымен ақылдасып, болашақта қандай жанұя болу
керектігін айтады. Ұлдарына ең сенімді ақылшы, жанашыры ата-ана
болғандықтан, құлақ асқан жөн.
Бұл жерде қыз өсірген ата-ана, қызы бой жеткенше, ұл өсіргендей
еңбектенеді. Шешесіне қыз жақын демекші, әсіресе шешесі қызына үлгі болып,
үй жұмыстарына, киім қию, әйел орнын білу, әйелдің атқаратын қызметтеріне,
қолөнерлікке баулиды. Қызына қияға қондыру - әке-шеше борышы. Қыз өсе
келе, олар қызын құтты орынға қондыруға, алдын ала, қызы да, өздері де,
дайындалады.
Халқының үміті келешегі болып саналатын ұрпақ тәрбиесіне ежелден жете
көңіл бөліп келген аталарымыз қыз баланы он үште отау иесі, он бестегі
ұлды ат жалын тартып мінер азамат болды деп оларды өз алдына үй етудің
қамына кірісетін болған. Демек он бес жасқа келіп, бәлиғатқа толған ұлына
әкесі ата-баба жолымен қалыңдық айттырып, құдалықтың бастапқы жөн-
жоралғыларын жасап, қыз жағындағы үлкендердің алдынан өте береді. Ол
рәсімдер мынадай: ата- баба салтында жасы толған ұлын әкесі жолдас жоралары
мен қыз көру немес жар таңдау сапарына аттандырады [11, 65 б.].
Осы салт–сананың қай-қайсысына да тән үйленудің басты екі шарты бар.
Оның біріншісі және ең бастысы – болашақ жарды алыстан, яғни жеті атадан
әріден іздеу. Ата-бабамыздың бұл талабы да ұрпағының болашағын, нәсілінің
ертеңін ойлаудан туған. Аралары жеті атаға жетпей қаны жақын туыс
адамдардан дұрыс ұрпақ тумайды. Туа қалған күнде де олардың саны өте аз,
әрі ғұмырлары өте қысқа болып келеді. Ол туралы С. Уәлиеваның Семейно-
брачные отношения в Казахстане деген авторефератында Одним из наиболее
интересных и значимых в казахской среде является брачный обряд, в котором,
как в зеркале, отражаются характерные национальные особенности казахского
народа. По-существу все известные нам источники говорят о наличии у казахов
моногамного брака, на заключение которого накладываются определенные
ограничения, предупреждающие кровно-родственные браки. В связи с этим. по
казахской традиции, не могут вступать в брак представители одного рода,
состоящие в родстве менее, чем в седьмом колене, либо проживающие на
территориях, разделенных менее, чем семью реками. Причем, даже при
выполнении этих условий, на брак требуется специальное разрешение главы
рода и аксакалов такого рода ограничения способствуют предупреждению кровно-
родственных смешений и обеспечивают здоровое потомство и процветание нации
[12, 20 б.].
Қара шаңырақ. Қазақтар шаңырақты бұрыннан сыйлап келген. Ұл –орнықты
алтын ту, қыз – айдыннан ұшатын аққу. Ұл баласы ер жетсе, бір шаңырақ иесі
деп санаған. Ол үйленіп, үйлі-жайлы болып, ата-анадан бөлініп шығып, өз
шаңырағын көтереді. Көп балалы отбасыларының әр баласы, ұядан ұшқан құстай,
осылайша шаңырақ көтереді. Ата-анасының шаңырағында ең кіші ұлы немесе әке-
шешелері қай ұлы қалады деп шешсе, сол қалады. Қартайған шақтарында өзіне
жанашырлықпен қарайтын, қамқорлы болатын ұлын алып қалады. Ал, негізінде,
қазақ халқында ең кенже ұлдары сол шаңырақтың иесі деп есептеледі.
Әрбір шаңырақтың ең құрметті, сыйлы иесі – атасы мен әжесі. Шаңырақтың
басқа мүшелері мен туған-туыстары оларды қадірлеп, ерекше сыйлайды.
Қартайған шақтарында, қара шаңырақта қалған ұлының қолында қалған
қарттарға, баласы мен келіні өз қамқорлықтарын көрсетеді. Басқа ұл мен
қыздары қара шаңыраққа жиі келіп, араласып тұрады.
Шаңырақта қалған ұлдың міндетіне әке-шешесі қайтқанша қасында болып,
қамқорлығын көрсету жатады. Оған басқа ұл-қыздары көмектерін көрсетеді. Сол
үйдің шаңырағын мықтап ұстау, тоздырмау, қонақжайлылық көрсету деген сияқты
міндеттері бар. Ұрпақтан ұрпаққа мұра етіп қалдырған бұл үйді киелі тұтып,
оған құрметпен қарайды. Ағайын арасындағы татулық қара шаңыраққа деген
құрметтерінен білінеді. Әке-шешелері қайтқаннан кейін де, ұлдары мен
қыздары қара шаңыраққа деген қамқорлықтарын үзбейді.
Алайда осының барлығын ұйымдастыру үлкен ұлға жүктеледі. Ағайынның
басын қосып, ұйытқы болып отыратын ұл балалары. Ұлдары үйленіп жатса,
келінді қара шаңыраққа түсіріп, сол үйдің табалдырығын аттатады. Кейіннен
олар сол шаңырақтан бөлініп жеке шаңырақ көтереді. Туған туыс жиналса да,
қара шаңыраққа жиналады. Ағаның үйі – ақ жайлау дегендей, алыстан келген
туыстары мен сол шаңырақтан шыққан балалары үлкен үйге соғып, сәлем бере
кетеді. Қара шаңырақтан түлеп ұшқан ұл-қыздары бас қосып, балалық шақтарын
еске алады. Сол шаңырақта қалай ер жеткендерін, қызықты шақтарын естеріне
алып, қалай бөлініп шыққандарын айтып, жиі жиналып отырады. Бұндай бас қосу
бауырлардың арасындағы ынтымақты күшейте түседі.
ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басында қазақтар мен ортаазиялық халықтардың
бәрінде де көп әйел алу салты болған, бірақ бұл салт тек ауқатты, бай
адамдардың арасында ғана таралды.
ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. бас кезінде қазақтардың патриархал отбасында
әйелдердің жағдайына байланысты әмеңгерлік салт (левират) және балдыз алу
(сорорат) дәстүрі кең өріс алды. Себебі, ол әдеттік заңның ғұрпы болды.
Қазақтардағы әмеңгерлік некені Орталық Азия халықтарындағы (өзбек,
тәжік, түрікмен, қырғыз, қарақалпақ) левират пен сарорат некесімен
салыстырып қарасақ, бұл салттардың да орындалуының жалпы ұқсастығы
байқалады. Дегенмен де, патриархалдық-рушылдық пиғыл қасиеттер, менталитет
күштірек сақталған қазақ, қырғыз, түркмендерде левират, сорорат ғұрыптары
көп жағдайда бұлжытпай орындалды.
Орталық Азия халықтарының, сонымен қатар қазақтардың тұрмыс-
тіршілігінде жиен мен нағашының ерекше жақындығы байқалады. Бұл
халықтардың дәстүрлі мінәсабаты бойынша нағашысы жиенінің жар таңдауында,
үйленуінде маңызды рөл атқарған. Осы, тағы да басқа нағашы-жиендік
қатынастардағы ерекше жақындық аналық ру қауымының сарқыншағы екендігінде
күмән жоқ.
Жалпы үлкен патриархал отбасы дәстүрлі, қаймағы бұзылмаған қоғамда
қазақ халқы мен Орталық Азия халықтарының бәріне де тән болды. Үлкен
патриархал отбасы Орталық Азия халықтарының бәрінде де негізінен 3-4 ұрпақ
өкілдерінен тұрды. Дегенмен де, отырықшы өзбектер мен тәжіктерде үйленген
бірнеше балаларымен бір қорада тұрып, енші бөліспей, ортақ шаруашылық
жүргізу әдеті жағынан басқа Орталық Азия халықтарына қарағанда үлкен
отбасының қасиеттері басымырақ және күшті болды. Сондықтан да үлкен
патриархал отбасы олардың бүкіл экономикалық, әлеуметтік өмірінде шешу рөл
атқарды, және ұзақ уақыт сақталды.
Үлкен отбасы уақыт өте келе бірқатар себептерге байланысты және
жекеменшік формаларының өзгеруіне байланысты көлемі азайып, ұрпақ саны да
шағындап, біртіндеп кіші отбасына ауыса бастайды. Алайда ыдыраған кіші
отбасылар ұзақ уақыт бойы шаруашылық және туыстық байланыстарын сақтап
қалады. Өйткені үлкен патриархалдық отбасылық қауымнан кіші отбасыға өткен
отбасылық-туыстық топтар экономикалық өзара мүдделілігін, идеологиялық
бірлігін, ішкі байланыстарын толығымен ұзақ уақытқа дейін жоймайды.
Қазақ қоғамында көп әйел алушылық институтыда бекітіліп, шариғат
нормаларының талаптары бойынша еркектің төрт әйелмен некелесуге рұқсат
етілетіні белгілі. Ал құқық нормалары болса көп әйел санын шектемеген, ер
адамның тұрмыстық, әлеуметтік жағдайларына байланысты қалыптасқан. Және
қазақ қоғамында бұл институт кең өріс жайған [13, 61 б.]. А. И. Левшин
описание киргиз-кайсачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей атты еңбегінде
қазақ отбасы институтындағы әйелдердің орны жайында былай деп жазады:
Страшая или первая жена называется байбича (богатая жена), она одна и
настоящая хозьяйка дома. Если бы мух и не любил ее он обязан иметь к ней
уважение и внушать оное прочим женам своим, которые между тем, будучи все
равны, не имеют никаких друг перед другомпреимуществ и находятся в
некоторой зависимости от байбичи. Байбича может оставить мужа, если имеет к
тому важные причины, и возвратится к родным своим, младшие жены не могут
сделать того же [14, 338 б.].
Тарихи даму кезеңінде жалпы көп әйел алушылық институты қазақ
қоғамында прогрессивтік рөл атқарғанын атап кеткен жөн. Бұл институт
медецина дамымаған қазақ қоғамында оба, шешек, мерез, туберкулез сияқты
көптеген аурулар халықты қырғынға ұшыратқанда ұлтымыздың санын өсіруге
өлшеусіз рөл атқарды десек ешбір қателеспеген болар едік. Тек қана көп
әйел алушылықтың негізінде қазақ халқы сандық мөлшерін өсіріп отырған
[15,37 б.].
Дәстүрлі қазақ қоғамының отбасы заңдарында әменгерлік институты да
бекітілген. Әмеңгерлік - өлген күйеудің жесір қалған әйелінің оның
бауырына немесе жақын ағайындарының біріне күйеуге шығуы. Бұл талапты
қазақ халқы сол атам заманынан: Аға өлсе, жеңге мұра, іні өлсе,келін
мұра, Аға өлсе, іні мұра, іні өлсе, аға мұра деген мақалдармен заң
нормасынан өз шешімін тауып отырған. Әмеңгерлік ру ақсақалдары, қарындас
туыстар арасында мұқият талқыланған. Марқұм болған күйеуінің артында
бала, мал – мүлік және шаруашылығы қалатыны белгілі. Біріншіден, көшпелі
қауымда жесір қалған әйел басқа біреуге күйеуге шығып, балаларын өзімен
бірге алып кететін болса, өгей әке, бөтен жұрттың оларға мейірімділікпен
қарауы, бетінен қақпай өсіруі екіталай болатыны сөзсіз. Екіншіден, артта
қалған мал – мүліктерді жесір қалған әйелге берсе, бөтен адамның
иемденіп тіпті талан – таражға салып жіберуіне ешқандай кепілдік жоқ.
Үшіншіден, баланы туған анасынан ажыратып туғандары алып қалса, анасыз
бала өсірудің қандай қиынға соғатынын және жас баланы шешенің құшағынан
ажыратудан қандай үлкен қиянат екенін де жақсы түсінген. Аталмыш
факторларды қазақ халқының ғұлама ойшылдары жақсы ескерген. Ері қайтыс
болған жесірдің оның аға – інілерінің біріне күйеуге шығуы міндеттеледі.
Егер марқұмның аға – інілері жоқ болса, ақсақалдар кеңесі немере
шөбере сияқты туыстарына күйеуге шығуына шешім қабылдайтын болған.
Осылай қаза тапқан еркектің туған – туыстары жесір әйелдің әменгері деп
аталған. Жалпы алып қарағанда көшпелі қоғамда әмеңгерлік жолынан бас
тарту өте сирек кездескен. Тек қосылатын сәтте әйелдің төркінің шақыртып,
келісуге бата беріуін сұрайды. Ал егер әйел әмеңгерліктен бас тартқан
болса, оған бала да, мал – мүлікте берілмейді, тек өзі ғана шығып отырады.
Әмеңгерлік институты Сейіт Кенжеахмет ұлының қазақтырдың салт-дәстүрлері
жайында жазылған еңбегінде көрініс табыды: Күйеуі өліп, жастайынан жесір
қалған жас әйелді, салт бойынша, өлген күйеуінің туыс ағасы немесе інісімен
қосылу керек салты (левират) болған. Жесірге мұрагер - әмеңгер туыстары
болып саналады. Мақсаттары - өлген күйеуінің атын өшірмей, оның ұрпағын
жалғастыру болып табылады. Жасы үлкен шағында жесір қалған әйелдер жалғыз
өзі бала-шағасын асырап, жесір болып қала береді. Әмеңгерлік салт қазақ
халқында бұрыннан бар [16, 15 б.].
Дәстүрлі қазақ қоғамында егер біреудің әйелі өліп қалған жағдайда
балдызды (сорорат) алуға рұқсат етеді. Мұндағы мақсат– апасының артында
қалған балаларына туған сіңлісінің әр уақытта жаны ашиды, жетімдіктің
зардабын тарттырмай, өз баласындай мәпелеп өсіру. Бірақ бұл талап міндетті
нормаға жатпайды, тек екі жақтың өзара келісуіне байланысты болған.
Ердің балдызына қойған талабын қыз қабылдамаса, билер сотынан қорғау
таппайды [17, 56 б.].
Сүйек жаңғырту. Қайтадан қыз алысып, қыз берісіп құдалықты
жалғастыруды сүйек жаңғырту немесе сүйек шатыс дейді. Қазақ халқында
қазіргі кезде де кездесетін салт. Бір кездері құдандалы болған адамдар
құдалықтарын ұзақ жалғастыру үшін қыз берісіп, қыз алысады. Қулық
туысқандықты шатастырмайды. Қыздан туылған балалары ғана қосыла алады. Бұны
атастыру арқылы, құда түсу немесе екі жасты бірімен бірін жақсы таныстыру
арқылы жасайды [16, 17 б.].
1. ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. бірінші жартысында Орталық Азия халықтарында
отбасының негізгі түрі үлкен патриархалдық семья болды. Үлкен патриархалдық
отбасы қазақтардың, әсіресе оның отырықшы бөлігінде басым болды. Осы
кездегі қазақ отбасының көпшілік бөлігі нуклеарлы семья болуымен қатар
үлкен патриархалдық отбасының үлес салмағы айтарлықтай болды және
патрирархалдық үлкен отбасы дәстүрлерінің сарқыншағы тұрмыста жиі кездесті.
2. Қарастырып отырған регион халықтарының отбасылық әдет-
ғұрыптарындағы құда түсу, қалыңмал, қыз ұзату, келін түсіру тойлары, ондағы
рәсімдер өзінің структуралық жағынан өте ұқсас, мәндік-семантикалық
тұрғысынан да жакын. Бұл реттегі ғұрыптардың айырмашылығы көбіне-көп
халықтардың шаруашылық-мәдени типіне қарай айырылады. Отырықшы-егіншілік
басым қазақтарда қалыңмал құрамы, мөлшері, тойдың дастархан мәзірі, малшы-
көшпелі, немесе малшы-жартылай көшпелі халықтарға қарағанда біраз
өзгешелеу. Оларла қалыңмал жартылай, кейде толық ақшамен өлшенеді,
шаруашылық-мәдени типіне қарай шашудағы, силықтардағы, ритуалдық (ғұрыптық)
тағамдардағы, той мәзіріндегі атрибуттарда егіншілік-жер өнімдері басым.
3. Экзогамиялық некелік қатынас қазақтарда жеті атаға дейін таза
сақталса, басқа да Орта Азия халықтарында эндогамиялық неке басым болды.
Некелесушілердің арасындағы экзагамиялық, немесе эндогамиялық салттар, ата-
ене, күйеудің тыстары мен келіннің, күйеу мен қайын жұрттың, нағашы-жиен
қарым-қатынасы мәселесінде де регион халықтарында ұқсастықтар басым.
Дегенмен де бұл салада да көшпелі, жартылай көшпелі халықтар келіннің
күйеуінің жасы үлкен еркек кіндікті туыстарынан ұялып қашу (бет көрмеу
(избегание) әдеті отырықшы халықтарға қарағанда әлсіз болды, кей жағдайда
бұл салт тіпті сақталынбады.
4. Баланың дүниеге келіп, тәрбиеленіп өсуіне байланысты әдет-салттар,
жоралар негізінен халықтардың баланың аз-көптігіне деген ұстанымы, ұл-
қызға деген қатынасы, бойға бала біткеннен босануға дейінгі жоралар, әйелді
босандыру ырымдары, шілде ғұрып-ырымдары, қырқынан шығару, баланың әрі
қарай өсуіне байланысты ырым-жоралғылар қазақтарда үлкен маңызға ие болған.
Сонымен қатар, әдет-ғұрыптардың орындалуында, ырым-жоралғыларда
пайдаланылатын заттары, тағамдары, мал-жер өнімдері жағынан басқа да Орта
Азия халықтарынан біраз айырмашылықтары бар. Мұсылман дінінен келген
ғұрыптардың қазақтарда мәні зор. Атап айтқанда, қазақтар, сүндет тойға
ерекше мән береді. Олардағы тойдың үлкені сүндет той.
5. ХІХ ғ. Орталық Азия халықтары және қазақтар таза дәстүрлі қоғамда
өмір сүрмесе де, өз ғұрыптарын біршама сақтауға жағдай болған еді. Ал ХХ ғ.
бірінші жартысында Қазан төңкерісі, Кеңестік саяси-идеология әсерінен
олардың отбасылық ғұрпында біршама өзгерістер болды. Бұл өзгерістердің
деңгейі Орталық Азия – Қазақстанның барлық халықтарында бірдей болмады.
Өзбек, тәжіктердің, түркімендердің, жартылай қарақалпақтардың өмір-
тұрмысының, әсіресе отбасылық өмірінің бұйығы, томаға-тұйық болуына
байланысты, оларда көптеген діни салт-ғұрыптар, ырым-жоралғылар жақсы
сақталды. Кеңес заманында әсіресе қазақтар мен қырғыздардың отбасылық әдет-
ғұрыптары көбірек өзгеріске ұшырады.
6. Сонымен қатар аймақ халықтарының әдет-ғұрыптары өзінің шығу
негіздері, пайдаланылатын атрибуттары, ғұрыптардың мән-мағнасы, ішкі
идеологиясы бойынша, бір жағынан, көшпелі, жартылай көшпелі малшы халықтар
ғұрыптары болып, екінші жағынан, отырықшы-егіші халықтар дәстүрі болып
бөлінеді. Регион халықтарын бұндай мәдени-шаруашылық жіктерге бөлу бұрыннан
бар. Біздің жаңалығымыз, осы пікірді отбасылық әдет-ғұрыптар негізінде
бекіте түсуімізде.
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында қазақтарда кіші жеке отбасы басым болды,
бірақ патриархалдық үлкен жанұяның көптеген қалдықтары сақталды. Қазақ
қоғамындағы біршама отбасы жұбайлар тобы мен олардың үйленбеген
балаларынан, отағасының ата-анасынан, кейде соңғыларының жеке үй болып
бөлініп шықпаған кіші балаларынан тұрған.
Жалпы қазақтағы қара шаңырақты қадірлеу ата-баба аруағын қадірлеумен
байланысты шыққан және өте әріден келе жатқан дәстүр. Үлкен патриархалды
отбасының ыдырау кезінде қара шаңырақты қадірлеу тіпті күшейген, өйткені ол
ыдырап бара жатқан қара шаңырақты сақтап қалуға бағытталып, ерекше
идеологиялық мәнге ие болған.
Осы кезге дейін жазылып келген материалдарға қарағанда қазақтар мен
Орталық Азия халықтарының тарихының соңғы екі ғасыр аралық уақытында (ХІХ
ғ. соңы – ХХ ғ. басы) үлкен патриархалды отбасы ыдырады, оның орнына шағын
дара отбасы келді. Үлкен патриархал отбасының түрлері – отбасылық-
туысқандық бірлестіктер (топтар), көше, ата баласы сияқты атаулар пайда
болды. Отбасының бұл түрлерінің негізінде ауылдық (аумақтық) қауым пайда
болды. Төңкеріске дейін қазақтар мен Орталық Азия халықтарының отбасында
сақталған үлкен патриархал отбасының қалдығы ретінде әке үкімі, мұрагерлік,
туыстық көмек, көп әйел алу сияқты әдет-ғұрыптарды атауға болады.
Зерттеулерде қазақтарда неке нормаларының, экзогамия қағидаларының
және некелік тыйымдардың Орта Азия халықтарымен ұқсас екендігін көрсетеді.
Бұл топпен некелік нормалардағы ұқсастықтар өзбектер мен тәжіктердің
ғұрыптық нормаларында да байқалады, бірақ соңғыларында экзогамия белгілі
бір дәрежеде жойылған деп есептеуге болады.
2 Қазақ отбасы және туыстық жүйесінің көшпелілер
қоғамының қызмет етудегі басты орны
2.1. Көшпелілердің дәстүрлі отбасы және қоғамдық өмірі
Қазаң төңкерісіне дейінгі мерзімде қазақтардың әдеттік құқық
жүйесін зерттеген орыс зерттеушілері бұл шарттың бұлжытпай орындалғаны
туралы былай деп жазған: Қазақтар әйел таңдағанда ең алыс туыстық
қатынастарды сақтайды және бір рудың ішінен әйел алуға катаң тыйым салады.
Ал басқа бір деректе қазақ қоғамында ежелгі замандағыдай жеті атаға
дейін неке қиюға тыйым салынады, -деп атап көрсетіледі [18, 6 б.]. Бұл
талаптардың мазмұны, әрине, жоғарыда айтылғандай, салауатты ұрпақ қамы.
Қазақ қоғамындағы отбасында әйел адамдардың ерлерге және кішілердің
үлкендерге сөзсіз бағынуына негізделген патриархалдық қатынастар үстем
болды. Отбасы қатынастары әдеттер мен шариат заңдарымен реттеліп отырды.
Отбасы басында барлық мүлкіне, шаруашылығына өзінші билік жүргізді. Егер ол
қайтыс болса, ересек ұлдары болмаған жағдайда барлық оның шаруашылығына
жесір әйелі иелік етті. Ал жанұя құрғаннан кейін үй иесі болып үлкен ұлы
саналды. Қазақ әйелдері отырықшылық тұрмыс жағдайында басқа да Орталық Азия
халықтарының әйелдері сияқты барлық ауыл шаруашылық жұмыстарын өз
мойындарына алған: бала тәрбиелеу, тоқыма, тігу сияқты ауылшаруашылық
жұмыстарына ат салысып, қолмен ұн тарту, тамақ әзірлеу т.б. үй жұмыстары.
Көшпелі шаруашылықта болған әйелдер отырықшылықпен айналысатын халықтарға
қарағанда айтарлықтай еркін өмір сүрген. Көшпелі халықтар арасында
әйелдерге қатал қарайтын, ислам дініңнің шариат заңдары көп
таралмағандықтан қазақ әйелдері көпшілік отырыстарда, мейрамдарда беттерін
жаппай еркін баруға мүмкіндіктері болған. Бірақ бұған қарамастан қазақ
әйелдерінің де өмірі басқа да Шығыс елдерінің әйелдері сияқты өте ауыр
болды. Дәстүрлі құқық негізінде қазақ әйелдері тек қана өзінің күйеуінің
атын атауға емес сонымен қатар бүкіл қайын жұртының аттарын атауға
құқықтары болмаған. Тек олардың туыстық дәрежелерін, Мысалы: қайынене,
қайыната, қайын аға, қайын іні, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 7
1 Отбасы және неке институтының адамзат қоғамының қызмет етуіндегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .10
1.1 Институттың этнологиялық зерттелу тарихы мен тарихнамасы ... ...10
1.2 Отбасы және неке институтының қоғамдағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. .16
2 Отбасылық қатынастар мен туыстық жүйенің көшпелілер қоғамының
қызмет етудегі басты
орны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .23
2.1 Отбасы және туыстық
қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Туыстық қатынас ерекшеліктері этномәдени
сипаты ... ... ... ... ... ... .28
3 Дәстүрлі қазақ халқындағы некелесу түрлері мен
қатынастары ... ... ..32
3.1 Құдалық және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...32
3.2 Дәстүрлі некелесу
рәсімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..55
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.57
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Дәстүрлі қазақ отбасы мен некелік қатынастарын
зерттеу жұмысы өте ауқымды да күрделі мәселе. Бүгінгі таңда Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін дәстүрлі мәдениетіміздің ғаламдық
сипаты одан әрі айқындала түсуде, өйткені мәдениет рухының күштілігі мен
оның өміршеңдігі қай заманда болмасын салт дәстүрімізбен тығыз байланыста
болған. Олай болса, дәстүрлі қазақ қоғамындағы отбасы және неке мәселесін
көтерген, бұл еңбекті қазақ мәдениетін этнологиялық тұрғыдан танып-білудің
алғашқы талпыныстарымның бірі деп қарастырған жөн болар.
Қазіргі қоғамдық дамуда біздің елімізде қанатын жайған ғаламдық
қатынастардың өркендеп дамуы, қоғамның әртүрлі салаларындағы реформалар,
өркениетті дамыған елдер қатарына қосылу жолында ғасырлар бойы сұрыпталған
салт-дәстүрлерімізді және рухани құндылықтарымызды ескермесек, ұлттық
мәдениетімізден айырылып қалуымыз да әбден мүмкін. Дәстүрлі қазақ отбасы
мен некелік қатынастарын этнографиялық түрғыда зерттеудің ғылым үшін де,
күнделікті өмір мүддесі үшін де зор маңызы бар. Осы тақырып төңірегінде
жазылған ғылыми зерттеулердің Кеңес дәуірінде жазылғандығын ескерсек, ол
жылдары бүл мәселе төңірегінде таптық түрғыдан пайымдаулар болып, көп
мәселенің өзегіне жете мән бермей, бір жақты қарастырылғанын ескерсек,
бүгінгі күнгі ұлттық дәуірлеу заманында, бұл мәселеге осы диплом жұмысында
ұлттық тұрғыдан жаңа көзқарас тастап, өзекті мәселелерді жаңа қырынан ашуға
тырыстық.
Зерттелу деңгейі. Бұл мәселе, яғни дәстүрлі қазақ қоғамындағы отбасы
мен некелік қатынастары этнология ілімінде әр уақытта әр қилы бағаланып,
зерттелініп, отырған.
Дипломға сүйеу болған Халел Арғынбаев атамыздың Қазақ отбасы атты
еңбегінде қазақ отбасының өткені мен бүгінгісі, халқымыздың оған байланысты
бай салт- дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары терең қамтылған.
Бұл диплом жұмысы осы тақырыпқа жазылған, әр түрлі теориялық
ізденістер, тұжырымдар мен терең мәдени қайнарларға, отандық және әлемдік
этнология, мәдениеттану және траихтың жаңалықтарына сүйеніп, оларды
теориялық және әдіснамалық арқау етеді.
Сондай-ақ, дипломдық зерттеуге қазақ халқының дәстүрі, мәдениеті,
этносына және жалпы отбасы тақырыбына этнологиялық талдау көрініс тапқан,
осы зерттеуге арқау болған Л.Г. Морган, А.И. Левшин, С. Кенжеахметұлы, С.
Өзбекұлы, И. Г. Андреев, Ж. Артықбаев т.б. есімдерін атап өткен жөн.
Ғылыми жаңашылдығы. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы отбасы және неке туралы
осы уақытқа дейін Қазақстан тарихында аз зерттеулер жазылған жоқ. Дегенмен
осы тақырып негізінде біз осы мәселеге жаңа мән беруге тырыстық. Отбасылық
және некелік қатынасты баяндай отырып, оны қазақтың жазылмаған заңдарының
негізінде түйіндеп отырдық. Сондай-ақ қазіргі шығып жатқан материалдарды
бұрынғы дерек көздерімен ұштастырдық.
Жұмысытың хронологиялық кезеңі. Қолда бар этнографиялық материалдардың
негізінде қазақ халқының ХҮШ-ХХ ғ.ғ. тарихи кезеңі қамтылған. Бұндай
хронологиялық шекті алуымыздың себептері: біріншіден, Қазақ халықтарының
отбасы жөніндегі біз пайдаланған зерттеу және дереккөздік әдәбиет
материалдары негізінен осы кезеңдерді қамтиды; екіншіден, қарастырып
отырған аймақ халықтарының тұрмыс-тіршілігінде бұл кезең әлі де дәстүрлі
қоғамдық қатынастар өз қалпында сақталып тұрған заманалар еді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі
мақсаты қазақ халықтарының отбасы, отбасылық әдет-ғұрыптарының негізгі
дәстүрлі тұстарын сипаттау, отбасылық әдет-ғұрыптардағы ортақтастықтар мен
ерекшеліктерді ашып көрсету, олардың шаруашылық, мәдени сырларын
түсіндіруге тырысу. Осыған байланысты мынадай міндеттер қойылды:
- қазақ халқындағы неке және оның түрлеріне қатысты ғылыми зерттеулерді
анықтау;
- қазақтың отбасы және неке түрлерін маңыздылығын көрсету;
- некеге байланысты наным-сенімдер және оның әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлердің маңызжылығын ашу;
- қазақтар халықтарының отбасы формаларын, олардағы ер-әйел, ұрпақтар
арасындағы қарым-қатынастарды сипаттау, сол арқылы олардың
ерекшеліктерін анықтау;
- дипломның объектісі болып отырған қазақтардың неке құруға байланысты
әдет-ғұрыптарының негізгі циклдарын сипаттай отырып, олардың
ғұрыптары, белгілі бір халықтар тобына тиісті ортақтастықтар,
жекелеген халықтарға тән ерекшеліктерді анықтау;
- қазақтардың баланың дүниеге әкеліп, өсіп, тәрбиеленуіне байланысты
әдет-ғұрыптарын талдау, олардың этногенетикалық, мәдени үдерістерін
анықтау;
Методологиялық негізі. Қоғамдық дамуға шынайы, ғылыми талдау жасауға
мүмкіндік беретін тарихшылдық, объективтілік, жан-жақтылық және тағы басқа
принциптеріне сүйенеді. Зерттеу барысында жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлер
мен тұжырымдамалар, жаңа тарихи көзқарастар тұрғысынан жазылған зерттеулер
басшылыққа алынды. Жұмыстың басты методологиялық негізі ретінде кеңес
дәуірінде үстем болған маркстік методологияның орнына қазіргі этнология
ғылымында кеңінен пайдаланылып жүрген функционализм, структурализм сияқты
ілімдердің әдістері пайдалынылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Бірінші бөлімде отбасы және неке институтының адамзат
қоғамының қызмет етудегі рөлі, оның зерттелу деңгейі мен маңызы туралы
жазылса, екінші бөлімде қазақ отбасының негізгі өзегі, туыстық қатынас және
қоғамдық өмірдегі алатын орны туралы, қазақтардың бала тәрбиесіне көңіл
бөлуі айтылған, ал үшінші бөлімде некелесу, құдалық, оның түрлері, қыз
ұзату, келін түсіру және қалың мал мөлшері туралы айтылады.
ХХ ғасырдың басына дейін қазақ өмірінде сақталып келген көптеген көне
дәстүрлердің қалдығы – қазақ отбасы мен некесінің де бүкіл дүние жүзі
халықтарының отбасы тарихына тән кезеңдерді басынан өткізгендігін айқын
дәлелдейді. Осы жағдайларды ескере отырып, біз бұл еңбегімізде қазақ отбасы
мен неке формаларын, әртүрлі отбасылық, некелік қарым қатынастарды, бала
тәрбиесі мен мәйітті жерлеу ғұрыптарын, уйлену тойы мен қалың мал төлеп,
жасау беру дәстүрлерін, оларға байланысты әр-түрлі жол жоралғыларды, сондай-
ақ қазіргі қазақ отбасы мен некелік қатынастарын этнографиялық тұрғыда жан
жақты сипаттауға күш саламыз.
Зерттеудің сыннан өтуі. Дипломдық жұмыстың мазмұны, тұжырымдары
жалпы 6 ғылыми мақалада жарияланды, оның 4 Халықаралық ғылыми-практикалық,
2 республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары жарық көрді.
1 Отбасы және неке институтының адамзат қоғамының қызмет етуіндегі
рөлі
1.1 Институттың этнологиялық зерттелу тарихы мен тарихнамасы.
Отбасы мен неке туралы бұрын соңды көптеген зерттеулер жүргізіліп,
бірталай кітаптар жазылғаны бәрімізге белгілі [1,2,3]. Оның ішінде осы
күнге дейін ғылым үшін мәнін жоймай келе жатқан көне қауымдағы отбасы
мәселесін жалпы теориялық тұрғыдан қарастыратын зерттеулер мен бірге
жекелеген халықтардың отбасы және неке тарихын этнографиялық тұрғыда
сипаттайтын монографиялар да аз емес. Олардың әрқайсысы өз кезегінде адам
қоғамының көне тарихын ғылыми тұрғыда жазуға себін тигізді. Материалистік
ілім қағидалары бойынша жер шарын мекендейтін барлық халықтар мен ұлттар өз
даму дәрежесіне қарай адамзат тарихына мәдениетіне өзіндік үлесін қосады.
Бүгінгі таңда жекелеген халықтардың отбасы тарихын кеңінен зерттеудің
қажеттілігі туып отыр. Сондықтан да қазақ халқын этнографиялық тұрғыда жан
жақты зерттеудің бір саласы ретінде қазақтың отбасы мен неке мәселесін
ғылыми тұрғыда зерттеу арқау болған еңбектер өте көп.
Жалпы отбасы дегеніміз не? Ол қалай пайда болды? Қандай кезеңдерден
тұрды? деген сұрақтарға жауап іздеп көрейік. Отбасы – адам баласының алтын
діңгегі. Өйткені адам ең алғаш шыр етіп дүниеге келген сәтінен бастап,
осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады. Сондықтан да отбасы –
адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі.
Кеңес дәуірінде қазақтың некесі мен отбасын алғаш арнайы зерттеген
ғалым – Х.А.Арғынбаев. Ол өзінің көпжылдық зерттелерінің нәтижесінде
Қазақ халқындағы отбасы мен неке атты еңбегін жариялады. Бұдан басқа
Х.Арғынбаевтың қаламынан туындаған осы тақырыпқа арналған мақалалар, өзі
қайтыс болғаннан кейі шыққан кітабы [4] зерттеуімізге өзінің фактілік
материалдарымен, терең талдауларымен бағыт-бағдар болды. Халел
Арғынбаевтың Қазақ халқындағы семья мен неке атты монографиясы таза
теориялық-методологиялық мәселелерге терең араласпағанымен де қазақ
қоғамындағы отбасы мен некенің негізгі сипатын, түрлерін, ерекшеліктерін
жан-жақты сұрыптап бергені ақиқат. Х. Арғынбаевтың қазақ жанұясының
формасы, патриархалды дәстүрлері, жанұядағы әйелдің жағдайы, үйлену
ғұрыптарының көне мәні туралы ғылыми пікірлерін өз еңбегімізде басшылыққа
алдық. Сонымен бірге кеңестік кезеңдегі этнографиялық әдебиетте үстем
болып келген қалыңмалды – қызды сату, сатып алу құны екендігі туралы
тезисті біздің зерттеу жұмысымыз толығымен болмаса да жоққа шығарады.
Мәселе бұл жерде адам құнында ғана емес, сонымен қатар жаңа отбасын
қалыптастыруға қажетті үй бұйымдарын, дүние мүлікті қыз әкесінің жасап
беруіне кететін шығындарымен де байланысты екендігін жоққа шығаруға
болмайды.
Өткен ғасырдың 90-жылдарының орта шенінде Казахи деген атпен
академиялық жинақтаушы еңбек жарық көрген еді [5]. Соның Отбасылық-
некелік қатынастар деген бөлімін Х.Арғынбаев жазған еді. Бұл еңбекте де
қазақ отбасының түрлері, отбасы мүшелерінің арасындағы қатынас, неке
түрлері, құдалық, қалыңмал, жасау мәселелері дәстүрлі тұрғыда сипатталып
жазылды.
Қазақтың белгілі этнографы У.Х. Шалекеновтің Амударияның төменгі
сағасындағы қазақтары жөніндегі монографиясында қазақтың отбасылық тұрмысы,
оның ішінде отбасылық қарым-қатынас, отбасындағы әйелдің орны, көп әйел
алушылық салты, отбасылық әдет-ғұрыптар қаратырылды. Ғалым өз еңбегінде
қазақтың отбасылық қатынастары шариғат пен әдеттік ғұрыптың негізінде
құрылатындығын айта келіп, Әмудәрияның төменгі сағасында тұратын қазақтарда
қызылқұм, үстірттегі қазақтарға қарағанда исламның әсері күштірек болды,
сондықтан олар шариғатқа көбірек бағынды, [6, 21 б.]- дейді.
Бұл өте дәл айтылған ғылыми пікір еді, жалпы ислам әсері күшті болған
халықтарда отбасылық қатынастар негізінен шариғат жолымен құрылатындығына,
біз басқа халықтар тұрмысын зерттеу барысында көз жеткіздік.
Философ, этнограф С. Ақатаевтың еңбектерінде қазақтағы ата-баба
аруағына сиыну, отбасылық әдет-ғұрыпқа байланысты жанұядағы әкенің
құзіреті, әмеңгерлік, жоқтау, сыңсу, рулық бейіттер, т.б. көне діни
сенімдерге байланысты салт дәстүрлер баяндалып зерделенген.
Дәстүрлі отбасының әдет-ғұрыптар мен наным-сенімдер жөнінде
этнограф-археолог Ә.Т. Төлеубаевтың мақалалары және монографиясы бар [7].
Зерттеуші қазақтың отбасылық әдет-ғұрыптарында сақталып қалған, өзінің шығу
тегі жағынан өте көне – мұсылман дінінен бұрын пайда болған ырым-
жоралғыларды, діни дүниетанымдық салттарды саралап қарастырған.
Этноархеолог ғалым С.Е. Әжіғалидің еңбектерінде біздің қаратырып
отырған тақырыбымызға тікелей қатысты зерттеулер Жетісу, Батыс Қазақстан,
Монголия қазақтарына байланысты жазылған . Бұл зерттеулердің бірінде Арал-
Каспий өңіріндегі жерлеу архитектурасы негізінде қазақтың жерлеу әдет-
ғұрыптары, олардың шығу тегі, дүниетанымдық негізі қарастырылса,
екіншілерінде Жетісу қазақтарының, Монголия қазақтарының отбасылық әдет-
ғұрыптарындағы ерекшеліктер мен жалпықазақтық салттар зерделенеді.
Қазақтың отбасылық әдет-ғұрыптарының символдары, олардың
дүниетанымдық, мән-мағналық, сыр-сипаттық астарлары жас ғалым Ж.
Ерназаровтың еңбегінде қарастырылған.
Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымындағы үлкен патриархалдық отбасының
сарқыншағы іспеттес құрылым – патронимия жөнінде белгілі этнолог
Ж.О.Артықбаевтың еңбектерінде жан-жақты сипатталып, талданған. Ғалымның
ойынша, Бір ата баласы деген атаумен анықталатын осы патронимия өзінше
бір шаруашылық бірлестігі болды, әртүрлі жеке отбасының ата балаларымен
бірігіп шешетін мәселелері (құдалық, қалыңмал, жылу жинау, үлкен шаңыраққа
бағыну, әмеңгерлік, балдыз алу) осы патронимиялық ортада шешілді .
Қазақ халқының дәстүрлі тұрмысындағы маңызды әдет-ғұрып, жөн-
жоралғылар мен наным-сенімдерінің семантикасы Н.Ж. Шаханованың
еңбектерінде қарастырылады.
Халықтан шыққан этнографтар А.Жүнісұлы мен С.Кенжеахметұлының қазақтың
дәстүрлі мәдениетінің түрлі мәселелері жөніндегі еңбектері арнайы мән
берелік. Мысалы А.Жүнісұлы өзінің Пәниден бақиға дейін (әдет ғұрып
әліппесі) деген кітабында [8] қазақтың балаға, үйленуге және өлімді
жөнелтуге байланысты әдет-ғұрыптары өте ыждағаттылықпен сипатталып
жазылған. С. Кенжеахметұлының көпшілікке арналған кітаптарында қазақтың
біраз әдет-ғұрыптарының, туыстық атауларының қыр-сыры өте жақсы
сипатталады.
Біздің зерттеулерімізде 1948 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясы орыс
тілінде шығарған Материалы по казахскому обычному праву жинағы және әр
жылдары жарық көрген Қазақтың музыкалық фольклоры, Жар-жар, Беташар,
Той кітабы, Наурыз, Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті, Ақ бата
жинақтары, Б. Уахатовтың Қазақтың тұрмыс-салт жырларының типологиясы,
Қазақтың халық өлеңдері, Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы (VІ
ғасырдан ХХ ғасырдың басына дейінгі кезең), ел аузынан жиналып
республикалық газет, журналдарда жарияланған тұрмыс-салт жырлары
пайдаланылды.
Қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрыптарын зерттеуге соңғы жылдары қосылған
үлкен ғылыми үлес, ол Тарих және этнология институтының этнология
бөлімінің, ғалым С.Е.Әжіғалидың ұйымдастырушылығымен, жауапты
редакторлығымен, Мәдени мұра аясында жарық көрген екі томдық Қазақ
халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары атты жинақ. Бұл жинақтың бірінші
томы осы заманғы қазақ этнографтарының қазақтың әдет ғұрыптарын зерттеуге
арналған мақалаларынан тұрады. Жинақтың екінші томы аты айтып тұрғандай
қазақ халқының Дүниеге келгеннен өмірден озғанға дейін атқарылатын
ғұрыптары бойынша ертеректегі авторлардың қазақша тәржімаланған
еңбектерінің жинағы. Біз бұл жинақтағы материалдарға өте жоғары баға
береміз және жұмысымызда мүмкіндігінше пайдаландық.
Қазақ отбасының мәселелері, ондағы жасалатын ғұрыптар регионалдық,
диаспоралық материал негізінде Ү. Қыдыралиннің, Б. Камалашұлының,
Б.К. Қалшабаеваның, Д.Б. Ескекбаевтің, Н. Байғабатованың, С.Х.
Шалғынбаеваның, А. Құдайбергенова мен Н. Бекбалақтың, Ж. Сәмитұлының т.б.
диссертациялық зерттеулері, мақалалары, көпшілікке арналған кітаптарында
арнайы болмаса да қарастырылады.
Қазақ халқының отбасылық-некелік салт-дәстүрлері философиялық,
әлеуметтік-тарихи, социологиялық аспектілерде Ж. Қаракөзованың, С.Х.
Шалғынбаеваның, А.К.Галимованың еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазан төңкерісі қарсаңына дейінгі отбасылық-некелік қарым-қатынастары
мен әдет-ғұрыптары жөнінде дерек беретін еңбектер жоқ емес. Белгілі шығыс
тілі мен мәдениетін зерттеуші венгерлік ғалым А. Вамбериден бастап, П.
Маев, А.Д. Гребенкин, А.П. Хорошхин, В. Наливкин және М.Наливкина, М.Ф.
Гаврилов деген зерттеушілер Орта Азия халықтарында отбасы, отбасылық-
некелік қарым-қатынстары, сарттардың үйлену дәстүрлері, қала мен ауылдық
жерлердегі берілетін қалың ерекшеліктері, үйлену кезінде атқарылатын кәде
жоралғылары туралы мәліметтерді келтіреді. Мысалы, П.Маев қалыңмалды
шариғат бойынша болашақ әйелінің меншігінде болатын дүние деп түсіндіреді
де, жасау жайында құдалар арасында ешбір келісімнің болмайтындығын айтады.
Н.А. Кисляковтың Қазақстан халықтарындағы отбасы мен некенің тарихына
арналған очеркі біздің тақырыбымызға өте жақын келетін зерттеу жұмысы. Бұл
жұмыста Орта Азия халықтарының отбасы формалары, олардың түрлерінің
өзгеруі, неке және оған байланысты ғұрыптары сипатталып жазылып, кей
жағдайларда салыстырыа талданған. Зерттеуші әсіресе стадиалдық
ортақтастықтар мен ерекшеліктерге баса назар аударған.
Н.П. Лобачева қазақ халықтарының үйлену салтындағы діни магиялық
рәсімдердің мән-мағынасын зерттеген. Ол халықтың этногенетикалық тарихының
негізгі кезеңдерінің дәстүрлі мәдениетте көрініс беретінін өзінің ғылыми
зерттеулерінде дәлелдеген. Сонымен қатар, Орта Азия халықтарының үйлену
дәстүрлеріне салыстырмалы бағытта талдаулар жасап, тарихи-мәдени әсерлерді
анықтайды.
Отбасы институты қоғамның құрылуы мен пайда болды. Отбасы ұйымының
мынадай типтерінің бөліну принциптері қабылданған. Некенің формасына
байланысты моногамиялық және полигамиялық отбасына бөлінеді. Моногамиялық
отбасы некелік жұп - әйелі мен күйеуінің бөлінуін қарастырса, полигамиялық
– күйеуінің бірнеше әйелінің бөлінуін қарастырады. Туыстық қатынастардың
құрылымына байланысты отбасының типтері жай, нуклеарлық немесе күрделі,
кеңейтілген болады. Нуклеарлы отбасы – некеге тұрмаған, бірақ балалары бар
жұпты айтады. Егер отбасындағы балалардың қайсібірі некеге тұрған болса,
онда кеңейтілген немесе күрделі типі болып табылады [9, 64 б.].
Эндогамиялық неке – бір әлеуметтік топқа жататын (ру, тайпа, сословие,
класс, ұлт) адамдардың арасындағы неке.
Экзогамиялық неке - әртүрлі әлеуметтік топтарға жататын адамдардың
өзара некелесуі.
Қай қоғамда болмасын отбасы некеге тұру арқылы пайда болады. Неке –
отбасының өмірге кірер қақпа. Неке – тек ерлі-зайыптылардың арасындағы
қарым қатынасты реттейтін институт болса, отбасы – ата-ана мен балалар,
туыстар арасындағы қарым-қатынастарды реттейтін институт болып табылады.
Алғашқы қауымдық қоғам кезіндегі отбасы жағдайын айтсақ, тарихтан
бәрімізге белгілі болғандай полигамиялық некелерді, яғни реттелмеген отбасы
қатынастарының болуы туралы айтуға болады. Кейіннен рулық қоғам кезінде бұл
қатынастар сәл реттеліп, жеке рулар ішінде құра бастайды. Жалпы әлем
этнологиясындағы отбасы мәселесінің зерттеліп, этнографтардың еңбектерінен
көрініс таба бастауы тарихы жайында бірер сөз айтып өтейік. Американ
этнологы Льюис Генри Морган өзінің 1877 жылы жарық көрген Древнее
общество еңбегінде басты үш этнологиялық мәселені қарастырады: адамзат
тарихындағы рулық қатынастардың орны мен рөлі, отбасы және неке
қатынастарының қалыптасу тарихы және және адамзат тарихының кезеңделу
мәселелерін қарастырған болатын. Морган отбасы қатынастарын және туыстық
формаларын жүйелей келе, Адамзат тарихындағы отбасының дамуының әртүрлі бес
сатысын бөліп көрсетеді. Оларға тоқталып өтейік:
1) қандытуыстық отбасы (кровнородственная семья) – отбасының бірінші
формасы. Мұнда туған және туыс ағалары мен қарындастарының арасындағы
(бірақ ата-анамен бала арасындағы некеге жол бермейтін) некелік қатынастар
жайында айтылады;
2) пуналуалдық отбасы – бұл бірнеше апалы-сіңілділердің ортақ
күйеуінің болуы немес бірнеше ағайындылардың ортақ әйелінің болуы жайында
айтылған топтық некенің бір түрі;
3) жұптық немесе синдиасмитикалық отбасы;
4) патриархалдық, яғни полигамиялық отбасы;
5) Кейінгі кездегі моногамдық отбасы.
Морган бойынша адамдардың негізгі туыстық формалары туындаған бірінші,
екінші және бесінші түрі ғана тұрақты болып саналды. Три из таких форм, а
именно первая, вторая и пятая могут считатся основными, так как они были в
достаточной мере универсальны и достаточно влиятельны, чтобы создать три
различные системы родства существующие и действующие до ныне. Остальные две
формы (ІІІ и ІҮ) были промежуточными и не оказали такого влияния, чтобы
создать новые или существенным образом изменить действования тогда системы
родства, - деп түсініктеме береді [10, 256 б.].
ХҮІІІ ғасырдың аяғында Семей, Өскемен төңірегінде қызмет бабымен
ондаған жылдар бойы тұрған әскери инженер И. Г. Андреев 1785-1790 жылдар
аралығында жазылған Описание Средней Орды киргиз-кайсаков атты еңбегінде
сол маңдағы қазақ жұртшылығы мен тығыз байланыста болуының нәтижесінде ХҮІІ-
ХҮІІІ ғасырлар аралығындағы дәстүрлі қазақ қоғамының этникалық, мәдени
ерекшеліктеріне оның ішінде: қазақ халқының рухани мәдениеті адамның
дүниеге келгеннен бастап, қайтыс болғанға дейін орындалатын әдет-ғұрып,
салт-дәстүрлер туралы өте құнды ғылыми еңбектер қалдырды.
Андреев еңбегі негізінен Қазақстанның солтүстік шығысын мекендейтін
Орта жүз қазақтарының өміріне байланысты жазылған. Андреев еңбектерінің
ғылыми құндылығын 1875 жылы белгілі саяхатшы Г.Н. Потанин да өте жоғары
бағалап, оның қайта басылуын қажеттілігін атап көрсеткен болатын. [1, 7
б.]
Зерттеу жұмысында негізгі сүйеу болған әдебиет Халел Арғынбаев Қазақ
отбасы атты еңбегінде төңкеріске дейінгі қазақ отбасы мен неке мәселесі
туралы көптеген құнды деректер жазылған. Бұл еңбек автордың отбасы тарихы
туралы зерттеуінің алғашқыларының бірі. Мұнда кең байтақ қазақ жерінде
бірінен-бірі шалғай қоныстанған қазақ жұртшылығының отбасы тарихындағы
өзіндік ерекшеліктері мен ортақ жайлар толық қамтылады. Отбасы және неке
тарихының зерттелу тарихнамасына келетін болсақ, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ
ғасырдың басында Қазақстанның жеке аймақтарынан қазақ жұртшылығының жеке
өмірін жан-жақты сипаттайтын бірнеше көлемді еңбектер жарияланды. Мң тамен
эта баафиясына байланысбразом изменить действования тогда системы
родстваары йелінің боолуыарихы және және адамзат тари ХІХ ғасырдың басында
қазақтың отбасы мәселесін сөз еткен жазушылардың бірі шығыс өлкесін
зертеуші Г.И. Спасский. Ол Қазақстанның солтүстік аймақтырын аралап. Ел
арасынан жинаған деректерімен қоса әдеби мұраларды архив деректерін кеңінен
пайдаланып, қазақтың үш жүзінің өмірі туралы көлемді мографиялық еңбек
жариялады [ 1, 8-9 б.]
Қазақ халқын этнографиялық тұрғыдан зерттеуде С.Б. Бороневский де
айтарлықтай із қалдырды. Оның Орта жүз халықтарының өмірі мен шаруашылығы,
мәдениеті туралы жазған еңбектерін былай қойғанда зерттеліп отырған отбасы
мәселесіне де әжептәуір көңіл бөлген.
ХІХ ғасырдың 20 жылдарынан басталған қазақтың әдеттік правосы туралы
деректерді ел арасынан жинау ісінің ең қомақты нәтижесіндей үлкен еңбекті
Торғай облысының әскери губернаторы Л. Ф. Баллюзек жариялады. Бұл еңбекке
кірген қыруар деректерді негізінен. ХІХ ғасырдың 60 жылдарында қазақ
әкімдері мен билері қазақтың оқыған азаматтары жинаған. ХІХ ғасырдың аяғы
мен ХХ ғасырыдың басында Түркістан өңірінде қазақ халқын этнографиялық
тұрғыда зерттеп Төңкеріске дейін ғана 130-дай үлкенді кішілі еңбек
жариялаған А. Диваев болатын. Диваев еңбектеріне қазақ өмірінің сан алуан
жақтары жайында қызықты деректер табылды, әсіресе қазақ халқының үйлену
тойы мәйітті жерлеу салттары мен жоқтау әдеттері туралы жазады [ 1, 8 б.].
А. Т. Толеубаев Реликты доисламских верований в семейной обрядности
казахов (ХІХ – нач. ХХ) еңбегінде қазақ қоғамындағы неке туралы былай
дейді: В дореволюционный период у казахов существовал экзогамынй брак [7,
14 б.].
Қазақ халқының этнографиясын ғылыми тұрғыда зертеу Қазақстан ғылым
академиясының құрылуына байланысты басталды. Оның өзінде отбасы және неке
мәселелері көбінесе Қазақстанның жеке аудандарының қазіргі тұрмысы мен
мәдениетін зерттеу барысында В.Востров, Ж. Кармышева, У. Шопекенов және Н.
Сабитов еңбектерінде қысқаша ғана сөз болатын. Қазақ халықының отбасы
тарихынан көп мағлұматты қазақтың ауыз әдебиеті береді.
Қазақ халқының бұрыннан пайда болған салт дәстүрлері басқа көршілес
жатқан ұлттардың салт-дәстүрлеріне ұқсас болып келеді. Қырғыз қазақ бір
туған деген мақал қазақ халқы мен қырғыз халықтарының бір-біріне ұқсас
екендігін көрсетеді. Сонымен қатар, түркі тілдес халықтар да қазақ халқы
мен бір қандас болып келеді. Осындай көрші халықтармен салыстыра отырып
жазған еңбектер де аз емес соның ішінде айтулы дәстүрлі қазақ қоғамы
жайында айтарлықтай құнды материалдарға бай У.Х. Шалекеновтың История и
этнология народов Амударьи и Сырдарьи (ХҮІІІ – ХХ вв.) деп аталатын
монографиясын айтуға болады [6].
1.2 Отбасы және неке институтының қоғамдағы рөлі
Қазақта Үйлену оңай, үй болу қиын - дегендей, үйленіп, үй болу адам
өмірінің ұмытылмас кезеңі. Оның да өзіндік қызығы мен қиындығы бар. Қазақ
халқы, қыз ұзатып, ұл үйлендіріп келе жатқан басқа халықтар сияқты,
думаншыл-сауықшыл халықтың бірі. Ежелден бері қалыптасып келе жатқан
дәстүр бойынша, қазақ халқында отау тігудің әр түрлі, рет-ретімен
орындалатын салт-дәстүрлері өте көп. Отау тігу дәстүріне көрік беріп,
қызықты әрі мағыналы ететін – салт-дәстүр. Қызын қияға, ұлын ұяға қондыру
әке-шешенің ұл-қызына деген міндеті. Осы дәстүрлер қазақ халқының
мәдениетіне көрік береді. Қазақ халқының шығармаларында олар айқын
суреттеледі. Қазақтар дүниеге ұл келсе де, қыз келсе де, қуанып жатқан. Ұл
келсе, оған үлкен үміт артып, мұрагерім бар деп, ұлын мақтан тұтқан. Ұлды
қадірлеп, ер жетуіне ата-анасы барын салады. Ұл өссе, бір отаудың иесі
болады. Халқымыздың айтқанындай: Жүрісі жаман жігітті, ел ішінде жау алар,
шығысы жаман қамысты, су ішінде өрт алар - ата-анасы ұлын жақсы азамат
етуге тырысып бағады. Дүниеге қыз келіп жатса, ата-анасы: Ырыс алды-қыз
деп, қуанып жатқан. Қызға ерекше көңіл бөліп, қызылды қызға беріп, төрге
отырғызып, қадірлеген. Екеуі ер азамат болып, ертеңгі күні бір-бір үйлі
–жайлы болып кетуіне, тәрбиені бала жасынан беруге ата-анасы ат салысады.
Жақсы ұл мен қыз өсіру үшін әкесі баласына, шешесі қызына өздері үлгі
болуға тырысады.
Жақсы ұл-шаршасаң-қолтығыңнан демейтін сүйенішің. Ошағыңның отын
сөндірмейтін ізбасарың. Ұлының ер жетіп, үй-жайлы болуына әке-шеше борышты.
Сондықтан ісімен, сөзімен, жатса да, тұрса да тәрбиесін аямаған. Ұл-қызына
өмірлік серікті іздеуге көмектесетін де олар. Әдепті жердің қыздарына көз
қиығын сала жүреді. Ұлымен ақылдасып, болашақта қандай жанұя болу
керектігін айтады. Ұлдарына ең сенімді ақылшы, жанашыры ата-ана
болғандықтан, құлақ асқан жөн.
Бұл жерде қыз өсірген ата-ана, қызы бой жеткенше, ұл өсіргендей
еңбектенеді. Шешесіне қыз жақын демекші, әсіресе шешесі қызына үлгі болып,
үй жұмыстарына, киім қию, әйел орнын білу, әйелдің атқаратын қызметтеріне,
қолөнерлікке баулиды. Қызына қияға қондыру - әке-шеше борышы. Қыз өсе
келе, олар қызын құтты орынға қондыруға, алдын ала, қызы да, өздері де,
дайындалады.
Халқының үміті келешегі болып саналатын ұрпақ тәрбиесіне ежелден жете
көңіл бөліп келген аталарымыз қыз баланы он үште отау иесі, он бестегі
ұлды ат жалын тартып мінер азамат болды деп оларды өз алдына үй етудің
қамына кірісетін болған. Демек он бес жасқа келіп, бәлиғатқа толған ұлына
әкесі ата-баба жолымен қалыңдық айттырып, құдалықтың бастапқы жөн-
жоралғыларын жасап, қыз жағындағы үлкендердің алдынан өте береді. Ол
рәсімдер мынадай: ата- баба салтында жасы толған ұлын әкесі жолдас жоралары
мен қыз көру немес жар таңдау сапарына аттандырады [11, 65 б.].
Осы салт–сананың қай-қайсысына да тән үйленудің басты екі шарты бар.
Оның біріншісі және ең бастысы – болашақ жарды алыстан, яғни жеті атадан
әріден іздеу. Ата-бабамыздың бұл талабы да ұрпағының болашағын, нәсілінің
ертеңін ойлаудан туған. Аралары жеті атаға жетпей қаны жақын туыс
адамдардан дұрыс ұрпақ тумайды. Туа қалған күнде де олардың саны өте аз,
әрі ғұмырлары өте қысқа болып келеді. Ол туралы С. Уәлиеваның Семейно-
брачные отношения в Казахстане деген авторефератында Одним из наиболее
интересных и значимых в казахской среде является брачный обряд, в котором,
как в зеркале, отражаются характерные национальные особенности казахского
народа. По-существу все известные нам источники говорят о наличии у казахов
моногамного брака, на заключение которого накладываются определенные
ограничения, предупреждающие кровно-родственные браки. В связи с этим. по
казахской традиции, не могут вступать в брак представители одного рода,
состоящие в родстве менее, чем в седьмом колене, либо проживающие на
территориях, разделенных менее, чем семью реками. Причем, даже при
выполнении этих условий, на брак требуется специальное разрешение главы
рода и аксакалов такого рода ограничения способствуют предупреждению кровно-
родственных смешений и обеспечивают здоровое потомство и процветание нации
[12, 20 б.].
Қара шаңырақ. Қазақтар шаңырақты бұрыннан сыйлап келген. Ұл –орнықты
алтын ту, қыз – айдыннан ұшатын аққу. Ұл баласы ер жетсе, бір шаңырақ иесі
деп санаған. Ол үйленіп, үйлі-жайлы болып, ата-анадан бөлініп шығып, өз
шаңырағын көтереді. Көп балалы отбасыларының әр баласы, ұядан ұшқан құстай,
осылайша шаңырақ көтереді. Ата-анасының шаңырағында ең кіші ұлы немесе әке-
шешелері қай ұлы қалады деп шешсе, сол қалады. Қартайған шақтарында өзіне
жанашырлықпен қарайтын, қамқорлы болатын ұлын алып қалады. Ал, негізінде,
қазақ халқында ең кенже ұлдары сол шаңырақтың иесі деп есептеледі.
Әрбір шаңырақтың ең құрметті, сыйлы иесі – атасы мен әжесі. Шаңырақтың
басқа мүшелері мен туған-туыстары оларды қадірлеп, ерекше сыйлайды.
Қартайған шақтарында, қара шаңырақта қалған ұлының қолында қалған
қарттарға, баласы мен келіні өз қамқорлықтарын көрсетеді. Басқа ұл мен
қыздары қара шаңыраққа жиі келіп, араласып тұрады.
Шаңырақта қалған ұлдың міндетіне әке-шешесі қайтқанша қасында болып,
қамқорлығын көрсету жатады. Оған басқа ұл-қыздары көмектерін көрсетеді. Сол
үйдің шаңырағын мықтап ұстау, тоздырмау, қонақжайлылық көрсету деген сияқты
міндеттері бар. Ұрпақтан ұрпаққа мұра етіп қалдырған бұл үйді киелі тұтып,
оған құрметпен қарайды. Ағайын арасындағы татулық қара шаңыраққа деген
құрметтерінен білінеді. Әке-шешелері қайтқаннан кейін де, ұлдары мен
қыздары қара шаңыраққа деген қамқорлықтарын үзбейді.
Алайда осының барлығын ұйымдастыру үлкен ұлға жүктеледі. Ағайынның
басын қосып, ұйытқы болып отыратын ұл балалары. Ұлдары үйленіп жатса,
келінді қара шаңыраққа түсіріп, сол үйдің табалдырығын аттатады. Кейіннен
олар сол шаңырақтан бөлініп жеке шаңырақ көтереді. Туған туыс жиналса да,
қара шаңыраққа жиналады. Ағаның үйі – ақ жайлау дегендей, алыстан келген
туыстары мен сол шаңырақтан шыққан балалары үлкен үйге соғып, сәлем бере
кетеді. Қара шаңырақтан түлеп ұшқан ұл-қыздары бас қосып, балалық шақтарын
еске алады. Сол шаңырақта қалай ер жеткендерін, қызықты шақтарын естеріне
алып, қалай бөлініп шыққандарын айтып, жиі жиналып отырады. Бұндай бас қосу
бауырлардың арасындағы ынтымақты күшейте түседі.
ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басында қазақтар мен ортаазиялық халықтардың
бәрінде де көп әйел алу салты болған, бірақ бұл салт тек ауқатты, бай
адамдардың арасында ғана таралды.
ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. бас кезінде қазақтардың патриархал отбасында
әйелдердің жағдайына байланысты әмеңгерлік салт (левират) және балдыз алу
(сорорат) дәстүрі кең өріс алды. Себебі, ол әдеттік заңның ғұрпы болды.
Қазақтардағы әмеңгерлік некені Орталық Азия халықтарындағы (өзбек,
тәжік, түрікмен, қырғыз, қарақалпақ) левират пен сарорат некесімен
салыстырып қарасақ, бұл салттардың да орындалуының жалпы ұқсастығы
байқалады. Дегенмен де, патриархалдық-рушылдық пиғыл қасиеттер, менталитет
күштірек сақталған қазақ, қырғыз, түркмендерде левират, сорорат ғұрыптары
көп жағдайда бұлжытпай орындалды.
Орталық Азия халықтарының, сонымен қатар қазақтардың тұрмыс-
тіршілігінде жиен мен нағашының ерекше жақындығы байқалады. Бұл
халықтардың дәстүрлі мінәсабаты бойынша нағашысы жиенінің жар таңдауында,
үйленуінде маңызды рөл атқарған. Осы, тағы да басқа нағашы-жиендік
қатынастардағы ерекше жақындық аналық ру қауымының сарқыншағы екендігінде
күмән жоқ.
Жалпы үлкен патриархал отбасы дәстүрлі, қаймағы бұзылмаған қоғамда
қазақ халқы мен Орталық Азия халықтарының бәріне де тән болды. Үлкен
патриархал отбасы Орталық Азия халықтарының бәрінде де негізінен 3-4 ұрпақ
өкілдерінен тұрды. Дегенмен де, отырықшы өзбектер мен тәжіктерде үйленген
бірнеше балаларымен бір қорада тұрып, енші бөліспей, ортақ шаруашылық
жүргізу әдеті жағынан басқа Орталық Азия халықтарына қарағанда үлкен
отбасының қасиеттері басымырақ және күшті болды. Сондықтан да үлкен
патриархал отбасы олардың бүкіл экономикалық, әлеуметтік өмірінде шешу рөл
атқарды, және ұзақ уақыт сақталды.
Үлкен отбасы уақыт өте келе бірқатар себептерге байланысты және
жекеменшік формаларының өзгеруіне байланысты көлемі азайып, ұрпақ саны да
шағындап, біртіндеп кіші отбасына ауыса бастайды. Алайда ыдыраған кіші
отбасылар ұзақ уақыт бойы шаруашылық және туыстық байланыстарын сақтап
қалады. Өйткені үлкен патриархалдық отбасылық қауымнан кіші отбасыға өткен
отбасылық-туыстық топтар экономикалық өзара мүдделілігін, идеологиялық
бірлігін, ішкі байланыстарын толығымен ұзақ уақытқа дейін жоймайды.
Қазақ қоғамында көп әйел алушылық институтыда бекітіліп, шариғат
нормаларының талаптары бойынша еркектің төрт әйелмен некелесуге рұқсат
етілетіні белгілі. Ал құқық нормалары болса көп әйел санын шектемеген, ер
адамның тұрмыстық, әлеуметтік жағдайларына байланысты қалыптасқан. Және
қазақ қоғамында бұл институт кең өріс жайған [13, 61 б.]. А. И. Левшин
описание киргиз-кайсачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей атты еңбегінде
қазақ отбасы институтындағы әйелдердің орны жайында былай деп жазады:
Страшая или первая жена называется байбича (богатая жена), она одна и
настоящая хозьяйка дома. Если бы мух и не любил ее он обязан иметь к ней
уважение и внушать оное прочим женам своим, которые между тем, будучи все
равны, не имеют никаких друг перед другомпреимуществ и находятся в
некоторой зависимости от байбичи. Байбича может оставить мужа, если имеет к
тому важные причины, и возвратится к родным своим, младшие жены не могут
сделать того же [14, 338 б.].
Тарихи даму кезеңінде жалпы көп әйел алушылық институты қазақ
қоғамында прогрессивтік рөл атқарғанын атап кеткен жөн. Бұл институт
медецина дамымаған қазақ қоғамында оба, шешек, мерез, туберкулез сияқты
көптеген аурулар халықты қырғынға ұшыратқанда ұлтымыздың санын өсіруге
өлшеусіз рөл атқарды десек ешбір қателеспеген болар едік. Тек қана көп
әйел алушылықтың негізінде қазақ халқы сандық мөлшерін өсіріп отырған
[15,37 б.].
Дәстүрлі қазақ қоғамының отбасы заңдарында әменгерлік институты да
бекітілген. Әмеңгерлік - өлген күйеудің жесір қалған әйелінің оның
бауырына немесе жақын ағайындарының біріне күйеуге шығуы. Бұл талапты
қазақ халқы сол атам заманынан: Аға өлсе, жеңге мұра, іні өлсе,келін
мұра, Аға өлсе, іні мұра, іні өлсе, аға мұра деген мақалдармен заң
нормасынан өз шешімін тауып отырған. Әмеңгерлік ру ақсақалдары, қарындас
туыстар арасында мұқият талқыланған. Марқұм болған күйеуінің артында
бала, мал – мүлік және шаруашылығы қалатыны белгілі. Біріншіден, көшпелі
қауымда жесір қалған әйел басқа біреуге күйеуге шығып, балаларын өзімен
бірге алып кететін болса, өгей әке, бөтен жұрттың оларға мейірімділікпен
қарауы, бетінен қақпай өсіруі екіталай болатыны сөзсіз. Екіншіден, артта
қалған мал – мүліктерді жесір қалған әйелге берсе, бөтен адамның
иемденіп тіпті талан – таражға салып жіберуіне ешқандай кепілдік жоқ.
Үшіншіден, баланы туған анасынан ажыратып туғандары алып қалса, анасыз
бала өсірудің қандай қиынға соғатынын және жас баланы шешенің құшағынан
ажыратудан қандай үлкен қиянат екенін де жақсы түсінген. Аталмыш
факторларды қазақ халқының ғұлама ойшылдары жақсы ескерген. Ері қайтыс
болған жесірдің оның аға – інілерінің біріне күйеуге шығуы міндеттеледі.
Егер марқұмның аға – інілері жоқ болса, ақсақалдар кеңесі немере
шөбере сияқты туыстарына күйеуге шығуына шешім қабылдайтын болған.
Осылай қаза тапқан еркектің туған – туыстары жесір әйелдің әменгері деп
аталған. Жалпы алып қарағанда көшпелі қоғамда әмеңгерлік жолынан бас
тарту өте сирек кездескен. Тек қосылатын сәтте әйелдің төркінің шақыртып,
келісуге бата беріуін сұрайды. Ал егер әйел әмеңгерліктен бас тартқан
болса, оған бала да, мал – мүлікте берілмейді, тек өзі ғана шығып отырады.
Әмеңгерлік институты Сейіт Кенжеахмет ұлының қазақтырдың салт-дәстүрлері
жайында жазылған еңбегінде көрініс табыды: Күйеуі өліп, жастайынан жесір
қалған жас әйелді, салт бойынша, өлген күйеуінің туыс ағасы немесе інісімен
қосылу керек салты (левират) болған. Жесірге мұрагер - әмеңгер туыстары
болып саналады. Мақсаттары - өлген күйеуінің атын өшірмей, оның ұрпағын
жалғастыру болып табылады. Жасы үлкен шағында жесір қалған әйелдер жалғыз
өзі бала-шағасын асырап, жесір болып қала береді. Әмеңгерлік салт қазақ
халқында бұрыннан бар [16, 15 б.].
Дәстүрлі қазақ қоғамында егер біреудің әйелі өліп қалған жағдайда
балдызды (сорорат) алуға рұқсат етеді. Мұндағы мақсат– апасының артында
қалған балаларына туған сіңлісінің әр уақытта жаны ашиды, жетімдіктің
зардабын тарттырмай, өз баласындай мәпелеп өсіру. Бірақ бұл талап міндетті
нормаға жатпайды, тек екі жақтың өзара келісуіне байланысты болған.
Ердің балдызына қойған талабын қыз қабылдамаса, билер сотынан қорғау
таппайды [17, 56 б.].
Сүйек жаңғырту. Қайтадан қыз алысып, қыз берісіп құдалықты
жалғастыруды сүйек жаңғырту немесе сүйек шатыс дейді. Қазақ халқында
қазіргі кезде де кездесетін салт. Бір кездері құдандалы болған адамдар
құдалықтарын ұзақ жалғастыру үшін қыз берісіп, қыз алысады. Қулық
туысқандықты шатастырмайды. Қыздан туылған балалары ғана қосыла алады. Бұны
атастыру арқылы, құда түсу немесе екі жасты бірімен бірін жақсы таныстыру
арқылы жасайды [16, 17 б.].
1. ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. бірінші жартысында Орталық Азия халықтарында
отбасының негізгі түрі үлкен патриархалдық семья болды. Үлкен патриархалдық
отбасы қазақтардың, әсіресе оның отырықшы бөлігінде басым болды. Осы
кездегі қазақ отбасының көпшілік бөлігі нуклеарлы семья болуымен қатар
үлкен патриархалдық отбасының үлес салмағы айтарлықтай болды және
патрирархалдық үлкен отбасы дәстүрлерінің сарқыншағы тұрмыста жиі кездесті.
2. Қарастырып отырған регион халықтарының отбасылық әдет-
ғұрыптарындағы құда түсу, қалыңмал, қыз ұзату, келін түсіру тойлары, ондағы
рәсімдер өзінің структуралық жағынан өте ұқсас, мәндік-семантикалық
тұрғысынан да жакын. Бұл реттегі ғұрыптардың айырмашылығы көбіне-көп
халықтардың шаруашылық-мәдени типіне қарай айырылады. Отырықшы-егіншілік
басым қазақтарда қалыңмал құрамы, мөлшері, тойдың дастархан мәзірі, малшы-
көшпелі, немесе малшы-жартылай көшпелі халықтарға қарағанда біраз
өзгешелеу. Оларла қалыңмал жартылай, кейде толық ақшамен өлшенеді,
шаруашылық-мәдени типіне қарай шашудағы, силықтардағы, ритуалдық (ғұрыптық)
тағамдардағы, той мәзіріндегі атрибуттарда егіншілік-жер өнімдері басым.
3. Экзогамиялық некелік қатынас қазақтарда жеті атаға дейін таза
сақталса, басқа да Орта Азия халықтарында эндогамиялық неке басым болды.
Некелесушілердің арасындағы экзагамиялық, немесе эндогамиялық салттар, ата-
ене, күйеудің тыстары мен келіннің, күйеу мен қайын жұрттың, нағашы-жиен
қарым-қатынасы мәселесінде де регион халықтарында ұқсастықтар басым.
Дегенмен де бұл салада да көшпелі, жартылай көшпелі халықтар келіннің
күйеуінің жасы үлкен еркек кіндікті туыстарынан ұялып қашу (бет көрмеу
(избегание) әдеті отырықшы халықтарға қарағанда әлсіз болды, кей жағдайда
бұл салт тіпті сақталынбады.
4. Баланың дүниеге келіп, тәрбиеленіп өсуіне байланысты әдет-салттар,
жоралар негізінен халықтардың баланың аз-көптігіне деген ұстанымы, ұл-
қызға деген қатынасы, бойға бала біткеннен босануға дейінгі жоралар, әйелді
босандыру ырымдары, шілде ғұрып-ырымдары, қырқынан шығару, баланың әрі
қарай өсуіне байланысты ырым-жоралғылар қазақтарда үлкен маңызға ие болған.
Сонымен қатар, әдет-ғұрыптардың орындалуында, ырым-жоралғыларда
пайдаланылатын заттары, тағамдары, мал-жер өнімдері жағынан басқа да Орта
Азия халықтарынан біраз айырмашылықтары бар. Мұсылман дінінен келген
ғұрыптардың қазақтарда мәні зор. Атап айтқанда, қазақтар, сүндет тойға
ерекше мән береді. Олардағы тойдың үлкені сүндет той.
5. ХІХ ғ. Орталық Азия халықтары және қазақтар таза дәстүрлі қоғамда
өмір сүрмесе де, өз ғұрыптарын біршама сақтауға жағдай болған еді. Ал ХХ ғ.
бірінші жартысында Қазан төңкерісі, Кеңестік саяси-идеология әсерінен
олардың отбасылық ғұрпында біршама өзгерістер болды. Бұл өзгерістердің
деңгейі Орталық Азия – Қазақстанның барлық халықтарында бірдей болмады.
Өзбек, тәжіктердің, түркімендердің, жартылай қарақалпақтардың өмір-
тұрмысының, әсіресе отбасылық өмірінің бұйығы, томаға-тұйық болуына
байланысты, оларда көптеген діни салт-ғұрыптар, ырым-жоралғылар жақсы
сақталды. Кеңес заманында әсіресе қазақтар мен қырғыздардың отбасылық әдет-
ғұрыптары көбірек өзгеріске ұшырады.
6. Сонымен қатар аймақ халықтарының әдет-ғұрыптары өзінің шығу
негіздері, пайдаланылатын атрибуттары, ғұрыптардың мән-мағнасы, ішкі
идеологиясы бойынша, бір жағынан, көшпелі, жартылай көшпелі малшы халықтар
ғұрыптары болып, екінші жағынан, отырықшы-егіші халықтар дәстүрі болып
бөлінеді. Регион халықтарын бұндай мәдени-шаруашылық жіктерге бөлу бұрыннан
бар. Біздің жаңалығымыз, осы пікірді отбасылық әдет-ғұрыптар негізінде
бекіте түсуімізде.
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында қазақтарда кіші жеке отбасы басым болды,
бірақ патриархалдық үлкен жанұяның көптеген қалдықтары сақталды. Қазақ
қоғамындағы біршама отбасы жұбайлар тобы мен олардың үйленбеген
балаларынан, отағасының ата-анасынан, кейде соңғыларының жеке үй болып
бөлініп шықпаған кіші балаларынан тұрған.
Жалпы қазақтағы қара шаңырақты қадірлеу ата-баба аруағын қадірлеумен
байланысты шыққан және өте әріден келе жатқан дәстүр. Үлкен патриархалды
отбасының ыдырау кезінде қара шаңырақты қадірлеу тіпті күшейген, өйткені ол
ыдырап бара жатқан қара шаңырақты сақтап қалуға бағытталып, ерекше
идеологиялық мәнге ие болған.
Осы кезге дейін жазылып келген материалдарға қарағанда қазақтар мен
Орталық Азия халықтарының тарихының соңғы екі ғасыр аралық уақытында (ХІХ
ғ. соңы – ХХ ғ. басы) үлкен патриархалды отбасы ыдырады, оның орнына шағын
дара отбасы келді. Үлкен патриархал отбасының түрлері – отбасылық-
туысқандық бірлестіктер (топтар), көше, ата баласы сияқты атаулар пайда
болды. Отбасының бұл түрлерінің негізінде ауылдық (аумақтық) қауым пайда
болды. Төңкеріске дейін қазақтар мен Орталық Азия халықтарының отбасында
сақталған үлкен патриархал отбасының қалдығы ретінде әке үкімі, мұрагерлік,
туыстық көмек, көп әйел алу сияқты әдет-ғұрыптарды атауға болады.
Зерттеулерде қазақтарда неке нормаларының, экзогамия қағидаларының
және некелік тыйымдардың Орта Азия халықтарымен ұқсас екендігін көрсетеді.
Бұл топпен некелік нормалардағы ұқсастықтар өзбектер мен тәжіктердің
ғұрыптық нормаларында да байқалады, бірақ соңғыларында экзогамия белгілі
бір дәрежеде жойылған деп есептеуге болады.
2 Қазақ отбасы және туыстық жүйесінің көшпелілер
қоғамының қызмет етудегі басты орны
2.1. Көшпелілердің дәстүрлі отбасы және қоғамдық өмірі
Қазаң төңкерісіне дейінгі мерзімде қазақтардың әдеттік құқық
жүйесін зерттеген орыс зерттеушілері бұл шарттың бұлжытпай орындалғаны
туралы былай деп жазған: Қазақтар әйел таңдағанда ең алыс туыстық
қатынастарды сақтайды және бір рудың ішінен әйел алуға катаң тыйым салады.
Ал басқа бір деректе қазақ қоғамында ежелгі замандағыдай жеті атаға
дейін неке қиюға тыйым салынады, -деп атап көрсетіледі [18, 6 б.]. Бұл
талаптардың мазмұны, әрине, жоғарыда айтылғандай, салауатты ұрпақ қамы.
Қазақ қоғамындағы отбасында әйел адамдардың ерлерге және кішілердің
үлкендерге сөзсіз бағынуына негізделген патриархалдық қатынастар үстем
болды. Отбасы қатынастары әдеттер мен шариат заңдарымен реттеліп отырды.
Отбасы басында барлық мүлкіне, шаруашылығына өзінші билік жүргізді. Егер ол
қайтыс болса, ересек ұлдары болмаған жағдайда барлық оның шаруашылығына
жесір әйелі иелік етті. Ал жанұя құрғаннан кейін үй иесі болып үлкен ұлы
саналды. Қазақ әйелдері отырықшылық тұрмыс жағдайында басқа да Орталық Азия
халықтарының әйелдері сияқты барлық ауыл шаруашылық жұмыстарын өз
мойындарына алған: бала тәрбиелеу, тоқыма, тігу сияқты ауылшаруашылық
жұмыстарына ат салысып, қолмен ұн тарту, тамақ әзірлеу т.б. үй жұмыстары.
Көшпелі шаруашылықта болған әйелдер отырықшылықпен айналысатын халықтарға
қарағанда айтарлықтай еркін өмір сүрген. Көшпелі халықтар арасында
әйелдерге қатал қарайтын, ислам дініңнің шариат заңдары көп
таралмағандықтан қазақ әйелдері көпшілік отырыстарда, мейрамдарда беттерін
жаппай еркін баруға мүмкіндіктері болған. Бірақ бұған қарамастан қазақ
әйелдерінің де өмірі басқа да Шығыс елдерінің әйелдері сияқты өте ауыр
болды. Дәстүрлі құқық негізінде қазақ әйелдері тек қана өзінің күйеуінің
атын атауға емес сонымен қатар бүкіл қайын жұртының аттарын атауға
құқықтары болмаған. Тек олардың туыстық дәрежелерін, Мысалы: қайынене,
қайыната, қайын аға, қайын іні, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz