Моңғолия қазақтарының этнографиялық зерттелу мәселелері

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 96 бет
Таңдаулыға:

МОҢҒОЛИЯ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Гуминитарлық ғылымдар магистрі академиялық дәрежесін алуға дайындалған магистрлік диссертация

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 4

І МОҢҒОЛИЯ ҚАЗАҚТАРЫНА ҚАТЫСТЫ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР

1. 1 Моңғолия қазақтарының этникалық құрамының зерттеу мәселесі…… . . . 9

1. 2 Моңғолия қазақтарының қоныстану тарихы мен географиялық орналасу мәселелерінің зерттелуі . . . 16

ІІ МОҢҒОЛИЯ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ МАТЕРИАЛДЫҚ ЖӘНЕ РУХАНИ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ

2. 1 Моңғолия қазақтарының материалдық мәдениетінің ерекшеліктері… . . . 29

2. 2 Әдет-ғұрып, салт -дәстүрлерінің ерекшелігі . . . 45

2. 3 Моңғолия қазақтарының наным- сенімдері . . . 52

ІІІ МОҢҒОЛИЯ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА ҚАТЫСТЫ МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ

3. 1 Моңғолия қазақтарының ата кәсібі мал бағу дәстүрі . . . 56

3. 2 Моңғолия қазақтарының саятшылық өнері . . . . . . 64

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 75

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІНІҢ ТІЗІМІ . . . 77

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жас ұрпақтың ұлттық сана-сезімін, өмірлік көзқарасын, рухани дүниетанымын қалыптастыруда, халық қазынасы бай мұраларымыз- этнографиялық құндылықтарымыздың алатын орны ерекше. Осы бір рухани бай қазынамызды жинау, зерттеу, өзіндік орнын белгілеу бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр.

Ата-бабаларымыздың ежелден-ақ еңбексүйгіш, өзіндік мәдениеті бар ел болғандығын дәлелдейтін фактілердің бірі - оның этнографиясы. Олар өздерінің қастерлеп жинаған рухани байлығын көп жағдайларда ауыз әдебиеті, салт-дәстүрі, әдет-ғұрыптары арқылы ғасырдан ғасырға жалғап сақтап келді. Бүгінгі өресі биік, озық мәдениетке бір күнде жеткен жоқ, бұл жолда небір қиян белестерден өтті.

Осындай тарих қойнауында жасалған ұшан теңіз рухани қазынамыз қаншалықты зерттелді?, қаншалықты жиналды?, бүгінгі ұрпаққа қаншалықты дәрежеде жетті? деген сауалдар туындайды. Осы орайда Тәуелсіздік -ел тарихының тынысын кеңейтті, оның диаспорология тәрізді назардан тыс қалған кейбір салаларын өркендетуге кең жол ашып, шетелдегі қазақтардың тарихы жүйелі түрде зерттеле бастады.

Осынау қазақтардың бір шоғыры- Монғолияның батыс өлкесі Баян-Өлгей аймағын мекендеген қазақтар - Монғолия қазақтары деп аталады. Монғолия қазақтары - қазақ халқының құрамдас бір бөлігі. Сондықтан олардың әдебиеті, мәдениеті, салт дәстүрі, тілі, діні бір. Бірақ шет елдегі қазақтар ата мекенінен жырақ кеткеннен кейін, тарих қойында, олар өзіндік мәдениетін, әдебиетін, тарихын жасады. Моңғолия қазақтарынының этнографиясы- ауыз әдебиеті, ұлттық сана сезімі, дүниетанымы, рухани бай қазынасы, ұлттық мәдениет сол бойымен тұнып тұрған кен қазына.

Осы игілікті істерді зерттеп, талдау мәселесі бүгінгі этнография ғылымының міндеті, әрі мәселенің өзектілігі де осында. Қазақстанда өзіндік тәуелсіз тарих ғылымының қаншалықты деңгейде қалыптасқандығын анықтау үшін Қазақстан тарихының кезек күттірмейтін өзекті мәселелері Моңғолия қазақтарының этнографиялық тұрғыдан зерделенуі, этнологиялық талдау жасаудың қажеттілігі өмірден туындап отыр. Аталмыш қажеттілікті өтеу мақсатымен Моңғолия қазақтарының этнографиялық мәселелерін зерттеудің нысаны етуіміздің өзі тақырыптың өзектілігінен туындаған маңыздылығымен ерекшеленеді.

Осы орайда Моңғолиялық этнограф-тарихшыларының моңғол қазақтарына қатысты жазылған этнографиялық монографиялық және диссертациялық зерттеулеріне талдау жасау барысында Моңғолия қазақтарының этникалық құрамының қалыптасуында өзіндік орнын белгілеуге елеулі үлес қосатындығы тақырыптың өзектілігін одан ары арттыра түспек.

Қазақстанның тәуелсіз төл тарих ғылымын қалыптастыру жолында этнология ілімі туралы ой-пікірлердің қалыптасу деңгейі мен проблемаларын анықтау және жекелеген кезеңдерді диалектика аясында, жаңа көзқарас тұрғысында жете зерттелмегендігін анықтап, осы кезеңдерге зерттеулер жүргізудің маңыздылығы мен қажеттілігін айқындау, нақты дәйектемелер ұсыну бүгінгі этнология ғылымы үшін өзекті. Ал, аталмыш тақырып арқылы Моңғолия қазақтарының этнографиялық зерттеу мәселелерін шешуге бағытталған ой - пікірлердің қарастырлатындығын ескерсек, зерттеудің өзектілігі арта түседі.

Мұнда мынаны ескеруміз керек; моңғолия қазақтарының этнографиялық зерттеу мәселелерін шешуге жаңа көзқараспен негіздеу үшін тәуелсіздік негізінде өмірге келген тарихи ой - пікірлерді анықтап қана қоймай, болашақта қандай бағыттарда зерделеніп, зерттелуі керектігін де белгілеуміз керек. Мұнсыз Моңғолия қазақтарының этнографиялық мәселесі алға баспайды. Бұл тұрғыдан біздің зерттеу тақырыбымыздың аса маңыздылығын тағы да дәлелдей түседі.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері өз тарихының ақтандақтарын, «төрт құбыласын түгендеуде». Тарихи сана серпіліп, қазақ тарихы үшін қайта өрлеу дәуірі басталды. Әрине, бұл жағдай қазақ тарихымен ежелден сабақтасатын парсылық, арабтық, қытайлық, орыс, батыстық дерек көздерімен айналасуға кең мүмкіндік беруде.

Тәуелсіздік алған жылдардан кейін, бұл үрдістен диаспорология мәселесі де тыс қалмады. Аталмыш тақырыпты зерттеу барысында Моңғолия қазақтарның рухани және материалдық мәдениетін тек қана «Моңғол қазақтарына» қатысты құндылықтар ретінде ғана емес, олардың қазақ мәдени мұралары - көне қазақ тарихына да тікелей қатысы барлығын ескерсек екен дейміз.

Моңғолиялық қазақтардың этнографиялық зерттелу мәселелесіне байланысты ілгеріде арнайы жеке зерттеулер жоқ. Алайда, жекелеген мәселелер бойынша; әдет - ғұрып, салт-дәстүр, саятшылық т. б., сонымен қатар Моңғолия қазақтарының ежелгі түркі мекенінде өмір сүруіне байланысты еңбектер баршылық.

Моңғолиялық қазақтардың тарихы ХІХ ғасырдың соңы- ХХ ғасырдың басында орыс ғалымдары Н. Аристов, В. Грумм-Гржимайло, Г. Н. Потанин, В. В. Сопажников, А. В. Бурдуков, Цевен Жамцранолардың арнайы зерттеу нысанына айналды. Олар өз еңбектерінде Моңғолиядағы қазақтар тарихын ғана емес, салт дәстүрі, әдет ғұрпы, мәдениеті мен шаруашылығына қатысты мол мағлұматтар қалдыруы моңғол қазақтары туралы зерттеудің қалыптасуына үлкен ықпал еткенін ерекше атап айтқан жөн.

Сонымен қатар, моңғол қазақтарының арасынан этнографиялық зерттеу саласында көшбасы ретінде Х. Шобайдың 1980 жылы жазған «Қазақ-уранхай халықтарының ұлттық қол өнері» атты еңбегінің алар орны ерекше[1] . 1991 жылы Баян -Өлгей баспаханасынан Моңғолия қазақтарына қатысты М. Нығметтің «Қазақ ұлттық қолөнері»[2], Халел Нүрке ұлының «Ұлттық мирас, ата мұра»атты еңбектері жарық көрді[3] . Сондай-ақ Закия Ақайқызының «Ою-өрнек ой айтар» деп аталатын моңғолия қазақтарының қолөнеріне қатысты еңбегі жарық көрді[4] .

Моңғолия қазақтарының этнографиялық зерттеу мәселесіне қатысты белгілі этнограф ғалым Б. Камалашұлының еңбектері бүгінгі моңғол қазақтары этнографиясының қалыптасуында ерекше орын алады және оның ой-пікірлерін зерттеулерімізде басшылыққа аламыз[5-15] .

Осы тақырып төңірегінде қалам тартып жүрген Моңғолиялық қазақ этнограф-тарихшыларының елеулі еңбектері баршылық. Моңғолияны ІХ - ХІІ ғғ. мекен еткен түркі тайпалары туралы Зардықан Қинаятұлының «Моңғол үстіртін мекен еткен соңғы түркі тайпалары» моңғол жеріндегі мекен етіп отырған қазақ рулары Керей, найман, уақ т. б. тарихынан сыр шертсе[16], қазақ қауымдастығының тапсырумен жарық көрген Моңғолия қазақтары туралы «Моңғолиядағы қазақтар» атты екі кітабы осы Моңғолия қазақтарының тарихынан, тұрмыс тіршілігінен, салт санасынан хабар береді[17-18] . Осынау біз зерттеп отырған елдің көне тарихының тастағы ойып жазылған жазу сырын, тастағы жансыз бейнелерді (петроглифтерді) зерттеп қалың оқырманға, ғылыми ортаға кеңінен насихаттап жүрген Сартқожаұлы Қаржаубайдың[19], тіл маманы Базылхан Бұқатұлының да біршама ғылыми зерттеу еңбектері тақырыбымыздың маңызын ашып беруге көмектесті[20] .

Бұдан басқа да Моңғолияда туып өскен тарихшылардың еңбектері біздің зерттеу обьектімізге қатысты жекелеген тақырыптар мен мәселелерге тоқталып өтеді. Мәселен; А. Минис[21], Асқанбайұлы Сарай «Революциядан бұрынғы Моңғолия қазақтарының тарихы»[22], Ислам Қабышұлының «Керейлер керуені», «Моңғолия қазақтарының тарихы», «Қазақ қауымы», «Тұран әлемі» [23-26], Құрметхан Мұхамадиұлының «Моңғолиядағы қазақ этникалық тобының қалыптасуы және дамуы»[27] - атты диссертациясын және т. б. еңбектерді ерекше атап айтуға болады.

Өйткені жоғарыдағы тарихшылар Моңғолия қазақтарының этникалық тарихынан, тұрмыс тіршілігі, әдет-ғұрпы, шаруашылығы мен мәдениеті хақында тарихи танымдық еңбектерін жазды.

Сондай-ақ, біздің зерттеу тақырыбымызға тікелей методикалық бағыт беретін еңбектердің қатарына Ш. Уалиханов[28], М. Тынышбаев [29], Ә. Х. Марғұлан[30], Х. Арғынбаев[31], М. Мұқанов[32], С. Қасиманов[33], Ж. Артықбаев[34], А. Х. Бикенов[35], Бабақұмар Хинаятұлының [36], Хатран Досымбектердің[37] еңбектерін жатқызуға болады. Бұл жұмыстар этнографиялық еңбектер сипатында жазыла тұрса да, ол зерттеулерде біздің қарастырып отырған тақырыбызға қатысты барлық еңбектерге тән мәселенің зерттелуі мәселесі бар.

Зерттеу объектісі. Зерттеу жұмысымыздың негізгі обьектісі Моңғолия қазақтарына қатысты этнографиялық тұрғыда жазылған зерттеу еңбектер, сондықтанда Моңғолия қазақтарының этнографиясына ғылыми талдау - бүгінгі күннің негізгі міндеті болып отыр. Әрине, моңғолдық авторлардың этнография мәселесіне жазылған барлық ғылыми мақалаларын санап шығу және талдау аса көлемді, әрі қиын шаруа. Әйтсе де, олар жоғарыдағыдай негізгі зерттеулер қатарына жатпаса да, Моңғолия қазақтарының этнографиялық зерттеулерінің қалыптасуына едәуір үлес болмақ.

Бұл дегенің болашақта жазылатын іргелі зерттеулер этнографиялық талдауларға әрқашан мұқтаж бола береді деген қортындыларға итермелейді. Олай болса, этнология ғылымының маңыздылығы мен біздің зерттеу обьектіміз Моңғолия қазақтарының этнографиялық мәселелерінің зерттеу маңыздылығы арта бермек және этнология саласында жаңа зерттеулер өмірге келе бермек деп ойлаймыз.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тақырыптың өзектілігінен - зерттеу жұмысының негізгі мақсаты туындайды. Ал, ол мынадай зәрулікке келіп тіреледі: Моңғолия қазақтарының этнографиялық зерттеу мәселесіне қатысты ой-пікірлердің қалыптасу деңгейін анықтау және осының нәтижесінде тақырыптық тұрғыдан зерттеулер жүргізу бағыттарын айқындау. Осы мақсаттан барып зерттеудің мынадай міндеттері туындайды:

-Моңғол қазақтарының этнографиялық еңбектерін зерттеп, талдаулар жасау, олардың ғылыми нәтижелері мен қорытындыларын обьективті бағалау;

-Моңғолия қазақтарының этнографиялық зерттеу мәселелеріне байланысты балама көзқарастарды талдау және осы мәселеге қатысты өзіндік пікір білдіру;

Аталған міндеттерді іске асыру барысында төмендегідей бағыттар бойынша жұмыс жасауды мақсат етеміз;

Моңғолия қазақтарының этнографиялық еңбектерінің негізгі бағыттарын айқындау, талдау жасау
Моңғолия қазақтарының этнографиялық мәселелерінің басты бағыттарын көрсету;
Моңғолия қазақтарының этнографиялық мәселелерінің негізгі зерттеу бағытын ашып көрсету;

Бұл маңызды міндеттерді шеше отырып, зерттеу жұмысымызда болашақ зерттеу мәселелерін айқындауға баса назар аудардық. Мұнда өзекті тақырыптарды анықтау мәселесін де ескеруге баса мән бердік.

Зерттеу ғылыми жаналығы. Диссертация тұңғыш рет Моңғолия қазақтарының этнографиялық мәселелерін зерттеу тұрғысынан жүйеленіп, талдау жасалды.

-Моңғолия қазақтарының этнографиялық зерттеу мәселелеріне байланысты балама көзқарастарға талдау жасап және осы мәселеге қатысты өзіндік пікір білдірдік;

-Моңғолия қазақтарының этнографиялық еңбектерінің негізгі бағыттарын айқындап, талдау жасалды;

-Моңғолия қазақтарының этнографиялық мәселелері жан-жақты жүйелі түрде зерттелді;

-Моңғолия қазақтарының этнографиясын зерттеу барысында олардың шаруашылығына қатысты-кәсібіне қатысты, оның ішінде «Керей қойы» туралы түсінікті алғаш айналымға енгізіп отырмыз;

Диссертацияның ғылыми-тәжірибелік маңызы . Алынған нәтижелер, олардың жаңалығы, ғылыми және тәжірибелік маңызы; диссертацияның нәтижелері мен ұсыныстарын Қазақстан тарихы мен этнографиясына қатысты мәселелерді зерттеу барысында кеңінен пайдалануға болады. Қазақ этнографиясы бүгінгі жас буынның адамгершілік тұрғысында тәрбиелеуде, заманауи ұстанымдар мен түсініктерді тереңдетуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге диссертация материалдары тарих, археология және этнология мамандықтарында оқитын студенттер үшін оқу құралын дайындауда кеңінен қолдануға болады.

Ғылыми жарияланым: Магистрлік зерттеу жұмысымызға байланысты халықаралық конференция және ғылыми практикалық семинарларда үш мақала жарияланды; 1. Қазақ рулары мен жер-су атауларына қатысты кейбір этимологиялық мәселелер: моңғол тарихшыларының көзімен// ХХІ ғасырдың басындағы отандық археология және этнологияның жетістіктері: Ә. М. Оразбаевтың 90 жылдығына арналған “IV Оразбаев оқулары” республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Алматы: Қазақ университеті, 2012. - 384-386 бб. 2. 2. Моңғолия қазақтарының этникалық құрамының зерттелу мәселесі// История и этнография тюркоязычного населения Западной Сибири и сопредельных территорий: сборник материалов круглого стола. Астана, 20 апреля 2013г. / Астана: Издво «МастерПО», 2013. -115 c. 68-73 с 3. Моңғолия қазақтарының этнографиялық зерттелу мәселесі//«Экологиялық мәдениет және экологиялық қауіпсіздік» атты республикалық ғылыми-практикалық семинар материалдары / бас ред. С. А. Абдыманапов. - Астана, 2013. 77-81 б.

Зерттеу жұмысының құрлымы. Зерттеу жұмысымыз кіріспе, үш тараудан. қорытынды және пайдаланған дерек көздерінен тұрады.

І МОҢҒОЛИЯ ҚАЗАҚТАРЫНА ҚАТЫСТЫ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР

1. 1 Моңғолия қазақтарының этникалық құрамының зерттеу мәселесі

Қазақты құраған түркі тайпалары негізінен екі бөліктен тұрады деген пікірді ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстанның этно-саяси мәселелерін жан-жақты зерттеген көптеген зерттеушілер айтып жүр. Бұл пікірдің жаны бар, Қазақ автохтонды жергілікті Ғұндар, Аландар, Үйсіндер, Қаңлылар тәрізді тайпалар бірлестігінен және шығыстан, Алтай-Саян, Моңғолия аймағынан батысқа көшіп келген ежелгі түркі тайпаларының бірлестіктері бастан өткізген күрделі этно-саяси, тарихи процестерде біртіндеп қалыптасқан этнос. Бұл сондықтан да тарихшылар баса назар аударатын күрделі ғылыми мәселе. Нақтырақ айтар болсақ, қазіргі зерттеушілерді Алтай-Саян және Моңғолия аймағындағы қазақтың арғы тегі болып табылатын түркі тайпаларының этно-саяси тағдырлары айтарлықтай қызықтыруда. Мұның басты себебі - ХХ ғасыр басында қазақты құраған қырықтан астам тайпалардың басым көпшілігінің ата-тегінің, тарихи тамырының ежелгі және орта ғасырлардағы аталмыш аймақтардан бастау алуында болып отыр.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.