Ортағасырлар дәуірі кезеңіндегі Арыс өзені бойындағы қалалық мәдениеттердің дамуы мен генезисі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қала мәдениеті жұртының ескерткіштерінің зертеу тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.1 XIX ғасыр . XX ғасырдың басы аралығындағы зерттеу тарихы (жазба
және археологиялық деректерге негізделген) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.2Кенес одағы уақыты мен тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жүргізілген зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Арыс өзеннің бойындағы ортағасырлық қала мәдениеттінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.1 Қараспан аймағында шоғырланған ортағасырлық қала ескерткіштерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Жуантөбе аймағында шоғырланған ортағасырлық қала ескерткіштерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3 Арыс өзені бойындағы ортағасырдағы рухани және материалдық мәденет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.1 Ортағасырлық қала аймағындағы жерлеу ғұрыптық кешендер ... ... ... ... ... .48
3.2Ортағасырлық қала.жұрт мәдениетінің шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
1 Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қала мәдениеті жұртының ескерткіштерінің зертеу тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.1 XIX ғасыр . XX ғасырдың басы аралығындағы зерттеу тарихы (жазба
және археологиялық деректерге негізделген) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.2Кенес одағы уақыты мен тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жүргізілген зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 Арыс өзеннің бойындағы ортағасырлық қала мәдениеттінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.1 Қараспан аймағында шоғырланған ортағасырлық қала ескерткіштерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Жуантөбе аймағында шоғырланған ортағасырлық қала ескерткіштерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3 Арыс өзені бойындағы ортағасырдағы рухани және материалдық мәденет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.1 Ортағасырлық қала аймағындағы жерлеу ғұрыптық кешендер ... ... ... ... ... .48
3.2Ортағасырлық қала.жұрт мәдениетінің шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Тақырыптың өзектілігі. Мәдени мұра ұғымы халықтың ғасырлар бойы қалыптастырған рухани және заттай мәдениетін көрсететін, сол халықтың жүріп өткен тарихи жолынан сыр шертетін бағалы жәдігерлік қоры болып табылады. Мәдени мұра ұғымына халықтың рухани-мәдени құндылықтары – ұлттық мәдениет, ауызша және жазбаша әдебиет ескерткіштері, дәстүрлер, әдет-ғұрыптармен қатар, халықтың заттай мәдениеті – тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштері де жатады.
Заттай мәдениеттің негізгі бөлігін археологиялық ескерткіштер мен табылған археологиялық олжалар құрайды. Археологиялық мәдени мұраға көне тұрақтар, оба-қорымдар, көне қалалар, қамал-қорған орындары, кесенелер мен мазарлар, басқа да архитектуралық ескерткіштер жатады. Олар жан-жақты кәсіби түрде зерттелген жағдайда халықтың өткен тарихы туралы көптеген құнды мағлұматтар алуға болады.
Қазіргі қоғамда мәдени мұраны зерттеу аса маңызды әрі өзекті болып отыр. Себебі жаппай жаһандану мен ғылыми-техникалық прогресс кезінде жекелеген тұлғалар мен бүтіндей халықтардың ерекшеліктері ұмыт болуға жақындай бастады. Сондықтан да халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан төл тарихы мен мәдениетін тиянақты зерттеу үшін ерекше маңызға ие бағдарлама дүниеге келді.
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2003 ж. 13 қаңтардағы № 1277 Жарлығына сай ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 5 қыркүйектегі № 903 қаулысымен бекітілді. «Мәдени мұра» бағдарламасы сонымен қатар ҚР Президентінің «Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары» атты Қазақстан халқына Жолдауында да аталған болатын. Аталмыш бағдарлама 2004-2006 жж. арналып, еліміздің археологиясы саласында жаңа белестер ашып берді, қазба жұмыстары жаңа қарқынмен жанданып, көптеген жаңа зерттеулер қолға алынды. «Мәдени мұра» бағдарламасы тек археологияда ғана емес, жалпы Қазақстанның мәдениет саласында айтарлықтай оқиға болып табылды.
Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы тарихи және мәдени байлықтарды қорғау, зерттеу және насихаттауға арналған. Оның негізгі мақсаты – елдің тарихи-мәдени мұрасын зерделеу, сақтау және қалпына келтіру. Соның ішінде археология саласындағы басты мақсаты – маңызды тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін зерттеу және қайта жаңғырту болып табылды. Бағдарламаға енген ғылыми бағыттардың кешені ұлттық стратегияның қалыптасуында тиімді факторлар саналады. Бағдарламаның бір тарауы тарихи-археологиялық бағыт, археология және сәулет ескерткіштерін зерттеп, оларды мұражай-қорық, туризм нысандары және консервациялау мен реставрациялаудың жаңа әдістері мен тәсілдері қолданылатын ғылыми орталығы ретінде сақтау.
Заттай мәдениеттің негізгі бөлігін археологиялық ескерткіштер мен табылған археологиялық олжалар құрайды. Археологиялық мәдени мұраға көне тұрақтар, оба-қорымдар, көне қалалар, қамал-қорған орындары, кесенелер мен мазарлар, басқа да архитектуралық ескерткіштер жатады. Олар жан-жақты кәсіби түрде зерттелген жағдайда халықтың өткен тарихы туралы көптеген құнды мағлұматтар алуға болады.
Қазіргі қоғамда мәдени мұраны зерттеу аса маңызды әрі өзекті болып отыр. Себебі жаппай жаһандану мен ғылыми-техникалық прогресс кезінде жекелеген тұлғалар мен бүтіндей халықтардың ерекшеліктері ұмыт болуға жақындай бастады. Сондықтан да халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан төл тарихы мен мәдениетін тиянақты зерттеу үшін ерекше маңызға ие бағдарлама дүниеге келді.
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2003 ж. 13 қаңтардағы № 1277 Жарлығына сай ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 5 қыркүйектегі № 903 қаулысымен бекітілді. «Мәдени мұра» бағдарламасы сонымен қатар ҚР Президентінің «Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары» атты Қазақстан халқына Жолдауында да аталған болатын. Аталмыш бағдарлама 2004-2006 жж. арналып, еліміздің археологиясы саласында жаңа белестер ашып берді, қазба жұмыстары жаңа қарқынмен жанданып, көптеген жаңа зерттеулер қолға алынды. «Мәдени мұра» бағдарламасы тек археологияда ғана емес, жалпы Қазақстанның мәдениет саласында айтарлықтай оқиға болып табылды.
Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы тарихи және мәдени байлықтарды қорғау, зерттеу және насихаттауға арналған. Оның негізгі мақсаты – елдің тарихи-мәдени мұрасын зерделеу, сақтау және қалпына келтіру. Соның ішінде археология саласындағы басты мақсаты – маңызды тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін зерттеу және қайта жаңғырту болып табылды. Бағдарламаға енген ғылыми бағыттардың кешені ұлттық стратегияның қалыптасуында тиімді факторлар саналады. Бағдарламаның бір тарауы тарихи-археологиялық бағыт, археология және сәулет ескерткіштерін зерттеп, оларды мұражай-қорық, туризм нысандары және консервациялау мен реставрациялаудың жаңа әдістері мен тәсілдері қолданылатын ғылыми орталығы ретінде сақтау.
1 Талеев Д.А. Қараспан қалашығындағы зерттеулер қорытындысы // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2006 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. А., 2007. – 40-41 бб.
2 Байтанаев Б.А., Сүлейменов Р.Х. және басқалары. Қараспан қалашығындағы зерттеулер // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2010 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. А., 2011. – 110-115 бб.
3 Байтанаев Б.Ә., Ергешбаев А., Сүлейменова Ж. Жуантөбе қалашығындағы 2010 ж. зерттеулер // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2010 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. А., 2011. – 47-49 бб.
4 Железняков Б.А. Жуантөбе қалашығындағы 2008 ж. қазба жұмыстары жайында // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2008 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. А., 2009. – 97-99 бб.
5 Шербаев Р.К., Дудаков С.А. Қараспантөбе қала жұртындағы археологиялық зерттеулер // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2004 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. А., 2004. – 68-70 бб.
6 Талеев Д.А. Арсубаникет қаласының орнында жүргізілген зерттеулер // «Қазақстан мұрағаттары». 2009. № 3. – 4-11 бб.
7 Талеев Д.А. Қараспантөбе қалашығында 2008 ж. жүргізілген қазба // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2008 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. А., 2009. – 129-130 бб.
8 Железняков Б.А. Ұлы Жібек жолындағы түркілердің қалалық орталығы – Жуантөбе қалашығын зерттеу // Мемл. «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2009 ж. археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2010. – 100-103 бб.
9 Талеев Д.А., Қараспантөбе кешенінде 2007 ж. жүргізілген зерттеулердің түйіні // ҚР ҰҒА хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. 2008. № 1. – 188-190 бб.
10 Байпақов К.М., Буряков Ю.Ф. Жуантөбе қала жұртындағы археологиялық зерттеулер // Мемл. «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2004 ж. археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2005. – 65-68 бб.
11 Беляева Т.В., Железняков Б.А. Жуантөбе қала жұртының қазба жұмыстар бойынша есебі // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2005 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2005. – 127-131 бб.
12 Железняков Б.А., Беляева Т.В. Предварительные итоги работ на городище Жуантобе в 2005 г. // Известия НАН РК. Серия общественных наук. 2006. № 1.Сс. 231-247.
13 Железняков Б.А. 2006 ж. Жуантөбе қалашығында атқарылған жұмыстардың алдын-ала есебі // Мемлекеттік «Мәдени мұра»
2 Байтанаев Б.А., Сүлейменов Р.Х. және басқалары. Қараспан қалашығындағы зерттеулер // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2010 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. А., 2011. – 110-115 бб.
3 Байтанаев Б.Ә., Ергешбаев А., Сүлейменова Ж. Жуантөбе қалашығындағы 2010 ж. зерттеулер // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2010 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. А., 2011. – 47-49 бб.
4 Железняков Б.А. Жуантөбе қалашығындағы 2008 ж. қазба жұмыстары жайында // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2008 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. А., 2009. – 97-99 бб.
5 Шербаев Р.К., Дудаков С.А. Қараспантөбе қала жұртындағы археологиялық зерттеулер // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2004 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. А., 2004. – 68-70 бб.
6 Талеев Д.А. Арсубаникет қаласының орнында жүргізілген зерттеулер // «Қазақстан мұрағаттары». 2009. № 3. – 4-11 бб.
7 Талеев Д.А. Қараспантөбе қалашығында 2008 ж. жүргізілген қазба // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2008 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. А., 2009. – 129-130 бб.
8 Железняков Б.А. Ұлы Жібек жолындағы түркілердің қалалық орталығы – Жуантөбе қалашығын зерттеу // Мемл. «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2009 ж. археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2010. – 100-103 бб.
9 Талеев Д.А., Қараспантөбе кешенінде 2007 ж. жүргізілген зерттеулердің түйіні // ҚР ҰҒА хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. 2008. № 1. – 188-190 бб.
10 Байпақов К.М., Буряков Ю.Ф. Жуантөбе қала жұртындағы археологиялық зерттеулер // Мемл. «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2004 ж. археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2005. – 65-68 бб.
11 Беляева Т.В., Железняков Б.А. Жуантөбе қала жұртының қазба жұмыстар бойынша есебі // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2005 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2005. – 127-131 бб.
12 Железняков Б.А., Беляева Т.В. Предварительные итоги работ на городище Жуантобе в 2005 г. // Известия НАН РК. Серия общественных наук. 2006. № 1.Сс. 231-247.
13 Железняков Б.А. 2006 ж. Жуантөбе қалашығында атқарылған жұмыстардың алдын-ала есебі // Мемлекеттік «Мәдени мұра»
Ортағасырлар дәуірі кезеңіндегі Арыс өзені бойындағы қалалық мәдениеттердің дамуы мен генезисі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қала мәдениеті жұртының ескерткіштерінің зертеу тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
0.1 XIX ғасыр - XX ғасырдың басы аралығындағы зерттеу тарихы (жазба
және археологиялық деректерге негізделген) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2Кенес одағы уақыты мен тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жүргізілген зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 Арыс өзеннің бойындағы ортағасырлық қала мәдениеттінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.1 Қараспан аймағында шоғырланған ортағасырлық қала ескерткіштерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Жуантөбе аймағында шоғырланған ортағасырлық қала ескерткіштерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3 Арыс өзені бойындағы ортағасырдағы рухани және материалдық мәденет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.1 Ортағасырлық қала аймағындағы жерлеу ғұрыптық кешендер ... ... ... ... ... .48
3.2Ортағасырлық қала-жұрт мәдениетінің шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мәдени мұра ұғымы халықтың ғасырлар бойы қалыптастырған рухани және заттай мәдениетін көрсететін, сол халықтың жүріп өткен тарихи жолынан сыр шертетін бағалы жәдігерлік қоры болып табылады. Мәдени мұра ұғымына халықтың рухани-мәдени құндылықтары - ұлттық мәдениет, ауызша және жазбаша әдебиет ескерткіштері, дәстүрлер, әдет-ғұрыптармен қатар, халықтың заттай мәдениеті - тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштері де жатады.
Заттай мәдениеттің негізгі бөлігін археологиялық ескерткіштер мен табылған археологиялық олжалар құрайды. Археологиялық мәдени мұраға көне тұрақтар, оба-қорымдар, көне қалалар, қамал-қорған орындары, кесенелер мен мазарлар, басқа да архитектуралық ескерткіштер жатады. Олар жан-жақты кәсіби түрде зерттелген жағдайда халықтың өткен тарихы туралы көптеген құнды мағлұматтар алуға болады.
Қазіргі қоғамда мәдени мұраны зерттеу аса маңызды әрі өзекті болып отыр. Себебі жаппай жаһандану мен ғылыми-техникалық прогресс кезінде жекелеген тұлғалар мен бүтіндей халықтардың ерекшеліктері ұмыт болуға жақындай бастады. Сондықтан да халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан төл тарихы мен мәдениетін тиянақты зерттеу үшін ерекше маңызға ие бағдарлама дүниеге келді.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2003 ж. 13 қаңтардағы № 1277 Жарлығына сай ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 5 қыркүйектегі № 903 қаулысымен бекітілді. Мәдени мұра бағдарламасы сонымен қатар ҚР Президентінің Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары атты Қазақстан халқына Жолдауында да аталған болатын. Аталмыш бағдарлама 2004-2006 жж. арналып, еліміздің археологиясы саласында жаңа белестер ашып берді, қазба жұмыстары жаңа қарқынмен жанданып, көптеген жаңа зерттеулер қолға алынды. Мәдени мұра бағдарламасы тек археологияда ғана емес, жалпы Қазақстанның мәдениет саласында айтарлықтай оқиға болып табылды.
Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы тарихи және мәдени байлықтарды қорғау, зерттеу және насихаттауға арналған. Оның негізгі мақсаты - елдің тарихи-мәдени мұрасын зерделеу, сақтау және қалпына келтіру. Соның ішінде археология саласындағы басты мақсаты - маңызды тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін зерттеу және қайта жаңғырту болып табылды. Бағдарламаға енген ғылыми бағыттардың кешені ұлттық стратегияның қалыптасуында тиімді факторлар саналады. Бағдарламаның бір тарауы тарихи-археологиялық бағыт, археология және сәулет ескерткіштерін зерттеп, оларды мұражай-қорық, туризм нысандары және консервациялау мен реставрациялаудың жаңа әдістері мен тәсілдері қолданылатын ғылыми орталығы ретінде сақтау.
Мәдени мұра бағдарламасы аясында бүкіл Қазақстан аумағы бойынша жүздеген ескерткіштер зерттеліп, мыңдаған көне жәдігерлер табылды. Халықтың сан ғасырлар бұрынғы қалдырған заттай асыл қазыналары ұрпақтарымен қайта қауышты. Отан тарихы жаңа ескерткіштермен, ең бастысы бұрын белгісіз болып келген жаңалықтармен, жаңа мәліметтермен толықты. Ел мұражайлары мен зертханалары да соңғы бірнеше жылда жаңа экспонаттарға қанықты, мұндай науқан бұрын болмаған болатын.
Мәдени мұра бағдарламасы Қазақстанның ортағасырлық қалаларын зерттеуде жаңа кезең болып табылды. Бағдарлама аясында еліміздің ежелгі қалалары жан-жақты зертелді, олардың зерттелуінде үлкен жаңа мүмкіндіктер ашылды. Көшпелі өркениетті қалыптастырған халқымыздың қалалық мәдениетпен де бірге біте қайнасып, жүздеген қалаларды дүниеге әкелгені мәлім болды. Әлбетте, Қазақстанның ежелгі қалалары кеңес дәуірінен-ақ белгілі болатын, бірақ бағдарлама арқылы отандық зерттеушілер көне шаһарларға жаңа тәуелсіз көзқарастар тұрғысынан қайта қарауға мүмкіндік алды.
Жазба деректерде аталатын ортағасырлық қалалық мәдениет пен қалалардың ашылуы Қазақстан археологиясында жарқын құбылыс болып табылды. Қазақстан туралы тек таза көшпелілер елі деген пікірлер туғызып келген тұжырымдарға қарсы біздің еліміздің өзіндік далалық өркениеттің бесігі болғаны дәлелденді. Зерттеуші-ғалымдар қазақ жеріндегі ежелгі қала орындарын кеңес дәуірінен бастап зерттей бастаған болатын. Дегенмен жаңа бағдарлама қалалық мәдениетті жаңа тұрғыдан зерттеуге зор септігін тигізді.
Қазақстанның ежелгі қалалық мәдениетін зерттеу бүгінгі таңда ерекше қолға алынған өзекті әрі маңызды шаралардың бірі болып отыр. Қалалар тарихын білу арқылы келешек ұрпақтар өз ата-бабаларының қалдырып кеткен асыл мұраларын сезіне алады. Үйінділер астында қалған көне шаһарларды қайта тірілту, сан ғасырлар бұрынғы жәдігерлерді сөйлету аса қажетті іс болып қала беруде. Дәстүрлі түрде көшпелілер мекені есептелетін қазақ даласының қала мәдениетін одан әрі зерттеу ешқашан да өзектілігін жоймақ емес.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Арыс өңірінің ескерткіштері - көне дәуірлерден қалған археологиялық ескерткіштер. Бұл өңір үш ландшафты аймақты қамтиды: таулы, тау бекеті және далалы кеңістік жерлер. Егіншілік пен мал шаруашылығы мәдениеті дамыған аймақ. Тас дәуірінен бастап кейінгі орта ғасыр ескерткіштері кездеседі. Өңірде 1960 жылдан Жетісу кешенді археологиялық экпедициясы, 1971 жылы Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы(жетекшісі К.А.Акишев), 1980 жылы Шымкент педагогикалық институтының археологиялық экспедициясы барлау және қазба жұмыстарын жүргізіп келеді. Соның нәтижесінде Бөріжар, Алтынтөбе, Қаратөбе зираттары мен Қараспантөбе, Жуантөбе, Күлтөбе секілді көне қалашықтар орны ашылды. Барлау барысында 1973 жылы археолог Х.Алпысбаев Шаян, Арыс-Түркістан каналдарының бойынан ерте палеолит дәуіріне жататын тұрақтарды тапқан. 1974 -1975 жылдары Арыс қаласынан 10-12 км жерде Тасқотан, Бесқотан, Байтоғай сияқты тас дәуірінің ескерткіштері табылып, бұл өңірде алғашқы адамдардың өмір сүргені дәлелденді. 1980 жылдары әр түрлі құрылымдағы 3 мыңнан астам қорғандар есепке алынды.
Кейінгі ескерткіштер тобына бекіністер, ерте ортағасырлық және кейінгі ортағасырлық қалалар орны жатады. Ескерткіштердің үлкендері - тау аңғарларында, Арыс, Бадам, Сайрамсу, Ақсу, Боралдай өзендерінің бойында, кішігірім бекіністер Бала Бөген, Бөген, Шаян, Арыстанды аңғарларында кездеседі. Үш бөліктен: шахристан, рабад, цитадельден тұратын ортағасырлық қала орындары бар. Олар V-VIII ғасырлар аралығын қамтиды. Шымкент маңындағы Қатын көпір маңында X-XVIII ғасырлар ескерткіштері зерттелді. Бекініс, қала орындары, табылған археологиялық заттай деректер Сыр бойында мәдениеттің жоғары дамығандығын көрсетеді. Көне қала орындары мен атаулары араб-парсы(X - XII ғ.) саяхатшыларының жазбаларындағы аттарға сәйкес келеді.
1970-1980 жж. да Қазақстанның ежелгі шаһарлары туралы айтарлықтай еңбектер дүниеге келді, олардың арасында белгілі археолог-ғалымдар К.А. Ақышев, К.М. Байпақов, Л.Б. Ерзаковичтің ел аумағындағы аса ірі ежелгі қалалардың бірі - Отырар шаһарына арналған үш кітаптан тұратын іргелі еңбектері де болды. Отырар қаласындағы зерттеулер 2004-2011 жж. Мәдени мұра бағдарламасы шеңберінде де жалғасқан болатын. Бағдарлама аясындағы соңғы жылдар зерттеулері үшін 1970-1980 жж. зерттеу нәтижелерінің маңызы зор болған еді.
Өткен ғасырдың 90-жж. соңында да Қазақстанның ортағасырлық ескерткіштері, соның ішінде бірқатар қалаларындағы археологиялық зерттеулер жалғасты, нәтижелері ғылыми мақалалар мен кейбір кітаптар түрінде жарық көрді. Қазба жұмыстары сәл кейіннен Мәдени мұра бағдарламасына ұласты.
2004 ж. бастап Мәдени мұра бағдарламасы іске қосылды, бұл Қазақстан аумағындағы ежелгі қалалардың зерттелу тарихындағы бетбұрыс кезең болып табылды. Жылма-жыл жүргізілген көптеген археологиялық қазбалар, еліміздің түкпір-түкпіріне шығарылған экспедициялар жұмыстары нәтижесінде ортағасырлық қалалар тақырыбында көптеген тың жаңалықтар ашылды, жаңа еңбектер жарық көрді. Қалалық мәдениетті зерттеу барысында тек дәстүрлі Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірлері ғана емес, Батыс, Орталық Қазақстан аймақтарындағы бірқатар қала орындары зерттеу нысанына айналды.
Дегенмен, Мәдени мұра бағдарламасы шеңберіндегі Қазақстанның ортағасырлық қалаларының зерттелу тарихы арнайы зерттеу тақырыбына айналмаған. Бұл сауал әлі күнге дейін жеке зерттеу ретінде қарастырылмады. 2004-2011 жж. аралығында бағдарлама аясында зерттелген ежелгі қалалардың көлемі біршама көбейді. Осының нәтижесінде жеке-жеке қалалардың зерттелуіне арналған еңбектер жарық көрді. Олардың ішінде Жайық қалашығы, Сауран, Отырар, Сарайшық және т.б. көне қалалардың археологиясына арналған зерттеу еңбектерді атауға болады. Бұл қалалар соңғы он жылға жуық уақыт Мәдени мұра бағдарламасы аясында зерттелген болатын. Сол себепті Қазақстанның ортағасырлық қалалары туралы соңғы жылдары жарық көрген кітаптарды тікелей Мәдени мұра ықпалымен шығарылған деп есептеуге болады. Олардың авторлары белгілі зерттеуші-ғалымдар - К. Байпақов, М. Елеуов, Е. Смағұлов, З. Самашев және басқалары кеңестік археология мектебінен өткен тәжірибелі мамандар болып табылатын. Аталған ғалымдар Қазақстанның қалалық мәдениетін зерттеуде қажымай еңбек етті. Олардың бірқатары қазір де өз істерін жалғастырып, ортағасырлық қалалар бойынша бірден-бір белгілі мамандар болып қалуда.
Мәдени мұра бағдарламасы аясында аталған ғалымдардан кейін орта және жас буын өкілдері де белсенді жұмыс жасай бастады. Олардың қатарында - А. Нұржанов, Д. Воякин, Е. Ақымбек, Р. Шербаев және т.б. атауға болады. Бұлардың көпшілігі бағдарлама шеңберінде жеке қазба нысандарын басқарып, зерттеу қорытындыларын көптеген жарияланымдар мен мақалалар түрінде жарыққа шығарды.
Қорыта келгенде, Мәдени мұра бағдарламасы шеңберінде ежелгі Қазақстан қалаларының зерттелу тарихы мен мәселелері жеке тақырып ретінде қарастырылған емес. Бұл мәселе алдағы уақыттарда шешімін табады деген сенімдеміз.
Зерттеудің деректік негізі. Диплом жұмысының деректік негізі Оңтүстік Қазақстан облысына, Арыс мәдениетіне жүргізілген археологиялық зерттеулер нәтижесінде жарық көрген кітаптар, монографиялар, диссертациялар мен мақалалар және де Мәдени Мұра бойынша жүргізілген зерттеулердің есептері құрайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты 2004-2010 жж. зерттеу жүргізілген Қазақстан аумағындағы бірқатар ортағасырлық қалалалардың Мәдени мұра шеңберіндегі зерттелу барысын хронологиялық түрде сипаттау, қазба жұмыстарының кейбір нәтижелерін беру. Мәдени мұра бағдарламасы аясында қол жеткізілген археологиялық жетістіктерді сипаттау арқылы осы бағдарламаның Қазақстан археологиясы ғылымында қаншалықты маңызды кезең болып табылғанын көрсету. Осы мақсаттарды орындау барысында төмендегідей міндеттер қойылды:
oo Мәдени мұра бағдарламасының Қазақстанның ортағасырлық археологиясындағы маңызын көрсету;
oo Бағдарлама шеңберінде зерттелген бірқатар қалалардың қазба барыстарын сипаттау;
oo Бағдарлама аясында зерттелген қалалардың оған дейінгі қысқаша зерттелу тарихын көрсету;
oo Жұмыста сипатталған ортағасырлық қалалардағы қазба нәтижелерін қорыту;
Диплом жұмысының методологиясы мен әдістері. Қазақдаласының батыс пен шығыс өркениеттерінің арасында орналасуы, екі үлкен этномәдени үрдістердің тоғысқан жерінде орын тебуі, далалық көшпелі және қалалық отырықшы мәдениеттердің біте қайнасып, қатар дамуы зерттеу жұмысының әдістемелік негізі ретінде салыстырмалы талдауды қолдануды талап етті. Диплом жұмысын жазу барысында қолданылған негізгі зерттеу әдістері қатарына - жүйелік талдау, теориялық-методологиялық ұстаным, салыстырмалы-тарихи талдау, сипаттап баяндау әдістерін жатқызуға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 Оңтүстік қазақстанның ортағасырлық қала мәдениеті жұртының ескерткіштерінің зертеу тарихнамасы
1.1 XIX ғасыр - XX ғасырдың басы аралығындағы зерттеу тарихы (жазба және археологиялық деректерге негізделген)
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ даласындағы көненің көздеріне Археологиялық комиссияның, Тарих музейінің, Мәскеу археологиялық қоғамы мен орталықтағы басқа да ғылыми мекемелердің назары ауа бастады. Құрамына Сырдария (Түркістан) және Жетісу облыстары кірген Түркістан генерал-губернаторлығының құрылуына байланысты жаңа өлкеге, соның ішінде оның өткеніне ден қою күшейе түсті.
1867 жылы Археологиялық комиссияның тапсыруымен орыстың белгілі шығыстанушысы П.И.Лерх Түркістан өлкесін зерттеді. Ол Сырдария бойындағы Сауран, Сығанақ қалаларының қирандыларын қарап шықты, Талас алқабының бірқатар қалаларының орындарында болды, Жанкент қалашығында қазба жүргізді. Өзі кездестірген ескерткіштерді тіркеумен, мұқият сипаттаумен қатар, ол жазбаша хабарларды іріктеп, олар туралы үзінділерді талдады және түсініктеме беріп кетті. Жазбаша дерек көздерін өзі тапқан археологиялық олжалармен салыстырып, қираған орындарды нақты тарихи қалалармен баламалады [20, 36 б.].
Археологияның дамуындағы үлкен бетбұрыс оқиға 1893-1894 жылдары В.В.Бартольдтың іссапармен осы аймаққа келуімен байланысты болды. Ол Шу мен Талас алқабының, Ыстықкөл қазаншұңқыры мен Іле өзені алқабының ескерткіштерін көріп шығады. Оның Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью (Ғылыми мақсатпен Орта Азияға сапар туралы есеп) еңбегі осы кезге дейін тарихи ақпараттың ғаламат үлгісі болып қалып отыр. Көптеген жазбаша дереккөздеріне сүйеніпВ.В.Бартлольд зерттеген ауданының тарихи-топографиясын суреттеді, археологиялық жағынан болашақтағы мәні зор ескерткіштерді анықтады және оларды ортағасырлық белгілі қалалармен сәйкестендірді. Ол Верный қаласының ауданындағы қалалық мәдениеттің ілкідегі қайнар-бастауларын атап өтеді. В.В.Бартольдтың осыдан кейінгі еңбектері Орта Азия мен Қазақстан халықтарының өткен тарихының бет-пердесінашыпберді. Оның іргелі ізденістері көптеген қалалардың тарихи топографиясын, олардың локализациясын, ежелгі және орта ғасырлардағы тарихи оқиғалардағы рөлін, түрік-соғды байланыстары тұсындағы қалалардың қалыптасуы мен дамуы тарихын зерттеуге негіз қалады. 1895 жылы Ташкентте құрылып, жергілікті зиялылардың өлкенің өткеніне, оның тарихына, сәулет және өнер ескерткіштеріне ден қоятын өкілдерін, әскери адамдарды, шенеуніктерді, өткенге қызығушылық танытатындарды біріктірген Археология әуесқойларының Түркістан үйірмесінің ұйымдастырылуы да В.В. Бартольд есімімен байланысты.[20, 40б.].
Қоныстар мен қалалардың қирандылары, қорымдар, жартас суреттері, жазулар, мазарлар, эпиграфиялық және нумизматикалық материалдар, тас мүсіндер секілді нақты археологиялық ескерткіштер, ежелгі суландыру сауалдары үйірме отырыстарында көтеріліп тұрды. Үйірме мүшелері ескерткіштерге қазба жұмыстарын жүргізді. Үйірме қызметінің нәтижелері Археология әуесқойларының Түркістан үйірмесі Протоколдары (ПТКЛА) сынды арнайы басылымдарда жарияланды.
Ақ өзендегі қала немесе Испиджаб (Сайрам), жазба деректерде VII ғасырдың басынан бері белгілі және де XI ғасырда Махмұд Қашғаридың айтуы бойынша шығысы Шу мен Таласқа дейін, солтүстік батысы Сырдарияның орта ағысына дейінгі жердің орталығы болған. Ол ерте ортағасырда (X-XIII ғасырдың басы) қазіргі Қазақсан территориясында Ұлы Жібек жолының ең ірі сауда орталығы болды. Испиджаб қаласының маңында Кедер, Сығанақ, Сауран және Янгикент, және де Қаратаудың солтүстік жағында Баладын және Берукет және Жетісулық Тараз, Құнан, Меркі, Суяб секілді қалалар болды.
X ғасырда географ Ибн-Хаукаль былай деп жазды: Испиджаб- шамамен Бинкеттен үш есе кіші қала. Ол мединадан, цитадельден және рабадтан тұрады. Цитадель қираған, медина мен рабадта адамдар қоныстанған, мединаны қабырғалар қоршап тұр, рабадтың маңы да айнала қабырғалармен қоршалған. Рабадта өзінің бақтары мен сулары бар. Құрылысы саз балшықтан жасалған. Испиджаб жазықтықта жатыр, Испиджаб пен оған жақын жатқан таудың арасы үш фарсах. Мединаның төрт қақпасы бар. Олар: Нуджкент қақпасы, Фархан қақпасы,Шакван және Бұқара қақпасы. Базар медина мен рабадта, басқару үйі, түрме, мешіт мединада орналасқан. Бұл көп халқы бар үлкен қала, барлық Хорасан мен Мауреннахр жерінде Испиджабқа жететін қала жоқ. Бұқара қақпасынан Шығыстағы елдерден тауарлар әкелінген. Нуджкент қақпасы, батыс қақпа болған. Нуджкент аты Талас даласындағы кішкене Дех деген қаланың атына қойылған. Бұл қақпа арқылы Сырдария бойындағы Отырар, Сауран, Жент және Янгикент қалаларында Керуен жолы өткен [28, 42б.].
Испиджаб туралы ең маңызды мәліметті әл-Истахридің айтқаны: Құрылымы саздан, базарларында жемістер мол, өнімге бай және де көптеген қажетті заттар бар. Оның жан-жағында көптеген қалалар мен ауылдар бар(жазба деректерде Манкент, Газирт, Қарлұқ).
Жазба деректерде сайрам бекінісінде Мухаммедтің кішене гарнизоны сонда қалдырылған, монғолдармен бекіністі қоршауда Сайрамда катапультты қолданған. Барлық ықтималдық бойынша, басқа қалаларға қарағанда Сайрам қаласы қатты қирамаған. 1221 жылы Сайрам арқылы өтіп бара жатқан даолық монах Чань Чунь осы жерден жағдайы жақсы қала тауып, өзінің шәкірттерімен бірнеше күн болған. 1223 жылы еліне қайтып келе жатқанда Сайрамның жанынан өтіп бара жатқан Чань Чунь оны үлкен қала деп айтып кеткен.
Жазба деректер, XIV-XVII ғасырларда дамуы кезеңі үзіліп қалған Сайрамның қайта дамитына үміттенген. Бірақ ерте ортағасырларда Сайрам Орта Азияның солтүстігінен Орталық Қазақстанның көшпенділеріне дейінгі аралықта жатқан, шығысында - Моғолстан, отырықшы және қала өмірінің рөлін арттырды: нақты айтар болсақ, ол стратегиялық қуатты орталық, тек сауда жолдарын қадағалап қана қоймай, оңтүстіктен шығатын негізгі жолды, ортаазиялық иеліктерді, және де Қазақ жерлерін қадағалап отырды. Сол үшін де өзбек және қазақ феодалдары Сайрамды билеуге күресіп отырды. Өз заманында қала қорғанысы мықты болған.
XV-XVI ғасырлардың аяғындағы тарихшы, Михман наме-йи Бұқара еңбегінің авторы Рузбихан Исфахини: Қаланың негізі биік қабырғалармен қоршалған, аяқ басуға келмейтін ор қазылған деп жазған. Сайрамның айналасында қазылған ор туралы Хафиз и Таныштың жазбаларында кездеседі.
Жазба деректерде X ғасырда Сайрамда бір-біріне қарама-қарсы орналасқан қақпалар болған, жер асты магистральдық көшелермен жалғасқан. Солтүстік қақпа Бел деп аталған(Беклик қақпа немесе Белдарбаза) және саздан жасалған мұнаралар бір қатарды тұрған. Оңтүстік қақпа - Базадарваза, шығыс - Қарамұртдарваза және батыс - Шымкентдарваза. Сайрамның топографиясына қарағанда, ол негізін бұдан да ертеректе қалаған [29, 40б.].
Алғаш Шымкент туралы 1425 жылы Шараф-ад-дин Али Иаздидің Зафарнаме еңбегінде айтылады. Шымкент Сайрамның жанындағы ауыл болғандықтан, 1336 жылы Темірдің шапқыншылығына қатысты деректерде де жазылған. Бірақ қаланың тарихы тереңде, тіпті он мыңдаған жылдар бұрын деп айтсақ та болады, оған дәлел тас дәуіріндегі тастан жасалған қару-жарақтар, еңбек құралдардың табылуы.
Жазба деректерде, монғол шапқыншылығынан кейін Шымкент дамып, біртіндеп үлкен қалаға айнала бастады. Оның негізгі қалдықтары қазіргі Шымкент қаласының ортасында орналасқан. Қалашықта цитадель жақсы сақталған. Қазіргі қаланың үлгісін сақтаған сұлбасы бар. Цитадель төңіректегі жерге 25 метрге дейінгі биіктікке дейінгі адырды қамтиды. Адырдың көлемі жоғарғы алаңда 30х45 м. Бұрыштарда мұнаралар болды, кіре беріс оңтүстік қабырғада орналасты. Цитадельге шахристанның территориясы тұтасып жатыр, шекарасы қазіргі құрылыстардан анықтау мүмкін емес. Қаланың қазіргі топографиясын Жеке Сібір корпусының аудармашысы Филипп Назаровтың жазбаларынан көруге болады. Қоқанға барар жолда барлық қалаларды қағазға түсірген, оның ішінде Шымкент қаласы да болған. Оның сөзінше бұл қала ...Бадам өзенініңбойында орналасқан. Жоғары жерде орналасқан және биік қабырғалармен қоршалған. Қалаға кірер жол өзен бойындағы тар жолда орналасқан, бір атты дан артық жүруге келмейтін. Қалаға су қабырғадағы терезелер арқылы кіргізілген, қаладағы қазылған каналдар осы арқылы толтырылған, диірмендер де болған. Үйлер қытайлардың үйлеріне ұқсас, терезесіз, күйген кірпіштерден салынған.
Сырдарияның орта ағысындағы орта ғасырлық қалалардың ішіндегі танымал қалаларлың бірі Сауран. Ол Түркістанның солтүстік-шығыс жағында 35 км жерде орналасқан. Қала туралы алғашқы жазбалар Х ғасырдағы танымал араб географы Максиди: Сауран - үлкен қала, бірінен кейін бірі орналасқан жеті қабырғалармен қоршалған, рабады бар, шіркеу мешіті қаланың ішінде орналасқан. Ол оғыздар мен қыпшақтардан қорғауға арналған шекаралық шаһар деп жазған. Оңтүстік Қазақстанның үлкен мәдени және сауда орталығы болғандығы жайында Ибн ал-Асир және Якут өз еңбектерінде жазған. (17, 128б)
XIV ғасырдың бірінші жартысында Сауран Ақ Орданың орталығы да болған. Қалада 1320 жылы қайтыс болған Ақ Орданың билеушісі Сасы-Бұға жерленген. Оның баласы Ерзен Сауранда және де басқа қалаларда да медресе, мешіт, ханаки(діни үйлер) салдырған. XV ғасырдың 80 жылдарында қаланы алғашқы қазақ хандарының бірі Жәнібектің баласы Іренші сұлтан басқарған. XVI ғасырда Рузбиханның жазуы бойынша ...ерекше тартымды қала. Ашық, тегіс далада салынған. Ол өте көңілді, жарық,адамға күш пен ақыл беретін сергек ауасымен... барлық аймақта әр түрлі ағаштар өсіп тұрған. Қаланың өзі биік дуалдармен қоршалған..., айналасына ор қазылған.
Қала туралы маңызды мәліметтер 1514-1515 жылдары осы жерде өмір сүрген ақын және жазушы Васифидің еңбектерінен кездестіреміз. Ол еңбектерінің бірінде екі мұнарасы козғалып тұратын медресе туралы: оның үстінде екі биік мұнарасы бар, адам айтқысыз биік және шексіз бекзаттық. Мұнаралар шынжырлармен жалғасқан, ал әрбір мұнараның күмбездердің астында бөренелер жанастыра салынған және осылай бөренелер бір-біріне күшпен қозғалып жатыр, шынжыр ары-бері қозғалып жатыр, және кімде-кім мұнараға қарама-қарсы тұрса, мұнара опырылып құлайтындай болып көрінеді, ал бұл әлемнің бір кереметі деуге болады. Васифидің жазбаларының бірінде Қазақстан үшін ерекше әдіс кяризбен-яғни сумен қамтамасыз етілген. Сумен қамтамасыз ету құрылысына 200 үнділік құлдар жұмыс жасаған. Кяриздің бастауы Саураннан фарсах жерде орналасқан. Оның үстінде қамал салынған, ал қамалдың ішінде - 200 гяз тереңдіктегі құдық қазылған.
Сауран өз дәуірінде мықты бекіністердің бірі болды. Сондықтан ғалымдар оның мықты, күшті қала екенін атап кету өздерінің парыздары санаған. Хафиз Таныштың айтуы бойынша, қоршаудың, сумен қамтамасыз етудің, азық-түлікпен, қару-жарақпен қамтамасыз етудің арқасында бірнеше ай қоршауды сақтап қалған.
Испиджаб өзінің төңірегіндегі қалаларға қарағанда халық тығыз орналасқан аймақ. Археологтардың есептеуі бойынша, қалада және қала маңында 40 мыңга жуық адам мекендеген. Қала халқы санының өсуі көшпелі халықтарға байланысты болған деп ортағасырлық авторлар жазған. Мысалы Махмуд Қашғаридың айтуы бойынша VI-VIII ғасырларда соғдылар, XI ғасырда түркілер келіп қоныстанған: Баласағұнның тұрғындары соғды және түркі тілдерінде сөйлейді. Және де Таразда да, Сайрамда да осы тілдерде сөйлейді [17, 120б.]
Қола дәуірінде таудың етегін жақсы меңгерген адамдарды ғалымдар андронов мәдениетіне жатқызды. Бұлар өзен жағасында егін шаруашылығын мал шаруашылығымен бірге қатар алып жүрген. Андроновтықтар дақылдар өсірген - бидай, арпа, мал шаруашылығында қой, жылқы, ірі қара және түйе өсірген. Оларда мыс және қола металлургиясы жоғары дәрежеде дамыған. Мыстан пышақ, балта, әшекей бұйымдар және қару жарақтар жасаған. Шымкент аймағанда қоладан жасалған бұйымдар жиі кездесіп отырды.
Шымкент аймағы мен Қазақстанның оңтүстік аймағының мәдени өмірінің келесі сатысы сақ тайпаларының қалдырған көптеген тұрақтары мен жерлеу қорғандары жатады. Шымкент аймағында сақтардың қару-жарақтары- қоладан жасалған жебе ұштары, қанжарлар көп табылған. Б.з.I мыңжылдығының бірінші жартысында сақтардың ұрпақтары Сырдарияның орта ағысында орталығы болған құдіретті мемлекеттік бірлестік Қаңлы мемлекетін құрды. Шымкенттің және де оған жақын жатқан аймақтарда бірнеше тұрақтар белгілі. Олардың біраз бөлігі қазіргі заманғы құрылыстардың әсерінен бұзылған, ал қалған бөліктеріне археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп жатыр, ал маңызды ескерткіштер мемлекет қорғауында. Солардың біреуі - Қаратөбе тұрағы- Шымкент Фосфор зауытының маңында орналасқан [28, 46б.].
Ортағасыр кезеңінде Оңтүстік Қазақстанның үлкен қаласы Сайрамның маңында үлкенді-кішілі бірнеше қалалар болды. Дерек көздерінде қазіргі Шымкент территориясында орташа көлемді Қарлұқ қаласы болған ...жан-жағында қабырғалары жоқ, цитаделі де ауыл аймағы да жоқ деп жазылған. Жұмсақ батпақтан жасалған, бетіне сурет салынған керамикалар мен мыстан жасалған келінің табылуы дәлел болады(XI-XIIғ.ғ.).
Цитадельдің территорясына XIX ғасыр және XVII-XVIII ғасырларларда жасалған қазба жұмыстарының нәтижесінде екі құрылыс орнын тапты. Қазба жұмысы кезінде керамикалардың қоры жиналды, әсіресе XIII-XIX ғасырларға жататын батпақтан жасалған, бетіне сурет салынған керамикалар жиналған[28, 50б.].
Арыс өзенінің Сырдарияға құятын жерінде көптеген ғасырды басынан кешірген, өлі қала жатыр. Оның аты - Отырар. Қазіргі Оңтүстік Қазақстан аймағында Отырар орта ғасыр кезеңінде бұл аймақтағы маңызды қала болып саналды. Егер Ұлы Жібек жолы бойында тұрған қалалар Испиджаб, Тараз, Хамукат қалалары көбінесе халықаралық керуен жолына тәуелді болды, ал Отырар дала халқына, мал шаруашылығына-өз қаласы; дуалдардың арғы жағында олардың халқы, достары, туысқандары, өздеріне түсінікті тілде сөйлейтін халықтар тұрды. Бастарына қайғы түскенде бұрыннан тұрып жатқан тұрғындар мен барлық халықтар бірігіп жұмыс жасаған. Қалаға көптеген шабуылдар болса да, қала өз орнында қалып, өсіп-өркендеді. Отырар орта ғасырда ғылымда белгілі Отырар оазисінің орталығы болды. Батысында Сырдариямен Амударияның аралығында жатқан Қызылқұммен шекаралас болды. Территорияның бір бөлігі Сырдарияның оң жағалауында, Қаратаудың етегінде бітеді. Оның маңайында Бөген, Боралдай, Шаян, Арыстанды және басқа да өзендер болған. Сырдария Отырардың өмірінде маңызды рөл атқарды: халықтың асыраушысы болды, оның суы балыққа бай, жағасында жеміс-жидектер өсіп тұрды, кейде халқы қиын жағдайға да қалдырып отырды( көктемнің кезінде су жағасынан тасып жататын кездер де болды). Өзен Оңтүстік Қазақстандағы Фараб аймағының стратегиялық жағдайына өте тиімді болды. Отырардың ортағасырлық авторлардың географиялық және тарихи еңбектерінде кездесуі тегіннен тегін емес. Деректерде оны Жетісу қалаларының қатарына және де Испиджаб қаласының маңындағы аса маңызды қаланың бірі болғандығы туралы жазылған. Отырар әр түрлі географиялық ландшафттардың тоғысқан жері және керуен жолдарының түйіскен жері болды. Сондықтан да Отырар, Арыс өзенінің Сырдарияға құяр жерінде орналасып, диқанылықтың үлкен орталығы болды. Қаратаудың етегіне жақын жерде орналасып, көшпенділердің мықты бекіністерінің бірі болды. Отырардан Арысқа, одан Таразға баратын, Баласағұнға одан әрі Шығыс Түркістанға, Сырдарияның жоғарғы ағысы арқылы Шашқа, Соғды одан әрі Мервке және Нишапурға, төменгі жол арқылы Арал маңы және Оралға, Қызылқұм арқылы Батысқа Хорезмге, ол жақтан Поволжье, Қара Теңіз маңына және Кавказға жолдар болды.
Ескі табылған тұрақтардың, әрбір төбенің өзінің аттары бар: Алтынтөбе, Жалпақтөбе, Құйрықтөбе, Күйік-Мардан. Бұрын бұл қалалардың аттары басқаша болған, ал жазба деректер арқылы екі қаланың ғана аты анықталып отыр. Құйрықтөбенің орнына зерттеушілер Кедер деген қала, ал Оксус қалашығының орына Весидж қаласы деген аттар беріліп отыр. Бұл қалаларға табылған заттарға байланысты аттар қойылып отырды. Мысалы, Алтынтөбеде зергерлік өнермен айналысатындар, Пышақшытөбеде қару-жарақ жасайтындардың тұрағы, Құйрықтөбе етпен айналысатын адамдар тұрған [24,17б.].
1.2 Кеңес одағы мен Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жүргізілген зерттеулер
Қазақстан аумағында 1904 жылы Түркістан үйірмесінің мүшелері К.А.Кларе мен А.А.Черкасов Отырар қалашығында қазба жұмыстарын жүргізді. Олар тереңдігі 2 м-ге дейін жететін траншея түсіріп, қазбадан керамика топтамасын, ХVІ-ХVІІІ ғасырларға жататын монеталарды аршып алады. Қазақстанның көне мұрасын зерттеумен айналысқан үйірменің белсенді мүшелері арасынан В.А.Каллаур, Н.Н.Пантусов, Н.П.Остроумов, Ә.Диваев, И.В.Аничков, А.А.Семеновты ерекше атап кетуге болады.
Революциядан (төңкерістен) кейінгі алғашқы жылдардағы еңбектер ішінен археологтар П.П.Ивановтың Сайрамда және В.Д.Городецкийдің Жетісуда, Қазақстанның оңтүстігінде жүргізген ізденістерін, Орта Азия ертедегі тарихының ең ірі зерттеушісі М.Е.Массонның Сайрам қалашығы мен Түркістандағы Ахмет Яссауи кесенесі туралы мақалаларын атауға болады. Батыс Қазақстанда 1926 жылы М.П.Грязновтың Киргильд-1 және Киргильд-2 қабірлерін, Орал-Сай мен Құнанбай-сайды ашып, қазба жұмыстарын жүргізуі бар материалдар берді және андронов мәдениеті тек Батыс Сібірге тән деп орнығып келген тұжырымдаманы түбірімен өзгертті [23, 120б.].
1938 жылы Оңтүстік Қазақстан ескерткіштерін қорғау мақсатында Жамбылда Г.И.Пацевич басқарған Археологиялық пункт ұйымдастырылады. Г.И.Пацевич 10 жылдан астам уақыт бойы көне мұраларды тіркеуге алып отырды, Тараз бен оның төңірегіндегі қазба жұмыстарына жетекшілік етті және кездейсоқ табылған олжаларды жинақтады. Пункт Жамбыл облысының оңтүстік аудандарына және Шу өзенінің орта ағысындағы аудандарға экспедиция ұйымдастырды, ортағасырлық Тараздан Испиджабқа (Сайрам ауылы) дейінгі керуен жолдарының бойында орналасқан материалдық ескерткіштерді, яғни қала, бекініс қирандыларын, қоныстар мен обалы қорымдарды зерттеп, картаға түсірді. Одан басқа, олар Үшбұлақтау, Көйке-Білтау тауларының солтүстік сілемдері мен Жабағлы тауында барлау жұмыстарын жүргізді.
Соғыстан кейінгі А.Н.Бернштам мен Е.И.Агеева басқарған Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы (ОҚАЭ) екінші ірі экспедиция болды. Оның жұмысының қорытындысы Отырар шұраттарындағы, Шу-Талас өзендері аралығындағы, Қаратаудың солтүстік беткейіндегі, Сырдария алқабындағы қалалар мен қоныстар анықталған орындардың үлкен тобын зерттеу, картаға түсіру және хронологиясын анықтау болған еді. Қала топографиясын зерттеу мен қыш ыдыстарды сыныптау қала мәдениетінің мәдени-тарихи кезеңдерін түйіндеуге, Орта Азиямен болған қолөнер мен сауда, этносаяси байланыстардың бағытын анықтауға мүмкіндік берді[16,85б.].
Өткен ғасырдың 50 жылдарында ОҚАЭ-ның мәнді де маңызды жұмыстарының бірі деп Арыс өзені алабындағы Жуантөбе қаласы мен Бөріжар қорымындағы, Баба-Ата қаласындағы кешенді зерттеулерді айтуға болады, өйткені ортағасырлық ескерткіштер алғашқы рет кең ауқымда қазылған еді.
Қазақстанның оңтүстігіндегі Қаңлы мемлекеті мәдениетімен салғастырылатын қаңлы-қаратау (отырар-қаратау) мәдениетін жіктеп берген, сонымен қатар Ақтөбе қонысындағы қазба жұмыстарды, Қаратаудың солтүстік беткейлеріндегі қола дәуірі мен петроглифтер анықтаған зерттеулерді де ерекше атап кетуге болады.
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясымен және Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясымен қатар 1945 жылдан бастап КСРО ҒА-ның С.П.Толстов жетекшілік еткен Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы Қызылорда облысында археологиялық зерттеулер жүргізді. Шірік-Рабат, Баландыда қазба жұмыстары басталып, Жетіасар шатқалындағы ескерткіштер, оғыздардың қалалары зерттелінді.
Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан Жусалы ауданындағы жетіасар мәдениетінің ескерткіштерін Хорезм археологиялық-этнорафиялық экспедициясының мүшелері С.П.Толстов, Л.М.Левина, Б.А.Андриановтар зерттеді. Жетіасар шатқалындағы жұмыстар өз жалғасын тауып, одан көптеген қоныстар мен қорымдар анықталды. Жаңа мәліметтер мен материалдар негізінде б.з. І-мыңжылдығындағы керамикаға арналған монография дайындалды. Арыс өңіріндегі отырар-қаратау мәдениетінің қоныстарын зерттеуді Н.П.Подушкин, кейіннен А.Н.Подушкин жүргізді.
1969 жылы ҚазКСР ҒА Отырар археологиялық экспедициясын ұйымдастырды, ол 1971 жылы Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы (ОҚКАЭ) болып атауын өзгертті. Оны К.А.Ақышев басқарды. Отырар шұраттарындағы Отырар, Қостөбе, Көк-Мардан, Мардан-Күйік, Құйрықтөбе; Қаратаудың солтүстік беткейіндегі Түркістан, Раң және Күлтөбе қалалары көп жылдық тұрақты қазба жұмыстарына негізгі нысан етіп алынады. Қалалар мен қоныстардың орындарына қоса, экспедиция мүшелері түрлі дәуірдің обаларын, соның ішінде белгілі және бұрын зерттелген Бөріжар обасын, Шағаны, Көк-Марданды да зерттеді [24,20б.].
Отырар-төбе қаласының орнындағы ХVІ-ХVІІІ ғасырлар қабаттарының деңгейінде кең көлемді қазба жұмыстары ұйымдастырылды. Көптеген тұрғын махаллалары, қыш және кірпіш күйдіру шеберханалары, қоғамдық құрылыстар - мешіттер, кесенелер, моншалар қазылып аршылды. Ауқымды қазба жұмыстары б.з. І-мыңжылдық бірінші жартысындағы Көк-Мардан қонысында да жүргізілді, одан да махаллалар, үйлер мен ғибадатханалар аршылған болатын.
Құйрықтөбе қаласының ішкі қамалында VІ-ІХ ғасырлар деңгейінен сарай құрылысы аршылды, оның салтанатты залынан құдайлардың бейнелері мен ақсүйектер көрінісі қашап жасалған бірегей тақталар табылды. Қала шахристанынан VІ-ҮІІІ ғасырлардың, ІХ-ХІ ғасырлардың, ХІІ ғасыр құрылыстарының кешендері, ХІІІ-ХІV ғасырларға жататын темір соғатын шеберханалар және Х-ХІ ғасырларда жұмыс істеп тұрған алқалы мешіт аршылады.
Бөріжар қорымын қазған кезде жерлеу ғұрпына және ертедегі, орта ғасырлардағы тұрғындардың діни көзқарастарын көрсететін қызықты материалдар алынды. Экспедиция тобы Отырар шұраттарында, Қаратаудың оңтүстік және солтүстік беткейлерінде, Сауран маңында ирригациялық зерттеу жүргізді, кейінгі орта ғасырлардағы кәріздер жүйесін тапты.
Солармен қатар палеоэтнографиялық зерттеулер, атап айтқанда, қазақтардың отырықшылану үрдістерін анықтау мақсатында қазақ қыстауларын қазу жұмыстары жүргізілді (С.Ж.Жолдасбаев) [23,123б.].
Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясының жұмыстары республикалық археологияны жаңа деңгейге көтерді, соның нәтижесінде бірқатар жаңа ғылыми бағыттар белгіленді. Жұмыс қорытындылары бойынша К.А.Ақышев, К.М.Байпақов, Л.Б.Ерзакович, В.А.Грошев дайындаған бірнеше монография жарыққа шықты.
Оңтүстік Қазақстандағы б.з.б. І-мыңжылдық соңы мен б.з. VІІ ғасырларына жататын Қаңлы мемлекетінің тарихын көрсететін бірқатар археологиялық кешендер зерттелінді. Талас, Арыс және Сырдария өзендері бойынан алынған материалдар ерте ортағасырлық қалалар мен қоныстардың қаңлылық археологиялық нысандар негізінде дамитындығын дәлелдеп берді. Кейбір жұмыстарға Франция Ұлттық ғылыми-зерттеу орталығының қызметкерлері (Р.Бушарла, т.б.) де қатысты. Нәтижесінде жетіасар мәдениетінің материалдары, ескерткіштердің топографиясы мен хронологиясы нақтыланып, алынған материалдар талдаудан өтті және жүйеленді.
Бұл жылдары Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясының (жетекшісі К.М.Байпақов) негізгі зерттеу нысаны Отырар қаласы болып қала берді. Мұнда ХІІІ ғасыр соңы мен ХІV ғасыр бас кезінде пайдаланылған мешіт орнында қазба жүргізілді. Бұл құрылыс Түркістанда Әмір Темір бұйрығымен салынған Қожа Ахмет Яссауи кесенесімен қатар тұрғызылған еді.
2000-2004 жылдары Отырар мен Отырар шұратындағы (оазисіндегі) қалаларда Көне Отырар қаласын сақтау мен қалпына қалпына келтіру атты ЮНЕСКО-Қазақстан-Жапония біріккен бағдарламасының негізінде археологиялық-консервациялық жұмыстар жүргізілді. Оның мақсаты қазба арқылы жаңа мағлұматтар алу, бұрын қазылған ХІV ғасыр соңы мен ХV ғасыр бас кезіндегі мешіт, ХVІІ-ХVІІ ғасырлардағы мешіттерді, ХІІІ-ХІV ғасырлардағы моншаларды, қыш құмыра жасау шеберханаларын, ХVІ-ХVІІ ғасырлардағы қала махаллаларын консервациялау, ескерткіш нысандарын фортификациялау арқылы Отырарды археологиялық саябаққа және Ұлы Жібек жолы бойындағы туризм орталығына айналдыру еді[23,100б.].
2004 жылы бұл бағдарлама аяқталған соң, жұмыстар Көне Отырарды өркендету жобасы аясында жалғастырылды. Отырардағы далалық жұмыстармен қатар Құйрықтөбе қаласындағы моншада, мешітте қазба жүргізілді, мешіт пен сарай консервациясы, Мардан-Күйік фортификациясы жасалына бастады (К.М.Байпақов, Д.А.Воякин, Т.С.Дощанова).
Ең алғаш Отырарға 1904 жылы Түркістан археологтары А.К.Клара және А.А.Черкасов қазба жұмыстарын жүргізді. Қазба жұмыстарының нәтижесінде олар керамиканың коллекциясын, кірпіштер және бірнеше ондаған мыс тиындар тапты. Одан кейін ұзақ уақытқа дейін қазба жұмыстары жүргізілген жоқ. Кейін Отырарда маршруттық зерттеулер жүргізілді, 40 жылдардың аяғында ғана профессор Бернштамның археологиялық экспедициясы мұнда біраз барлау жұмыстарын жүргізді. Жиналған материалдар барысында қаланың хронологиясы және керамикалардың классификациясы жасалды. Айтып өтетін бір жайт, барлау жұмыстарының өзі Отырарды зерттеу Қазақстанның ерте және ортағасырлардағы тарихының біраз мәселелерін шеше алды.
Қазақстан жерінде халықтар өздерінің даму дәрежесіне қарай қолөнер кәсібімен де шұғылданды. Құмыра жасаушылардың, ұсталардың, ағашқа, сүйекке, тасқа өрнек салушылардың істеген заттарына халықтың сұранымы күшті болды. Саз балшық бұйымдар өндірісі ерекше дамыды. Отырар алқабында және Қаратаудың баурайларындағы қалаларда керамиканы өркендетудің қалыптасқан түрлері сақталған. Сырдарияның төменгі бойындағы қалалардан табылған саз балшықтан жасалған заттарда әсем өрнектер басым болды. Керамикадан кесе, тостаған, аяқ-табақтар, тағы да басқа ыдыстар жасалынып, сырты оюланып, неше түрлі қызыл, жасыл, сары, қоңыр түсті бояулар жалатылды. Аңдар мен құстар бейнеленген құйма ыдыстар тобы ынта қоярлық. Мәселен, Тараз қазбалары кезінде арыстан бейнелеген тамаша табақша шықты. Отырарда өсімдік ою-өрнегімен әшекейленген құмыра табылды.
Оңтүстік-шығысында және оңтүстігінде Арыс, Теріс өзендерінен басталып, солтүстік-батысында Жалғызағаштың бұлағына дейін 420 км-ге созылып жатқан Қаратаудың оңтүстік-шығыс етегімен Ұлы Жібек жолының Солтүстік тармағы өткен. Осы тармақтың Қаратаудың оңтүстік және солтүстік беткейлерімен жүрген, оның асулары арқылы асқан керуен жолдар туралы бірқатар зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған [25,130б.].
Ұлы Жібек жолының солтүстік тармағының Қазақстанның оңтүстігі арқылы өткен бөлігі мен Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық керуен жолдарының бағыттары Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевичтің, К.М. Байпаков пен А. Нұржановтың еңбектерінде қарастырылған. Ә.Х. Марғұланның еңбегінде Сырдарияның орта ағысындағы ортағасырлық қалалардан шығып Қаратау арқылы Орталық Қазақстанға өткен Қарқаралы, Уванас, Жетіқоңыр жолдарының бағыттары көрсетілген. Л.Б. Ерзакович өзінің мақаласында Оңтүстік Қазақстанның ХІІІ-ХVІІІ ғасырлар кезіндегі керуен жолдарының бағыттарына тоқталған. М. Елеуовтың мақалалары мен еңбектерінде Шу-Талас өңірлерінің , Қаратаудың, Сырдария өзенінің орта ағысы мен Қаратаудың ортағасырлық керуен жолдары жан-жақты қарастырылған.
Тұран археологиялық экспедициясының 2009-2011 жылдар аралығында Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің іргелі зерттеулер гранты бойынша орындалған Ұлы Жібек жолының бойындағы Қаратаудың ортағасырлық қалалары мен керуен жолдары тақырыбы бойынша Қаратауда кең көлемде жүргізілген археологиялық барлау кезінде зерттелген Боралдай тауы арқылы өткен Қызылбел, Жыланды, Бозторғай, Шілікті, Қостұра жолдары мен Қаратау арқылы өткен Бөген, Арыстанды, Ақтас, Шылбыр және Қызылата жолдарының бағыттары қарастырылған[18, 210б.].
Қызылбел жолы.Арыс өзенінің оң жағасында орналасқан ортағасырлық Азаттық қалашығынан шыққан жол Қызылбел асуы арқылы асып, Құлан өзенін жағалап солтүстік-шығысқа жүрген. Боралдай тауынан Құлан асумен асқан жол ортағасырлық Құланауыз төрткүліне жеткенде тау алды жазығымен оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай өткен керуен жолына қосылған.
Жыланды жолы.Арыс өзенінің сол жағасындағы ортағасырлық Азаттық қалашығынан шыққан жол Түлкібас тауының шығыс, солтүстік-шығыс жағымен өтіп Жыланды өзеніне шыққан, онан әрі қарай осы өзенді өрлеп солтүстік - шығыс бағытында жүріп барып асудан асқанда, Бөкей тауының шығыс етегімен өтіп ортағасырлық Қоңыртөбе қалашығына шыққанда оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай өткен керуен жолды кесіп өткен. Қоңыртөбеден солтүстікке бұрылған жол Теріс өзенін жағалап солтүстік-шығысқа қарай жүрген де оның суайрығына жеткенде Қаратаудың үстімен оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай өткен Көсегенің Көкжоны керуен жолын кесіп өтіп, Тікасу асуы арқылы Қаратаудан асып ортағасырлық Майтөбе қалашығына жеткенде тау алды жазығымен оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай жүрген Маймақ керуен жолына қосылған [16, 42б.].
Бозторғай жолы. Арыс өзенінің оң жағасындағы Төрткүлтөбе қалашығынан шығып солтүстік - шығысқа қарай жүрген жол Бозторғай өзенімен өрлеп барып Бексай шыңын батыс, солтүстік - батысынан айналып өтіп, Көлтоғанға барғанда оңтүстік - шығыстан солтүстік - батысқа қарай өткен жолға қосылған.
Шілікті жолы. Арыс өзенінің оң жағасында, оған Балықты өзенінің құяр жерінен солтүстік - шығыста 1 км жерде, Балықты өзенінің сол жағасында орналасқан Төрткүлтөбеден шыққан жол солтүстікке қарай жүріп Көкбұлақ өзенінің жағасындағы ортағасырлық Үлкен және Кіші Көкбұлақ елді мекендері арқылы өтіп, өзеннің жоғарғы ағысына, оның Шіліктісу саласымен жоғары өрлеп Шілікті Ақсу асуымен асқан, онан әрі солтүстікке қарай аққан Шілікті өзенін жағалап барып Боралдай өзенінен өткен. Боралдай өзенінен өткен жол солтүстік - шығысқа жүріп, Арқарлы тауының солтүстік - батысы арқылы, Талдыбұлақ өзенінің суайрығына, онан өтіп тауаралық жазыққа шыққанда ортағасырлық қалашық арқылы жүріп отырып, оңтүстік - шығыстан солтүстік-батысқа қарай өткен керуен жолына қосылған.
Қостұра жолы. Арыс өзенінің оң жағасындағы ортағасырлық Керейт және Мақталы қалашықтарынан солтүстік - батысқа қарай жүрген жол Қараүңгір өзенін кесіп өтіп, қазіргі Қызыларық ауылына жеткенде, Сарыбұлақ өзенінің оң жағасына өткен. Онан әрі қарай өзеннің оң жағасын жағалап солтүстік - шығысқа жүрген жол Сарыбұлақ, Ақбастау, Ұзынбұлақ өзендері бастау алатын суайрыққа жеткенде батысқа бұрылып, тауүсті жазығы арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қала мәдениеті жұртының ескерткіштерінің зертеу тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
0.1 XIX ғасыр - XX ғасырдың басы аралығындағы зерттеу тарихы (жазба
және археологиялық деректерге негізделген) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2Кенес одағы уақыты мен тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жүргізілген зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 Арыс өзеннің бойындағы ортағасырлық қала мәдениеттінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.1 Қараспан аймағында шоғырланған ортағасырлық қала ескерткіштерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Жуантөбе аймағында шоғырланған ортағасырлық қала ескерткіштерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3 Арыс өзені бойындағы ортағасырдағы рухани және материалдық мәденет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.1 Ортағасырлық қала аймағындағы жерлеу ғұрыптық кешендер ... ... ... ... ... .48
3.2Ортағасырлық қала-жұрт мәдениетінің шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Мәдени мұра ұғымы халықтың ғасырлар бойы қалыптастырған рухани және заттай мәдениетін көрсететін, сол халықтың жүріп өткен тарихи жолынан сыр шертетін бағалы жәдігерлік қоры болып табылады. Мәдени мұра ұғымына халықтың рухани-мәдени құндылықтары - ұлттық мәдениет, ауызша және жазбаша әдебиет ескерткіштері, дәстүрлер, әдет-ғұрыптармен қатар, халықтың заттай мәдениеті - тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштері де жатады.
Заттай мәдениеттің негізгі бөлігін археологиялық ескерткіштер мен табылған археологиялық олжалар құрайды. Археологиялық мәдени мұраға көне тұрақтар, оба-қорымдар, көне қалалар, қамал-қорған орындары, кесенелер мен мазарлар, басқа да архитектуралық ескерткіштер жатады. Олар жан-жақты кәсіби түрде зерттелген жағдайда халықтың өткен тарихы туралы көптеген құнды мағлұматтар алуға болады.
Қазіргі қоғамда мәдени мұраны зерттеу аса маңызды әрі өзекті болып отыр. Себебі жаппай жаһандану мен ғылыми-техникалық прогресс кезінде жекелеген тұлғалар мен бүтіндей халықтардың ерекшеліктері ұмыт болуға жақындай бастады. Сондықтан да халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан төл тарихы мен мәдениетін тиянақты зерттеу үшін ерекше маңызға ие бағдарлама дүниеге келді.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2003 ж. 13 қаңтардағы № 1277 Жарлығына сай ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 5 қыркүйектегі № 903 қаулысымен бекітілді. Мәдени мұра бағдарламасы сонымен қатар ҚР Президентінің Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары атты Қазақстан халқына Жолдауында да аталған болатын. Аталмыш бағдарлама 2004-2006 жж. арналып, еліміздің археологиясы саласында жаңа белестер ашып берді, қазба жұмыстары жаңа қарқынмен жанданып, көптеген жаңа зерттеулер қолға алынды. Мәдени мұра бағдарламасы тек археологияда ғана емес, жалпы Қазақстанның мәдениет саласында айтарлықтай оқиға болып табылды.
Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы тарихи және мәдени байлықтарды қорғау, зерттеу және насихаттауға арналған. Оның негізгі мақсаты - елдің тарихи-мәдени мұрасын зерделеу, сақтау және қалпына келтіру. Соның ішінде археология саласындағы басты мақсаты - маңызды тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін зерттеу және қайта жаңғырту болып табылды. Бағдарламаға енген ғылыми бағыттардың кешені ұлттық стратегияның қалыптасуында тиімді факторлар саналады. Бағдарламаның бір тарауы тарихи-археологиялық бағыт, археология және сәулет ескерткіштерін зерттеп, оларды мұражай-қорық, туризм нысандары және консервациялау мен реставрациялаудың жаңа әдістері мен тәсілдері қолданылатын ғылыми орталығы ретінде сақтау.
Мәдени мұра бағдарламасы аясында бүкіл Қазақстан аумағы бойынша жүздеген ескерткіштер зерттеліп, мыңдаған көне жәдігерлер табылды. Халықтың сан ғасырлар бұрынғы қалдырған заттай асыл қазыналары ұрпақтарымен қайта қауышты. Отан тарихы жаңа ескерткіштермен, ең бастысы бұрын белгісіз болып келген жаңалықтармен, жаңа мәліметтермен толықты. Ел мұражайлары мен зертханалары да соңғы бірнеше жылда жаңа экспонаттарға қанықты, мұндай науқан бұрын болмаған болатын.
Мәдени мұра бағдарламасы Қазақстанның ортағасырлық қалаларын зерттеуде жаңа кезең болып табылды. Бағдарлама аясында еліміздің ежелгі қалалары жан-жақты зертелді, олардың зерттелуінде үлкен жаңа мүмкіндіктер ашылды. Көшпелі өркениетті қалыптастырған халқымыздың қалалық мәдениетпен де бірге біте қайнасып, жүздеген қалаларды дүниеге әкелгені мәлім болды. Әлбетте, Қазақстанның ежелгі қалалары кеңес дәуірінен-ақ белгілі болатын, бірақ бағдарлама арқылы отандық зерттеушілер көне шаһарларға жаңа тәуелсіз көзқарастар тұрғысынан қайта қарауға мүмкіндік алды.
Жазба деректерде аталатын ортағасырлық қалалық мәдениет пен қалалардың ашылуы Қазақстан археологиясында жарқын құбылыс болып табылды. Қазақстан туралы тек таза көшпелілер елі деген пікірлер туғызып келген тұжырымдарға қарсы біздің еліміздің өзіндік далалық өркениеттің бесігі болғаны дәлелденді. Зерттеуші-ғалымдар қазақ жеріндегі ежелгі қала орындарын кеңес дәуірінен бастап зерттей бастаған болатын. Дегенмен жаңа бағдарлама қалалық мәдениетті жаңа тұрғыдан зерттеуге зор септігін тигізді.
Қазақстанның ежелгі қалалық мәдениетін зерттеу бүгінгі таңда ерекше қолға алынған өзекті әрі маңызды шаралардың бірі болып отыр. Қалалар тарихын білу арқылы келешек ұрпақтар өз ата-бабаларының қалдырып кеткен асыл мұраларын сезіне алады. Үйінділер астында қалған көне шаһарларды қайта тірілту, сан ғасырлар бұрынғы жәдігерлерді сөйлету аса қажетті іс болып қала беруде. Дәстүрлі түрде көшпелілер мекені есептелетін қазақ даласының қала мәдениетін одан әрі зерттеу ешқашан да өзектілігін жоймақ емес.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Арыс өңірінің ескерткіштері - көне дәуірлерден қалған археологиялық ескерткіштер. Бұл өңір үш ландшафты аймақты қамтиды: таулы, тау бекеті және далалы кеңістік жерлер. Егіншілік пен мал шаруашылығы мәдениеті дамыған аймақ. Тас дәуірінен бастап кейінгі орта ғасыр ескерткіштері кездеседі. Өңірде 1960 жылдан Жетісу кешенді археологиялық экпедициясы, 1971 жылы Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы(жетекшісі К.А.Акишев), 1980 жылы Шымкент педагогикалық институтының археологиялық экспедициясы барлау және қазба жұмыстарын жүргізіп келеді. Соның нәтижесінде Бөріжар, Алтынтөбе, Қаратөбе зираттары мен Қараспантөбе, Жуантөбе, Күлтөбе секілді көне қалашықтар орны ашылды. Барлау барысында 1973 жылы археолог Х.Алпысбаев Шаян, Арыс-Түркістан каналдарының бойынан ерте палеолит дәуіріне жататын тұрақтарды тапқан. 1974 -1975 жылдары Арыс қаласынан 10-12 км жерде Тасқотан, Бесқотан, Байтоғай сияқты тас дәуірінің ескерткіштері табылып, бұл өңірде алғашқы адамдардың өмір сүргені дәлелденді. 1980 жылдары әр түрлі құрылымдағы 3 мыңнан астам қорғандар есепке алынды.
Кейінгі ескерткіштер тобына бекіністер, ерте ортағасырлық және кейінгі ортағасырлық қалалар орны жатады. Ескерткіштердің үлкендері - тау аңғарларында, Арыс, Бадам, Сайрамсу, Ақсу, Боралдай өзендерінің бойында, кішігірім бекіністер Бала Бөген, Бөген, Шаян, Арыстанды аңғарларында кездеседі. Үш бөліктен: шахристан, рабад, цитадельден тұратын ортағасырлық қала орындары бар. Олар V-VIII ғасырлар аралығын қамтиды. Шымкент маңындағы Қатын көпір маңында X-XVIII ғасырлар ескерткіштері зерттелді. Бекініс, қала орындары, табылған археологиялық заттай деректер Сыр бойында мәдениеттің жоғары дамығандығын көрсетеді. Көне қала орындары мен атаулары араб-парсы(X - XII ғ.) саяхатшыларының жазбаларындағы аттарға сәйкес келеді.
1970-1980 жж. да Қазақстанның ежелгі шаһарлары туралы айтарлықтай еңбектер дүниеге келді, олардың арасында белгілі археолог-ғалымдар К.А. Ақышев, К.М. Байпақов, Л.Б. Ерзаковичтің ел аумағындағы аса ірі ежелгі қалалардың бірі - Отырар шаһарына арналған үш кітаптан тұратын іргелі еңбектері де болды. Отырар қаласындағы зерттеулер 2004-2011 жж. Мәдени мұра бағдарламасы шеңберінде де жалғасқан болатын. Бағдарлама аясындағы соңғы жылдар зерттеулері үшін 1970-1980 жж. зерттеу нәтижелерінің маңызы зор болған еді.
Өткен ғасырдың 90-жж. соңында да Қазақстанның ортағасырлық ескерткіштері, соның ішінде бірқатар қалаларындағы археологиялық зерттеулер жалғасты, нәтижелері ғылыми мақалалар мен кейбір кітаптар түрінде жарық көрді. Қазба жұмыстары сәл кейіннен Мәдени мұра бағдарламасына ұласты.
2004 ж. бастап Мәдени мұра бағдарламасы іске қосылды, бұл Қазақстан аумағындағы ежелгі қалалардың зерттелу тарихындағы бетбұрыс кезең болып табылды. Жылма-жыл жүргізілген көптеген археологиялық қазбалар, еліміздің түкпір-түкпіріне шығарылған экспедициялар жұмыстары нәтижесінде ортағасырлық қалалар тақырыбында көптеген тың жаңалықтар ашылды, жаңа еңбектер жарық көрді. Қалалық мәдениетті зерттеу барысында тек дәстүрлі Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірлері ғана емес, Батыс, Орталық Қазақстан аймақтарындағы бірқатар қала орындары зерттеу нысанына айналды.
Дегенмен, Мәдени мұра бағдарламасы шеңберіндегі Қазақстанның ортағасырлық қалаларының зерттелу тарихы арнайы зерттеу тақырыбына айналмаған. Бұл сауал әлі күнге дейін жеке зерттеу ретінде қарастырылмады. 2004-2011 жж. аралығында бағдарлама аясында зерттелген ежелгі қалалардың көлемі біршама көбейді. Осының нәтижесінде жеке-жеке қалалардың зерттелуіне арналған еңбектер жарық көрді. Олардың ішінде Жайық қалашығы, Сауран, Отырар, Сарайшық және т.б. көне қалалардың археологиясына арналған зерттеу еңбектерді атауға болады. Бұл қалалар соңғы он жылға жуық уақыт Мәдени мұра бағдарламасы аясында зерттелген болатын. Сол себепті Қазақстанның ортағасырлық қалалары туралы соңғы жылдары жарық көрген кітаптарды тікелей Мәдени мұра ықпалымен шығарылған деп есептеуге болады. Олардың авторлары белгілі зерттеуші-ғалымдар - К. Байпақов, М. Елеуов, Е. Смағұлов, З. Самашев және басқалары кеңестік археология мектебінен өткен тәжірибелі мамандар болып табылатын. Аталған ғалымдар Қазақстанның қалалық мәдениетін зерттеуде қажымай еңбек етті. Олардың бірқатары қазір де өз істерін жалғастырып, ортағасырлық қалалар бойынша бірден-бір белгілі мамандар болып қалуда.
Мәдени мұра бағдарламасы аясында аталған ғалымдардан кейін орта және жас буын өкілдері де белсенді жұмыс жасай бастады. Олардың қатарында - А. Нұржанов, Д. Воякин, Е. Ақымбек, Р. Шербаев және т.б. атауға болады. Бұлардың көпшілігі бағдарлама шеңберінде жеке қазба нысандарын басқарып, зерттеу қорытындыларын көптеген жарияланымдар мен мақалалар түрінде жарыққа шығарды.
Қорыта келгенде, Мәдени мұра бағдарламасы шеңберінде ежелгі Қазақстан қалаларының зерттелу тарихы мен мәселелері жеке тақырып ретінде қарастырылған емес. Бұл мәселе алдағы уақыттарда шешімін табады деген сенімдеміз.
Зерттеудің деректік негізі. Диплом жұмысының деректік негізі Оңтүстік Қазақстан облысына, Арыс мәдениетіне жүргізілген археологиялық зерттеулер нәтижесінде жарық көрген кітаптар, монографиялар, диссертациялар мен мақалалар және де Мәдени Мұра бойынша жүргізілген зерттеулердің есептері құрайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты 2004-2010 жж. зерттеу жүргізілген Қазақстан аумағындағы бірқатар ортағасырлық қалалалардың Мәдени мұра шеңберіндегі зерттелу барысын хронологиялық түрде сипаттау, қазба жұмыстарының кейбір нәтижелерін беру. Мәдени мұра бағдарламасы аясында қол жеткізілген археологиялық жетістіктерді сипаттау арқылы осы бағдарламаның Қазақстан археологиясы ғылымында қаншалықты маңызды кезең болып табылғанын көрсету. Осы мақсаттарды орындау барысында төмендегідей міндеттер қойылды:
oo Мәдени мұра бағдарламасының Қазақстанның ортағасырлық археологиясындағы маңызын көрсету;
oo Бағдарлама шеңберінде зерттелген бірқатар қалалардың қазба барыстарын сипаттау;
oo Бағдарлама аясында зерттелген қалалардың оған дейінгі қысқаша зерттелу тарихын көрсету;
oo Жұмыста сипатталған ортағасырлық қалалардағы қазба нәтижелерін қорыту;
Диплом жұмысының методологиясы мен әдістері. Қазақдаласының батыс пен шығыс өркениеттерінің арасында орналасуы, екі үлкен этномәдени үрдістердің тоғысқан жерінде орын тебуі, далалық көшпелі және қалалық отырықшы мәдениеттердің біте қайнасып, қатар дамуы зерттеу жұмысының әдістемелік негізі ретінде салыстырмалы талдауды қолдануды талап етті. Диплом жұмысын жазу барысында қолданылған негізгі зерттеу әдістері қатарына - жүйелік талдау, теориялық-методологиялық ұстаным, салыстырмалы-тарихи талдау, сипаттап баяндау әдістерін жатқызуға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1 Оңтүстік қазақстанның ортағасырлық қала мәдениеті жұртының ескерткіштерінің зертеу тарихнамасы
1.1 XIX ғасыр - XX ғасырдың басы аралығындағы зерттеу тарихы (жазба және археологиялық деректерге негізделген)
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ даласындағы көненің көздеріне Археологиялық комиссияның, Тарих музейінің, Мәскеу археологиялық қоғамы мен орталықтағы басқа да ғылыми мекемелердің назары ауа бастады. Құрамына Сырдария (Түркістан) және Жетісу облыстары кірген Түркістан генерал-губернаторлығының құрылуына байланысты жаңа өлкеге, соның ішінде оның өткеніне ден қою күшейе түсті.
1867 жылы Археологиялық комиссияның тапсыруымен орыстың белгілі шығыстанушысы П.И.Лерх Түркістан өлкесін зерттеді. Ол Сырдария бойындағы Сауран, Сығанақ қалаларының қирандыларын қарап шықты, Талас алқабының бірқатар қалаларының орындарында болды, Жанкент қалашығында қазба жүргізді. Өзі кездестірген ескерткіштерді тіркеумен, мұқият сипаттаумен қатар, ол жазбаша хабарларды іріктеп, олар туралы үзінділерді талдады және түсініктеме беріп кетті. Жазбаша дерек көздерін өзі тапқан археологиялық олжалармен салыстырып, қираған орындарды нақты тарихи қалалармен баламалады [20, 36 б.].
Археологияның дамуындағы үлкен бетбұрыс оқиға 1893-1894 жылдары В.В.Бартольдтың іссапармен осы аймаққа келуімен байланысты болды. Ол Шу мен Талас алқабының, Ыстықкөл қазаншұңқыры мен Іле өзені алқабының ескерткіштерін көріп шығады. Оның Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью (Ғылыми мақсатпен Орта Азияға сапар туралы есеп) еңбегі осы кезге дейін тарихи ақпараттың ғаламат үлгісі болып қалып отыр. Көптеген жазбаша дереккөздеріне сүйеніпВ.В.Бартлольд зерттеген ауданының тарихи-топографиясын суреттеді, археологиялық жағынан болашақтағы мәні зор ескерткіштерді анықтады және оларды ортағасырлық белгілі қалалармен сәйкестендірді. Ол Верный қаласының ауданындағы қалалық мәдениеттің ілкідегі қайнар-бастауларын атап өтеді. В.В.Бартольдтың осыдан кейінгі еңбектері Орта Азия мен Қазақстан халықтарының өткен тарихының бет-пердесінашыпберді. Оның іргелі ізденістері көптеген қалалардың тарихи топографиясын, олардың локализациясын, ежелгі және орта ғасырлардағы тарихи оқиғалардағы рөлін, түрік-соғды байланыстары тұсындағы қалалардың қалыптасуы мен дамуы тарихын зерттеуге негіз қалады. 1895 жылы Ташкентте құрылып, жергілікті зиялылардың өлкенің өткеніне, оның тарихына, сәулет және өнер ескерткіштеріне ден қоятын өкілдерін, әскери адамдарды, шенеуніктерді, өткенге қызығушылық танытатындарды біріктірген Археология әуесқойларының Түркістан үйірмесінің ұйымдастырылуы да В.В. Бартольд есімімен байланысты.[20, 40б.].
Қоныстар мен қалалардың қирандылары, қорымдар, жартас суреттері, жазулар, мазарлар, эпиграфиялық және нумизматикалық материалдар, тас мүсіндер секілді нақты археологиялық ескерткіштер, ежелгі суландыру сауалдары үйірме отырыстарында көтеріліп тұрды. Үйірме мүшелері ескерткіштерге қазба жұмыстарын жүргізді. Үйірме қызметінің нәтижелері Археология әуесқойларының Түркістан үйірмесі Протоколдары (ПТКЛА) сынды арнайы басылымдарда жарияланды.
Ақ өзендегі қала немесе Испиджаб (Сайрам), жазба деректерде VII ғасырдың басынан бері белгілі және де XI ғасырда Махмұд Қашғаридың айтуы бойынша шығысы Шу мен Таласқа дейін, солтүстік батысы Сырдарияның орта ағысына дейінгі жердің орталығы болған. Ол ерте ортағасырда (X-XIII ғасырдың басы) қазіргі Қазақсан территориясында Ұлы Жібек жолының ең ірі сауда орталығы болды. Испиджаб қаласының маңында Кедер, Сығанақ, Сауран және Янгикент, және де Қаратаудың солтүстік жағында Баладын және Берукет және Жетісулық Тараз, Құнан, Меркі, Суяб секілді қалалар болды.
X ғасырда географ Ибн-Хаукаль былай деп жазды: Испиджаб- шамамен Бинкеттен үш есе кіші қала. Ол мединадан, цитадельден және рабадтан тұрады. Цитадель қираған, медина мен рабадта адамдар қоныстанған, мединаны қабырғалар қоршап тұр, рабадтың маңы да айнала қабырғалармен қоршалған. Рабадта өзінің бақтары мен сулары бар. Құрылысы саз балшықтан жасалған. Испиджаб жазықтықта жатыр, Испиджаб пен оған жақын жатқан таудың арасы үш фарсах. Мединаның төрт қақпасы бар. Олар: Нуджкент қақпасы, Фархан қақпасы,Шакван және Бұқара қақпасы. Базар медина мен рабадта, басқару үйі, түрме, мешіт мединада орналасқан. Бұл көп халқы бар үлкен қала, барлық Хорасан мен Мауреннахр жерінде Испиджабқа жететін қала жоқ. Бұқара қақпасынан Шығыстағы елдерден тауарлар әкелінген. Нуджкент қақпасы, батыс қақпа болған. Нуджкент аты Талас даласындағы кішкене Дех деген қаланың атына қойылған. Бұл қақпа арқылы Сырдария бойындағы Отырар, Сауран, Жент және Янгикент қалаларында Керуен жолы өткен [28, 42б.].
Испиджаб туралы ең маңызды мәліметті әл-Истахридің айтқаны: Құрылымы саздан, базарларында жемістер мол, өнімге бай және де көптеген қажетті заттар бар. Оның жан-жағында көптеген қалалар мен ауылдар бар(жазба деректерде Манкент, Газирт, Қарлұқ).
Жазба деректерде сайрам бекінісінде Мухаммедтің кішене гарнизоны сонда қалдырылған, монғолдармен бекіністі қоршауда Сайрамда катапультты қолданған. Барлық ықтималдық бойынша, басқа қалаларға қарағанда Сайрам қаласы қатты қирамаған. 1221 жылы Сайрам арқылы өтіп бара жатқан даолық монах Чань Чунь осы жерден жағдайы жақсы қала тауып, өзінің шәкірттерімен бірнеше күн болған. 1223 жылы еліне қайтып келе жатқанда Сайрамның жанынан өтіп бара жатқан Чань Чунь оны үлкен қала деп айтып кеткен.
Жазба деректер, XIV-XVII ғасырларда дамуы кезеңі үзіліп қалған Сайрамның қайта дамитына үміттенген. Бірақ ерте ортағасырларда Сайрам Орта Азияның солтүстігінен Орталық Қазақстанның көшпенділеріне дейінгі аралықта жатқан, шығысында - Моғолстан, отырықшы және қала өмірінің рөлін арттырды: нақты айтар болсақ, ол стратегиялық қуатты орталық, тек сауда жолдарын қадағалап қана қоймай, оңтүстіктен шығатын негізгі жолды, ортаазиялық иеліктерді, және де Қазақ жерлерін қадағалап отырды. Сол үшін де өзбек және қазақ феодалдары Сайрамды билеуге күресіп отырды. Өз заманында қала қорғанысы мықты болған.
XV-XVI ғасырлардың аяғындағы тарихшы, Михман наме-йи Бұқара еңбегінің авторы Рузбихан Исфахини: Қаланың негізі биік қабырғалармен қоршалған, аяқ басуға келмейтін ор қазылған деп жазған. Сайрамның айналасында қазылған ор туралы Хафиз и Таныштың жазбаларында кездеседі.
Жазба деректерде X ғасырда Сайрамда бір-біріне қарама-қарсы орналасқан қақпалар болған, жер асты магистральдық көшелермен жалғасқан. Солтүстік қақпа Бел деп аталған(Беклик қақпа немесе Белдарбаза) және саздан жасалған мұнаралар бір қатарды тұрған. Оңтүстік қақпа - Базадарваза, шығыс - Қарамұртдарваза және батыс - Шымкентдарваза. Сайрамның топографиясына қарағанда, ол негізін бұдан да ертеректе қалаған [29, 40б.].
Алғаш Шымкент туралы 1425 жылы Шараф-ад-дин Али Иаздидің Зафарнаме еңбегінде айтылады. Шымкент Сайрамның жанындағы ауыл болғандықтан, 1336 жылы Темірдің шапқыншылығына қатысты деректерде де жазылған. Бірақ қаланың тарихы тереңде, тіпті он мыңдаған жылдар бұрын деп айтсақ та болады, оған дәлел тас дәуіріндегі тастан жасалған қару-жарақтар, еңбек құралдардың табылуы.
Жазба деректерде, монғол шапқыншылығынан кейін Шымкент дамып, біртіндеп үлкен қалаға айнала бастады. Оның негізгі қалдықтары қазіргі Шымкент қаласының ортасында орналасқан. Қалашықта цитадель жақсы сақталған. Қазіргі қаланың үлгісін сақтаған сұлбасы бар. Цитадель төңіректегі жерге 25 метрге дейінгі биіктікке дейінгі адырды қамтиды. Адырдың көлемі жоғарғы алаңда 30х45 м. Бұрыштарда мұнаралар болды, кіре беріс оңтүстік қабырғада орналасты. Цитадельге шахристанның территориясы тұтасып жатыр, шекарасы қазіргі құрылыстардан анықтау мүмкін емес. Қаланың қазіргі топографиясын Жеке Сібір корпусының аудармашысы Филипп Назаровтың жазбаларынан көруге болады. Қоқанға барар жолда барлық қалаларды қағазға түсірген, оның ішінде Шымкент қаласы да болған. Оның сөзінше бұл қала ...Бадам өзенініңбойында орналасқан. Жоғары жерде орналасқан және биік қабырғалармен қоршалған. Қалаға кірер жол өзен бойындағы тар жолда орналасқан, бір атты дан артық жүруге келмейтін. Қалаға су қабырғадағы терезелер арқылы кіргізілген, қаладағы қазылған каналдар осы арқылы толтырылған, диірмендер де болған. Үйлер қытайлардың үйлеріне ұқсас, терезесіз, күйген кірпіштерден салынған.
Сырдарияның орта ағысындағы орта ғасырлық қалалардың ішіндегі танымал қалаларлың бірі Сауран. Ол Түркістанның солтүстік-шығыс жағында 35 км жерде орналасқан. Қала туралы алғашқы жазбалар Х ғасырдағы танымал араб географы Максиди: Сауран - үлкен қала, бірінен кейін бірі орналасқан жеті қабырғалармен қоршалған, рабады бар, шіркеу мешіті қаланың ішінде орналасқан. Ол оғыздар мен қыпшақтардан қорғауға арналған шекаралық шаһар деп жазған. Оңтүстік Қазақстанның үлкен мәдени және сауда орталығы болғандығы жайында Ибн ал-Асир және Якут өз еңбектерінде жазған. (17, 128б)
XIV ғасырдың бірінші жартысында Сауран Ақ Орданың орталығы да болған. Қалада 1320 жылы қайтыс болған Ақ Орданың билеушісі Сасы-Бұға жерленген. Оның баласы Ерзен Сауранда және де басқа қалаларда да медресе, мешіт, ханаки(діни үйлер) салдырған. XV ғасырдың 80 жылдарында қаланы алғашқы қазақ хандарының бірі Жәнібектің баласы Іренші сұлтан басқарған. XVI ғасырда Рузбиханның жазуы бойынша ...ерекше тартымды қала. Ашық, тегіс далада салынған. Ол өте көңілді, жарық,адамға күш пен ақыл беретін сергек ауасымен... барлық аймақта әр түрлі ағаштар өсіп тұрған. Қаланың өзі биік дуалдармен қоршалған..., айналасына ор қазылған.
Қала туралы маңызды мәліметтер 1514-1515 жылдары осы жерде өмір сүрген ақын және жазушы Васифидің еңбектерінен кездестіреміз. Ол еңбектерінің бірінде екі мұнарасы козғалып тұратын медресе туралы: оның үстінде екі биік мұнарасы бар, адам айтқысыз биік және шексіз бекзаттық. Мұнаралар шынжырлармен жалғасқан, ал әрбір мұнараның күмбездердің астында бөренелер жанастыра салынған және осылай бөренелер бір-біріне күшпен қозғалып жатыр, шынжыр ары-бері қозғалып жатыр, және кімде-кім мұнараға қарама-қарсы тұрса, мұнара опырылып құлайтындай болып көрінеді, ал бұл әлемнің бір кереметі деуге болады. Васифидің жазбаларының бірінде Қазақстан үшін ерекше әдіс кяризбен-яғни сумен қамтамасыз етілген. Сумен қамтамасыз ету құрылысына 200 үнділік құлдар жұмыс жасаған. Кяриздің бастауы Саураннан фарсах жерде орналасқан. Оның үстінде қамал салынған, ал қамалдың ішінде - 200 гяз тереңдіктегі құдық қазылған.
Сауран өз дәуірінде мықты бекіністердің бірі болды. Сондықтан ғалымдар оның мықты, күшті қала екенін атап кету өздерінің парыздары санаған. Хафиз Таныштың айтуы бойынша, қоршаудың, сумен қамтамасыз етудің, азық-түлікпен, қару-жарақпен қамтамасыз етудің арқасында бірнеше ай қоршауды сақтап қалған.
Испиджаб өзінің төңірегіндегі қалаларға қарағанда халық тығыз орналасқан аймақ. Археологтардың есептеуі бойынша, қалада және қала маңында 40 мыңга жуық адам мекендеген. Қала халқы санының өсуі көшпелі халықтарға байланысты болған деп ортағасырлық авторлар жазған. Мысалы Махмуд Қашғаридың айтуы бойынша VI-VIII ғасырларда соғдылар, XI ғасырда түркілер келіп қоныстанған: Баласағұнның тұрғындары соғды және түркі тілдерінде сөйлейді. Және де Таразда да, Сайрамда да осы тілдерде сөйлейді [17, 120б.]
Қола дәуірінде таудың етегін жақсы меңгерген адамдарды ғалымдар андронов мәдениетіне жатқызды. Бұлар өзен жағасында егін шаруашылығын мал шаруашылығымен бірге қатар алып жүрген. Андроновтықтар дақылдар өсірген - бидай, арпа, мал шаруашылығында қой, жылқы, ірі қара және түйе өсірген. Оларда мыс және қола металлургиясы жоғары дәрежеде дамыған. Мыстан пышақ, балта, әшекей бұйымдар және қару жарақтар жасаған. Шымкент аймағанда қоладан жасалған бұйымдар жиі кездесіп отырды.
Шымкент аймағы мен Қазақстанның оңтүстік аймағының мәдени өмірінің келесі сатысы сақ тайпаларының қалдырған көптеген тұрақтары мен жерлеу қорғандары жатады. Шымкент аймағында сақтардың қару-жарақтары- қоладан жасалған жебе ұштары, қанжарлар көп табылған. Б.з.I мыңжылдығының бірінші жартысында сақтардың ұрпақтары Сырдарияның орта ағысында орталығы болған құдіретті мемлекеттік бірлестік Қаңлы мемлекетін құрды. Шымкенттің және де оған жақын жатқан аймақтарда бірнеше тұрақтар белгілі. Олардың біраз бөлігі қазіргі заманғы құрылыстардың әсерінен бұзылған, ал қалған бөліктеріне археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп жатыр, ал маңызды ескерткіштер мемлекет қорғауында. Солардың біреуі - Қаратөбе тұрағы- Шымкент Фосфор зауытының маңында орналасқан [28, 46б.].
Ортағасыр кезеңінде Оңтүстік Қазақстанның үлкен қаласы Сайрамның маңында үлкенді-кішілі бірнеше қалалар болды. Дерек көздерінде қазіргі Шымкент территориясында орташа көлемді Қарлұқ қаласы болған ...жан-жағында қабырғалары жоқ, цитаделі де ауыл аймағы да жоқ деп жазылған. Жұмсақ батпақтан жасалған, бетіне сурет салынған керамикалар мен мыстан жасалған келінің табылуы дәлел болады(XI-XIIғ.ғ.).
Цитадельдің территорясына XIX ғасыр және XVII-XVIII ғасырларларда жасалған қазба жұмыстарының нәтижесінде екі құрылыс орнын тапты. Қазба жұмысы кезінде керамикалардың қоры жиналды, әсіресе XIII-XIX ғасырларға жататын батпақтан жасалған, бетіне сурет салынған керамикалар жиналған[28, 50б.].
Арыс өзенінің Сырдарияға құятын жерінде көптеген ғасырды басынан кешірген, өлі қала жатыр. Оның аты - Отырар. Қазіргі Оңтүстік Қазақстан аймағында Отырар орта ғасыр кезеңінде бұл аймақтағы маңызды қала болып саналды. Егер Ұлы Жібек жолы бойында тұрған қалалар Испиджаб, Тараз, Хамукат қалалары көбінесе халықаралық керуен жолына тәуелді болды, ал Отырар дала халқына, мал шаруашылығына-өз қаласы; дуалдардың арғы жағында олардың халқы, достары, туысқандары, өздеріне түсінікті тілде сөйлейтін халықтар тұрды. Бастарына қайғы түскенде бұрыннан тұрып жатқан тұрғындар мен барлық халықтар бірігіп жұмыс жасаған. Қалаға көптеген шабуылдар болса да, қала өз орнында қалып, өсіп-өркендеді. Отырар орта ғасырда ғылымда белгілі Отырар оазисінің орталығы болды. Батысында Сырдариямен Амударияның аралығында жатқан Қызылқұммен шекаралас болды. Территорияның бір бөлігі Сырдарияның оң жағалауында, Қаратаудың етегінде бітеді. Оның маңайында Бөген, Боралдай, Шаян, Арыстанды және басқа да өзендер болған. Сырдария Отырардың өмірінде маңызды рөл атқарды: халықтың асыраушысы болды, оның суы балыққа бай, жағасында жеміс-жидектер өсіп тұрды, кейде халқы қиын жағдайға да қалдырып отырды( көктемнің кезінде су жағасынан тасып жататын кездер де болды). Өзен Оңтүстік Қазақстандағы Фараб аймағының стратегиялық жағдайына өте тиімді болды. Отырардың ортағасырлық авторлардың географиялық және тарихи еңбектерінде кездесуі тегіннен тегін емес. Деректерде оны Жетісу қалаларының қатарына және де Испиджаб қаласының маңындағы аса маңызды қаланың бірі болғандығы туралы жазылған. Отырар әр түрлі географиялық ландшафттардың тоғысқан жері және керуен жолдарының түйіскен жері болды. Сондықтан да Отырар, Арыс өзенінің Сырдарияға құяр жерінде орналасып, диқанылықтың үлкен орталығы болды. Қаратаудың етегіне жақын жерде орналасып, көшпенділердің мықты бекіністерінің бірі болды. Отырардан Арысқа, одан Таразға баратын, Баласағұнға одан әрі Шығыс Түркістанға, Сырдарияның жоғарғы ағысы арқылы Шашқа, Соғды одан әрі Мервке және Нишапурға, төменгі жол арқылы Арал маңы және Оралға, Қызылқұм арқылы Батысқа Хорезмге, ол жақтан Поволжье, Қара Теңіз маңына және Кавказға жолдар болды.
Ескі табылған тұрақтардың, әрбір төбенің өзінің аттары бар: Алтынтөбе, Жалпақтөбе, Құйрықтөбе, Күйік-Мардан. Бұрын бұл қалалардың аттары басқаша болған, ал жазба деректер арқылы екі қаланың ғана аты анықталып отыр. Құйрықтөбенің орнына зерттеушілер Кедер деген қала, ал Оксус қалашығының орына Весидж қаласы деген аттар беріліп отыр. Бұл қалаларға табылған заттарға байланысты аттар қойылып отырды. Мысалы, Алтынтөбеде зергерлік өнермен айналысатындар, Пышақшытөбеде қару-жарақ жасайтындардың тұрағы, Құйрықтөбе етпен айналысатын адамдар тұрған [24,17б.].
1.2 Кеңес одағы мен Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде жүргізілген зерттеулер
Қазақстан аумағында 1904 жылы Түркістан үйірмесінің мүшелері К.А.Кларе мен А.А.Черкасов Отырар қалашығында қазба жұмыстарын жүргізді. Олар тереңдігі 2 м-ге дейін жететін траншея түсіріп, қазбадан керамика топтамасын, ХVІ-ХVІІІ ғасырларға жататын монеталарды аршып алады. Қазақстанның көне мұрасын зерттеумен айналысқан үйірменің белсенді мүшелері арасынан В.А.Каллаур, Н.Н.Пантусов, Н.П.Остроумов, Ә.Диваев, И.В.Аничков, А.А.Семеновты ерекше атап кетуге болады.
Революциядан (төңкерістен) кейінгі алғашқы жылдардағы еңбектер ішінен археологтар П.П.Ивановтың Сайрамда және В.Д.Городецкийдің Жетісуда, Қазақстанның оңтүстігінде жүргізген ізденістерін, Орта Азия ертедегі тарихының ең ірі зерттеушісі М.Е.Массонның Сайрам қалашығы мен Түркістандағы Ахмет Яссауи кесенесі туралы мақалаларын атауға болады. Батыс Қазақстанда 1926 жылы М.П.Грязновтың Киргильд-1 және Киргильд-2 қабірлерін, Орал-Сай мен Құнанбай-сайды ашып, қазба жұмыстарын жүргізуі бар материалдар берді және андронов мәдениеті тек Батыс Сібірге тән деп орнығып келген тұжырымдаманы түбірімен өзгертті [23, 120б.].
1938 жылы Оңтүстік Қазақстан ескерткіштерін қорғау мақсатында Жамбылда Г.И.Пацевич басқарған Археологиялық пункт ұйымдастырылады. Г.И.Пацевич 10 жылдан астам уақыт бойы көне мұраларды тіркеуге алып отырды, Тараз бен оның төңірегіндегі қазба жұмыстарына жетекшілік етті және кездейсоқ табылған олжаларды жинақтады. Пункт Жамбыл облысының оңтүстік аудандарына және Шу өзенінің орта ағысындағы аудандарға экспедиция ұйымдастырды, ортағасырлық Тараздан Испиджабқа (Сайрам ауылы) дейінгі керуен жолдарының бойында орналасқан материалдық ескерткіштерді, яғни қала, бекініс қирандыларын, қоныстар мен обалы қорымдарды зерттеп, картаға түсірді. Одан басқа, олар Үшбұлақтау, Көйке-Білтау тауларының солтүстік сілемдері мен Жабағлы тауында барлау жұмыстарын жүргізді.
Соғыстан кейінгі А.Н.Бернштам мен Е.И.Агеева басқарған Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы (ОҚАЭ) екінші ірі экспедиция болды. Оның жұмысының қорытындысы Отырар шұраттарындағы, Шу-Талас өзендері аралығындағы, Қаратаудың солтүстік беткейіндегі, Сырдария алқабындағы қалалар мен қоныстар анықталған орындардың үлкен тобын зерттеу, картаға түсіру және хронологиясын анықтау болған еді. Қала топографиясын зерттеу мен қыш ыдыстарды сыныптау қала мәдениетінің мәдени-тарихи кезеңдерін түйіндеуге, Орта Азиямен болған қолөнер мен сауда, этносаяси байланыстардың бағытын анықтауға мүмкіндік берді[16,85б.].
Өткен ғасырдың 50 жылдарында ОҚАЭ-ның мәнді де маңызды жұмыстарының бірі деп Арыс өзені алабындағы Жуантөбе қаласы мен Бөріжар қорымындағы, Баба-Ата қаласындағы кешенді зерттеулерді айтуға болады, өйткені ортағасырлық ескерткіштер алғашқы рет кең ауқымда қазылған еді.
Қазақстанның оңтүстігіндегі Қаңлы мемлекеті мәдениетімен салғастырылатын қаңлы-қаратау (отырар-қаратау) мәдениетін жіктеп берген, сонымен қатар Ақтөбе қонысындағы қазба жұмыстарды, Қаратаудың солтүстік беткейлеріндегі қола дәуірі мен петроглифтер анықтаған зерттеулерді де ерекше атап кетуге болады.
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясымен және Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясымен қатар 1945 жылдан бастап КСРО ҒА-ның С.П.Толстов жетекшілік еткен Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы Қызылорда облысында археологиялық зерттеулер жүргізді. Шірік-Рабат, Баландыда қазба жұмыстары басталып, Жетіасар шатқалындағы ескерткіштер, оғыздардың қалалары зерттелінді.
Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан Жусалы ауданындағы жетіасар мәдениетінің ескерткіштерін Хорезм археологиялық-этнорафиялық экспедициясының мүшелері С.П.Толстов, Л.М.Левина, Б.А.Андриановтар зерттеді. Жетіасар шатқалындағы жұмыстар өз жалғасын тауып, одан көптеген қоныстар мен қорымдар анықталды. Жаңа мәліметтер мен материалдар негізінде б.з. І-мыңжылдығындағы керамикаға арналған монография дайындалды. Арыс өңіріндегі отырар-қаратау мәдениетінің қоныстарын зерттеуді Н.П.Подушкин, кейіннен А.Н.Подушкин жүргізді.
1969 жылы ҚазКСР ҒА Отырар археологиялық экспедициясын ұйымдастырды, ол 1971 жылы Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы (ОҚКАЭ) болып атауын өзгертті. Оны К.А.Ақышев басқарды. Отырар шұраттарындағы Отырар, Қостөбе, Көк-Мардан, Мардан-Күйік, Құйрықтөбе; Қаратаудың солтүстік беткейіндегі Түркістан, Раң және Күлтөбе қалалары көп жылдық тұрақты қазба жұмыстарына негізгі нысан етіп алынады. Қалалар мен қоныстардың орындарына қоса, экспедиция мүшелері түрлі дәуірдің обаларын, соның ішінде белгілі және бұрын зерттелген Бөріжар обасын, Шағаны, Көк-Марданды да зерттеді [24,20б.].
Отырар-төбе қаласының орнындағы ХVІ-ХVІІІ ғасырлар қабаттарының деңгейінде кең көлемді қазба жұмыстары ұйымдастырылды. Көптеген тұрғын махаллалары, қыш және кірпіш күйдіру шеберханалары, қоғамдық құрылыстар - мешіттер, кесенелер, моншалар қазылып аршылды. Ауқымды қазба жұмыстары б.з. І-мыңжылдық бірінші жартысындағы Көк-Мардан қонысында да жүргізілді, одан да махаллалар, үйлер мен ғибадатханалар аршылған болатын.
Құйрықтөбе қаласының ішкі қамалында VІ-ІХ ғасырлар деңгейінен сарай құрылысы аршылды, оның салтанатты залынан құдайлардың бейнелері мен ақсүйектер көрінісі қашап жасалған бірегей тақталар табылды. Қала шахристанынан VІ-ҮІІІ ғасырлардың, ІХ-ХІ ғасырлардың, ХІІ ғасыр құрылыстарының кешендері, ХІІІ-ХІV ғасырларға жататын темір соғатын шеберханалар және Х-ХІ ғасырларда жұмыс істеп тұрған алқалы мешіт аршылады.
Бөріжар қорымын қазған кезде жерлеу ғұрпына және ертедегі, орта ғасырлардағы тұрғындардың діни көзқарастарын көрсететін қызықты материалдар алынды. Экспедиция тобы Отырар шұраттарында, Қаратаудың оңтүстік және солтүстік беткейлерінде, Сауран маңында ирригациялық зерттеу жүргізді, кейінгі орта ғасырлардағы кәріздер жүйесін тапты.
Солармен қатар палеоэтнографиялық зерттеулер, атап айтқанда, қазақтардың отырықшылану үрдістерін анықтау мақсатында қазақ қыстауларын қазу жұмыстары жүргізілді (С.Ж.Жолдасбаев) [23,123б.].
Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясының жұмыстары республикалық археологияны жаңа деңгейге көтерді, соның нәтижесінде бірқатар жаңа ғылыми бағыттар белгіленді. Жұмыс қорытындылары бойынша К.А.Ақышев, К.М.Байпақов, Л.Б.Ерзакович, В.А.Грошев дайындаған бірнеше монография жарыққа шықты.
Оңтүстік Қазақстандағы б.з.б. І-мыңжылдық соңы мен б.з. VІІ ғасырларына жататын Қаңлы мемлекетінің тарихын көрсететін бірқатар археологиялық кешендер зерттелінді. Талас, Арыс және Сырдария өзендері бойынан алынған материалдар ерте ортағасырлық қалалар мен қоныстардың қаңлылық археологиялық нысандар негізінде дамитындығын дәлелдеп берді. Кейбір жұмыстарға Франция Ұлттық ғылыми-зерттеу орталығының қызметкерлері (Р.Бушарла, т.б.) де қатысты. Нәтижесінде жетіасар мәдениетінің материалдары, ескерткіштердің топографиясы мен хронологиясы нақтыланып, алынған материалдар талдаудан өтті және жүйеленді.
Бұл жылдары Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясының (жетекшісі К.М.Байпақов) негізгі зерттеу нысаны Отырар қаласы болып қала берді. Мұнда ХІІІ ғасыр соңы мен ХІV ғасыр бас кезінде пайдаланылған мешіт орнында қазба жүргізілді. Бұл құрылыс Түркістанда Әмір Темір бұйрығымен салынған Қожа Ахмет Яссауи кесенесімен қатар тұрғызылған еді.
2000-2004 жылдары Отырар мен Отырар шұратындағы (оазисіндегі) қалаларда Көне Отырар қаласын сақтау мен қалпына қалпына келтіру атты ЮНЕСКО-Қазақстан-Жапония біріккен бағдарламасының негізінде археологиялық-консервациялық жұмыстар жүргізілді. Оның мақсаты қазба арқылы жаңа мағлұматтар алу, бұрын қазылған ХІV ғасыр соңы мен ХV ғасыр бас кезіндегі мешіт, ХVІІ-ХVІІ ғасырлардағы мешіттерді, ХІІІ-ХІV ғасырлардағы моншаларды, қыш құмыра жасау шеберханаларын, ХVІ-ХVІІ ғасырлардағы қала махаллаларын консервациялау, ескерткіш нысандарын фортификациялау арқылы Отырарды археологиялық саябаққа және Ұлы Жібек жолы бойындағы туризм орталығына айналдыру еді[23,100б.].
2004 жылы бұл бағдарлама аяқталған соң, жұмыстар Көне Отырарды өркендету жобасы аясында жалғастырылды. Отырардағы далалық жұмыстармен қатар Құйрықтөбе қаласындағы моншада, мешітте қазба жүргізілді, мешіт пен сарай консервациясы, Мардан-Күйік фортификациясы жасалына бастады (К.М.Байпақов, Д.А.Воякин, Т.С.Дощанова).
Ең алғаш Отырарға 1904 жылы Түркістан археологтары А.К.Клара және А.А.Черкасов қазба жұмыстарын жүргізді. Қазба жұмыстарының нәтижесінде олар керамиканың коллекциясын, кірпіштер және бірнеше ондаған мыс тиындар тапты. Одан кейін ұзақ уақытқа дейін қазба жұмыстары жүргізілген жоқ. Кейін Отырарда маршруттық зерттеулер жүргізілді, 40 жылдардың аяғында ғана профессор Бернштамның археологиялық экспедициясы мұнда біраз барлау жұмыстарын жүргізді. Жиналған материалдар барысында қаланың хронологиясы және керамикалардың классификациясы жасалды. Айтып өтетін бір жайт, барлау жұмыстарының өзі Отырарды зерттеу Қазақстанның ерте және ортағасырлардағы тарихының біраз мәселелерін шеше алды.
Қазақстан жерінде халықтар өздерінің даму дәрежесіне қарай қолөнер кәсібімен де шұғылданды. Құмыра жасаушылардың, ұсталардың, ағашқа, сүйекке, тасқа өрнек салушылардың істеген заттарына халықтың сұранымы күшті болды. Саз балшық бұйымдар өндірісі ерекше дамыды. Отырар алқабында және Қаратаудың баурайларындағы қалаларда керамиканы өркендетудің қалыптасқан түрлері сақталған. Сырдарияның төменгі бойындағы қалалардан табылған саз балшықтан жасалған заттарда әсем өрнектер басым болды. Керамикадан кесе, тостаған, аяқ-табақтар, тағы да басқа ыдыстар жасалынып, сырты оюланып, неше түрлі қызыл, жасыл, сары, қоңыр түсті бояулар жалатылды. Аңдар мен құстар бейнеленген құйма ыдыстар тобы ынта қоярлық. Мәселен, Тараз қазбалары кезінде арыстан бейнелеген тамаша табақша шықты. Отырарда өсімдік ою-өрнегімен әшекейленген құмыра табылды.
Оңтүстік-шығысында және оңтүстігінде Арыс, Теріс өзендерінен басталып, солтүстік-батысында Жалғызағаштың бұлағына дейін 420 км-ге созылып жатқан Қаратаудың оңтүстік-шығыс етегімен Ұлы Жібек жолының Солтүстік тармағы өткен. Осы тармақтың Қаратаудың оңтүстік және солтүстік беткейлерімен жүрген, оның асулары арқылы асқан керуен жолдар туралы бірқатар зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған [25,130б.].
Ұлы Жібек жолының солтүстік тармағының Қазақстанның оңтүстігі арқылы өткен бөлігі мен Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық керуен жолдарының бағыттары Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевичтің, К.М. Байпаков пен А. Нұржановтың еңбектерінде қарастырылған. Ә.Х. Марғұланның еңбегінде Сырдарияның орта ағысындағы ортағасырлық қалалардан шығып Қаратау арқылы Орталық Қазақстанға өткен Қарқаралы, Уванас, Жетіқоңыр жолдарының бағыттары көрсетілген. Л.Б. Ерзакович өзінің мақаласында Оңтүстік Қазақстанның ХІІІ-ХVІІІ ғасырлар кезіндегі керуен жолдарының бағыттарына тоқталған. М. Елеуовтың мақалалары мен еңбектерінде Шу-Талас өңірлерінің , Қаратаудың, Сырдария өзенінің орта ағысы мен Қаратаудың ортағасырлық керуен жолдары жан-жақты қарастырылған.
Тұран археологиялық экспедициясының 2009-2011 жылдар аралығында Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің іргелі зерттеулер гранты бойынша орындалған Ұлы Жібек жолының бойындағы Қаратаудың ортағасырлық қалалары мен керуен жолдары тақырыбы бойынша Қаратауда кең көлемде жүргізілген археологиялық барлау кезінде зерттелген Боралдай тауы арқылы өткен Қызылбел, Жыланды, Бозторғай, Шілікті, Қостұра жолдары мен Қаратау арқылы өткен Бөген, Арыстанды, Ақтас, Шылбыр және Қызылата жолдарының бағыттары қарастырылған[18, 210б.].
Қызылбел жолы.Арыс өзенінің оң жағасында орналасқан ортағасырлық Азаттық қалашығынан шыққан жол Қызылбел асуы арқылы асып, Құлан өзенін жағалап солтүстік-шығысқа жүрген. Боралдай тауынан Құлан асумен асқан жол ортағасырлық Құланауыз төрткүліне жеткенде тау алды жазығымен оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай өткен керуен жолына қосылған.
Жыланды жолы.Арыс өзенінің сол жағасындағы ортағасырлық Азаттық қалашығынан шыққан жол Түлкібас тауының шығыс, солтүстік-шығыс жағымен өтіп Жыланды өзеніне шыққан, онан әрі қарай осы өзенді өрлеп солтүстік - шығыс бағытында жүріп барып асудан асқанда, Бөкей тауының шығыс етегімен өтіп ортағасырлық Қоңыртөбе қалашығына шыққанда оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай өткен керуен жолды кесіп өткен. Қоңыртөбеден солтүстікке бұрылған жол Теріс өзенін жағалап солтүстік-шығысқа қарай жүрген де оның суайрығына жеткенде Қаратаудың үстімен оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай өткен Көсегенің Көкжоны керуен жолын кесіп өтіп, Тікасу асуы арқылы Қаратаудан асып ортағасырлық Майтөбе қалашығына жеткенде тау алды жазығымен оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай жүрген Маймақ керуен жолына қосылған [16, 42б.].
Бозторғай жолы. Арыс өзенінің оң жағасындағы Төрткүлтөбе қалашығынан шығып солтүстік - шығысқа қарай жүрген жол Бозторғай өзенімен өрлеп барып Бексай шыңын батыс, солтүстік - батысынан айналып өтіп, Көлтоғанға барғанда оңтүстік - шығыстан солтүстік - батысқа қарай өткен жолға қосылған.
Шілікті жолы. Арыс өзенінің оң жағасында, оған Балықты өзенінің құяр жерінен солтүстік - шығыста 1 км жерде, Балықты өзенінің сол жағасында орналасқан Төрткүлтөбеден шыққан жол солтүстікке қарай жүріп Көкбұлақ өзенінің жағасындағы ортағасырлық Үлкен және Кіші Көкбұлақ елді мекендері арқылы өтіп, өзеннің жоғарғы ағысына, оның Шіліктісу саласымен жоғары өрлеп Шілікті Ақсу асуымен асқан, онан әрі солтүстікке қарай аққан Шілікті өзенін жағалап барып Боралдай өзенінен өткен. Боралдай өзенінен өткен жол солтүстік - шығысқа жүріп, Арқарлы тауының солтүстік - батысы арқылы, Талдыбұлақ өзенінің суайрығына, онан өтіп тауаралық жазыққа шыққанда ортағасырлық қалашық арқылы жүріп отырып, оңтүстік - шығыстан солтүстік-батысқа қарай өткен керуен жолына қосылған.
Қостұра жолы. Арыс өзенінің оң жағасындағы ортағасырлық Керейт және Мақталы қалашықтарынан солтүстік - батысқа қарай жүрген жол Қараүңгір өзенін кесіп өтіп, қазіргі Қызыларық ауылына жеткенде, Сарыбұлақ өзенінің оң жағасына өткен. Онан әрі қарай өзеннің оң жағасын жағалап солтүстік - шығысқа жүрген жол Сарыбұлақ, Ақбастау, Ұзынбұлақ өзендері бастау алатын суайрыққа жеткенде батысқа бұрылып, тауүсті жазығы арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz