Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 Қазақ ұлтының бала туу және оны өсіруге байланысты әдет ғұрыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.1 Сәбидің дүниеге келуіне қатысты әдет.ғұрыптар ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Бесікке салу, қырқыннан шығару, тұсау кесу, сүндетке отырғызу ғұрыптарының мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 Ер бала мен қыз бала тәрбиесі . ұлттық мүдденің кепілі ... ... ... ... ... 26
2 Қазақтардың некелік әдет.ғұрыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.1 Үйленуге қатысты әдет.ғұрыптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.2 Отбасылық.некелік қатынастарға негізделген әдет.ғұрыптар ... ... ... 35
2.3 Құдаласу, қыз ұзату, келін түсіру дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3 Қазақтардың дәстүрлі қоғамындағы отбасы және отбасылық қарым.қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.1 Отбасының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.2 Қазақ қоғамындағы әйел.ананың орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3.3 Туыстық қарым.қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.4 Жерлеу ғұрыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
1 Қазақ ұлтының бала туу және оны өсіруге байланысты әдет ғұрыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.1 Сәбидің дүниеге келуіне қатысты әдет.ғұрыптар ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.2 Бесікке салу, қырқыннан шығару, тұсау кесу, сүндетке отырғызу ғұрыптарының мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3 Ер бала мен қыз бала тәрбиесі . ұлттық мүдденің кепілі ... ... ... ... ... 26
2 Қазақтардың некелік әдет.ғұрыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.1 Үйленуге қатысты әдет.ғұрыптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.2 Отбасылық.некелік қатынастарға негізделген әдет.ғұрыптар ... ... ... 35
2.3 Құдаласу, қыз ұзату, келін түсіру дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3 Қазақтардың дәстүрлі қоғамындағы отбасы және отбасылық қарым.қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.1 Отбасының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.2 Қазақ қоғамындағы әйел.ананың орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3.3 Туыстық қарым.қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.4 Жерлеу ғұрыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Тақырыптың өзектілігі.«Отан - Отбасынан басталады» деген даналық бар. Отбасының қоғамдағы орныөзекті тақырыптардың бірі екендігі шындық. Отбасы тақырыбына қатыстызерттеулер болғанымен, Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлеріне қатысты арнаулы зерттеулер аз. Шын мәнінде, қазақ тарихы мен мәдениетін зерделесек, отбасы тәрбиесіне орай ұлттық рухымыз биік болған.Әке мен ананың отбасындағы орны мен олардың күнделікті жағдайы да отбасы тарихындағы маңызды мәселенің бірі. Бұл зерттеу жұмысынның өзектілігі қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлерін жан-жақты зерделеу болып табылады.
Мұсылман дінін ғылыми тұрғыдан ұғынғанда өмір философиясын небір қырынан тануға мүмкіндік ашылады. Ең басты мәселе адам болмысын ұғыну, болмысымызды бүлдірмеу, адамдық қалыппен өмір сүру. Ал, қазақ ұлтының сан ғасырлар қойнауынан келе жатқан дәстүрі ислам дінінің теориясына сай болды. Мәселен, қазақтың өмір философиясын ақылмен зерделегенде «тіршіліктің қызығы адамға жақсылық қылумен көрінеді» деген қағида көзге түседі. Ал, философтар еңбектерін парақтағанда өмірдің құндылығы оның қайталанбайтындығында екендігіне табан тірейміз.
Қазақтың ұлттық дәстүрі өмір ақиқатымен сабақтаса байланысып жатыр. Ал, өмір ақиқаты мұсылман дінінің негізгі теориясы. Қазақ ұлтының адамды сыйлау ғұпнынан бірашама мысалдар келтірсек. Мәселен, қазақтарда үйіне келген кез келген адамға міндетті түрде тегін қонақасы беру, оған жайлы төсек-орын салып, қондырып жіберу әдет-ғұрпы ежелден бар. Егер үй иесі қонаққа ондай құрмет көрсетудің дәстүрлі әдет-ғұрпынан бас тартқан жағдайда, жолаушы үй иесінің үстінен биге барып, шағым айтуға құқылы еді. Ал, би өз кезегінде қонақжайлылық әдет-ғұрыпты бұзған үй иесіне ат-тон айып салатын-ды. Алайда, қонақты сыйламау қазақ үшін құдайға қарсы шыққанмен бірдей түсінік еді. Қонақты сыйлау, шын ниетіңмен дәм ұсыну туралы Құранда да арнайы жазылған.
Қазақтарда ежелден келе жатқан әдет-ғұрыптың бірі - дәм ауыз тию. Үйге бас сұққан кез келген адам «Қуыс үйден құр шықпайтын» еді. Қазақтардың және бір жақсы әдет-ғұрпы - ерулік беру. Басқа жақтан жаңадан көшіп келгендерді оның туған-туыстары немесе көршілері арнайы дастарқанға шақырып, ерулік тамақ беру сыйластық ниеттен туындайтын.
Мұсылман дінін ғылыми тұрғыдан ұғынғанда өмір философиясын небір қырынан тануға мүмкіндік ашылады. Ең басты мәселе адам болмысын ұғыну, болмысымызды бүлдірмеу, адамдық қалыппен өмір сүру. Ал, қазақ ұлтының сан ғасырлар қойнауынан келе жатқан дәстүрі ислам дінінің теориясына сай болды. Мәселен, қазақтың өмір философиясын ақылмен зерделегенде «тіршіліктің қызығы адамға жақсылық қылумен көрінеді» деген қағида көзге түседі. Ал, философтар еңбектерін парақтағанда өмірдің құндылығы оның қайталанбайтындығында екендігіне табан тірейміз.
Қазақтың ұлттық дәстүрі өмір ақиқатымен сабақтаса байланысып жатыр. Ал, өмір ақиқаты мұсылман дінінің негізгі теориясы. Қазақ ұлтының адамды сыйлау ғұпнынан бірашама мысалдар келтірсек. Мәселен, қазақтарда үйіне келген кез келген адамға міндетті түрде тегін қонақасы беру, оған жайлы төсек-орын салып, қондырып жіберу әдет-ғұрпы ежелден бар. Егер үй иесі қонаққа ондай құрмет көрсетудің дәстүрлі әдет-ғұрпынан бас тартқан жағдайда, жолаушы үй иесінің үстінен биге барып, шағым айтуға құқылы еді. Ал, би өз кезегінде қонақжайлылық әдет-ғұрыпты бұзған үй иесіне ат-тон айып салатын-ды. Алайда, қонақты сыйламау қазақ үшін құдайға қарсы шыққанмен бірдей түсінік еді. Қонақты сыйлау, шын ниетіңмен дәм ұсыну туралы Құранда да арнайы жазылған.
Қазақтарда ежелден келе жатқан әдет-ғұрыптың бірі - дәм ауыз тию. Үйге бас сұққан кез келген адам «Қуыс үйден құр шықпайтын» еді. Қазақтардың және бір жақсы әдет-ғұрпы - ерулік беру. Басқа жақтан жаңадан көшіп келгендерді оның туған-туыстары немесе көршілері арнайы дастарқанға шақырып, ерулік тамақ беру сыйластық ниеттен туындайтын.
1 Ибадуллаев С. Ел болам десең бесігіңді түзе.– Алматы: Қайнар, 2015.-232 б.
2 Бағашар Қ. Исламдағы бала тәрбиесі – Алматы: Қайнар, 2012. - 228 б.
3 Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бугін, ертең. – Алматы: Ғылым, 1999. - 200 б.
4 Жүнісұлы А. Пәниден бақиға дейін. - Алматы: Жазушы, 2001.- 296 б.
5 Әжіғали С. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет ғұрыптары. І том. – Алматы: Арыс, 2005.- 328 б.
6 Әтемова Қ.Т. ІХ-ХІІ ғ ұлы ғұламалардың отбасы тәрбиесі туралы ой – пікірлері, - Астана, Фолиант, 2007. - 174 б.
7 Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. – Алматы: Қайнар, 1996, - 288 б.
8 Әділбаева Ш. Исламдағы жанұя – Алматы; Көкжиек, 2014. – 224 б.
9 Әлімқұлов Б, Әбдірахманов Е.Күйеу келтір қыз ұзат, тойынды қыл: Әдеби этнографиялық таным.– Алматы, «Санат», - 1994. -240 б.
10 Әділбаева Ш. Хадис – ғұрпымыз, сүннет – салтымыз.-Алматы: Көкжиек, 2011. – 280 б.
11 Арғынбаев Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері. – Алматы: Қайнар, 2005.-216 б.
12 Мұхитдин Исаұлы. Отбасы ғылымхалы. – Алматы: «Нұр-Мүбарак», 2011. – 360 б.
13 Нұралыұлы Н. Қазақтардың дәстүрлі отбасы және неке құқықтары. Алматы: КазМЗА, 2001. - 250 б.
14 Кенжеахметұлы С. Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі. – Алматы: «Санат» 1998. – 256 б.
15 Толыбаев Қ. Бабадан қалған бар байлық. – Алматы: ЖШС «Қазақстан» баспа үйі, - 2000. – 256 б.
16 Қожабекова Б. Қазақы неке. - Алматы: Жалын, 1994.- 64 б.
17 Жұмамәді И. Қара шаңырақтың қасиеті. //Астана хабары.- №1 (27940) – 14.02.2005.- 36 б.
18 Пальванова Б.П. Октябрь және Түркменстан әйелдері., http://journal.kaznu.kz/; - тарих сериясы,- 1995.- №3.- 122 б.
19 БалтабаеваА.К. Вовлечение казахских женщин в сферу государственного управления Казахстана» (20-30 гг. ХХ в.): Автореф., диссертации на соискание ученой степеникандидата исторических наук.М., 1995.-30 с.
20 ҚазиевО.Қөшпелі қазақ өркениетіндегі әйел құқығының мәртебесі(ХVІІІ-ХІХ ғғ. бас кезені). Заң ғыл. канд. А;- 2005. - 30 б.
21 Әбишева Ж.Р.1926-1941 жылдардағы қазақ әйелдерінің арасындағы қоғамдық-саяси жұмыс. - Тарих ғыл., канд., ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссерт. автореф., Алматы:- 2002.-30 б.
22 Зуев Ю.А. О формах этносоциальной организации кочевых народов Центральной Азии в древности и средневековье: пестрая орда, сотня. – Военное искусство кочевников Центральной Азии и Казахстана. (Эпоха древности и средневековья). – Алматы: Кітап, 1998.-250 с.
23 Кляшторный С.Г. «Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии.- М.,Изд-во: «Наука», Москва.-1993г. - 214 с
24 ЛевшинА.И. «Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. – Алматы: Дайк-пресс,1996.-250 с.
25 Федоров-ДавыдовГ.А. Кочевники Восточной Европы под властью золотоордынских ханов.- М.,Изд-во МГУ, 1990. — 276 с.
26 Гумилев Л.Н. Көне түріктер: көпшлілік оқырман қауымға арналған. – Алматы: Білім, 1994. – 480 бет.
27 Бекмаханов Е.Б.Казахстан в 20-40-е годы ХIХ в.: Учебник. – Алма-Ата: Қазақ университеті, 1992. – 397 с.
28 Әбішева Ж. Әйелдердің кеңестік құрылысқа тарту жұмыстары. (1920-1930 жж.) // Қорқыт Ата атындағы Қызылорда униврситетінің хабаршысы 1999. № 2.- 118 б.
29 Кенжина А.И. Түркі фольклор деректеріндегі әйел бейнесі. //ҚазҰУ хабаршысы. - Тарих сериясы.- 2007.- №4 (47).-110 б.
30 Құндызбай Д. Қазақ қоғамындағы әйел-ананың орны мәселесінің зерттелуі. ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, «Қазақ университеті» баспасы №3(62,63). 2011.- 109. - 125 б.
31 Ибаддуллаев С.Дін мен дәстүр. – Алматы: «Ғибрат» баспа үйі,2014. -192 б.
32 Естенов А. Жігіттің үш жұрты.- Алматы: Қайнар, 1994.- 192 б.
33 Жүсіпова Б.Ж. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. – Алматы:«Көшпенділер» баспасы, 2004. - 200 б.
34 Қыдырәлі Д.Атымды адам қойған соң....-Алматы: Таймас баспасы, 2008.-180 б.
35 Амантаева С.Әйел концептісінің мақал-мәтелдер мен нақыл сөздерде бейнеленуі. Лингвистика мен лингводидактиканың өзекті мәселелері. Қарағанды. - ҚарМУ баспасы, 2005.-89 б.
36 Кәрібаева К. М.Әуезов шығармаларындағы аналар бейнесі.- //ҚазҰУ хабаршысы.- Тарих сериясы.- 2011.- №3 (62).-95 – 102 бб.
37 Сейдімбек А.Қазақ әлемі.- Алматы: Жазушы, 1994.- 200 б.
38 Төлеубаева К. М.Қазақ және Орталық Азия халықтарының отбасы, отбасылық әдет – ғұрып, салт – саналары (салыстырмалы – этнографиялық зерттеу).: Тарих ғыл., докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссерт. автореф., 2010.-50 б.
39 Толыбаев Қ. Бабадан қалған бар байлық. – Алматы: ЖШС «Қазақстан» баспа үйі, - 2000. – 256 б.
40 Әбутәлиева А. Тарихи романдағы әйелдер образы// ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы.- 2010.-№2 (61).-103 – 106 бб.
41 Ерназаров Ж. Семейная обрядность казахов: символ и ритуал. – А., 2003.-199 с.
42 Еділқызы Л.Әжелер – ай!/ ЕгеменҚазақстан. - 2011.-5.03.- 5 б.
2 Бағашар Қ. Исламдағы бала тәрбиесі – Алматы: Қайнар, 2012. - 228 б.
3 Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бугін, ертең. – Алматы: Ғылым, 1999. - 200 б.
4 Жүнісұлы А. Пәниден бақиға дейін. - Алматы: Жазушы, 2001.- 296 б.
5 Әжіғали С. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет ғұрыптары. І том. – Алматы: Арыс, 2005.- 328 б.
6 Әтемова Қ.Т. ІХ-ХІІ ғ ұлы ғұламалардың отбасы тәрбиесі туралы ой – пікірлері, - Астана, Фолиант, 2007. - 174 б.
7 Арғынбаев Х. Қазақ отбасы. – Алматы: Қайнар, 1996, - 288 б.
8 Әділбаева Ш. Исламдағы жанұя – Алматы; Көкжиек, 2014. – 224 б.
9 Әлімқұлов Б, Әбдірахманов Е.Күйеу келтір қыз ұзат, тойынды қыл: Әдеби этнографиялық таным.– Алматы, «Санат», - 1994. -240 б.
10 Әділбаева Ш. Хадис – ғұрпымыз, сүннет – салтымыз.-Алматы: Көкжиек, 2011. – 280 б.
11 Арғынбаев Х. Қазақтың отбасылық дәстүрлері. – Алматы: Қайнар, 2005.-216 б.
12 Мұхитдин Исаұлы. Отбасы ғылымхалы. – Алматы: «Нұр-Мүбарак», 2011. – 360 б.
13 Нұралыұлы Н. Қазақтардың дәстүрлі отбасы және неке құқықтары. Алматы: КазМЗА, 2001. - 250 б.
14 Кенжеахметұлы С. Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі. – Алматы: «Санат» 1998. – 256 б.
15 Толыбаев Қ. Бабадан қалған бар байлық. – Алматы: ЖШС «Қазақстан» баспа үйі, - 2000. – 256 б.
16 Қожабекова Б. Қазақы неке. - Алматы: Жалын, 1994.- 64 б.
17 Жұмамәді И. Қара шаңырақтың қасиеті. //Астана хабары.- №1 (27940) – 14.02.2005.- 36 б.
18 Пальванова Б.П. Октябрь және Түркменстан әйелдері., http://journal.kaznu.kz/; - тарих сериясы,- 1995.- №3.- 122 б.
19 БалтабаеваА.К. Вовлечение казахских женщин в сферу государственного управления Казахстана» (20-30 гг. ХХ в.): Автореф., диссертации на соискание ученой степеникандидата исторических наук.М., 1995.-30 с.
20 ҚазиевО.Қөшпелі қазақ өркениетіндегі әйел құқығының мәртебесі(ХVІІІ-ХІХ ғғ. бас кезені). Заң ғыл. канд. А;- 2005. - 30 б.
21 Әбишева Ж.Р.1926-1941 жылдардағы қазақ әйелдерінің арасындағы қоғамдық-саяси жұмыс. - Тарих ғыл., канд., ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссерт. автореф., Алматы:- 2002.-30 б.
22 Зуев Ю.А. О формах этносоциальной организации кочевых народов Центральной Азии в древности и средневековье: пестрая орда, сотня. – Военное искусство кочевников Центральной Азии и Казахстана. (Эпоха древности и средневековья). – Алматы: Кітап, 1998.-250 с.
23 Кляшторный С.Г. «Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии.- М.,Изд-во: «Наука», Москва.-1993г. - 214 с
24 ЛевшинА.И. «Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. – Алматы: Дайк-пресс,1996.-250 с.
25 Федоров-ДавыдовГ.А. Кочевники Восточной Европы под властью золотоордынских ханов.- М.,Изд-во МГУ, 1990. — 276 с.
26 Гумилев Л.Н. Көне түріктер: көпшлілік оқырман қауымға арналған. – Алматы: Білім, 1994. – 480 бет.
27 Бекмаханов Е.Б.Казахстан в 20-40-е годы ХIХ в.: Учебник. – Алма-Ата: Қазақ университеті, 1992. – 397 с.
28 Әбішева Ж. Әйелдердің кеңестік құрылысқа тарту жұмыстары. (1920-1930 жж.) // Қорқыт Ата атындағы Қызылорда униврситетінің хабаршысы 1999. № 2.- 118 б.
29 Кенжина А.И. Түркі фольклор деректеріндегі әйел бейнесі. //ҚазҰУ хабаршысы. - Тарих сериясы.- 2007.- №4 (47).-110 б.
30 Құндызбай Д. Қазақ қоғамындағы әйел-ананың орны мәселесінің зерттелуі. ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, «Қазақ университеті» баспасы №3(62,63). 2011.- 109. - 125 б.
31 Ибаддуллаев С.Дін мен дәстүр. – Алматы: «Ғибрат» баспа үйі,2014. -192 б.
32 Естенов А. Жігіттің үш жұрты.- Алматы: Қайнар, 1994.- 192 б.
33 Жүсіпова Б.Ж. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. – Алматы:«Көшпенділер» баспасы, 2004. - 200 б.
34 Қыдырәлі Д.Атымды адам қойған соң....-Алматы: Таймас баспасы, 2008.-180 б.
35 Амантаева С.Әйел концептісінің мақал-мәтелдер мен нақыл сөздерде бейнеленуі. Лингвистика мен лингводидактиканың өзекті мәселелері. Қарағанды. - ҚарМУ баспасы, 2005.-89 б.
36 Кәрібаева К. М.Әуезов шығармаларындағы аналар бейнесі.- //ҚазҰУ хабаршысы.- Тарих сериясы.- 2011.- №3 (62).-95 – 102 бб.
37 Сейдімбек А.Қазақ әлемі.- Алматы: Жазушы, 1994.- 200 б.
38 Төлеубаева К. М.Қазақ және Орталық Азия халықтарының отбасы, отбасылық әдет – ғұрып, салт – саналары (салыстырмалы – этнографиялық зерттеу).: Тарих ғыл., докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссерт. автореф., 2010.-50 б.
39 Толыбаев Қ. Бабадан қалған бар байлық. – Алматы: ЖШС «Қазақстан» баспа үйі, - 2000. – 256 б.
40 Әбутәлиева А. Тарихи романдағы әйелдер образы// ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы.- 2010.-№2 (61).-103 – 106 бб.
41 Ерназаров Ж. Семейная обрядность казахов: символ и ритуал. – А., 2003.-199 с.
42 Еділқызы Л.Әжелер – ай!/ ЕгеменҚазақстан. - 2011.-5.03.- 5 б.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлер
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 Қазақ ұлтының бала туу және оны өсіруге байланысты әдет ғұрыптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
0.1 Сәбидің дүниеге келуіне қатысты әдет-ғұрыптар ... ... ... ... ... .. ... ... ...11
0.2 Бесікке салу, қырқыннан шығару, тұсау кесу, сүндетке отырғызу ғұрыптарының мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.3 Ер бала мен қыз бала тәрбиесі - ұлттық мүдденің кепілі ... ... ... ... ... 26
2 Қазақтардың некелік әдет-ғұрыптары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...32
0.1 Үйленуге қатысты әдет-ғұрыптар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
0.2 Отбасылық-некелік қатынастарға негізделген әдет-ғұрыптар ... ... ... 35
0.3 Құдаласу, қыз ұзату, келін түсіру дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2 Қазақтардың дәстүрлі қоғамындағы отбасы және отбасылық қарым-қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
0.1 Отбасының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
0.2 Қазақ қоғамындағы әйел-ананың орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
0.3 Туыстық қарым-қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
0.4 Жерлеу ғұрыптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.Отан - Отбасынан басталады деген даналық бар. Отбасының қоғамдағы орныөзекті тақырыптардың бірі екендігі шындық. Отбасы тақырыбына қатыстызерттеулер болғанымен, Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлеріне қатысты арнаулы зерттеулер аз. Шын мәнінде, қазақ тарихы мен мәдениетін зерделесек, отбасы тәрбиесіне орай ұлттық рухымыз биік болған.Әке мен ананың отбасындағы орны мен олардың күнделікті жағдайы да отбасы тарихындағы маңызды мәселенің бірі. Бұл зерттеу жұмысынның өзектілігі қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлерін жан-жақты зерделеу болып табылады.
Мұсылман дінін ғылыми тұрғыдан ұғынғанда өмір философиясын небір қырынан тануға мүмкіндік ашылады. Ең басты мәселе адам болмысын ұғыну, болмысымызды бүлдірмеу, адамдық қалыппен өмір сүру. Ал, қазақ ұлтының сан ғасырлар қойнауынан келе жатқан дәстүрі ислам дінінің теориясына сай болды. Мәселен, қазақтың өмір философиясын ақылмен зерделегенде тіршіліктің қызығы адамға жақсылық қылумен көрінеді деген қағида көзге түседі. Ал, философтар еңбектерін парақтағанда өмірдің құндылығы оның қайталанбайтындығында екендігіне табан тірейміз.
Қазақтың ұлттық дәстүрі өмір ақиқатымен сабақтаса байланысып жатыр. Ал, өмір ақиқаты мұсылман дінінің негізгі теориясы. Қазақ ұлтының адамды сыйлау ғұпнынан бірашама мысалдар келтірсек. Мәселен, қазақтарда үйіне келген кез келген адамға міндетті түрде тегін қонақасы беру, оған жайлы төсек-орын салып, қондырып жіберу әдет-ғұрпы ежелден бар. Егер үй иесі қонаққа ондай құрмет көрсетудің дәстүрлі әдет-ғұрпынан бас тартқан жағдайда, жолаушы үй иесінің үстінен биге барып, шағым айтуға құқылы еді. Ал, би өз кезегінде қонақжайлылық әдет-ғұрыпты бұзған үй иесіне ат-тон айып салатын-ды. Алайда, қонақты сыйламау қазақ үшін құдайға қарсы шыққанмен бірдей түсінік еді. Қонақты сыйлау, шын ниетіңмен дәм ұсыну туралы Құранда да арнайы жазылған.
Қазақтарда ежелден келе жатқан әдет-ғұрыптың бірі - дәм ауыз тию. Үйге бас сұққан кез келген адам Қуыс үйден құр шықпайтын еді. Қазақтардың және бір жақсы әдет-ғұрпы - ерулік беру. Басқа жақтан жаңадан көшіп келгендерді оның туған-туыстары немесе көршілері арнайы дастарқанға шақырып, ерулік тамақ беру сыйластық ниеттен туындайтын.
Кеңестік тоталитарлық жүйе жағдайында қазақ халқы ұлттық құндылықтарынан айырылып қалды, ал сақталып қалған ұлттық салт - дәстүрлердің бет - пішіні, мазмұны өзгерістерге ұшырады. Ұлттың этникалық қасиеттерінің ең бір құндыларына оның әдет - ғұрыптары жатады. Әдет - ғұрыпсыз ұлт, ұлт емес.
Әдет - ғұрыптар өмірдің қай саласында орындалуына қарай бірнеше топқа бөлінеді. Олардың ішіндегі ең ірілері: шаруашылыққа байланысты ғұрыптар, үй - тұрмысына байланысты ғұрыптар, қоғамдық - әлеуметтік ғұрыптар. Шаруашылық әдет - ғұрыптары өз кезегінде - егіншілікке, малшылыққа, әртүрлі кәсіптерге байланысты болып бөлініп кете береді. Үй тұрмысына байланысты ғұрыптар, отбасылық ғұрыптар, үй шаруашылығына байланысты ғұрыптар, т.б. болып бөлінеді.
Ұлттық салт-дәстүр дегеніміз, белгілі бір ұлтқа тән дәстүр. Ұлттық дәстүр бұзылған жерде халықтан бірлік кетеді, отбасы құндылығы сақталмайды. Қандай ұлт болмасын, өзінің дәстүрін жаһандану қармағынан қорғай әрі сақтай білуі тиіс. Дәстүрінен ажырамаған елдер өркениет көшінен қалмайды. Мәселен, жапон халқының тарихына көз жүгіртсеңіз, халықтық салт-дәстүрден айырылмай, соның арқасында ХХ ғасырдың екінші жартысының есігін "жапондық дәстүр, еуропалық білім" деген ортақ ұранмен ашты. Сөйтіп, олар өз діндерін, өздерінің ұлттық мәдениетін сақтай отырып, Батыс өркениетіне енді. Осының арқасында жапондықтар әр салада еуропалықтарды тез қуып жетті де, әлемдік өркениет төрінің қақ ортасынан ойып тұрып, орын алды.
Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлер мәселесін Отбасын құруға байланысты діни дәстүрлер, Бала туып оны өсіруге байланысты діни дәстүрлер деп екі топқа бөліп қарастырдық. Сонымен, Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлер этнолгия ғылымы биігінен зерттеуді талап ететін өзекті мәселелердің бірі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлері тарихын зерттеуді шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады. Ол - қазан төңкерісіне дейінгі,қазан төңкерісінен кейінгі және 1991 жылдан басталған тәуелсіздік кезеңі. Алғашқы кезеңде орыс ғалымдарының, саяхатшыларының этнографиялық зерттеулерінде бір бөлім немесе бір тарау отбасы мәселесіне арналған. Сол кезеңде Ресей құрамындағы барлық ұлттарды зерттеумен тек жалғыз Ресей Ғылым академиясының этнография бөлімі айналысқан болатын. Экспедиция жұмыстарының нәтижесінде құнды деректер жиналған. Соның ішінде қазақ халқы да барынша жан - жақты зерттелінді. Географиялық карталармен қоса қазақтар суретке түсірілді. Төңкеріске дейінгі авторлар қоғамдық, шаруашылық, отбасылық, діни, әдет - ғұрып, салт - дәстүрлерді қоса жазған.
КСРО кезінде дін мәселесі айтылмады. Ислам әйелді қанаушы дін, жұмыскер әйел мен дін, ислам - әйел құлдығының қорғаушысы және т.б. менталитетті жоюға бағытталған теріс әдебиеттер шыға бастады.
Отбасы тақырыбы төңірегінде Халел Арғынбаев жан-жақты зерттеу жүргізген. Ол өз еңбегін ХІХ ғасырдағы орыс зерттеушілерінің пікірлеріне қосылатын жерде қосылып, кейбір жағдайда қарсы шығып отырған. Х. Арғынбаев төңкеріске дейінгі көптеген әдебиеттерде қазақ әйелді сыйламайды, ұрып - соғып, күндікте ұстайды деген жансақ, біржақты айтылған пікірлер деген. Қазақ ерлері мен әйелдерінің арасындағы қатынас қожа мен күннің арасындағы қатынасқа мүлдем ұқсамайтындығын, көбінесе бірін - бірі құрмет тұтып, сыйлауға негізделгендігін, қазақ әйелдері өздерін әрдайым еркін ұстағандығын неміс ғалымы Р. Каружц те атап өткен.
Әлі күнге дейін біздің еліміздің тарихында қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлеріне қатысты еңбектер өте аз. Соңғы онжылдықтарда қазіргі әйелдердің әр түрлі жағдайдағы - ауыл тұрмысындағы, қалалық іс - шара салаларындағы, сондай - ақ қоғамдық дамудың әр сатысындағы орны мен ролін көрсететін біршама этнографиялық - археологиялық және әлеуметтанулық зерттеулер пайда болды. Егемендік алғаннан кейін әйел мәселесі бойынша газет, журнал беттеріне мақалалар жарияланды.
Философ, этнограф С. Ақатаевтың Мировоззренческий синкретизм казахов деген еңбегінде қазақтағы ата-баба аруағына сиыну, отбасылық әдет-ғұрыпқа байланысты жанұядағы әкенің құзіреті, әмеңгерлік, жоқтау, сыңсу, рулық бейіттер, т.б. көне діни сенімдерге байланысты салт дәстүрлер баяндалып зерделенген.
Халықтан шыққан этнографтар А. Жүнісұлы мен С. Кенжеахметұлының қазақтың дәстүрлі мәдениетінің түрлі мәселелері жөніндегі еңбектері арнайы мән берерлік. Мысалы А. Жүнісұлы өзінің Пәниден бақиға дейін (А., 2001) деген кітабында қазақтың балаға, үйленуге және өлімді жөнелтуге
байланысты әдет-ғұрыптарын өте ыждағаттылықпен сипаттап жазған.
1998 жылғы еліміздің барлық аймақтарын тұтастай этномәдени зерттеу нәтижесінде жарық көрген мақалалар жинағы Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні (А., 2001) деп аталады. Бұл жинақта да қазақтың отбасылық ғұрыптарына үлкен мән берілген.
Мәдени мұра аясында жарық көрген екі томдық Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары атты жинақта (А., 2005) құнды мәліметтер бар. Қазақ отбасының жекелеген мәселелері, ондағы жасалатын ғұрыптар регионалдық, диаспоралық материал негізінде Ү. Қыдыралиннің Б. Камалашұлының, Б.К. Қалшабаеваның, Д.Б. Ескекбаевтің, Н. Байғабатованың, С.П. Кульсариеваның, Е. Смағұловтың, А. Құдайбергенова мен Н. Бекбалақтың, Ж. Сәмитұлының, К.Төлеубаева және т.б. диссертациялық зерттеулері, мақалалары, көпшілікке арналған кітаптарында да қарастырылады.
Зерттеудің деректік негізі.Бұл кезеңнің маңызды деректеріне халық ауыз әдебиетінің туындылары кірді. Оған ең бірінші шежіре, одан кейін батырлар жыры, хикая - дастандар, діни дастандар, ертегілер, мақал - мәтелдер т.б. жатты. Еңбектің деректік негіздерін қазақ халқы жөнінде Қазан төңкерісіне дейін, Кеңестер заманында және соңғы жылдары баспа беттерінде жарық көрген материалдар, ғылыми зерттеулер құрады.
Зерттеу нысаны. Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлер.
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлерінің ұлттық мәдениеттегі рөлі мен орнын сипаттау.Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлерін зерделеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлерге қатысты тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер, теңеу, метафора, символдардың мазмұнындағы концептілік өрісті анықтау;
- көркем мәтіндердегі, мифология мен топонимдердегі, т.б."қазақ отбасы"бейнесін сипаттайтын деректерді концептілік жүйеде жинақтау;
- халық дәстүріндегі салт - жора, наным - сенім, ырым, әдет - ғұрып көрінісінде отбасы мәдениетінің өзіндік ерекшеліктері, мазмұндық - мәні, тәлім - тәрбиелік мүмкіндіктерін жүйелендіру, сипаттау;
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі.Тақырыпты талдауда біз соңғы жылдары заман ағымына байланысты отандық тарих ғылымында болып жатқан жаңа методологиялық бағыттарды негізге алдық. Зерттеу барысында жүйелілік, объективтілік, тарихи-салыстырмалылық секілді ғылыми таным принциптерін басшылыққа алдық. Сондай-ақ, осы тақырып төңірегінде соңғы уақытта қалыптасқан жаңа ғылыми бағыттарды, тұжырымдар мен ой-пікірлерді мүмкіндігінше нақты басшылыққа алып, зерттеу барысында талдау, жинақтау, қорыту әдістері қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
- Отбасы тәрбиесі ұлттық мүдденің кепілі
- Отбасы тәрбиесі арқылы имандылық негіздері бала жанына сіңіріледі;
- Отбасы тұрмысы ислам құндылықтарымен үйлестірілді;
- Қазақ дүниетанымында қыз бала, әйел адам жоғары құрметтелген;
-әжелер-аталар институтының ұлт өмірінде алатын рөлі жоғары;
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, әрқайсысы үш тараушадан тұратын үш тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1Қазақ ұлтының бала туу және оны өсіруге байланысты әдет ғұрыптары
4.1. Сәбидің дүниеге келуіне қатысты әдет - ғұрыптар
Қай халықта болсын отбасы құрған соң баласы болуды арман етеді. Жаратқаннан жақсы ұрпақ сұрау, балалы болу - пайғамбарлардың сүннеті [1, 37 б.] десек, қазақ халқы да баласын үйлендіріп, қызын ұзатқан соң олардың ендігі тілейтіні бала шағалы болуы. Жаңа үйленген ерлі-зайыпты жастар алғашқыда бала мәселесіне онша мән бермегенмен, жас келіннің аяқ басқаны, мінез-құлқы, жүріс-тұрысы тәжірибелі ененің көз қиығынан қалыс қалмайды. Жас келіннің бойына бала біткенін сезісімен енесі оны өз қамқорлығына алып, оны пәле-жаладан, тіл-көзден сақтау шараларын істей береді. Абысын-ажын, ауыл әйелдерін жинап құрсақ тойын өткізеді. Мұны құрсақ шашу деп те атайды. Өйткені оған жиналған әйелдердің әрқайсысы шашуларын әкеліп келіннің үстіне шашады. Өмір тәжірибесі мол қарт аналар жас келінге білгендерін айтып, екіқабат кездегі әртүрлі құбылыстарға шыдамдылықпен қарауға үйретеді.
Адам баласының бұл өмірге саяхаты жатырға түскен сәтінен басталады. Құран Кәрімде сәбидің ана жатырындағы даму кезеңдері туралы Муминун сүресі, 12-14 аяттарда баяндалады[2, 31 б.]. Осы себептен де Құдайға жалбарынып сәбидің аман есен туылуын тілеп, өздерінің ырым жоралғыларын істесе керек.
Тіл-көз тимесін деп молдаға дұға жаздырып, бойтұмар жасап береді. Оны былғарыға тігіп, бау тағып мойнына салып жүреді. Немесе ылғи үстінде жүретін киімінің омырауының астыңғы жағынан қадап қояды. Жетісу төңірегінде жеті ұсақ тасты тұмарша етіп шүберекке тігіп шолақ жең камзолының желкесіне астыңғы жағынан көзге түспестей етіп жапсыра тігіп қояды. Бұл да тіл-көзден сақтау шарасы. Тіл-көзің тасқа деген қарғыс осыған байланысты.
Түн қараңғысында екі қабат келіншекті далаға, қараңғы қораға шамсыз жалғыз жібермейді, үйде ері жоқта бір өзін жатқызбайды. Өйткені халық түсінігі бойынша қараңғыда есік алдында, қорада, тіпті кісі тұратын үйде жын-шайтан, пері, албастылар жүреді, олар жаңа түскен, аңқау жас келінге үйір келеді-міс. Бұлардың қастандығынан түрлі ауруларға шалдығып іштегі нәрестеге зақым келуі мүмкін деп ойлағандықтан жас келіншектің төсегінің іргесіне,жастығының астына темір қару қойғызады. Тіпті, жас келіннің отауына әр түрлі қару-жарақ қамшы, балта, қасқырдық азуы, бүркіттің тұмсығын іліп қояды. Мүның бәрінен халық түсінігі бойынша жын-шайтан сескенеді міс.
Әдетте ағасы үйде жоқта жеңгесінің жанында қайнылары мен қайың сіңлілері болады. Әсіресе жастау болса да еркек кіндікті баланың екі қабат келіннің қасында бірде болуы келіншектің өзіне де, әр нәрсеге сенгіш ата-енесіне де әжептәуір медеу болады. Халық түсінігі бойынша баланың кіндігі бұралып қалмау үшін әйел екі қабат кезінде, бақан, арқан аттамау керек, баланың бір мүшесі кем болып тумау үшін іштегі бала қимылдағанша -- жерігі қанғанша итке кет демеуі қажет деген ырымдар да бар.
Қазақ арасында кең тараған сенім бойынша екі қабат әйел түйе етін жемеу керек. Түйе етін екіқабат кезінде жеген әйел 9 ай 9 күнде босанбай 12 ай көтереді-міс деген сенім де болған. Түрлі биологиялық себептермен босану мерзімінің кешеуілдеуіне байланысты немесе анық мерзімінен жаңылған әйелдерді түйенің бауырынан не алдына өткізіп, оның тезірек босануына мүмкіндік туғызамыз деп ойлайтын. Осы сенімдерге байланысты келіндерінің аяғы ауыр кезінде оған түйе етін жегізбейтін.
Демек, жүктілік кезеңінде ананың жеген тағамынан, өмір сүріп жатқан ортасына дейін бәрі баланың мінез құлқына әсер етеді. Осы орайда, Жүсіп Баласағұн бабамыздың Құрсақта біткен қылық, қара жерге бірге кіреді, - деген сөзінің мәні тереңде жатса керек[2, 33 б].
Айы күні жеткен кезде ауыр жұмыс істетпеген. Әсіресе жас келіннің алғашқы баласында үлкендер тарапынан көп көңіл бөлініп, қамқорлық көрсететін. Өйткені, біріншіден оның өз тәжірибесі болмағандықтан болса, екіншіден, алғашқы немересі ата-анаға ыстық болып, оның әрқашан үлкен әкесі мен шешесінің бауырында жүретіндігінен де болса керек.
Қазақ отбасында тұңғыш баланы көпшілік жағдайда әбден ер жеткенше үлкен әжесі мен әкесінің қамқорлығында болып, солардың баласы есебінде тәрбиеленгендіктен, өз әкесінің інісіндей боп өсетіндігі ежелден бері келе жатқан көне ғұрып. Мұндай әдеттің Еділ бойында мекендеген көне болгар және түрік халықтарында болғандығын Ибн-Фадлан да байқаған болатын.
Баласы тұрмай жүрген әйелдердің де күтімі жақсы болады да, аман-есен босанып, оның балалы болуына себін тигізгісі келген әрбір туысының, әсіресе енесі мен тату абысындарының жаны қалмайтын.
Толғақ басталысымен ауылдың үлкен әйелдері шашуларын алып жиналады. Көрші әйелдер мен жақын абысындар үй шаруасын өз міндеттеріне ала бастайды. Толғатқан әйелдің үстіне еркектер кірмейді. Толғатушының енесінің не үлкен абысынының басшылығымен үйге арқан керіліп не бақан байланып, толғақ қысқан әйел екі қолтығымен асыла сүйеніп, тізерлеп тұрады. Толғатқан әйелдің шашын тарқатып, беліндегі белбеу мен баулардың барлығын босатып тәжірибелі кемпірлер неше түрлі ырымдарын жасай бастайды, Толғақ үстіне келген кемпірлер шашу шашып, келіншек енесіне құтты болсынын айтып әйелдің қиналмай, тезірек босануын тілесіп жатады. Енесі дереу қазан көтеріп, сақтап жүрген жылы-жүмсағын салып, жарыс қазан асуға кіріседі, Самаурынға шай қойылады, сүт пісіріледі. Үй ішіндегі әбдірелер ашылып май, қаптың аузы ашылып құрт алынады. ұзын арқанды өткермелеп байлап шығады да, екінші ұшынан тартып оп-оңай тарқатып жібереді. Арша тұтатылып толғатушы әйелдің басынан айналдырып аластайды. Етек жағынан күкірт түтетеді. Мұның бәрі толғатушы оп-оңай -- әбдіре ашылған, тең шешілген, түйін тарқатылған тәрізді, шай қайнатым, сүт пісірім немесе ет асым уақытта, қазанмен жарыса тез босансын деген ниеттен туған әрекеттер екені даусыз. Ал, арша тұтатып аластау, күкірт түтету толғатқан әйелден әр түрлі жын-шайтан, албасы-мартулар аулақ болсын деген ниетке байланысты жасалатын. Мұндай жеңіл-желпі шараларды орындағанымен әйел босана қоймаса, қарулы әйелдерге, немесе қайын інілерінің біріне оның белін тартқызады. Ол үшін бел тартушы адам әйелдің арқа жағынан отырып, сегіз көзден тізесімен сүйемелдей, белінен қаусыра құшақтап, арам шеміршектен төмен қарай қойдың құйрық майымен сылап отырып, балаға зақым келмейтіндей етіп, еппен тартады да баланың тууын тездетеді.
Өткен ғасырдың соңында Қапал уезінде дәрігерлік қызмет атқарған И. С. Колбасенко қазақ тәжірибесіндегі бел тарту әдісі баланы жылдам туғызуға шын мәнісінде көмегін тигізетініне өз көзімен куә болғандығын айта келіп, оны ғасырлар бойы дұрыс нәтиже беріп келген халык тәжірибесі деп бағалаған. Мұндай әдістің дүрыс нәтиже беретіндігін және оның толып жатқан Азия, Европа, Солтүстік және Оңтүстік Америка халықтарында да болғандығын төңкеріске дейінгі бірнеше зерттеушілер айтқан.
Бел тарту да еш нәтиже бермей, бала тумаса, әйел біртіндеп әлсірейді, ышқынудан да қалады. Мұндай жағдайда діни сенімдер бойынша әйелді босандырмай тұрған албасты, яки марту деп есептеледі Халық түсінігі бойынша -- албысты (марту) екі емшегін салбыратып әйелдің жанына қыз кейпінде келеді де, оның кеудесінен басып тұншықтырады да талықсып кеткен әйелдің өкпесін суырып алып көлге апарып тастауға тырысады. Егер өкпені суға тастап үлгерсе, әйел қайтып есін жимай өледі деп ойлайтын. Марту басу деген осы. Мартуды қуу үшін қылышты қынабынан шығарып әйелдің басына ойнатады, үкі әкеледі. Үйдің алдына шағыр көзді айғыр әкеп байлайды. Үйге еркектер көбірек кіріп, етектерін екі қолымен қағып, үлкендері төрге шығып білетін аяттарын оқиды, жастары қайта тысқа шығып, қару -- жарақтарын салдырлатып, бар болса мылтық атады, әйелдер отқа тұз тастап, үйдің іші-тысын азан-қазан етеді.
Ата-бабалардан қалған сауыт-сайман, кісе, айбалта, найза, қылыш, қамшы тәрізді бұйымдар болса соларды әкеліп үйге іледі. Қейде тіпті қамшымен ақырындап әйелді арқадан жанай тартып, та жібереді. Мұның бәрі нәтиже бермесе, құранын құшақтап арнайы шақырылған молда келіп, құран оқып әйелге ішіріткі жазып ішкізеді. Ол үшін кесенің не кішкене тәрелкенің түбіне сия карындашпан дұға жазады да оның үстіне су құйып суға еріген сияны әйелге ішіріткі деп ішкізеді. Молданың оқуы көмек кермесе бақсы шақырлылады. Бақсылар қобызы мен зікір салып, жын-шайтан мен мартуды қууға кіріседі. Бірақ бақсы зікірінің зиянынан басқа пайдасы болмайды. Өйткені ол халық тәжірибесімен жанаспайтын шаман дініне байланысты жасалатын зиянды әрекет. Амал не, зікір күшіне сенген қараңғы халық талай аяулыларының тағдырын бақсы қолына беріп, өкінішті жағдайға ұшырайтын. Немесе бақсы әрекетіне байланысты өз бетімен босанса да зікір әсері деп білетін. Темір дүкенін, ұсталық өнерді, онымен бірге ұсталардың өздерін де қасиетті санап, құрмет тұтатындықтан, одан албасты да қашады деген оймен қиналып жатқан әйелдің жанына ұстаны әкеліп қыздырылған темірді төске қойып соққызып та көретін.
Баланың теріс келуіне байланысты босана алмаған әйелдерге қазақ оташылары сәті түскен жағдайда, яғни бала өлмей тұрып кез келгенде, сыртынан түзететін немесе баланың өлгендігіне көз жеткенде, ананы сақтап қалу үшін қол салып суырып алатын. Шебер оташылар мұндай операцияны кейде тым сәтті орындайтын да, әйел тірі қалатын. Әрине, мұндай жағдай өте сирек кездесетін.
Толғатқан әйелдің жанына бала таппайтын әйелдерді жібермеуге тырысатын. Толғатушы әйелдің қасында көбінесе ниеттес оның жанашырлары бірге болатын. Бала туысымен оны жерден көтеріп алу бірнеше балалы болған мосқал әйелге тапсырылады. Халық сенімі бойынша баланың мінезі баланы жерден алғаш көтеріп алған адамға тартады деп есптеледі. Сондықтан жерден көтеруші мүмкіндігінше өзінің жағымды мінезділігі, мейірімділігімен ағайынға жаққан әйел болу керек. Ол баланың ұл не қыз екенін айтып сүйінші сүрайды. Баланың кіндігін кесетін адамды шешенің өзі не енесі, күйеуі күн бұрын белгілеп қояды. Кейбір ауылдарда кіндік кесуге әбден машықтанған тәжірибелі әйелдер де болады. Олар толғақ басталысымен кіндік байлайтын тарамыс пен кездігін әзірлеп дайын түрады. Баласы тұрмай жүргендер кейде еркекке балтамен кестіретін де әдет болған. Кіндік кескен адам баланың кіндік шешесі деп аталынады.
Босанған әйел әбден көтеріліп кеткенше кіндік шеше сол үйдің шаруасын істеп, ана мен балаға қарайды. Бір жеті шамасында босанған әйел көтеріліп, шаруасына жараған соң кіндік шеше балаға иткөйлек тігіп әкеліп, кіндік баласының әке-шешесінен көйлек киеді. Бір жылдан соң қара табан болып жүруге жарағанда кіндік шеше бір қойын сойып, көйлегін алып құттықтап келеді де, кіндік баласының әке-шешесінен қалағанын алады. Мұны қазақта қалау дейді. Әдетте кіндік шешенің қалаған малын не дүниесін екі қылмай беретін. Кейде қалау дәстүрін баланың жылға толуына қарамай-ақ жасай беретін.
Халық түсінігі бойынша баланың, әсіресе мінезі мен іс-әрекетінде жағымсыз қылықтары болса, немесе тым жуас болса кіндік шешесіне тартты дейді. Әрине егер кіндік шешеде ондай қасиеттер болса. Ал, баланың тәуір жағын әр әке-шеше, туған туыс өз қандастарынан іздейтін. Кіндік шешеге деген баланың ықыласы кейін есейгеңде де қалмайды. Өйткені кіндік шеше де өзінің кіндік баласына әр уақытта қолынан келген қамқорлығын жасап, жылы шырайын білдіретін. Баланың әке-шешесі де кезінде шын ниетімен қызмет көрсетіп, қалаған қалауын алған кіндік шешенің қызметін үмытпайтын, әсіресе балалары ауырмай-сырқамай, жақсы ержетіп, артынан басқа да балалар ерсе, қолы жеңіл болды деп ырым ететін.
Иткөйлекті жұмсақ сисадан не жұқа ақ бәтестен жеңі мен бойын тұтас пішіп, жағасын ойып алатын да, шет-шетін бүкпей, екі жанын қолмен тепшіп жас баланың нәзік етіне тігістің батпау жағын қарастыратын. Иткөйлектің етегін бүкпеу әдеті -- баланың жақсы өсіп, жасының ұзақ болуын тілеген ырымға да байланысты. Әдетте иткөйлекті баланы қырқынан шығарғанша кигізетін.
Әйел босанған соң баланың жолдасы түсісімен оны тазалап жуып, бөтен біреулерге көрсетпей адам баспайтын таса жерге мұқият көмгізеді. Ол үшін тареңдігі бір метрдей шұңқыр қазғызып, оның бір бүйірін үңгіп ақым жасайды. Сол ақымға бала жолдасының кіндігін жоғары қаратып салады да, шұңқырға жолдас жуылған қанды суды төгіп көміп тастайды. Баланың жолдасын ит ашып жемеуің қадағалайды. Ал, бала жолдасын көмуді бөтен көзден жасырып істеудің өзінше себебі де бар. Халық түсінігі бойынша, туған баланың кіндігін (жолдаста қалған кіндігінің жартысын) бедеу әйел аяғымен басса, босанған әйел бұдан былай бала таппайды, оның бала табу қасиеті бедеу әйелге ауып кетеді деген сенім бар. Бедеу әйелдерді толғатқан әйелдердің маңына жолатпаудың өзі де осымен байланысты. Бала таппайтын бедеу әйел баланың жолдасы түсісімен бала табу үмітімен кіндіктің кесілген ұшын басуды өте қалайды. Бірақ үй иесі оған көрсетпей, жырақ жерге апарып көмеді. Бедеу әйелі жоқ ауылдарда бала жолдасын жасырап көмудің қажеті де болмайтын. Бұл ырым көбінесе Ұлы жүз қазақтарының араында.
Бала жолдасы түскеннен кейін босанған әйелді шомылдырып жатқызады, үйді жылы ұстауға тырысады. Басын сәлімен бүркендіріп ылғи терлеп жатуын қамтамасыз етеді, Дереу қалжасына семіз қой сойып, жас ет пен жылы сорпа ішкізіп қалжалайды, керек болған жағдайда қойдың құйрық майын шыжғырып ішкізіп, аз күннің ішінде көтерілуіне жағдай жасалады. Қалжаға сойған қойдың мойын омыртқасын тұтас асып, тіс тигізбей мүжиді де омыртқаларды бір-бірінен бөлмей сол күйінде қысқы үйдің маңдай алдына не кереге басына іліп қояды. Баланың мойны бекігенше оны тастамайды. Осылай етсе баланың мойны жылдам бекиді деген сенім болған. Халық түсінігі бойынша жақсы қалжалаған әйелдің өзі де жылдам көтеріледі, емшегінен сүт те көп шығып, жас бала уызға бөгеді.
Қазақ салт дәстүрі бойынша жаңа туылған нәрестеге арнап құрбандық шалу қалжа деп аталса, шариғат бойынша ақиқа деп аталады.
Ақиқа - нәресте туылғанда Алла тағаланың ұрпақ берушілік нығметіне шүкіршілік ретінде сойылатын құрбандық түрі. Ақиқа сөзі туылған нәрестенің шашы деген мағынаны білдіреді.
Алланың елшісіне (с.а.с) ақиқа туралы сұрақ қойылғанда: Кімнің баласы туылып, баласы үшін құрбан шалғысы келсе, шалсын, - деді, (Мәлік ибн Әнес әл-Муатта кітабында риуаяат еткен) тағы да бір Сумрадан жеткен риуаятта Пайғамбар (с.а.с) былай деген: Әрбір бала өзінің ақиқасына тәуелді: оның атынан жетінші күні сойылып, оның (баланың) шашы алынады. (Сүнән кітаптарының авторлары мен имам Ахмет риуаят еткен)[1,84 б.].
Кіндігін кесіп, жергөкке орап алған баланың кіндігіне су тигізбей, сабынды сумен шомылдырып, үстін қүрғатып болған соң жұмсақ шүберекке құндақтаи орап қояды. Бұдан соң баланың кіндігі түскенше оны щомылдырмайды. Кіндіктің тез түсуін қамтамасыз ету үшін Жетісу өлкесінің қазақтары иіс сабынның үгіндісімен қалжаға сойылған қойдың құлақ түп не тіл асты бездерінің ұсақ турандысын араластырып жасаған қоймалжыңды кіндіктің үстіне жапсырып қоятын көрінеді. Осының нәтижесінде кіндік үш күнде кейде тіпті одан да ерте түсіп, жарасы жылдам жетілетін болған.
Ал ел арасында жинаған деректерде күндікті қара сабынмен сылап, күйдірілген көк шүберектің күлін себу әдеті де бар. Қара сабын болсын, көк шүберектің күлі болсын кіндікке микроб түсірмейтін, ушықпауын қамтамасыз ететін пайдалы шара. Халық тәжірибесі бойынша мұның бәрі өзінің дұрыс нәтиже беретіндігін әлдеқашан дәлелдеген. Үзіліп түскен кіндікті баланың шешесі таза шүберекке орап, белгілі жерге тығып, үзақ уақыт сақтайды. Мұны сақтаудың себебі де, жоғарыда айтылғандай, бала шешесінің денсаулығына зақым келмесін, бала табу қасиетіне нұқсан болмасын деген қауіптен шыққан. Кейде ырымшыл кемпірлер кепкен кіндікті турап-турап қуырған етпен араластырып бала таппай жүрген бедеу әйелдерге білдірмей жегізіп те жібереді. Бұл әрине бедеу әйелге пайдасы тиеді деген діни сенімге байланысты қалыптасқан ырым. Мұның өзі Ибн-Фадланның Оғыздар неше алуан көріністі қасиеттейді дегені сияқты, соның қазақтарда сақталып келген бір түрі. Жоғарыда айтылған бала жолдасының кісі баспайтын жерге адамша жерленуі, бөтен адамнан оны бірнеше күнге дейін қорып жүруі, баладан үзіліп түскен кіндікті көп уақытқа дейін сақтау әдеті Хорезм өлкесінде де болған әдеттерге өте ұқсас. Бүл екеуі де қазақтарды бір кезде Сырдария мен Үргеніш төңірегін мекен еткен оғыздар тіршілігіне жалғастырады. Бұл туралы Г. П. Снесарев магиялық, не ислам дініне дейінгі сенімдер бойынша көмілетін жолдас та, сақталатын кіндік те, бала жанының бір бөлшегі деп сенуден шыққан дейді. Оның бұл пікіріне күмәндануға болмайды. Өйткені қазақ өмірінде сақталғаң ырымдар оның дұрыстығын дәлелдей түседі.
Баланың дүниеге келуі мен тәрбиесіне байланысты қазақтарда көптеген ғасырлық халықтық тәжірибе мен түрлі көне наным-сенімдерге негізделген салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар қалыптасты. Баланың өмірге келуіне байланысты ғұрыптар кешені (бала көтеру, бала туу, алғашқы жылдардағы күтімі) сәбидің денсаулығы мен дұрыс жетілуіне және анасының бала көтеру қабілетінің сақталуына бағытталған. Қазақтардың бала көтеру мен оның дүниеге келуіне байланысты наным-сенімдері, әдет-ғұрыптары халықтың эмпирикалық тәжірибесімен бірге тылсымдық (магиялық) наным-сенімдер мен елестетулерге негізделген.
Шынында да, баланың өмірге келуіне байланысты ғұрыптар бұрынғы кездерде тылсымдық сәттерге толы болды. Бас кезінен бастап әйел тағам түрлеріне байланысты тыйымдар мен шектеулер жүйесін сақтау керек болды. Мұндай тағамдарды (түйе мен қоян еттерін және балықтан жасалған тағамдар) пайдаланбау Қазақстанның барлық аумағына тән болды. Бүрын да, қазіргі кезде де қазақтар аяғы ауыр әйелдің тағамдық тәбетін (жерігін) қанағаттандыруға тырысады. Бүны, басқа халықтардағы наным сияқты, сұраныс баланың өзінен шығып отыр, оны қанағаттандырмау үлкен күнә деп есептеген. Осыған орай XIX г. аяғында Жетісу облысының Қапал уезінде дәрігер болып жүмыс істеген И.С. Колбасенко: Аяғы ауыр әйелдің еркелігін үнемі дерлік қырғыздардың (қазақтардың) эстетикалық және діни көзқарастарына қайшы келетініне қарамастан қанағаттандырады, - деп жаза отырып, одан әрі аяғы ауыр бір әйелдің шошқа етін жегісі келгенін, қазақтардың шошқа тұтынбайтынына және еті харам деген діни тыйымға қарамастан, оның талабының орындалғанын мысалға тартады. Алайда, бұл дерекке де сын көзбен қарау керек.
Шектеу қойылған тағамдардан бөлек, терең мағыналы басқа да көптеген тыйымдар болды. Келінді тіл-көзден және басқа жаманшылықтардан сақтау үшін оған бойтұмар сыйлаган. Этнограф X.Арғынбаевтың түздік материалдары бойынша Жетісуда бойтұмар - матаның немесе терінің үшбұрышты түрдегі қиындысы, оған жеті ұсақ тас тігілген болып келеді. Мұндай тұмарларды жіпке өткізіп мойынға немесе желеткенің астарына, тұмар көзге түспес үшін кеуде түсына тігетін болған.
Баланы өмірге әкелу кезінде, оған дейін де үлкен жауапкершілік енесі мен күйеуінің туыстарына (әйелдер жағына) жүктелген. Бойға бала бітіп, 3-4 ай өткен соң енесі міндетті түрде кішігірім құрсақ шашу тойын өткізетін болған. Аяғы ауыр әйел босанар сәтінің жақындағанын сезгенде жақындарына хабардар етеді. Арнайы әйелдер болмағанымен, іс жүзінде үлкен жастағы кез келген әйел босандырудың жөнін жақсы білген. Босандыру кезінде оның жеңіл және тез болуы үшін көптеген ғүрыптық іс-әрекеттер мен наным-сенімдер атқарылған. Яғни босанып жатқан әйелдің бұрымын жазған, киіміндегі барлық түйіндерді шешкен, бойындағы барлық темірден жасалған сәндік бүйымдарын ағытқан. Босану тым ұзаққа созылған жағдайда жарыс қазан ұйымдастырған. Бұл қуанышты хабарды күтетін өте қызықты наным болып табылады. Жарыс қазанды егде әйелдер мен күйеуі жағынан жақын туыстары жиналып, босанушы әйелдің үйінде өткізетін болған. Қазанға ет салып, оны бала дүниеге келгеннен бүрын тезірек пісіруге тырысқан. Әдетте бүндай жағдайда Қара қазан тез піседі ме, қара әйел тез босана ма? дейтін болған. Наным бойынша, сәби бұл жарысқа қатысып, тезірек жарыққа шығуға тырысады. Бала дүниеге келгеннен кейін бүл ғұрыпқа қатысушылар міндетті түрде піскен еттен дәм татуга тиіс болған. Қазіргі күнде бұл ритуал баланың дүниеге келуімен байланысты әдет-ғұрыптар қатарынан жоғалып кетуі, сірә, босанушы әйелдің бұл уақытта медициналық мекемеде жатуымен байланысты болса керек.
Босандыруды әдетте бәріне қүрметті егде әйелге - оңқол анаға, ал кіндік кесуді босанушы әйелдің жақын құрбысына - кіндік шешеге, кейде бұл рәсімді, әсіресе көптен күткен ұл бала туғанда ер адам атқаратын болган. Кіндік шеше басқаларға көрсетпей жасырын барып елеусіз жерге баланың жолдасын көметін болган. Егер жолдасын бедеу әйел басып кетсе, оның бедеулігі босанушы әйелге көшеді деп есептеген. Баланың жолдасына қатысты осындай әрекет босанушы әйелдің одан арғы қабілеттілігін сақтаудан туындаса керек. Кесілген кіндікті де бедеу әйел көріп қоймау үшін көзден таса жерге көметін болган. Өйткені өзінің бедеулігін босанушы әйелге аудару үшін кесілген кіндіктен 2-3 тілім кесіп алып, қуырдаққа қосып жесе жеткілікті деген наным болған. Бүл әдет-ғұрыптардың барлығы исламға дейінгі наным-сенімдерге байланысты болып келеді. Ол наным бойынша жолдасы мен кіндігінде баланың жанының бір бөлшегі болған.
Сәби дүниеге келгеннен кейін шілдехана тойы атқарылған. Ғасырлар бойы ұлтымыздың санасына сіңген мұсылмандық салт бойынша туылған нәрестеге таныстары мен жақындары Бауы берік болсын! Еліне елеулі, халқына қалаулы азамат болып өссін! Алла берекесін берсін! айтып құттықтап, тілек тілеген. Бала дүниеге келгеннен кейін бірінші түні қуаныш болған үйге ауылдың жастары шілдеханаға жиналып, таңға дейін көңіл көтеріп, ойын-сауық құрған. Олар осылайша жаңа туған нәрестені пәлекет күштерден қорғаған. Өйткені исламға дейінгі наным-сенім бойынша, әсіресе алғашқы күндері баланы қараусыз қалдыруға болмайды, ондай жағдайда жас нәрестені қара ниетті күштер айырбастап кететін болган. X. Арғынбаевтың Алматы облысынан жинаған мәліметтері бойынша, жанұяларда бұған дейінгі балаларының тұрақтамау себебін қандай да бір мифтік алып қарақұспен байланыстырған. Ол жаңа туған нәрестенің жанын алып кететін болған-мыс. Сондықтан мұндай жағдайда, жас нәрестені сақтау үшін, оны жеті киіз үйдің шаңырағының астынан және егде жастағы жеті адамның бұтынан өткізіп, осылайша нәрестені аңдушы алып қарақұсты алдауга тырысқан. Одан кейін жаңа туған нәрестені кіндік шешесі үйіне алып кетіп, әке-шешесі оны сатып алады (жалған сауда). Қазіргі күнде кейбір отбасыларында пәлекет күштердің баладан назарын аудару үшін босанған әйелдің үйінің терезесі немесе есігінің алдына, алып қарақұсқа арнап сүт құйылған ыдыс қояды. Ең қауіпті деп саналатын баланың алғашқы қырық күнінде міндетті түрде нәресте жататын бөлмені жарық қылып ұстауга тырысқан. Өйткені жарықтан, яғни оттан қара күштер қорқады деп есептеген.
Шілдехананы Жетісу жерінде шілде күзет деп те атайды. Шілдеханаға ауыл үлкендері әдетте қатыспайды. Жаңа туған нәрестені әр түрлі жын-шайтан, перілердің салқынынан қорғап, күзету халық сенімі бойынша тек қана жастардың міндеті. Ерте заманда бесіктегі нәрестені күзету Ұмай анаға жүктелген. Оның сілемі қазақтарда соңғы уақытқа дейін келген. Шырақ жағып күзету соның бір түрі. Жаңа туған баланы алғашқы күндері шырақ жағып күзетпесе, оны перілер әкетіп орнына басқа бала тастап кетеді деген сенім болғаң.
Біреудің қылығына наразылық білдіргенде қазақ арасында ой пері тастап кеткен, не перінің қызы, перінің баласы деп балағаттау осы сеніммен шыққаны ақиқат. Бала туғанда ұйымдастырылатын шілдехана оның тууына арналған мереке болса да, мұның түбегейлі мәні бала мен ананы тіл-көзден сақтап, ол үйдің маңайына қырық күн бойы жын-шайтанды жолатпау мақсаты бірінщі орында болады. Бұның исләмнан бұрынғы наным түрлері екені даусыз.
Туған балалары өле беріп, баласы тұрмай жүрген ата-аналар оның себебін алып қарақұстан көрген. Алып қарақұстан жаңа туған баланы сақтап қалу үшін жер-гөкке орап, жіпке байлап тігулі тұрған жеті киіз үйдің шаңырағынан, егде тартқан жеті адамның тақымынан өткізеді. Олай ету баланың қай үйдің, кімнің баласы екендігін алып қарақұс білмесін деп ырымдау және осылай етсе бала көп жасайды деген наным да болған.
Бұл ырымдарды жасаған соң кіндік шеше баланы өз үйіне әкетеді, ал бала әкесі оған бір арқа отын, бір қой беріп баланы сатып алады.
Отын беру -- отқа табынудың сілемі, ол халық сенімі бойынша ұлы күш. От баланың қасында болса, жарық сәуленің панасында өсе береді деген сенім.
Босанған әйел көтеріліп өзіне-өзі келген кезде той жасалады. Тойға ауыл адамдары, көрші ауылдар түгел шақырылады. Мұндай той әдетте тек күндіз өткізіледі. Шақырылған кісілердің мөлшеріне, той иесінің шамасына қарай мал сойылады, палуан күресі, құнан бәйгесі ұйымдастырылады.
Кіндігі түскеннен соң баланы қырқынан шыққанша етін шынықтыру үшін күнде тұзды сумен шомылдырып, денесін қойдың қүйрық майымен сылап, аяқ-қолын әрлі-берлі созғылап отырады. Халық түсінігі бойынша тұзды сумен шомылдырылған баланың денесіңе әр түрлі жара, қотыр түспейді. Ғылым көзімен қарағанда да баланың етін ширату үшін мөлшермен еріткен түзды судың пайдасы бар. Сондай-ақ халық тәжірибесіне байланысты жас баланың денесін маймен сылап-сипап, қол аяғын созғылауы -- дене шынықтырудың бір түрі, оны баланың жауырыны жабыспау үшін керекті шара деп біледі. Мұндай массаждың өте керектігін және тұзбен шомылдырудың пайдалылығын қазіргі медицина ғылымы да жоққа шығармайды.
Баланы қырқынан шығарып, қара құлақ болғанша шомылдыру, сылап-сипап, құрғатып, дұрыстап бөлеу әдісін тұмса босанған жас келіншектерге олардың енелері немесе тәжірибелі абысындары үйрететін болған.
Сонымен сәбидің дүниеге келуіне қатысты әдеп - ғұрыптар өмір тәжрибесінен туындаған.
1.2 Бесікке салу, қырқыннан шығару, тұсау кесу, сүндетке отырғызу ғұрыптарының мәні мен маңызы
Кіндігін кескен соң бес күн өткеннен кейін баланы бесікке бөлеген. Бұл рәсімнің құрметіне тамақ асылып, әйелдер жиналып бесікке салу ғұрпын атқарған. Бесікті босанған әйелдің анасы немесе туыстары - төркіні, яғни, баланың нағашылары алып келуге тиіс болған. Олар сондай-ақ босанған әйелге сыйлық ретінде кимешек алып келген. Кимешекті бірінші рет бала туғаннан кейін киетін болған. Тек Жетісуда ғана бай адамдар өзінің қыздарының тұңғышына бәсіре ретінде құлын атаған. Қазақстанның басқа аймақтарында мұндай салт кездеспейді.
Бесікке салу рәсімін көп балалы, тәжірибелі әйел басқарады және де ол әдебиеттерде кеңінен көрініс тапқан өзіндік тыштырма ритуалымен жалғасады. Бұл күні кәрі әжелер ауылдың сыйлы ақсақалдарының ескі жейделерін өкеліп, оны бірінші жаялық ретінде пайдаланған. Бүл дәстүрдің балаға тілек тілеуде терең мағынасы болған. Баланы жаялыққа орап жатып әжелер: Атасының жейдесі еді, атасының жасын берсін - деп тілек тілеген. Баланы бесікке салмастан бұрын оны міндетті түрде аластайтын болған. Ягни жаман күштерді қуған. Егер Оңтүстік Қазақстанда дәстүрлі түрде бұл мақсатта адыраспанды пайдаланса, ал Жетісуда бесікті, оның кейбір бөліктерін күйдіре отырып қызған темірмен аластаған.
Бір жеті ішінде баланың кіндігі түсіп, кіндік жарасы жазылысымен оны бесікке салады. Ол үшін абысын-ажындары, ауылдың үлкен әйелдері шақырылып бесікке салар ырымын жасайды. Ет асылып шай қайнатылады. Шақырылған әйелдер шашуларын әкеліп, қуанышқа ортақтығын білдіреді. Жиналған әйелдердіц ішінен жасы үлкен, мінез-қүлқы, іс-әрекет жағынан парасатты, балалы-шағалы болған бәйбішелердің біріне баланы бесікке салғызады. Бесікке салушы бесіктің барлық жабдығын орын-орнына қойып, әбден жасап алған соң, шашуға әкелген құрт, май, бауырсақ, қант-кәмпит күміс ақшаны уыстап алып бесіктің түбек байланатын тесігінен төмен өткізіп, бесік астынан қолын тосқан әйелдерге береді, олар жиналған бала-шағаға, отырған әйелдерге үлестіреді. Осы шашылатын шашулардың өзіндік қасиеті бар деп есептеледі. Балалы болғысы келген жас әйелдер, әлі бала таппаған жас келіншектер ырым етіп, үлкен сеніммен шашудан татады. Шашу үлестірілгеннен кейін бесіктің түбегін орнатып, сіріңке тартып бесікті отпен аластайды. Аластаушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлер
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 Қазақ ұлтының бала туу және оны өсіруге байланысты әдет ғұрыптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
0.1 Сәбидің дүниеге келуіне қатысты әдет-ғұрыптар ... ... ... ... ... .. ... ... ...11
0.2 Бесікке салу, қырқыннан шығару, тұсау кесу, сүндетке отырғызу ғұрыптарының мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.3 Ер бала мен қыз бала тәрбиесі - ұлттық мүдденің кепілі ... ... ... ... ... 26
2 Қазақтардың некелік әдет-ғұрыптары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...32
0.1 Үйленуге қатысты әдет-ғұрыптар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
0.2 Отбасылық-некелік қатынастарға негізделген әдет-ғұрыптар ... ... ... 35
0.3 Құдаласу, қыз ұзату, келін түсіру дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2 Қазақтардың дәстүрлі қоғамындағы отбасы және отбасылық қарым-қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
0.1 Отбасының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
0.2 Қазақ қоғамындағы әйел-ананың орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
0.3 Туыстық қарым-қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
0.4 Жерлеу ғұрыптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.Отан - Отбасынан басталады деген даналық бар. Отбасының қоғамдағы орныөзекті тақырыптардың бірі екендігі шындық. Отбасы тақырыбына қатыстызерттеулер болғанымен, Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлеріне қатысты арнаулы зерттеулер аз. Шын мәнінде, қазақ тарихы мен мәдениетін зерделесек, отбасы тәрбиесіне орай ұлттық рухымыз биік болған.Әке мен ананың отбасындағы орны мен олардың күнделікті жағдайы да отбасы тарихындағы маңызды мәселенің бірі. Бұл зерттеу жұмысынның өзектілігі қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлерін жан-жақты зерделеу болып табылады.
Мұсылман дінін ғылыми тұрғыдан ұғынғанда өмір философиясын небір қырынан тануға мүмкіндік ашылады. Ең басты мәселе адам болмысын ұғыну, болмысымызды бүлдірмеу, адамдық қалыппен өмір сүру. Ал, қазақ ұлтының сан ғасырлар қойнауынан келе жатқан дәстүрі ислам дінінің теориясына сай болды. Мәселен, қазақтың өмір философиясын ақылмен зерделегенде тіршіліктің қызығы адамға жақсылық қылумен көрінеді деген қағида көзге түседі. Ал, философтар еңбектерін парақтағанда өмірдің құндылығы оның қайталанбайтындығында екендігіне табан тірейміз.
Қазақтың ұлттық дәстүрі өмір ақиқатымен сабақтаса байланысып жатыр. Ал, өмір ақиқаты мұсылман дінінің негізгі теориясы. Қазақ ұлтының адамды сыйлау ғұпнынан бірашама мысалдар келтірсек. Мәселен, қазақтарда үйіне келген кез келген адамға міндетті түрде тегін қонақасы беру, оған жайлы төсек-орын салып, қондырып жіберу әдет-ғұрпы ежелден бар. Егер үй иесі қонаққа ондай құрмет көрсетудің дәстүрлі әдет-ғұрпынан бас тартқан жағдайда, жолаушы үй иесінің үстінен биге барып, шағым айтуға құқылы еді. Ал, би өз кезегінде қонақжайлылық әдет-ғұрыпты бұзған үй иесіне ат-тон айып салатын-ды. Алайда, қонақты сыйламау қазақ үшін құдайға қарсы шыққанмен бірдей түсінік еді. Қонақты сыйлау, шын ниетіңмен дәм ұсыну туралы Құранда да арнайы жазылған.
Қазақтарда ежелден келе жатқан әдет-ғұрыптың бірі - дәм ауыз тию. Үйге бас сұққан кез келген адам Қуыс үйден құр шықпайтын еді. Қазақтардың және бір жақсы әдет-ғұрпы - ерулік беру. Басқа жақтан жаңадан көшіп келгендерді оның туған-туыстары немесе көршілері арнайы дастарқанға шақырып, ерулік тамақ беру сыйластық ниеттен туындайтын.
Кеңестік тоталитарлық жүйе жағдайында қазақ халқы ұлттық құндылықтарынан айырылып қалды, ал сақталып қалған ұлттық салт - дәстүрлердің бет - пішіні, мазмұны өзгерістерге ұшырады. Ұлттың этникалық қасиеттерінің ең бір құндыларына оның әдет - ғұрыптары жатады. Әдет - ғұрыпсыз ұлт, ұлт емес.
Әдет - ғұрыптар өмірдің қай саласында орындалуына қарай бірнеше топқа бөлінеді. Олардың ішіндегі ең ірілері: шаруашылыққа байланысты ғұрыптар, үй - тұрмысына байланысты ғұрыптар, қоғамдық - әлеуметтік ғұрыптар. Шаруашылық әдет - ғұрыптары өз кезегінде - егіншілікке, малшылыққа, әртүрлі кәсіптерге байланысты болып бөлініп кете береді. Үй тұрмысына байланысты ғұрыптар, отбасылық ғұрыптар, үй шаруашылығына байланысты ғұрыптар, т.б. болып бөлінеді.
Ұлттық салт-дәстүр дегеніміз, белгілі бір ұлтқа тән дәстүр. Ұлттық дәстүр бұзылған жерде халықтан бірлік кетеді, отбасы құндылығы сақталмайды. Қандай ұлт болмасын, өзінің дәстүрін жаһандану қармағынан қорғай әрі сақтай білуі тиіс. Дәстүрінен ажырамаған елдер өркениет көшінен қалмайды. Мәселен, жапон халқының тарихына көз жүгіртсеңіз, халықтық салт-дәстүрден айырылмай, соның арқасында ХХ ғасырдың екінші жартысының есігін "жапондық дәстүр, еуропалық білім" деген ортақ ұранмен ашты. Сөйтіп, олар өз діндерін, өздерінің ұлттық мәдениетін сақтай отырып, Батыс өркениетіне енді. Осының арқасында жапондықтар әр салада еуропалықтарды тез қуып жетті де, әлемдік өркениет төрінің қақ ортасынан ойып тұрып, орын алды.
Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлер мәселесін Отбасын құруға байланысты діни дәстүрлер, Бала туып оны өсіруге байланысты діни дәстүрлер деп екі топқа бөліп қарастырдық. Сонымен, Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлер этнолгия ғылымы биігінен зерттеуді талап ететін өзекті мәселелердің бірі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлері тарихын зерттеуді шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады. Ол - қазан төңкерісіне дейінгі,қазан төңкерісінен кейінгі және 1991 жылдан басталған тәуелсіздік кезеңі. Алғашқы кезеңде орыс ғалымдарының, саяхатшыларының этнографиялық зерттеулерінде бір бөлім немесе бір тарау отбасы мәселесіне арналған. Сол кезеңде Ресей құрамындағы барлық ұлттарды зерттеумен тек жалғыз Ресей Ғылым академиясының этнография бөлімі айналысқан болатын. Экспедиция жұмыстарының нәтижесінде құнды деректер жиналған. Соның ішінде қазақ халқы да барынша жан - жақты зерттелінді. Географиялық карталармен қоса қазақтар суретке түсірілді. Төңкеріске дейінгі авторлар қоғамдық, шаруашылық, отбасылық, діни, әдет - ғұрып, салт - дәстүрлерді қоса жазған.
КСРО кезінде дін мәселесі айтылмады. Ислам әйелді қанаушы дін, жұмыскер әйел мен дін, ислам - әйел құлдығының қорғаушысы және т.б. менталитетті жоюға бағытталған теріс әдебиеттер шыға бастады.
Отбасы тақырыбы төңірегінде Халел Арғынбаев жан-жақты зерттеу жүргізген. Ол өз еңбегін ХІХ ғасырдағы орыс зерттеушілерінің пікірлеріне қосылатын жерде қосылып, кейбір жағдайда қарсы шығып отырған. Х. Арғынбаев төңкеріске дейінгі көптеген әдебиеттерде қазақ әйелді сыйламайды, ұрып - соғып, күндікте ұстайды деген жансақ, біржақты айтылған пікірлер деген. Қазақ ерлері мен әйелдерінің арасындағы қатынас қожа мен күннің арасындағы қатынасқа мүлдем ұқсамайтындығын, көбінесе бірін - бірі құрмет тұтып, сыйлауға негізделгендігін, қазақ әйелдері өздерін әрдайым еркін ұстағандығын неміс ғалымы Р. Каружц те атап өткен.
Әлі күнге дейін біздің еліміздің тарихында қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлеріне қатысты еңбектер өте аз. Соңғы онжылдықтарда қазіргі әйелдердің әр түрлі жағдайдағы - ауыл тұрмысындағы, қалалық іс - шара салаларындағы, сондай - ақ қоғамдық дамудың әр сатысындағы орны мен ролін көрсететін біршама этнографиялық - археологиялық және әлеуметтанулық зерттеулер пайда болды. Егемендік алғаннан кейін әйел мәселесі бойынша газет, журнал беттеріне мақалалар жарияланды.
Философ, этнограф С. Ақатаевтың Мировоззренческий синкретизм казахов деген еңбегінде қазақтағы ата-баба аруағына сиыну, отбасылық әдет-ғұрыпқа байланысты жанұядағы әкенің құзіреті, әмеңгерлік, жоқтау, сыңсу, рулық бейіттер, т.б. көне діни сенімдерге байланысты салт дәстүрлер баяндалып зерделенген.
Халықтан шыққан этнографтар А. Жүнісұлы мен С. Кенжеахметұлының қазақтың дәстүрлі мәдениетінің түрлі мәселелері жөніндегі еңбектері арнайы мән берерлік. Мысалы А. Жүнісұлы өзінің Пәниден бақиға дейін (А., 2001) деген кітабында қазақтың балаға, үйленуге және өлімді жөнелтуге
байланысты әдет-ғұрыптарын өте ыждағаттылықпен сипаттап жазған.
1998 жылғы еліміздің барлық аймақтарын тұтастай этномәдени зерттеу нәтижесінде жарық көрген мақалалар жинағы Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні (А., 2001) деп аталады. Бұл жинақта да қазақтың отбасылық ғұрыптарына үлкен мән берілген.
Мәдени мұра аясында жарық көрген екі томдық Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары атты жинақта (А., 2005) құнды мәліметтер бар. Қазақ отбасының жекелеген мәселелері, ондағы жасалатын ғұрыптар регионалдық, диаспоралық материал негізінде Ү. Қыдыралиннің Б. Камалашұлының, Б.К. Қалшабаеваның, Д.Б. Ескекбаевтің, Н. Байғабатованың, С.П. Кульсариеваның, Е. Смағұловтың, А. Құдайбергенова мен Н. Бекбалақтың, Ж. Сәмитұлының, К.Төлеубаева және т.б. диссертациялық зерттеулері, мақалалары, көпшілікке арналған кітаптарында да қарастырылады.
Зерттеудің деректік негізі.Бұл кезеңнің маңызды деректеріне халық ауыз әдебиетінің туындылары кірді. Оған ең бірінші шежіре, одан кейін батырлар жыры, хикая - дастандар, діни дастандар, ертегілер, мақал - мәтелдер т.б. жатты. Еңбектің деректік негіздерін қазақ халқы жөнінде Қазан төңкерісіне дейін, Кеңестер заманында және соңғы жылдары баспа беттерінде жарық көрген материалдар, ғылыми зерттеулер құрады.
Зерттеу нысаны. Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлер.
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлерінің ұлттық мәдениеттегі рөлі мен орнын сипаттау.Қазақ халқының отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлерін зерделеу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- отбасы тұрмысындағы діни дәстүрлерге қатысты тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер, теңеу, метафора, символдардың мазмұнындағы концептілік өрісті анықтау;
- көркем мәтіндердегі, мифология мен топонимдердегі, т.б."қазақ отбасы"бейнесін сипаттайтын деректерді концептілік жүйеде жинақтау;
- халық дәстүріндегі салт - жора, наным - сенім, ырым, әдет - ғұрып көрінісінде отбасы мәдениетінің өзіндік ерекшеліктері, мазмұндық - мәні, тәлім - тәрбиелік мүмкіндіктерін жүйелендіру, сипаттау;
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі.Тақырыпты талдауда біз соңғы жылдары заман ағымына байланысты отандық тарих ғылымында болып жатқан жаңа методологиялық бағыттарды негізге алдық. Зерттеу барысында жүйелілік, объективтілік, тарихи-салыстырмалылық секілді ғылыми таным принциптерін басшылыққа алдық. Сондай-ақ, осы тақырып төңірегінде соңғы уақытта қалыптасқан жаңа ғылыми бағыттарды, тұжырымдар мен ой-пікірлерді мүмкіндігінше нақты басшылыққа алып, зерттеу барысында талдау, жинақтау, қорыту әдістері қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
- Отбасы тәрбиесі ұлттық мүдденің кепілі
- Отбасы тәрбиесі арқылы имандылық негіздері бала жанына сіңіріледі;
- Отбасы тұрмысы ислам құндылықтарымен үйлестірілді;
- Қазақ дүниетанымында қыз бала, әйел адам жоғары құрметтелген;
-әжелер-аталар институтының ұлт өмірінде алатын рөлі жоғары;
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, әрқайсысы үш тараушадан тұратын үш тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1Қазақ ұлтының бала туу және оны өсіруге байланысты әдет ғұрыптары
4.1. Сәбидің дүниеге келуіне қатысты әдет - ғұрыптар
Қай халықта болсын отбасы құрған соң баласы болуды арман етеді. Жаратқаннан жақсы ұрпақ сұрау, балалы болу - пайғамбарлардың сүннеті [1, 37 б.] десек, қазақ халқы да баласын үйлендіріп, қызын ұзатқан соң олардың ендігі тілейтіні бала шағалы болуы. Жаңа үйленген ерлі-зайыпты жастар алғашқыда бала мәселесіне онша мән бермегенмен, жас келіннің аяқ басқаны, мінез-құлқы, жүріс-тұрысы тәжірибелі ененің көз қиығынан қалыс қалмайды. Жас келіннің бойына бала біткенін сезісімен енесі оны өз қамқорлығына алып, оны пәле-жаладан, тіл-көзден сақтау шараларын істей береді. Абысын-ажын, ауыл әйелдерін жинап құрсақ тойын өткізеді. Мұны құрсақ шашу деп те атайды. Өйткені оған жиналған әйелдердің әрқайсысы шашуларын әкеліп келіннің үстіне шашады. Өмір тәжірибесі мол қарт аналар жас келінге білгендерін айтып, екіқабат кездегі әртүрлі құбылыстарға шыдамдылықпен қарауға үйретеді.
Адам баласының бұл өмірге саяхаты жатырға түскен сәтінен басталады. Құран Кәрімде сәбидің ана жатырындағы даму кезеңдері туралы Муминун сүресі, 12-14 аяттарда баяндалады[2, 31 б.]. Осы себептен де Құдайға жалбарынып сәбидің аман есен туылуын тілеп, өздерінің ырым жоралғыларын істесе керек.
Тіл-көз тимесін деп молдаға дұға жаздырып, бойтұмар жасап береді. Оны былғарыға тігіп, бау тағып мойнына салып жүреді. Немесе ылғи үстінде жүретін киімінің омырауының астыңғы жағынан қадап қояды. Жетісу төңірегінде жеті ұсақ тасты тұмарша етіп шүберекке тігіп шолақ жең камзолының желкесіне астыңғы жағынан көзге түспестей етіп жапсыра тігіп қояды. Бұл да тіл-көзден сақтау шарасы. Тіл-көзің тасқа деген қарғыс осыған байланысты.
Түн қараңғысында екі қабат келіншекті далаға, қараңғы қораға шамсыз жалғыз жібермейді, үйде ері жоқта бір өзін жатқызбайды. Өйткені халық түсінігі бойынша қараңғыда есік алдында, қорада, тіпті кісі тұратын үйде жын-шайтан, пері, албастылар жүреді, олар жаңа түскен, аңқау жас келінге үйір келеді-міс. Бұлардың қастандығынан түрлі ауруларға шалдығып іштегі нәрестеге зақым келуі мүмкін деп ойлағандықтан жас келіншектің төсегінің іргесіне,жастығының астына темір қару қойғызады. Тіпті, жас келіннің отауына әр түрлі қару-жарақ қамшы, балта, қасқырдық азуы, бүркіттің тұмсығын іліп қояды. Мүның бәрінен халық түсінігі бойынша жын-шайтан сескенеді міс.
Әдетте ағасы үйде жоқта жеңгесінің жанында қайнылары мен қайың сіңлілері болады. Әсіресе жастау болса да еркек кіндікті баланың екі қабат келіннің қасында бірде болуы келіншектің өзіне де, әр нәрсеге сенгіш ата-енесіне де әжептәуір медеу болады. Халық түсінігі бойынша баланың кіндігі бұралып қалмау үшін әйел екі қабат кезінде, бақан, арқан аттамау керек, баланың бір мүшесі кем болып тумау үшін іштегі бала қимылдағанша -- жерігі қанғанша итке кет демеуі қажет деген ырымдар да бар.
Қазақ арасында кең тараған сенім бойынша екі қабат әйел түйе етін жемеу керек. Түйе етін екіқабат кезінде жеген әйел 9 ай 9 күнде босанбай 12 ай көтереді-міс деген сенім де болған. Түрлі биологиялық себептермен босану мерзімінің кешеуілдеуіне байланысты немесе анық мерзімінен жаңылған әйелдерді түйенің бауырынан не алдына өткізіп, оның тезірек босануына мүмкіндік туғызамыз деп ойлайтын. Осы сенімдерге байланысты келіндерінің аяғы ауыр кезінде оған түйе етін жегізбейтін.
Демек, жүктілік кезеңінде ананың жеген тағамынан, өмір сүріп жатқан ортасына дейін бәрі баланың мінез құлқына әсер етеді. Осы орайда, Жүсіп Баласағұн бабамыздың Құрсақта біткен қылық, қара жерге бірге кіреді, - деген сөзінің мәні тереңде жатса керек[2, 33 б].
Айы күні жеткен кезде ауыр жұмыс істетпеген. Әсіресе жас келіннің алғашқы баласында үлкендер тарапынан көп көңіл бөлініп, қамқорлық көрсететін. Өйткені, біріншіден оның өз тәжірибесі болмағандықтан болса, екіншіден, алғашқы немересі ата-анаға ыстық болып, оның әрқашан үлкен әкесі мен шешесінің бауырында жүретіндігінен де болса керек.
Қазақ отбасында тұңғыш баланы көпшілік жағдайда әбден ер жеткенше үлкен әжесі мен әкесінің қамқорлығында болып, солардың баласы есебінде тәрбиеленгендіктен, өз әкесінің інісіндей боп өсетіндігі ежелден бері келе жатқан көне ғұрып. Мұндай әдеттің Еділ бойында мекендеген көне болгар және түрік халықтарында болғандығын Ибн-Фадлан да байқаған болатын.
Баласы тұрмай жүрген әйелдердің де күтімі жақсы болады да, аман-есен босанып, оның балалы болуына себін тигізгісі келген әрбір туысының, әсіресе енесі мен тату абысындарының жаны қалмайтын.
Толғақ басталысымен ауылдың үлкен әйелдері шашуларын алып жиналады. Көрші әйелдер мен жақын абысындар үй шаруасын өз міндеттеріне ала бастайды. Толғатқан әйелдің үстіне еркектер кірмейді. Толғатушының енесінің не үлкен абысынының басшылығымен үйге арқан керіліп не бақан байланып, толғақ қысқан әйел екі қолтығымен асыла сүйеніп, тізерлеп тұрады. Толғатқан әйелдің шашын тарқатып, беліндегі белбеу мен баулардың барлығын босатып тәжірибелі кемпірлер неше түрлі ырымдарын жасай бастайды, Толғақ үстіне келген кемпірлер шашу шашып, келіншек енесіне құтты болсынын айтып әйелдің қиналмай, тезірек босануын тілесіп жатады. Енесі дереу қазан көтеріп, сақтап жүрген жылы-жүмсағын салып, жарыс қазан асуға кіріседі, Самаурынға шай қойылады, сүт пісіріледі. Үй ішіндегі әбдірелер ашылып май, қаптың аузы ашылып құрт алынады. ұзын арқанды өткермелеп байлап шығады да, екінші ұшынан тартып оп-оңай тарқатып жібереді. Арша тұтатылып толғатушы әйелдің басынан айналдырып аластайды. Етек жағынан күкірт түтетеді. Мұның бәрі толғатушы оп-оңай -- әбдіре ашылған, тең шешілген, түйін тарқатылған тәрізді, шай қайнатым, сүт пісірім немесе ет асым уақытта, қазанмен жарыса тез босансын деген ниеттен туған әрекеттер екені даусыз. Ал, арша тұтатып аластау, күкірт түтету толғатқан әйелден әр түрлі жын-шайтан, албасы-мартулар аулақ болсын деген ниетке байланысты жасалатын. Мұндай жеңіл-желпі шараларды орындағанымен әйел босана қоймаса, қарулы әйелдерге, немесе қайын інілерінің біріне оның белін тартқызады. Ол үшін бел тартушы адам әйелдің арқа жағынан отырып, сегіз көзден тізесімен сүйемелдей, белінен қаусыра құшақтап, арам шеміршектен төмен қарай қойдың құйрық майымен сылап отырып, балаға зақым келмейтіндей етіп, еппен тартады да баланың тууын тездетеді.
Өткен ғасырдың соңында Қапал уезінде дәрігерлік қызмет атқарған И. С. Колбасенко қазақ тәжірибесіндегі бел тарту әдісі баланы жылдам туғызуға шын мәнісінде көмегін тигізетініне өз көзімен куә болғандығын айта келіп, оны ғасырлар бойы дұрыс нәтиже беріп келген халык тәжірибесі деп бағалаған. Мұндай әдістің дүрыс нәтиже беретіндігін және оның толып жатқан Азия, Европа, Солтүстік және Оңтүстік Америка халықтарында да болғандығын төңкеріске дейінгі бірнеше зерттеушілер айтқан.
Бел тарту да еш нәтиже бермей, бала тумаса, әйел біртіндеп әлсірейді, ышқынудан да қалады. Мұндай жағдайда діни сенімдер бойынша әйелді босандырмай тұрған албасты, яки марту деп есептеледі Халық түсінігі бойынша -- албысты (марту) екі емшегін салбыратып әйелдің жанына қыз кейпінде келеді де, оның кеудесінен басып тұншықтырады да талықсып кеткен әйелдің өкпесін суырып алып көлге апарып тастауға тырысады. Егер өкпені суға тастап үлгерсе, әйел қайтып есін жимай өледі деп ойлайтын. Марту басу деген осы. Мартуды қуу үшін қылышты қынабынан шығарып әйелдің басына ойнатады, үкі әкеледі. Үйдің алдына шағыр көзді айғыр әкеп байлайды. Үйге еркектер көбірек кіріп, етектерін екі қолымен қағып, үлкендері төрге шығып білетін аяттарын оқиды, жастары қайта тысқа шығып, қару -- жарақтарын салдырлатып, бар болса мылтық атады, әйелдер отқа тұз тастап, үйдің іші-тысын азан-қазан етеді.
Ата-бабалардан қалған сауыт-сайман, кісе, айбалта, найза, қылыш, қамшы тәрізді бұйымдар болса соларды әкеліп үйге іледі. Қейде тіпті қамшымен ақырындап әйелді арқадан жанай тартып, та жібереді. Мұның бәрі нәтиже бермесе, құранын құшақтап арнайы шақырылған молда келіп, құран оқып әйелге ішіріткі жазып ішкізеді. Ол үшін кесенің не кішкене тәрелкенің түбіне сия карындашпан дұға жазады да оның үстіне су құйып суға еріген сияны әйелге ішіріткі деп ішкізеді. Молданың оқуы көмек кермесе бақсы шақырлылады. Бақсылар қобызы мен зікір салып, жын-шайтан мен мартуды қууға кіріседі. Бірақ бақсы зікірінің зиянынан басқа пайдасы болмайды. Өйткені ол халық тәжірибесімен жанаспайтын шаман дініне байланысты жасалатын зиянды әрекет. Амал не, зікір күшіне сенген қараңғы халық талай аяулыларының тағдырын бақсы қолына беріп, өкінішті жағдайға ұшырайтын. Немесе бақсы әрекетіне байланысты өз бетімен босанса да зікір әсері деп білетін. Темір дүкенін, ұсталық өнерді, онымен бірге ұсталардың өздерін де қасиетті санап, құрмет тұтатындықтан, одан албасты да қашады деген оймен қиналып жатқан әйелдің жанына ұстаны әкеліп қыздырылған темірді төске қойып соққызып та көретін.
Баланың теріс келуіне байланысты босана алмаған әйелдерге қазақ оташылары сәті түскен жағдайда, яғни бала өлмей тұрып кез келгенде, сыртынан түзететін немесе баланың өлгендігіне көз жеткенде, ананы сақтап қалу үшін қол салып суырып алатын. Шебер оташылар мұндай операцияны кейде тым сәтті орындайтын да, әйел тірі қалатын. Әрине, мұндай жағдай өте сирек кездесетін.
Толғатқан әйелдің жанына бала таппайтын әйелдерді жібермеуге тырысатын. Толғатушы әйелдің қасында көбінесе ниеттес оның жанашырлары бірге болатын. Бала туысымен оны жерден көтеріп алу бірнеше балалы болған мосқал әйелге тапсырылады. Халық сенімі бойынша баланың мінезі баланы жерден алғаш көтеріп алған адамға тартады деп есптеледі. Сондықтан жерден көтеруші мүмкіндігінше өзінің жағымды мінезділігі, мейірімділігімен ағайынға жаққан әйел болу керек. Ол баланың ұл не қыз екенін айтып сүйінші сүрайды. Баланың кіндігін кесетін адамды шешенің өзі не енесі, күйеуі күн бұрын белгілеп қояды. Кейбір ауылдарда кіндік кесуге әбден машықтанған тәжірибелі әйелдер де болады. Олар толғақ басталысымен кіндік байлайтын тарамыс пен кездігін әзірлеп дайын түрады. Баласы тұрмай жүргендер кейде еркекке балтамен кестіретін де әдет болған. Кіндік кескен адам баланың кіндік шешесі деп аталынады.
Босанған әйел әбден көтеріліп кеткенше кіндік шеше сол үйдің шаруасын істеп, ана мен балаға қарайды. Бір жеті шамасында босанған әйел көтеріліп, шаруасына жараған соң кіндік шеше балаға иткөйлек тігіп әкеліп, кіндік баласының әке-шешесінен көйлек киеді. Бір жылдан соң қара табан болып жүруге жарағанда кіндік шеше бір қойын сойып, көйлегін алып құттықтап келеді де, кіндік баласының әке-шешесінен қалағанын алады. Мұны қазақта қалау дейді. Әдетте кіндік шешенің қалаған малын не дүниесін екі қылмай беретін. Кейде қалау дәстүрін баланың жылға толуына қарамай-ақ жасай беретін.
Халық түсінігі бойынша баланың, әсіресе мінезі мен іс-әрекетінде жағымсыз қылықтары болса, немесе тым жуас болса кіндік шешесіне тартты дейді. Әрине егер кіндік шешеде ондай қасиеттер болса. Ал, баланың тәуір жағын әр әке-шеше, туған туыс өз қандастарынан іздейтін. Кіндік шешеге деген баланың ықыласы кейін есейгеңде де қалмайды. Өйткені кіндік шеше де өзінің кіндік баласына әр уақытта қолынан келген қамқорлығын жасап, жылы шырайын білдіретін. Баланың әке-шешесі де кезінде шын ниетімен қызмет көрсетіп, қалаған қалауын алған кіндік шешенің қызметін үмытпайтын, әсіресе балалары ауырмай-сырқамай, жақсы ержетіп, артынан басқа да балалар ерсе, қолы жеңіл болды деп ырым ететін.
Иткөйлекті жұмсақ сисадан не жұқа ақ бәтестен жеңі мен бойын тұтас пішіп, жағасын ойып алатын да, шет-шетін бүкпей, екі жанын қолмен тепшіп жас баланың нәзік етіне тігістің батпау жағын қарастыратын. Иткөйлектің етегін бүкпеу әдеті -- баланың жақсы өсіп, жасының ұзақ болуын тілеген ырымға да байланысты. Әдетте иткөйлекті баланы қырқынан шығарғанша кигізетін.
Әйел босанған соң баланың жолдасы түсісімен оны тазалап жуып, бөтен біреулерге көрсетпей адам баспайтын таса жерге мұқият көмгізеді. Ол үшін тареңдігі бір метрдей шұңқыр қазғызып, оның бір бүйірін үңгіп ақым жасайды. Сол ақымға бала жолдасының кіндігін жоғары қаратып салады да, шұңқырға жолдас жуылған қанды суды төгіп көміп тастайды. Баланың жолдасын ит ашып жемеуің қадағалайды. Ал, бала жолдасын көмуді бөтен көзден жасырып істеудің өзінше себебі де бар. Халық түсінігі бойынша, туған баланың кіндігін (жолдаста қалған кіндігінің жартысын) бедеу әйел аяғымен басса, босанған әйел бұдан былай бала таппайды, оның бала табу қасиеті бедеу әйелге ауып кетеді деген сенім бар. Бедеу әйелдерді толғатқан әйелдердің маңына жолатпаудың өзі де осымен байланысты. Бала таппайтын бедеу әйел баланың жолдасы түсісімен бала табу үмітімен кіндіктің кесілген ұшын басуды өте қалайды. Бірақ үй иесі оған көрсетпей, жырақ жерге апарып көмеді. Бедеу әйелі жоқ ауылдарда бала жолдасын жасырап көмудің қажеті де болмайтын. Бұл ырым көбінесе Ұлы жүз қазақтарының араында.
Бала жолдасы түскеннен кейін босанған әйелді шомылдырып жатқызады, үйді жылы ұстауға тырысады. Басын сәлімен бүркендіріп ылғи терлеп жатуын қамтамасыз етеді, Дереу қалжасына семіз қой сойып, жас ет пен жылы сорпа ішкізіп қалжалайды, керек болған жағдайда қойдың құйрық майын шыжғырып ішкізіп, аз күннің ішінде көтерілуіне жағдай жасалады. Қалжаға сойған қойдың мойын омыртқасын тұтас асып, тіс тигізбей мүжиді де омыртқаларды бір-бірінен бөлмей сол күйінде қысқы үйдің маңдай алдына не кереге басына іліп қояды. Баланың мойны бекігенше оны тастамайды. Осылай етсе баланың мойны жылдам бекиді деген сенім болған. Халық түсінігі бойынша жақсы қалжалаған әйелдің өзі де жылдам көтеріледі, емшегінен сүт те көп шығып, жас бала уызға бөгеді.
Қазақ салт дәстүрі бойынша жаңа туылған нәрестеге арнап құрбандық шалу қалжа деп аталса, шариғат бойынша ақиқа деп аталады.
Ақиқа - нәресте туылғанда Алла тағаланың ұрпақ берушілік нығметіне шүкіршілік ретінде сойылатын құрбандық түрі. Ақиқа сөзі туылған нәрестенің шашы деген мағынаны білдіреді.
Алланың елшісіне (с.а.с) ақиқа туралы сұрақ қойылғанда: Кімнің баласы туылып, баласы үшін құрбан шалғысы келсе, шалсын, - деді, (Мәлік ибн Әнес әл-Муатта кітабында риуаяат еткен) тағы да бір Сумрадан жеткен риуаятта Пайғамбар (с.а.с) былай деген: Әрбір бала өзінің ақиқасына тәуелді: оның атынан жетінші күні сойылып, оның (баланың) шашы алынады. (Сүнән кітаптарының авторлары мен имам Ахмет риуаят еткен)[1,84 б.].
Кіндігін кесіп, жергөкке орап алған баланың кіндігіне су тигізбей, сабынды сумен шомылдырып, үстін қүрғатып болған соң жұмсақ шүберекке құндақтаи орап қояды. Бұдан соң баланың кіндігі түскенше оны щомылдырмайды. Кіндіктің тез түсуін қамтамасыз ету үшін Жетісу өлкесінің қазақтары иіс сабынның үгіндісімен қалжаға сойылған қойдың құлақ түп не тіл асты бездерінің ұсақ турандысын араластырып жасаған қоймалжыңды кіндіктің үстіне жапсырып қоятын көрінеді. Осының нәтижесінде кіндік үш күнде кейде тіпті одан да ерте түсіп, жарасы жылдам жетілетін болған.
Ал ел арасында жинаған деректерде күндікті қара сабынмен сылап, күйдірілген көк шүберектің күлін себу әдеті де бар. Қара сабын болсын, көк шүберектің күлі болсын кіндікке микроб түсірмейтін, ушықпауын қамтамасыз ететін пайдалы шара. Халық тәжірибесі бойынша мұның бәрі өзінің дұрыс нәтиже беретіндігін әлдеқашан дәлелдеген. Үзіліп түскен кіндікті баланың шешесі таза шүберекке орап, белгілі жерге тығып, үзақ уақыт сақтайды. Мұны сақтаудың себебі де, жоғарыда айтылғандай, бала шешесінің денсаулығына зақым келмесін, бала табу қасиетіне нұқсан болмасын деген қауіптен шыққан. Кейде ырымшыл кемпірлер кепкен кіндікті турап-турап қуырған етпен араластырып бала таппай жүрген бедеу әйелдерге білдірмей жегізіп те жібереді. Бұл әрине бедеу әйелге пайдасы тиеді деген діни сенімге байланысты қалыптасқан ырым. Мұның өзі Ибн-Фадланның Оғыздар неше алуан көріністі қасиеттейді дегені сияқты, соның қазақтарда сақталып келген бір түрі. Жоғарыда айтылған бала жолдасының кісі баспайтын жерге адамша жерленуі, бөтен адамнан оны бірнеше күнге дейін қорып жүруі, баладан үзіліп түскен кіндікті көп уақытқа дейін сақтау әдеті Хорезм өлкесінде де болған әдеттерге өте ұқсас. Бүл екеуі де қазақтарды бір кезде Сырдария мен Үргеніш төңірегін мекен еткен оғыздар тіршілігіне жалғастырады. Бұл туралы Г. П. Снесарев магиялық, не ислам дініне дейінгі сенімдер бойынша көмілетін жолдас та, сақталатын кіндік те, бала жанының бір бөлшегі деп сенуден шыққан дейді. Оның бұл пікіріне күмәндануға болмайды. Өйткені қазақ өмірінде сақталғаң ырымдар оның дұрыстығын дәлелдей түседі.
Баланың дүниеге келуі мен тәрбиесіне байланысты қазақтарда көптеген ғасырлық халықтық тәжірибе мен түрлі көне наным-сенімдерге негізделген салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар қалыптасты. Баланың өмірге келуіне байланысты ғұрыптар кешені (бала көтеру, бала туу, алғашқы жылдардағы күтімі) сәбидің денсаулығы мен дұрыс жетілуіне және анасының бала көтеру қабілетінің сақталуына бағытталған. Қазақтардың бала көтеру мен оның дүниеге келуіне байланысты наным-сенімдері, әдет-ғұрыптары халықтың эмпирикалық тәжірибесімен бірге тылсымдық (магиялық) наным-сенімдер мен елестетулерге негізделген.
Шынында да, баланың өмірге келуіне байланысты ғұрыптар бұрынғы кездерде тылсымдық сәттерге толы болды. Бас кезінен бастап әйел тағам түрлеріне байланысты тыйымдар мен шектеулер жүйесін сақтау керек болды. Мұндай тағамдарды (түйе мен қоян еттерін және балықтан жасалған тағамдар) пайдаланбау Қазақстанның барлық аумағына тән болды. Бүрын да, қазіргі кезде де қазақтар аяғы ауыр әйелдің тағамдық тәбетін (жерігін) қанағаттандыруға тырысады. Бүны, басқа халықтардағы наным сияқты, сұраныс баланың өзінен шығып отыр, оны қанағаттандырмау үлкен күнә деп есептеген. Осыған орай XIX г. аяғында Жетісу облысының Қапал уезінде дәрігер болып жүмыс істеген И.С. Колбасенко: Аяғы ауыр әйелдің еркелігін үнемі дерлік қырғыздардың (қазақтардың) эстетикалық және діни көзқарастарына қайшы келетініне қарамастан қанағаттандырады, - деп жаза отырып, одан әрі аяғы ауыр бір әйелдің шошқа етін жегісі келгенін, қазақтардың шошқа тұтынбайтынына және еті харам деген діни тыйымға қарамастан, оның талабының орындалғанын мысалға тартады. Алайда, бұл дерекке де сын көзбен қарау керек.
Шектеу қойылған тағамдардан бөлек, терең мағыналы басқа да көптеген тыйымдар болды. Келінді тіл-көзден және басқа жаманшылықтардан сақтау үшін оған бойтұмар сыйлаган. Этнограф X.Арғынбаевтың түздік материалдары бойынша Жетісуда бойтұмар - матаның немесе терінің үшбұрышты түрдегі қиындысы, оған жеті ұсақ тас тігілген болып келеді. Мұндай тұмарларды жіпке өткізіп мойынға немесе желеткенің астарына, тұмар көзге түспес үшін кеуде түсына тігетін болған.
Баланы өмірге әкелу кезінде, оған дейін де үлкен жауапкершілік енесі мен күйеуінің туыстарына (әйелдер жағына) жүктелген. Бойға бала бітіп, 3-4 ай өткен соң енесі міндетті түрде кішігірім құрсақ шашу тойын өткізетін болған. Аяғы ауыр әйел босанар сәтінің жақындағанын сезгенде жақындарына хабардар етеді. Арнайы әйелдер болмағанымен, іс жүзінде үлкен жастағы кез келген әйел босандырудың жөнін жақсы білген. Босандыру кезінде оның жеңіл және тез болуы үшін көптеген ғүрыптық іс-әрекеттер мен наным-сенімдер атқарылған. Яғни босанып жатқан әйелдің бұрымын жазған, киіміндегі барлық түйіндерді шешкен, бойындағы барлық темірден жасалған сәндік бүйымдарын ағытқан. Босану тым ұзаққа созылған жағдайда жарыс қазан ұйымдастырған. Бұл қуанышты хабарды күтетін өте қызықты наным болып табылады. Жарыс қазанды егде әйелдер мен күйеуі жағынан жақын туыстары жиналып, босанушы әйелдің үйінде өткізетін болған. Қазанға ет салып, оны бала дүниеге келгеннен бүрын тезірек пісіруге тырысқан. Әдетте бүндай жағдайда Қара қазан тез піседі ме, қара әйел тез босана ма? дейтін болған. Наным бойынша, сәби бұл жарысқа қатысып, тезірек жарыққа шығуға тырысады. Бала дүниеге келгеннен кейін бүл ғұрыпқа қатысушылар міндетті түрде піскен еттен дәм татуга тиіс болған. Қазіргі күнде бұл ритуал баланың дүниеге келуімен байланысты әдет-ғұрыптар қатарынан жоғалып кетуі, сірә, босанушы әйелдің бұл уақытта медициналық мекемеде жатуымен байланысты болса керек.
Босандыруды әдетте бәріне қүрметті егде әйелге - оңқол анаға, ал кіндік кесуді босанушы әйелдің жақын құрбысына - кіндік шешеге, кейде бұл рәсімді, әсіресе көптен күткен ұл бала туғанда ер адам атқаратын болган. Кіндік шеше басқаларға көрсетпей жасырын барып елеусіз жерге баланың жолдасын көметін болган. Егер жолдасын бедеу әйел басып кетсе, оның бедеулігі босанушы әйелге көшеді деп есептеген. Баланың жолдасына қатысты осындай әрекет босанушы әйелдің одан арғы қабілеттілігін сақтаудан туындаса керек. Кесілген кіндікті де бедеу әйел көріп қоймау үшін көзден таса жерге көметін болган. Өйткені өзінің бедеулігін босанушы әйелге аудару үшін кесілген кіндіктен 2-3 тілім кесіп алып, қуырдаққа қосып жесе жеткілікті деген наным болған. Бүл әдет-ғұрыптардың барлығы исламға дейінгі наным-сенімдерге байланысты болып келеді. Ол наным бойынша жолдасы мен кіндігінде баланың жанының бір бөлшегі болған.
Сәби дүниеге келгеннен кейін шілдехана тойы атқарылған. Ғасырлар бойы ұлтымыздың санасына сіңген мұсылмандық салт бойынша туылған нәрестеге таныстары мен жақындары Бауы берік болсын! Еліне елеулі, халқына қалаулы азамат болып өссін! Алла берекесін берсін! айтып құттықтап, тілек тілеген. Бала дүниеге келгеннен кейін бірінші түні қуаныш болған үйге ауылдың жастары шілдеханаға жиналып, таңға дейін көңіл көтеріп, ойын-сауық құрған. Олар осылайша жаңа туған нәрестені пәлекет күштерден қорғаған. Өйткені исламға дейінгі наным-сенім бойынша, әсіресе алғашқы күндері баланы қараусыз қалдыруға болмайды, ондай жағдайда жас нәрестені қара ниетті күштер айырбастап кететін болган. X. Арғынбаевтың Алматы облысынан жинаған мәліметтері бойынша, жанұяларда бұған дейінгі балаларының тұрақтамау себебін қандай да бір мифтік алып қарақұспен байланыстырған. Ол жаңа туған нәрестенің жанын алып кететін болған-мыс. Сондықтан мұндай жағдайда, жас нәрестені сақтау үшін, оны жеті киіз үйдің шаңырағының астынан және егде жастағы жеті адамның бұтынан өткізіп, осылайша нәрестені аңдушы алып қарақұсты алдауга тырысқан. Одан кейін жаңа туған нәрестені кіндік шешесі үйіне алып кетіп, әке-шешесі оны сатып алады (жалған сауда). Қазіргі күнде кейбір отбасыларында пәлекет күштердің баладан назарын аудару үшін босанған әйелдің үйінің терезесі немесе есігінің алдына, алып қарақұсқа арнап сүт құйылған ыдыс қояды. Ең қауіпті деп саналатын баланың алғашқы қырық күнінде міндетті түрде нәресте жататын бөлмені жарық қылып ұстауга тырысқан. Өйткені жарықтан, яғни оттан қара күштер қорқады деп есептеген.
Шілдехананы Жетісу жерінде шілде күзет деп те атайды. Шілдеханаға ауыл үлкендері әдетте қатыспайды. Жаңа туған нәрестені әр түрлі жын-шайтан, перілердің салқынынан қорғап, күзету халық сенімі бойынша тек қана жастардың міндеті. Ерте заманда бесіктегі нәрестені күзету Ұмай анаға жүктелген. Оның сілемі қазақтарда соңғы уақытқа дейін келген. Шырақ жағып күзету соның бір түрі. Жаңа туған баланы алғашқы күндері шырақ жағып күзетпесе, оны перілер әкетіп орнына басқа бала тастап кетеді деген сенім болғаң.
Біреудің қылығына наразылық білдіргенде қазақ арасында ой пері тастап кеткен, не перінің қызы, перінің баласы деп балағаттау осы сеніммен шыққаны ақиқат. Бала туғанда ұйымдастырылатын шілдехана оның тууына арналған мереке болса да, мұның түбегейлі мәні бала мен ананы тіл-көзден сақтап, ол үйдің маңайына қырық күн бойы жын-шайтанды жолатпау мақсаты бірінщі орында болады. Бұның исләмнан бұрынғы наным түрлері екені даусыз.
Туған балалары өле беріп, баласы тұрмай жүрген ата-аналар оның себебін алып қарақұстан көрген. Алып қарақұстан жаңа туған баланы сақтап қалу үшін жер-гөкке орап, жіпке байлап тігулі тұрған жеті киіз үйдің шаңырағынан, егде тартқан жеті адамның тақымынан өткізеді. Олай ету баланың қай үйдің, кімнің баласы екендігін алып қарақұс білмесін деп ырымдау және осылай етсе бала көп жасайды деген наным да болған.
Бұл ырымдарды жасаған соң кіндік шеше баланы өз үйіне әкетеді, ал бала әкесі оған бір арқа отын, бір қой беріп баланы сатып алады.
Отын беру -- отқа табынудың сілемі, ол халық сенімі бойынша ұлы күш. От баланың қасында болса, жарық сәуленің панасында өсе береді деген сенім.
Босанған әйел көтеріліп өзіне-өзі келген кезде той жасалады. Тойға ауыл адамдары, көрші ауылдар түгел шақырылады. Мұндай той әдетте тек күндіз өткізіледі. Шақырылған кісілердің мөлшеріне, той иесінің шамасына қарай мал сойылады, палуан күресі, құнан бәйгесі ұйымдастырылады.
Кіндігі түскеннен соң баланы қырқынан шыққанша етін шынықтыру үшін күнде тұзды сумен шомылдырып, денесін қойдың қүйрық майымен сылап, аяқ-қолын әрлі-берлі созғылап отырады. Халық түсінігі бойынша тұзды сумен шомылдырылған баланың денесіңе әр түрлі жара, қотыр түспейді. Ғылым көзімен қарағанда да баланың етін ширату үшін мөлшермен еріткен түзды судың пайдасы бар. Сондай-ақ халық тәжірибесіне байланысты жас баланың денесін маймен сылап-сипап, қол аяғын созғылауы -- дене шынықтырудың бір түрі, оны баланың жауырыны жабыспау үшін керекті шара деп біледі. Мұндай массаждың өте керектігін және тұзбен шомылдырудың пайдалылығын қазіргі медицина ғылымы да жоққа шығармайды.
Баланы қырқынан шығарып, қара құлақ болғанша шомылдыру, сылап-сипап, құрғатып, дұрыстап бөлеу әдісін тұмса босанған жас келіншектерге олардың енелері немесе тәжірибелі абысындары үйрететін болған.
Сонымен сәбидің дүниеге келуіне қатысты әдеп - ғұрыптар өмір тәжрибесінен туындаған.
1.2 Бесікке салу, қырқыннан шығару, тұсау кесу, сүндетке отырғызу ғұрыптарының мәні мен маңызы
Кіндігін кескен соң бес күн өткеннен кейін баланы бесікке бөлеген. Бұл рәсімнің құрметіне тамақ асылып, әйелдер жиналып бесікке салу ғұрпын атқарған. Бесікті босанған әйелдің анасы немесе туыстары - төркіні, яғни, баланың нағашылары алып келуге тиіс болған. Олар сондай-ақ босанған әйелге сыйлық ретінде кимешек алып келген. Кимешекті бірінші рет бала туғаннан кейін киетін болған. Тек Жетісуда ғана бай адамдар өзінің қыздарының тұңғышына бәсіре ретінде құлын атаған. Қазақстанның басқа аймақтарында мұндай салт кездеспейді.
Бесікке салу рәсімін көп балалы, тәжірибелі әйел басқарады және де ол әдебиеттерде кеңінен көрініс тапқан өзіндік тыштырма ритуалымен жалғасады. Бұл күні кәрі әжелер ауылдың сыйлы ақсақалдарының ескі жейделерін өкеліп, оны бірінші жаялық ретінде пайдаланған. Бүл дәстүрдің балаға тілек тілеуде терең мағынасы болған. Баланы жаялыққа орап жатып әжелер: Атасының жейдесі еді, атасының жасын берсін - деп тілек тілеген. Баланы бесікке салмастан бұрын оны міндетті түрде аластайтын болған. Ягни жаман күштерді қуған. Егер Оңтүстік Қазақстанда дәстүрлі түрде бұл мақсатта адыраспанды пайдаланса, ал Жетісуда бесікті, оның кейбір бөліктерін күйдіре отырып қызған темірмен аластаған.
Бір жеті ішінде баланың кіндігі түсіп, кіндік жарасы жазылысымен оны бесікке салады. Ол үшін абысын-ажындары, ауылдың үлкен әйелдері шақырылып бесікке салар ырымын жасайды. Ет асылып шай қайнатылады. Шақырылған әйелдер шашуларын әкеліп, қуанышқа ортақтығын білдіреді. Жиналған әйелдердіц ішінен жасы үлкен, мінез-қүлқы, іс-әрекет жағынан парасатты, балалы-шағалы болған бәйбішелердің біріне баланы бесікке салғызады. Бесікке салушы бесіктің барлық жабдығын орын-орнына қойып, әбден жасап алған соң, шашуға әкелген құрт, май, бауырсақ, қант-кәмпит күміс ақшаны уыстап алып бесіктің түбек байланатын тесігінен төмен өткізіп, бесік астынан қолын тосқан әйелдерге береді, олар жиналған бала-шағаға, отырған әйелдерге үлестіреді. Осы шашылатын шашулардың өзіндік қасиеті бар деп есептеледі. Балалы болғысы келген жас әйелдер, әлі бала таппаған жас келіншектер ырым етіп, үлкен сеніммен шашудан татады. Шашу үлестірілгеннен кейін бесіктің түбегін орнатып, сіріңке тартып бесікті отпен аластайды. Аластаушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz