Орталық Қазақстан ерте көшпелілерінің әлеуметтік құрылымы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І ЕУРАЗИЯ ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
1.1 Ерте көшпелілердің әлеуметтік құрылымы мәселесінің зерттелу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Жерлеу ескерткіштерін зерттеудің әдістемелік мәселелері ... ... ... ... ... 15
ІІ ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕРДІҢ ЭЛИТАЛЫ ОБАЛАРЫ . САҚ ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК «КҮРДЕЛІЛІГІНІҢ» КӨРСЕТКІШІ РЕТІНДЕ
2.1 Орталық Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуі ... ... ... .. 25
2.2 Орталық Қазақстанның ерте көшпелілерінің элиталы ескерткіштері . қоғамның әлеуметтік тарихының дерегі тұрғысында ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.3 Орталық Қазақстан территориясындағы ерте көшпелілердің ескерткіштерінің кеңістіктегі орналасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
ІІІ САРЫАРҚА ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ СИПАТЫ
3.1 Сарыарқа сақтарының жерлеу дәстүріндегі вертикалды әлеуметтік құрылымның көрінісін қалпына келтіру (антропологиялық деректер) ... ...
54
3.2 Орталық Қазақстан ерте көшпелілерінің дүниетанымы ... ... ... ... ... ... . 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
І ЕУРАЗИЯ ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
1.1 Ерте көшпелілердің әлеуметтік құрылымы мәселесінің зерттелу деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.2 Жерлеу ескерткіштерін зерттеудің әдістемелік мәселелері ... ... ... ... ... 15
ІІ ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕРДІҢ ЭЛИТАЛЫ ОБАЛАРЫ . САҚ ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК «КҮРДЕЛІЛІГІНІҢ» КӨРСЕТКІШІ РЕТІНДЕ
2.1 Орталық Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуі ... ... ... .. 25
2.2 Орталық Қазақстанның ерте көшпелілерінің элиталы ескерткіштері . қоғамның әлеуметтік тарихының дерегі тұрғысында ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.3 Орталық Қазақстан территориясындағы ерте көшпелілердің ескерткіштерінің кеңістіктегі орналасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
ІІІ САРЫАРҚА ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ СИПАТЫ
3.1 Сарыарқа сақтарының жерлеу дәстүріндегі вертикалды әлеуметтік құрылымның көрінісін қалпына келтіру (антропологиялық деректер) ... ...
54
3.2 Орталық Қазақстан ерте көшпелілерінің дүниетанымы ... ... ... ... ... ... . 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазіргі таңдағы Қазақстанның археология ғылымының алдында тұрған келелі міндеттердің бірі – тарихи - мәдени мұраларымызды объективті тұрғыда зерделей отырып, ғылыми айналымға енгізуде екендігі сөзсіз. Тарихи сананың ұлттық тарихымызды танып-білуде маңызды орын алатынын ескерсек, бұл ретте археолог - ғалымдарымызға жүктелген міндеттер жеңіл болмасы анық. Еліміз егемендік алған жылдардан бастап тарихымыздың көптеген ақтаңдақ беттері ашылып, ғылыми- зерттеу жұмыстары жүйелі түрде жүргізіле бастады. Осы негізде археологиялық ізденістер де жандана түсіп, отандық ғалым- археологтардың өз міндеттерін нағыз кәсіби дәрежеде атқарып, сүбелі үлес қосып отырғанын айта кеткен орынды. Дегенмен де, аймақтық ерекшеліктерге байланысты басы ашылмаған мәселелер де өз шешімін күтуде. Сондай маңызды тақырыптардың бірі – Орталық Қазақстанны ерте көшпелілерінің ескерткіштерінің әлеуметтік тұрғыда зерттелу мәселесіне қатысты болмақ.
Орталық Қазақстан өңірі өзінің табиғи географиялық жағдайы мен орналасуына байланысты ежелгі қазақ тарихында ерекше орын алады. Археологиялық зерттеулердің нәтижесінде бұл аймақты ежелден алғашқы адамдардың мекендегені анықталған.
Б.з.б. I мыңжылдықтың басында Қазақстан аумағын мекендеген халықтардың тарихында және шаруашылық өмірінде бірқатар маңызды өзгерістер болды. Бұл өзгерістер темірден жасалған құралдарды пайданала бастауымен байланысты болды. Қоғамда мүлік теңсіздігі әлеуметтік топтардың шығуына негіз болды. Сондықтан қоғамда болып жатқан әлеуметтік жіктелу процесі, әлеуметтік топтар арасындағы қарым-қатынастарды реттеп отыратын күшті дүниеге әкелді, ол күш - мемлекет.
Қазақстан территориясында алғашқы мемлекеттік бірлістіктер б.з.б. I мыңжылдықта пайда болды.
Ежелгі Қазақстан аумағындағы адамзаттың даму тарихында өзіндік орын алатын қола дәуірін ауыстырып, үлкен де күрделі өзгерістер әкелген кезең б.з.д. І мыңжылдықтың басы болып табылады. Бұл кезең Қазақстан аумағын мекендеген адамдардың өз өндірісінде темірді пайдалануы және көшпелі шаруашылықтың дамуымен ерекшеленеді.
Ежелден кең байтақ жерді мекендеген Қазақ халқының тұрғылықты, орнықты тұрғындар екендігін және елдігін айғақтайтын бірден-бір деректер - сақ мәдени мұралары. Оларды жан-жақты зерттеу қазіргі күннің көкейтесті мәселесі. Мемлекетілігіміз бен елдігімізді танытатын алтын діңгекті тұғырының бір бұтағы деуге болады. Соңғы жылдары “Мәдени мұра“ бағдарламасы аясында жаңғырту бағытында тындырылған біршама игі істер бар. Әсіресе, археологиялық қазбалар нәтижесінде дүние жүзінде теңдесі жоқ құндылықтар табылды.
Орталық Қазақстан өңірі өзінің табиғи географиялық жағдайы мен орналасуына байланысты ежелгі қазақ тарихында ерекше орын алады. Археологиялық зерттеулердің нәтижесінде бұл аймақты ежелден алғашқы адамдардың мекендегені анықталған.
Б.з.б. I мыңжылдықтың басында Қазақстан аумағын мекендеген халықтардың тарихында және шаруашылық өмірінде бірқатар маңызды өзгерістер болды. Бұл өзгерістер темірден жасалған құралдарды пайданала бастауымен байланысты болды. Қоғамда мүлік теңсіздігі әлеуметтік топтардың шығуына негіз болды. Сондықтан қоғамда болып жатқан әлеуметтік жіктелу процесі, әлеуметтік топтар арасындағы қарым-қатынастарды реттеп отыратын күшті дүниеге әкелді, ол күш - мемлекет.
Қазақстан территориясында алғашқы мемлекеттік бірлістіктер б.з.б. I мыңжылдықта пайда болды.
Ежелгі Қазақстан аумағындағы адамзаттың даму тарихында өзіндік орын алатын қола дәуірін ауыстырып, үлкен де күрделі өзгерістер әкелген кезең б.з.д. І мыңжылдықтың басы болып табылады. Бұл кезең Қазақстан аумағын мекендеген адамдардың өз өндірісінде темірді пайдалануы және көшпелі шаруашылықтың дамуымен ерекшеленеді.
Ежелден кең байтақ жерді мекендеген Қазақ халқының тұрғылықты, орнықты тұрғындар екендігін және елдігін айғақтайтын бірден-бір деректер - сақ мәдени мұралары. Оларды жан-жақты зерттеу қазіргі күннің көкейтесті мәселесі. Мемлекетілігіміз бен елдігімізді танытатын алтын діңгекті тұғырының бір бұтағы деуге болады. Соңғы жылдары “Мәдени мұра“ бағдарламасы аясында жаңғырту бағытында тындырылған біршама игі істер бар. Әсіресе, археологиялық қазбалар нәтижесінде дүние жүзінде теңдесі жоқ құндылықтар табылды.
1. Васютин С.А. Признаки властной иерархии ранних кочевников в археологических культурах аридной зоны Евразии эпохи РЖВ // Социально-демографические процессы на территории Западной Сибири (древность и средневековье): материалы Всероссийской научной конференции. – Кемерово, 2003.
2. Массон В.М. Экономика и социальный строй древних обществ (в свете данных археологии). – Л.: Наука, 1976.
3. Крадин Н. Социальная структура ранних кочевников Евразии по данным археологии // Қазақ даласының көшпенділері: Еуразия скиф-сақ дәуіріндегі этноәлеуметтік-мәдени үрдістер мен қарым-қатынастар: халықаралық ғылыми конференциясының материалдары. – Астана, 2008.
4. Бобров В.В. Современное состояние развития социального направления в археологии Сибири // Социально-демографические процессы на территории Западной Сибири (древность и средневековье): материалы Всероссийской научной конференции. – Кемерово, 2003.
5. Тишкин А.А. Необходимые условия и возможные пути реконструкции социальной организации на основе археологических источников // Социальная организация и социогенез первобытных обществ: теория, методология, интерпретация: материалы Всероссийской конференции. – Кемерово: Кузбасвузиздат, 1997.
6. Бобров В.В., Михайлов Ю.И. Проблемы использования методов реконструкции в системе палеосоциологических исследований древних обществ // Социальная организация и социогенез первобытных обществ: теория, методология, интерпретация: материалы Всероссийской конференции. – Кемерово: Кузбасвузиздат, 1997.
7. Плюснин Ю.М. Проблемы биосоциальной эволюции. – Новосибирск: Наука, 1990.
8. Клейн Л.С. Археологические источники. 2-ое изд. – СПб.: Фарн, 1995.
9. Binford L. Mortuary Practices: Their Study and Their Potential. Memories of the Society for American Archaeology. 1971.
10. Taintner J.A. Social inference and mortuary practices: an experiment in numerical classification. World Archaelogy. 1975.
11. Бунятян Е.П. Методика социальных реконструкций в археологии (на материале скифских могильников ІV-ІІІ вв. до н.э.). – Киев: Наукова думка, 1985.
12. Матвеева Н.П. Социально-экономические структуры населения Западной Сибири в раннем железном веке (лесостепная и подтаежная зоны). – Новосибирск: Наука. Сиб. отд-е, 2000.
13. Тишкин А.А., Дашковский П.К. Социальная структура и система мировоззрений населения Алтая скифской эпохи. – Барнаул: Алт. ун-т., 2003.
14. Ольховский B.C. Погребальная обрядность (содержа¬ние и структура) // РА. -1993. -№1, с.78-93.
15. Мельник В.И. Погребальный обычай и погребальный памятник// РА. - 1993. - №1. - С. 94-97.
16. Кызласов И.Л. Мировозренческая основа погребаль¬ного обряда // РА. — 1993. — № 1. — С. 98-111.
17. Ольховский B.C. Погребальная обрядность и социо¬логические реконструкции // РА. — 1995. — № 2.
18. Кызласов И.Л. Погребальный обряд и уровень разви¬тия общества. От отдельного к общему // РА. — 1995. — № 2.
19. Рычков Н.А. Традиция, обычай, обряд (к соотноше¬нию понятий) // РА. - 1997. - № 2. - С. 150-158.
20. Ольховский B.C. Обычай и обряд как формы тради¬ции // РА. - 1997. - №2. - С.159-167.
21. Ольховский В.С. Погребально-поминальная обрядность в системе взаимосвязанных понятий // СА. - 1986.-№1,- С. 68-69.
22. Алекшин В.А. Погребальный обряд как археологический источник // КСИА. - 1981. - Вып. 167.
23. Антонова Е.В., Раевский Д.С. «Богатство» древних захоронений (к вопросу о роли идеологического фактора в формировании облика погребального комплекса) // Фридрих Энгельс и проблемы истории древних обществ: сб. научн. Тр. — Киев: Наукова Думка, 1984.
24. Грязнов М.П. Курган как архитектурный памятник // Тезисы докладов на заседаниях, посвященных итогам полевых исследований в 1960 г. — М., 1961.
25. Чернопицкий М.П. Курганная группа как архитек¬турный ансамбль (опыт композиционно-художествен- ного подхода) // Скифо-сибирское культурно-истори- ческое единство. — М., 1980.
26. Марсадолов Л.С. Планиграфия могильников Горного Алтая VI-IVвв. до н.э. // Пятые исторические чтения М. П. Грязнова. - М., 2000.
27. Шульга П. И. К вопросу о планировке могильни¬ков скифского времени на Алтае // Скифо-сибирский мир. — Кемерово, 1989.
28. Черников С.С. Восточно-Казахстанская экспедиция // КСИИМК. - 1951. - Вып. 31.
29. Акишев К. А., Кушаев Г. А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. - Алма-ата, 1963.
30. Трифонов Ю.И. К вопросу об археологических кри¬териях социальной стратификации восточносемире- ченских саков (по материалам могильника Молалы I ) // Скифо-сибирский мир (социальная структура и об¬щественные отношения): тез. докл. всесоюзн. археол. конф. - Кемерово, 1989. - Ч. I.
31. Марсадолов Л.С. Хронология Алтайских курганов (VIII-VI в. до.н.э). автореф. дис. ... канд. ист. наук. — Л., 1985.
32. Грязнов М.П. Аржан. - М., 1980.
2. Массон В.М. Экономика и социальный строй древних обществ (в свете данных археологии). – Л.: Наука, 1976.
3. Крадин Н. Социальная структура ранних кочевников Евразии по данным археологии // Қазақ даласының көшпенділері: Еуразия скиф-сақ дәуіріндегі этноәлеуметтік-мәдени үрдістер мен қарым-қатынастар: халықаралық ғылыми конференциясының материалдары. – Астана, 2008.
4. Бобров В.В. Современное состояние развития социального направления в археологии Сибири // Социально-демографические процессы на территории Западной Сибири (древность и средневековье): материалы Всероссийской научной конференции. – Кемерово, 2003.
5. Тишкин А.А. Необходимые условия и возможные пути реконструкции социальной организации на основе археологических источников // Социальная организация и социогенез первобытных обществ: теория, методология, интерпретация: материалы Всероссийской конференции. – Кемерово: Кузбасвузиздат, 1997.
6. Бобров В.В., Михайлов Ю.И. Проблемы использования методов реконструкции в системе палеосоциологических исследований древних обществ // Социальная организация и социогенез первобытных обществ: теория, методология, интерпретация: материалы Всероссийской конференции. – Кемерово: Кузбасвузиздат, 1997.
7. Плюснин Ю.М. Проблемы биосоциальной эволюции. – Новосибирск: Наука, 1990.
8. Клейн Л.С. Археологические источники. 2-ое изд. – СПб.: Фарн, 1995.
9. Binford L. Mortuary Practices: Their Study and Their Potential. Memories of the Society for American Archaeology. 1971.
10. Taintner J.A. Social inference and mortuary practices: an experiment in numerical classification. World Archaelogy. 1975.
11. Бунятян Е.П. Методика социальных реконструкций в археологии (на материале скифских могильников ІV-ІІІ вв. до н.э.). – Киев: Наукова думка, 1985.
12. Матвеева Н.П. Социально-экономические структуры населения Западной Сибири в раннем железном веке (лесостепная и подтаежная зоны). – Новосибирск: Наука. Сиб. отд-е, 2000.
13. Тишкин А.А., Дашковский П.К. Социальная структура и система мировоззрений населения Алтая скифской эпохи. – Барнаул: Алт. ун-т., 2003.
14. Ольховский B.C. Погребальная обрядность (содержа¬ние и структура) // РА. -1993. -№1, с.78-93.
15. Мельник В.И. Погребальный обычай и погребальный памятник// РА. - 1993. - №1. - С. 94-97.
16. Кызласов И.Л. Мировозренческая основа погребаль¬ного обряда // РА. — 1993. — № 1. — С. 98-111.
17. Ольховский B.C. Погребальная обрядность и социо¬логические реконструкции // РА. — 1995. — № 2.
18. Кызласов И.Л. Погребальный обряд и уровень разви¬тия общества. От отдельного к общему // РА. — 1995. — № 2.
19. Рычков Н.А. Традиция, обычай, обряд (к соотноше¬нию понятий) // РА. - 1997. - № 2. - С. 150-158.
20. Ольховский B.C. Обычай и обряд как формы тради¬ции // РА. - 1997. - №2. - С.159-167.
21. Ольховский В.С. Погребально-поминальная обрядность в системе взаимосвязанных понятий // СА. - 1986.-№1,- С. 68-69.
22. Алекшин В.А. Погребальный обряд как археологический источник // КСИА. - 1981. - Вып. 167.
23. Антонова Е.В., Раевский Д.С. «Богатство» древних захоронений (к вопросу о роли идеологического фактора в формировании облика погребального комплекса) // Фридрих Энгельс и проблемы истории древних обществ: сб. научн. Тр. — Киев: Наукова Думка, 1984.
24. Грязнов М.П. Курган как архитектурный памятник // Тезисы докладов на заседаниях, посвященных итогам полевых исследований в 1960 г. — М., 1961.
25. Чернопицкий М.П. Курганная группа как архитек¬турный ансамбль (опыт композиционно-художествен- ного подхода) // Скифо-сибирское культурно-истори- ческое единство. — М., 1980.
26. Марсадолов Л.С. Планиграфия могильников Горного Алтая VI-IVвв. до н.э. // Пятые исторические чтения М. П. Грязнова. - М., 2000.
27. Шульга П. И. К вопросу о планировке могильни¬ков скифского времени на Алтае // Скифо-сибирский мир. — Кемерово, 1989.
28. Черников С.С. Восточно-Казахстанская экспедиция // КСИИМК. - 1951. - Вып. 31.
29. Акишев К. А., Кушаев Г. А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. - Алма-ата, 1963.
30. Трифонов Ю.И. К вопросу об археологических кри¬териях социальной стратификации восточносемире- ченских саков (по материалам могильника Молалы I ) // Скифо-сибирский мир (социальная структура и об¬щественные отношения): тез. докл. всесоюзн. археол. конф. - Кемерово, 1989. - Ч. I.
31. Марсадолов Л.С. Хронология Алтайских курганов (VIII-VI в. до.н.э). автореф. дис. ... канд. ист. наук. — Л., 1985.
32. Грязнов М.П. Аржан. - М., 1980.
ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... (
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
І ЕУРАЗИЯ ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ
ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
1.1 Ерте көшпелілердің әлеуметтік құрылымы мәселесінің зерттелу
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.2 Жерлеу ескерткіштерін зерттеудің әдістемелік 15
мәселелері ... ... ... ... ...
ІІ ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕРДІҢ ЭЛИТАЛЫ ОБАЛАРЫ – САҚ ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
КҮРДЕЛІЛІГІНІҢ КӨРСЕТКІШІ РЕТІНДЕ
2.1 Орталық Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштерінің 25
зерттелуі ... ... ... ..
2.2 Орталық Қазақстанның ерте көшпелілерінің элиталы ескерткіштері –
қоғамның әлеуметтік тарихының дерегі 36
тұрғысында ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Орталық Қазақстан территориясындағы ерте көшпелілердің
ескерткіштерінің кеңістіктегі 46
орналасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ САРЫАРҚА ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ СИПАТЫ
3.1 Сарыарқа сақтарының жерлеу дәстүріндегі вертикалды әлеуметтік
құрылымның көрінісін қалпына келтіру (антропологиялық 54
деректер) ... ...
3.2 Орталық Қазақстан ерте көшпелілерінің 62
дүниетанымы ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 72
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазіргі таңдағы Қазақстанның археология
ғылымының алдында тұрған келелі міндеттердің бірі – тарихи - мәдени
мұраларымызды объективті тұрғыда зерделей отырып, ғылыми айналымға енгізуде
екендігі сөзсіз. Тарихи сананың ұлттық тарихымызды танып-білуде маңызды
орын алатынын ескерсек, бұл ретте археолог - ғалымдарымызға жүктелген
міндеттер жеңіл болмасы анық. Еліміз егемендік алған жылдардан бастап
тарихымыздың көптеген ақтаңдақ беттері ашылып, ғылыми- зерттеу жұмыстары
жүйелі түрде жүргізіле бастады. Осы негізде археологиялық ізденістер де
жандана түсіп, отандық ғалым- археологтардың өз міндеттерін нағыз кәсіби
дәрежеде атқарып, сүбелі үлес қосып отырғанын айта кеткен орынды. Дегенмен
де, аймақтық ерекшеліктерге байланысты басы ашылмаған мәселелер де өз
шешімін күтуде. Сондай маңызды тақырыптардың бірі – Орталық Қазақстанны
ерте көшпелілерінің ескерткіштерінің әлеуметтік тұрғыда зерттелу мәселесіне
қатысты болмақ.
Орталық Қазақстан өңірі өзінің табиғи географиялық жағдайы мен
орналасуына байланысты ежелгі қазақ тарихында ерекше орын алады.
Археологиялық зерттеулердің нәтижесінде бұл аймақты ежелден алғашқы
адамдардың мекендегені анықталған.
Б.з.б. I мыңжылдықтың басында Қазақстан аумағын мекендеген халықтардың
тарихында және шаруашылық өмірінде бірқатар маңызды өзгерістер болды. Бұл
өзгерістер темірден жасалған құралдарды пайданала бастауымен байланысты
болды. Қоғамда мүлік теңсіздігі әлеуметтік топтардың шығуына негіз болды.
Сондықтан қоғамда болып жатқан әлеуметтік жіктелу процесі, әлеуметтік
топтар арасындағы қарым-қатынастарды реттеп отыратын күшті дүниеге әкелді,
ол күш - мемлекет.
Қазақстан территориясында алғашқы мемлекеттік бірлістіктер б.з.б. I
мыңжылдықта пайда болды.
Ежелгі Қазақстан аумағындағы адамзаттың даму тарихында өзіндік орын
алатын қола дәуірін ауыстырып, үлкен де күрделі өзгерістер әкелген кезең
б.з.д. І мыңжылдықтың басы болып табылады. Бұл кезең Қазақстан аумағын
мекендеген адамдардың өз өндірісінде темірді пайдалануы және көшпелі
шаруашылықтың дамуымен ерекшеленеді.
Ежелден кең байтақ жерді мекендеген Қазақ халқының тұрғылықты, орнықты
тұрғындар екендігін және елдігін айғақтайтын бірден-бір деректер - сақ
мәдени мұралары. Оларды жан-жақты зерттеу қазіргі күннің көкейтесті
мәселесі. Мемлекетілігіміз бен елдігімізді танытатын алтын діңгекті
тұғырының бір бұтағы деуге болады. Соңғы жылдары “Мәдени мұра“ бағдарламасы
аясында жаңғырту бағытында тындырылған біршама игі істер бар. Әсіресе,
археологиялық қазбалар нәтижесінде дүние жүзінде теңдесі жоқ құндылықтар
табылды.
Әйтсе де бұл салада назардан тыс қалып келе жатқан мәселелер баршылық.
Археологиялық ескерткіштерден қандай бір олжалар табылып, олар одан әрі жан-
жақты зерттелмей мұражайлардың тілсіз экспонаты күйінде жинақталуда. Тіпті,
соңғы кездері зерттеулерде тұйық ақпараттық мәліметтер берумен шектеліп,
бұрынғы зерттеулердің нәтижелерін жаңа деректер тұрғысында жаңғыртуды ұмыта
бастаған.
Әртүрлі дәуірлерге жататын ескерткіштерді салыстырмалы жіктеу немесе
түрге белу тарихи кезендердің дамуын терең де, жан-жақты тануға мүмкіндік
береді. Бұл әдісті зерттеу жұмысы сақтардың мәдени мұраларына қатысты.
Олардың бұрынғы және кейінгі табылған археологиялық деректерін шендестіре
отырып, этномәдени тегі және олардың алыс, жақын аумақтармен экономикалық -
мәдени байланыстары жайлы жаңа мәліметтер алуға болады.
Талды обасының құрылысы, ондағы адамды жерлеу ғұрпы, шыққан заттар,
олардың сараптамасы ескерткіштің салынған мерзімі, т.б. ерекшеліктері сол
қоғамның әлеуметтік құрылымын зерттеуге мүмкіндік береді. Бұл сақ-скиф
мәдениетіне жататын Қазақстан жеріндегі, тіпті Еуразия аймағындағы ең көне
элитарлық ескерткіштің бірі, мүмкін тіпті бірегейі. Онымен мерзімі жағынан
тек Аржан қорымдары ғана (Тыва жері) таласа алатын шығар.
Талды патша обаларын зерттеу нәтижесінде біз сақтардың әлеуметтік-
экономикалық даму деңгейі деген мәселеге мүлде басқаша қарауды ұсынып
жүрміз. Осы уақытқа дейін патша обалары деген сөзді тырнақшаға алып,
бұның шын мағнасы тура патша дегенді білдірмейді, негізінен алғанда рулық
қауымның ақсүйектерінің обалары дегенді меңзейді деп келді. Бұндай түсінік
тарих ғылымында ерте көшпелілердің қоғамдық-экономикалық даму деңгейін
дұрыс түсінбеуден, немесе әдейі төмендетуден туындады.
Патша обалары деп қалыптасқан атаудың жалпы қазақ даласындағы
ескерткіштерге қатысты пайдалануының орынсыздығына байланысты, кейінгі
жылдары айтылып жүрген сақтардың хан шатырлары деген М.Елеуовтың,
А.Оңғарұлының көзқарастарын оңды пайланып, алдағы уақытта ерте темір
дәуірінің обаларын хан шатырлары деп атауға негіз бар деп ойлаймыз.
Жалпы көпшілік ғалымдар сақ, скифтердің әлеуметтік, экономикалық-
шаруашылық, қоғамдық-саяси даму үрдісін рулық қауым, әрі кеткенде оның
ыдырау кезеңі деңгейінде ғана қарастырады.
Бұл көзқарастардың бәрі ерте көшпелілердің әлеуметтік-экономикалық,
саяси даму деңгейін әдейі төмендеткен тарихи материализм, марксистік
идеология және кеңес ғылымында 30-50 жылдар басым болған сталиндік
идеологияның догмаларымен байланысты болса керек. Оның үстіне көшпелілерді
өз бетінше мәдениет жасай алмайтын жабайы, тек басқа елдерді шауып алу
арқылы байылыққа ие болатын, мәдениеттің де, өнердің де, саяси биліктің де
үлгісін отырықшылардан алған бір бәдәуй, босқын жұрт деп есептеу
европоцентристік көзқараста тәрбиеленген ғалымдардың көпшілігіне тән
болды.
Меніңше бүгінде бұндай көзқарастардың обьективті, субьективті
идеологиялық принциптерінен бас тарту керек. Ерте көшпеліліктің ең бастапқы
кезеңінде тұрған сақтар қоғамырдағы мүлік теңсіздігі, әлеуметтік және
таптық жіктеліс, ел басқарудың әкімшілік жүйесі, принциптері, билік, оның
түрлері, биліктің мұрагерлігі, т.б. мәселелер қайта қарауды қажет етеді.
Талды-2 қорымындағы обаның ірі және өте күрделі архитектуралық
құрылысы әлеуметтік-мәдени және табиғи-қорықтық қызмет атқарған.
Ескерткіштің ірі көлемі онда жерленген адамның қоғамда өте жоғары
мәртебеге ие болғандығын дәлелдейді. Қорғандар тобында обаның ерекше орынға
орналасуының өзі де (бүкіл обалар тобыны бастап тұр) онда жерленген адамның
басқа жұрттан ерекше артықшылығын көрсетеді. Өлген адамды сап алтынмен
апталған киімге киіндіріп қоюы, осындай зәулім ғимаратта жалғыз ақ адамның
жерленуінің өзі де оның ел басқарушылық құрметін көрсетсе керек. Оның
үстіне бұл алтын тон, зерлі шалбар, тәждік бас киім, алтындатқан саптама
етік әшейін өлген адамды жәй әспеттеуге арналған жасанды, сырткөз үшін
боямаланып жасалған ғұрыптық заттар емес, ел басқарушының тірісінде хан
жиынға, мерекелерге киетін киімі. Қабірхананы тура жердің бетіне салып, ел
қастерлеген адамды жер астына салмау ерте көшпелі мемлекеттің бір кездегі
идеологиялық ұстаным-жарғысымен де байланысты болуы мүмкін.
Талды материалы сақ-скиф аң стилінің алғаш пайда болған аймағы, жалпы
сақ-скиф этномәдени бірлестігінің бастапқы отаны, сол дәуірдегі этномәдени
миграция, т.б. мәселелерге жақсы деректік негіз бола алады.
Сан ғасырлар бойы Орталық Қазақстан өңірін мекендеп келген этностардың
археологиялық ескерткіштері мен мәдениеттерін, тарихи кезеңдерін ғылыми
талдаудан өткізу барысында, мұнда Беғазы-Дәндібай, Доңғал, Тасмола т.б.
мәдени кезеңдердің болғандығы анықталған. Алайда осы тарихи кезеңдерде өмір
сүрген қола, темір дәуірі тайпаларының әлеуметтік құрылымы, қоғамның
ұйымдастырылуы, қоғамның тік және көлденең құрылымы, және т.б. мәселелер
отандық археология ғылымында өз шешімін таба қойған жоқ. Қазіргі таңдағы
өзгерістер тарих ғылымының зерттеулер аумағындағы деректер жүйесін қайта
екшеп, оның зерттеу әдістерін жетілдіріп, жаңа түсініктер қалыптастыруды,
кеңестік жүйе кезінде зерттелген мәселелерді жаңаша талап тұрғысынан
қарастыруды талап етіп отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Орталық Қазақстан территориясын мекен еткен
ерте көшпелілердің әлеуметтік құрылымын жерлеу ескерткіштері мен ғұрыптық
құрылыстардың соңғы жылдардағы және бұрынғы зерттеулердің мәліметтерін
жинақтауды және талдауды ұштастыра отырып, жүйелі түрде зерттеу, қалпына
келтіру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Қазақстан археология ғылымындағы және Еуразия кеңістігіндегі
қоғамның әлеуметтік құрылымын қалпына келтіруге қатысты
жүргізілген теориялық зерттеулерге шолу жасау арқылы мәселенің
зерттелу деңгейін анықтау;
- Территориялық шегі жағынан кең байтақ Қазақстан территориясында
шоғырланған ерте көшпелілердің жерлеу дәстүріндегі
ерекшеліктеріне қарап, осы кезеңге жататын тайпалардың
әлеуметтік құрылымына тән ерекшешліктерді анықтау арқылы
Орталық Қазақстан ерте көшпелілерінің мәліметтерімен салыстыра
отырып, қорытынды жасау;
- Қазақстан археологиясында сонау 60-шы жылдардан бастап ашылып
зерттелген патша обаларын, тәуелсіздікке қол жеткізгеннен
бастап ұлттық тарихты қайта жандандыру үшін археология ғылымына
көп көңіл бөлінген кезеңдерде ашылған ерте көшпелілерінің
бірегей археологиялық ескерткіштерінің ішкі кеңістіктіктегі
орналасуындағы ұқсастықтарды анықтау;
- элиталы обаларды қоғамның күрделілігінің көрсеткіші ретінде
қарастыру;
- Орталық Қазақстан ерте көшпелілерінің әлеуметтік құрылымының
сипатын анықтау, мұнда дүниетанымдық көзқарастың әсері
қарастырылады;
Зерттеу жұмысының нысаны: Орталық Қазақстан және басқа өңірлердегі
ерте көшпелілердің ескерткіштерінің мәліметтері, отандық және шет елдік
әдебиеттердегі әлеуметтік құрылымды қалпына келтірудің теориялық әдісі мен
әдістемелері.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында талдау, саралау, салыстыру,
жүйелеу әдістері қолданылды.
Ғылыми жаңалығы: Әлеуметтік археология - Қазақстан археология
ғылымындағы тың тақырыптардың бірі, себебі әртүрлі уақыттарды қазақтың
белгілі археологтары кейбір ескерткіштердің әлеуметтік құрылымын қалпына
келтіргенмен, көшпелілердің қоғамдық-тарихи даму деңгейі толыққанды
зерттелмеген, оның үстіне соңғы жылдары археологтардың ашып жатқан
жаңалықтары кейбір қалыптасқан түсініктерді қайта қарастыруды талап етеді.
Орталық Қазақстанның ерте көшпелілерінің әлеуметтік құрылымын қайта
жаңғыртуға кейінгі жылдары ашылып жатқан Талды-2 қорымының ескерткіштерінің
тың мәліметтерін пайдалана отырып, элиталы обалардың ішкі кеңістіктік
құрылымын, табылымдардың қоғамның материалдық-экономикалық деңгейінің
қаншалықты дәрежеде екендігін көрсету, жерлеу әдісінің басқа аймақтармен не
мәдениеттермен ұқсастығын анықтау.
Зерттеудің жариялануы. Магистрлік диссертацияның тақырыбы бойынша үш
мақала республикалық және халықаралық конференция жинақтарында жарияланды:
Еуразияның ерте көшпелілерінің әлеуметтік құрылымы: археологиялық
мәліметтер негізінде қалпына келтіру әдістеріне талдау (Алматы, 2012);
Теоретические аспекты истории изучения социальной реконструкции в
археологии (по материалам ранних кочевников Евразии) (Актобе, 2013);
Социальная структура ранних кочевников Евразии: анализ методов
реконструкции по данным археологии (Ижевск, РФ, 2013).
Зерттеу жұмысының құрылымы. Магистрлік диссертация жұмысы кіріспе, үш
бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ЕУРАЗИЯ ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕР
1. ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ МӘСЕЛЕСІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ
Қай заманда да адамдар өз тарихын, әсіресе әлеуметтік тарихын, дамуын
білуге ұмтылған. Қазіргі кезде де әлеуметтік құрылым мәселесі әрі өзекті,
әрі қызықты зерттеу тақырыптарының бірі болып табылады.
Әлеуметтік қалпына келтіру – археологиялық тұрғыдан алғанда аса күрделі
зерттеулерге жатады. Күрделі дейтініміз – жазбаша деректердің аздығы. Ерте
көшпелілердің әлеуметтік құрылымы туралы жазба деректері аса құнды,
дегенмен Еуразия көшпелілерінің өмір тіршілігі жайында толыққанды
ақпараттарды бермейді.
Бұл орайда ерте қоғамның әлеуметтік құрылымын қалпына келтіру үшін
ескерткіштерді археологиялық зерттеудің нәтижелеріне сүйенеміз.
Археология мылқау ғылым дәрежесінен көтерілгелі көп болды. Далалық
Еуразияның археологиялық ескерткіштерін көп жылдық зерттеу барысында
алынған құнды мәліметтер археологтардың ертетегі көшпелілерлің түрлі
қоғамдық құрылымдарын қалпына келтіруде жаңа деңгейге шығуына мүмкіндік
береді. Қалпына келтірудің басты бағыттарының бірі – әлеуметтік жікке
бөліну мәселесі [1, c. 70].
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарынан бастап көптеген зерттеушілердің
жұмыстарынан әлеуметтік құрылым мәселелесін зерттеуге деген қызығушылықтың
артқандығын көруге болады. Бұл КСРО елдерін сол кезде жайлаған әлеуметтік
марксистік бағыттың әсері еді.
Еуразияның ерте көшпелілерінің әлеуметтік құрылымын зерттеп,
түсіндіруге кеңестік, және пост-кеңестік кезеңнің ғалымдары үлкен үлес
қосты. Мәселені зерттеуді бірнеше кезеңдерге бөліп қарастыруға болады. 1920
жылдары археологияны тарихтың қосалқы бөлімі ретінде қарастыру кезеңі
болды, мұнда қазба материалдарын марксизм классиктерінің еңбектеріне
қосымша суреттер ретінде пайдаланды. 1930 жылдардың ортасынан бастап 1960
жылдарға дейін кең байтақ Еуразия территориясында теңдесіз археологиялық
ескерткіштер ашылды. Ерте көшпелілер концепциясы пайда болды. Осы уақытта
М.П. Грязнов, С.В. Кисилев, С.И. Руденко, Ф.К. Смирнов, Б.И. Грак, К.А.
Ақышев сынды ғалымдар әлеуметтік қалпына келтіру мәселесіне қатысты
маңызды жұмыстарды жазды. Әлеуметтік стратификация мәселесінде мынадай
критерийлерге көңіл бөлінді: жерлеу құрылысының өлшемі, бірге қойылған
заттар, қорғанды тұрғызуға кеткен еңбек күшінің көлемі. Бұл кезеңде кең
тараған үш әлеуметтік құрылым – элита, қарапайым және кедей көшпелілер –
концепциясы болды.
1960 жылдардың ортасынан бастап КСРО-да әлеуметтік антропология ғылымы
толығымен қалыптасты деп айтуға болады. Кеңестік әлеуметтік археология
ғылымына Л. Бинфордтың жаңа американдық археологиясы әсерін тигізді.
Шетелдік әдебиттерге қол жеткізе алмайтын авторлардың көпшілігіне В.М.
Массонның кітабы көмекші болды [2]. 1970-1990 жылдары кеңес ғылымында
әлеуметтік құрылым мәселесін археология материалдары негізінде зерттеу
әдіснамасын талдауға қатысты көптеген қызықты мақалалар мен еңбектер
жарыққа шықты. Сонымен қоса, отандық археологияда көшпелілердің әлеуметтік
құрылымын нақты-тарихи зерттеу бой алды.
ЭЕМ-ң дамуы әлеуметтік археологтарға статистикалық әдістерді
пайдалануға мүмкіндік берді. Көшпелілер клиометриясының бірнеше мектебі
қалыптасты. Мұндай зерттеу бірнеше зерттеу сатыларынан тұрды: жастық және
жыныстық талдау, кеткен еңбек күшіне және қасына қойылған заттарға қарай
жерленген адамның дәрежесіне талдау, қорымды кеңістіктік зерттеу, бай
және кедей жерлеу орындарын салыстыра зерттеу, көшпелі қоғамның
әлеуметтік құрылымын зерттеу.
КСРО құлап, ортодоксальды марксистік парадигмадан бас тартқаннан кейін
археологияға батыстық антропологиядан жаңа идеялар – көсемдік пен ерте
мемлекеттер концепциясы, өркениеттік көзқарас, тарихи антропология келді.
Қоғамды зерттеудің басқа әдістемелік бағыттарын пайдалану мүмкін болды [3,
c. 29].
Осылайша, 90 жылдан астам уақыт ішінде археологияда әлеуметтік
археология деген субдисциплина орнықты. Осы бағыттың шеңберінде түрлі
археологтар ежелгі қоғамдардың әлеуметтік құрылымын ғылыми қалпына
келтірудің әдісі мен әдіснамасын талдауға арналан зерттеулер жүргізді [4,
c. 3].
Әлеуметтік құрылымды археологиялық материалдар негізінде зерттеу
барысында осы уақытқа дейін қазба жұмыстары нәтижесінде жинақталған
мәліметтерді жан-жақты және жүйелі түрде зерделеп, бұған дейін қолданылған,
біздің ғылымда танылған әдістермен пайымдау міндетті шарт болып табылады
[5, 53 б.].
Белгілі бір әдісті таңдау үшін зерттеуші өз қызығушылықтарына емес,
археологиялық материалдардың спецификасы мен сипаттамасына қарайды [6, c.
7].
Әлеуметтік кеңістікті тігінен және көлденеңінен, екі өлшемді
координаттар жүйесі бойынша зерттейді. Белгілі бір қоғамға кіретін әрбір
индивидуумның тік және көлденең координаталық өлшемі болған. Кез келген
қоғам түрлі әлеуметтік байланыстар мен иерархиялардың күрделі байланысынан
тұрады. Оларды 4 түрлі инвариантты құрылымдарға бөліп қарастыруға болады –
территориялық, жастық-жыныстық, неке-отбасылық, басымдылық иерархиясы [7],
бірақ мұнымен шектелмей, кәсіптік, мәдени-символикалық, этникалық, тағы
басқа индивидттер меннемесе топтармен байланыстар деп толықтыруға да
болады. Нәтижесінде әрбір адам бір уақытта әртүрлі қоғамдық сатыда болуы
мүмкін. Индивидтің дәрежесі көлденең және тік өлшемде нақты жағдайларға не
адамның өмірінің кезеңдеріне қарай өзгеріп отыруы мүмкін және т.б.
Архаикалық қоғамның әлеуметтік құрылымы материалдық мәдениетттен
көрініс табады, атап айтқанда қоныстардың иерархиясы, планиграфиясы, тұрғын
үйлердің көлемі, жерлеу орындарының дифференцияциясы және т.б. Бірақ
қажетті ақпарат қазіргі маман археолог алдында құпия түрінде болады, ал
заттай деректің мәнін түсініп, оны бізге үйреншікті ғылыми тілге айналдыру
археологтың басты міндеті болып табылады [8].
Ерте көшпелілерді палеосоциологиялық зерттеудің басты нысаны – жерлеу
дәстүрі, ал талдаудың басты бірлігі – жеке жерлеу орны.
Дегенмен, индивидтің әлеуметтік ұстанымы мен дәрежесі археологиялық
нысандарда толығымен көрінбейді. Мұндай жағдайларды айқындау үшін бірнеше
орта деңгей теориялары [9], [10] бар: жерлеу дәстүрінің кейбір көріністері
түрлі факторларға тәуелді болуы мүмкін – қайтыс болған адамның жынысы мен
жасы, қаза болған мезгілі мен жағдайы, индивидтің тірі кезіндегі әлеуметтік
дәрежесі, этномәдени кірікпелердің болуы және т.б. Жерлеу дәстүрі
көрсететін басқа да күрделі факторлардың бірі – зерттеліп отырған мәдени
кезеңнің саяси және экономикалық ахуалы, сол қоғамда үстем болған діни-
идеологиялық түсініктер. Бірақ қандай жағдайда да жерлеу дәстүріне
әлеуметтік интерпретация жасау барысында қолданылатын әдістер ыңғайлы болуы
керек, сонымен қоса қатып қалған теориялық қағидаға сүйенбей, зерттеліп
отырған кезеңнің хронологиялық, аумақтық және мәдени ерекшеліктерін де
ескеру қажет [3, c. 31].
Жерлеу дәстүрін әлеуметтік интерпретациялау барысында кезедсетін тағы
бір күрделі мәселе – көп жағдайда жерлеу орындарының тоналған болуы. Сол
себепті алдымен жерлеу орындарының конструктивтік ерекшеліктерін зерттеп,
кейін оларды басқа қорғандардан алынған заттармен теңдестіру керек. Бұл
әдісті Е.П. Бунятян [12] скифтік жерлеу орындарын зерттеуде қолданды. Ол
факторлық талдау жасап, нәтижесінде бір-біріне ұқсас белгілеріне қарап
бірнеше жерлеу орныдарының үлгісін алды. Кейін бірге жерленген заттарға
әсер еткен корреляция көлемін талдады. Дәл осындай жолмен археологиялық
дәстүрді зерттеуді басқа да авторлар пайдаланды [13], [14].
Жыныстық-жастық талдау жасағанда жерленгендердің мәліметтеріне қарап
ерлер мен әйелдердің және балалардың өлім деңгейін анықтаған.
Жыныстық-жастық талдау жасап, барлық жерлеу орындарын тиісінше
ерлердің, әйелдердің және балалардың жерлеу орындары деп бөлгеннен кейін
қоғамдық дәрежесіне талдау жасалады.
Археологиялық әдебиеттерде жерленген адамның байлығы мен дәрежесін
айқындайтын бірнеше тәсілдер қалыптасқан. Бір жағдайда басты критерий
ретінде жерлеу орнындағы заттардың саны алынса, екінші жағдайда байлық тек
қана заттардың санымен емес, сонымен қоса олардың әртүрлілігімен де
бағаланады. Жерлеу орнының құрылыстық ерекшеліктеріне де мән беріледі.
Үшінші тәсіл бойынша, байлықты бағалауда бірге жерленген заттың сирек
кездесуі оның құндылығының белгісі.
Қазіргі кезде археологияда ерте көшпелілердің әлеуметтік құрылымын
түсіндіруде мол тәжірибе жинақталуда. Маңыздылығы жағынан гендерлік
теңсіздік, балалық археологиясы, өтпелі кезең дәстүрінің спецификасы, ерте
көшпелілер қоғамының үндіарийлық және еуразиялық модельдерінің
контексіндегі жас ерекшелік дәрежесі мәселесі, қорымдардың планиграфиялық
талдауы, жерлеу дәстүріндегі идеологияның көріністері, белгілі бір жерлеу
орындарын көшпелілердің нақты әлеуметтік деңгейімен салыстыру сынды
мәселелер алдыңғы шепке шығып отыр.
Жаратылыстану ғылымдары мен әлеуметтік-мәдени антропологиямен өзара
тығыз байланыс және көшпелі қоғамның түрлі кезеңдері мен аумақтарын кросс-
мәдени зерттеу алдағы уақытта осы мәселені бұдан да терең түсінуге
мүмкіндік береді [3, c. 36].
Ежелгі тұрғындардың жерлеу ғұрпын зерттеу олардың тұрғызған жерлеу-
ғұрыптық ескерткіштері мен онда атқарылған рәсімдер негізінде жүргізіледі.
Жерлеу-ғұрыптық ескерткіштерді зерттеуде Кеңестік археология ғылымында
негізгі дерек берер көз ретінде адам мәйіті қойылған қабір ішінде
атқарылған іс-әрекеттерді сипаттап талдауға көп мән берілді. Ескерткіш
күрделі кешен ретінде қарастырылып, толық құжатталып, кезең-кезеңімен
зерттелмеді. Тіпті бүгінгі күнге дейін жіті зерттелген ескерткіштер
саусақпен санарлықтай ғана. Жерленген адам өмір сүрген қоғамның
идеологиялык, дүниетанымдык және діни көзқарастары сарқыншақтарын сақтап
қалган жергілікті халықтардың салт-дәстүрлерімен толықтырыла, жете
зерттелмеді.
Жерлеу ғұрпына қатысты түсініктер (салт, ғұрып, әдет), олардың
құрылымы, мәні мен оның қоғамның әлеуметтік жіктелісіне қатысы сынды
мәселелерді шешуге бағытталған пікірталастардың алғашқы қадамы өткен ХХ-шы
ғасырдың 93-97-ші жылдары аралығында Российская археология ғылыми
журналында шыққан мақалаларда жасалды [14, №1]; [15, №1];[16, № 1]; [17,
№2]; [18, №2]; [19, №2]; [20, №2]). Ал қазақта археологияға қатысты
түсініктер мен терминдер нақты талқыланып, ортақ жүйелі атаулар
қабылданбауда. Бұл көп жағдайда теріс түсініктер мен ақпараттың басқа
арнада берілуіне әкелуде.
Ендеше жерлеу ғұрпы жайлы қалыптасқан түсінік пен оны зерттеудің
жаңаша әдістемелік негіздері жайлы ғылыми көзқарастарға тоқталайық.
Жерлеу тәжірибесіне қатысты негізгі түсініктерді анықтауды міндет
еткен C. Ольховский өз мақаласында жерлеу ғұрпы дегеніміз бұл дүниеден
өткен адамды жерлеуге дайындау мен жерлеу барысында діни-идеологиялық
салмағы бар, нақты бір нормаларға сәйкес атқарылган нышандык және шынайы іс-
әрекеттердің жиынтығы деп түсінік береді. Ғұрыптың өлген адамды жерлеу
үдерісін реттейтін, діни түсінік пен нормалардың жүйесі саналатын
идеологиялық қыры және оның мазмұны ретінде саналса, адамды жерлеу
барысында атқарылатын іс- әрекеттердің практикалық қыры онын түрі делінеді
[21, №1]. Ол жерлеу ғұрпының мазмұны мен құрылымы жайлы бір ойын кейіннен
Н.А. Рычковтың тарапынан сыни пікір айтылса да өзгертпеді.
Келесі бір белді зерттеуші В.А. Алекшиннің пайымдауынша, археологиялық
дерек ретіндегі жерлеу ғұрпы өлген адамды жерлеуге дейінгі, жерлеу
кезіндегі және жерлегеннен кейінгі ғұрыптық іс-әрекеттерден құралады. Ол
жерлеу ғұрпын қайта жаңғырту барысында алты түрлі ақпарат алуға болады дей
келе, оларға адамдардың о дүниеге өту жолдары мен тәсілдері жөніндегі
түсініктерін, мәдениеттің шығу тегіне қатысты мәселелерді, өлген адамның
қоғамдағы орны мен қоғамның әлеуметтік бөлінісін, неке мен жанұя түрлерінің
таралуын және мәселенің демографиялық қырларын жатқызады. Сонымен қатар
адамның жасы мен жынысына карай қабір ішіне заттарды коюда өзгешелік бар,
қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерді жерлеу орнының қорымда орналасуы мен
ғұрыптық істердің атқарылуына қарай анықтауға болады деген. Байлықтың
белгілері әрқашан өзгермелі келеді деп қорытынды жасай отырып, қойылатын
заттардың байлығын бағалаудың үш тәсілін (саны, түрі мен кездесу жиілігі)
ұсынады [22, с. 3-9].
Сонымен, жерлеу ғұрпы дегеніміз өлген адамды о дүниеге жөнелту мен
оның бөгде әлемде салтанат құра өмір сүруі үшін жасалған, белгілі бір
уақытка созылатын іс-қимыл мен әдет-ғұрыптардың жиынтығы. Мұнда жерлеу
ескерткіші жерлеу ғұрпының соңғы заттай нәтижесі және өлген адамға арнайы
тұрғызылған белгі еді. Басқа зерттеушілердің тілімен айтқанда, анық бір
тарихи кезеңде, жаңа құбылыстардың куәсі іспетті, жерлеулердің жалпы
түрлерінен топографиялық оқшаулықта, адамдардың әлеуметтік дәрежесінің жеке
нышандық белгісі саналатын бұйымдарының болуымен ерекшеленетін жерлеу
кешендері пайда болады [23, с. 153-169].
Жерлеу кешені құрылымы, жерленген мүрде мен жерлеу заттарынан тұратын
күрделі құбылыс. Обаларды жерлеу-ғұрыптық күрделі кешен ретінде карап, оның
жер беті, үйінді асты және оба маңы құрылымдарын архитектуралық-көркемдік
тұрғыдан зерттеу М.П. Грязновтың бастамасымен 1960 жылдардан басталды [24].
Обалардың тек жерлеу ғана емес, сонымен бірге ғұрыптық қызметі де болған
дей келе, зерттеуші М.П. Чернопицкийдің обаны жабық түрде, жеке емес, жалпы
бір түзу сызықтық кеңістік құрылымында ұйымдастырылған құрылыстардың
үндестіктегі қатары саналатын обалар тізбегінде, үйлесімде қарастыру керек
деген ұсынысы біздің тарапымыздан қолдау табады. Ол обалар тізбегінің ішкі
кеңістігі құрылыстарды салар алдында арнайы ойластырылған жеке сфера деп
санайды [25, с. 176-185].
Қазақ Алтайы мен Жетісу шығыстан батысқа қарай жылжыған көшіп-қону мен
қоныс аудару үдерістерінің бастау алар және тығыз байланыстырар аймағы
болғандықтан жерлеудің түрлері де көп және өзгермелі болып келсе керек.
Сондықтан да оба үйіндісі түріндегі жерлеу-ғұрыптық ескерткіштер тек адам
жерленген орын емес, ол сол тұлғаны жерлегенге дейін және жерленгеннен
кейін де сан алуан салт-жоралар атқарылған кешен ретінде жаңаша бағытта
зерттелуі қажет.
Обалар тізбегі дегеніміз табиғи кеңістікте арнайы бір заңдылықты
сақтай отырып, ретті тәртіппен орналастырылған жерлеу және ғұрыптық
құрылыстар. Обалар тізбегінін салына бастауы сол дәуірдегі экономикалық-
әлеуметтік өмірдегі өзгерістерге тікелей байланысты. Обалар ансамблі арнайы
бір ландшафтыда орналасып қана қоймайды, ол сол жердің бедеріне бағынады.
Сондықтан да оның дамуы, созылуы ландшафт арқылы анықталып, сол арқылы
дамиды. Осылай адамдар өлілердің жеке микроәлемін жасайды. Тізбектердің
салынуы арқылы сол қоғамдағы өмір өзгерісін байқауға болады. Ол үшін сол
қорым, не обалар тізбегі толығымен зерттелуі керек. Қорымдағы обалар тобын
немесе тізбектерін ретті түрде, толық зерттегенде ғана жүйелі мағлұмат
алынады.
Егер тізбек — рулық қауым қорымы болса, әр тізбекте бір ру басыдан
болуы керек. Таулы Алтай обалар тізбегін зерттеген Л.C. Марсадоловтың
пікірінше, б.з.д. 6-4 ғасырлардағы қорымдарда кіші көлемді обалар тобының
пайда болуының жанұялық қорымдарға тән, солтүстікке карай бір-бірінен
белгілі қашықтықта, біртіндеп салына беретін бір ізді және бір
хронологиялық кезеңде үлкен жанұялар мен рулық топтардың бірнеше жерде салу
тәсілдері болған [26, с. 72).
Егер обалар оңтүстіктен солтүстікке қарай созылса, кіретін жері
шығыстан болғандай. Ал қорым батыстан шығысқа қарай созылып жатса, кіру
орны оңтүстігінде болған [27].
Обалардың орналасқан жерін, орналасу тәртібін, тізбектердің салынуың,
дамуын талдауға зерттеушілер соңғы жиырма жылдықта ғана кірісті. Олардың
ішінен ерекшелеп В.Д. Кубаревті, М.П. Чернопицкийді және С.С. Сорокинді
атауға болады.
С.С. Черниковтың байқауынша, обалы қорымдардың көбі малды қыстатуға
қолайлы жерлер - таудың етектері мен өзен арналары бойында шоғырланған.
Ашық далалық жерлерде обалар жоқтын қасы. Обалардың орналасу зандылықтары
арқылы ежелгі тұрғындардың қоныстану аймақтарын ашуға болады [28, с. 144].
К.А. Ақышевтің ойынша, ежелгі тұрғындардың қорымындағы солтүстіктен
оңтүстікке созылған тізбектің бұзылуы немесе тізбектің болмауы жердің
бедеріне де байланысты және солтүстіктен оңтүстікке созылған тізбек
ескерткіштерді мерзімдейтін белгі емес [29, с. 235].
М.В. Воеводский, М.П. Грязнов, А.Н. Бернштам, Е.И. Агеева, Л.C.
Марсадолов, П.И. Шульга және тағы басқа ғалымдардың пікірінше, жергілікті
жерлеу қорымдары қыстау мен қоныс маңында орналасқан.
Ю.И. Трифонов Жетісудағы Молалы 1 қорымы оба тізбектеріндегі обалардың
салыну реті, жерлеу түрлері және кімдер жерленгендігін анықтауға тырысқан.
Сонымен қатар ол қорымнан алған мәліметтерге жүгіне отырып, ірі обаларда
адамды жай шұңқырда жерлесе, қатардағы обада қабір шұңқырының ішіне лақат
жасап көмген деп айтқан еді [30, с. 47].
Іле Алатауы тауларының үсті жазда жайлайтын, таудың етегі мен Іле
өзенінің аңғары қыста қыстайтын мекені болды десек, Талғар сынды 444 обалы
қорымдардың тау етегіндегі өзеннің бойында орналасуы ерте темір дәуірінің
қорымдарын қоныстарымен бірге зерттеудің өзектілігін көрсетеді. Бұл
бағыттағы зерттеулердің бастамасы Орталық Қазақстанда жүргізілуде.
Ежелгі тұрғындардың тарихын толық зерттеу үшін олардың орын
ауыстыруларын (көшіп-қонуы, қоныс аударулары, соғыстары) жете зерттеу
керек.
Элитарлық обалардың әр өлкедегі орналасу ерекшеліктеріне тоқталсақ,
б.з.д 8 ғасырда жоспарлана бастаған құрамында міндетті түрде доминант обасы
бар тізбектер солтүстіктен онтүстік бағытқа қарай және 45 градусқа
ауытқымалы түрде орналасқан. Бұл ауытқуларды Л.С. Марсадолов ландшафтпен
байланыстырады [31, с. 34].
Обалар тобының қорымда ұйымдастырылуының беделді адам жерленген ірі
оба маңына шоғырлана қотан құра орналасуы мен тізбектеле жатқан түрлерінің
болғандығы айқын.
Оба тізбектерінің қола дәуірінде пайда болып, ерте темір дәуірінде
жалғасқан, ерте темір дәуірінде пайда болып, жоспарлауға сай сол уақытта
аяқталған және ерте темір дәуірінде пайда болып, ортағасырда жалғасын
тауып, үлкен кешенге айналған түрлері бар. Обалар тізбегі зандылықтарын
зерттегенде элитарлық обаларды мерзімдік бөлініс бойынша қараған дұрыс
сияқты. Екінші, дамыған кезенде обалар орналасуында жинақылық, жүйелік
пайда болды [32, с. 17].
Қорымның үлкенді-кішілігі, өміршеңдігі, тізбекті сақтай отырып, өлген
адамды жерлеуі, Л.С. Марсадолов айтқандай, сыртқы (соғыс жағдайы,
жергілікті жердің бедеріне, климаттық жағдайлар) және ішкі (рулық қатынас,
жерленген адамның әлеуметтік жағдайы, өзге тайпа өкілінің жерленуі)
факторларға байланысты болған [26]. Оңтүстік-шығыс Алтайдағы Уландрык,
Юстыд сынды ескерткіштерді зерттеген В.Д. Кубаревтің ойынша, ру басылары
қорымның басы немесе ортасында жерленеді және олардың жерлеу ескерткіштері
зәулімдігімен бірден көзге түсіп тұрады. Бірнеше тізбектен тұратын
некропольдер бірнеше туысқан жанұялар немесе руларға жатуы мүмкін.
Обалар тізбегін қарастыру арқылы ежелгі тұрғындардың кеңістікті
ұйымдастыру жолдары мен онда салынған негізгі мән-мағынаны ашуға болады.
Қорымдағы жерлеу орны адамның байлығына емес, қоғамдағы орны, беделі, данқ-
дәрежесіне қарай және туысқандық негізінде таңдалынып алынса керек. Сол
қорымдағы әр буын өкілі жас-жыныстық, отбасы-некелік және дәреже-лауазым
белгілеріне қарай жерленді және құрал-жабдықтар қойылды.
Әр өлкенің ежелгі тұрғындарының жерлеу ғұрпы жайлы айтқанда әлі күнге
дейін сол елдің ғұрыптық іс-шаралар атқарған ғибадатханаларының кең көлемде
зерттелмеуі ойландырады.
Ерте темір дәуіріндегі көшпелі мал шаруашылығының тез дамуы, жеке
байлық көзінің қорлануы әлеуметтік топты өмірге әкелді. Елді вертикальды
басқару, әлеумет пен әскери-саяси құрылыстың жақсы дамуы және діни-
идеологияның мықтылығы ірі обаларды салуға әкелді.
Соңғы жылдары елімізде сақ, савромат-сарматтардың ірі обалары
зерттеліп жатыр, ал үйсін және ғұндар әміршілерінің обалары әлі қазылмады.
Б.з.д. 1 мыңжылдықтың басында егіншілік пен бақташылық, мал
шаруашылығымен айналысқан тұрғындардың шаруашылық түрінің өзгеруі, яғни
жердің жаппай құрғақшылыққа ұшырауы, өзен-көлдердің тартылуы және тағы
басқа жағдайлар адамдардың тұрмысының, тіпті, дүниетанымның өзгеруіне алып
келді. Жартылай көшпелі өмірде артық өнімнің көптеп қордалануы, мәдени
құндылықтармен алмасудың тез жүруі мәдени ортақтық пен өмір ұқсастығын
тудырды.
Өлген адам қойылған қабірдің ішіндегі заттар сол адамның өмірінде
пайдаланған, не өлерінде жасалған, не оның даңқының белгісі ретінде кезінде
сыйланған бұйымдар болуы мүмкін. Оған қоса құнды, не көп қойылған заттармен
бірге ыдыстарға құйылған сусын, салынған тағамдар өлген адамға емес, ол
баратын әлемнің құдайларына, ата-бабаларына арналып қойылса керек. Бақилық
болған адам жанына қойылған заттарды өмірінде пайдаланған, жерлеуге таңдап
алынған өмірлік және өлгенінен кейін арнайы жасалған жерлеу заттарына
бөледі. Адам жанына қойылатын заттар таңдалып алынғаннан кейін олар рухани
танымға сай жерлеу құрылысында орнымен қойыла бастайды. Бұған қоса адамның
жанына онын даңқын білдірер, оның көз тірісінде ерен еңбектері үшін сыйлық,
тарту ретінде шартараптан алынған құнды бұйымдарың да қойылуы мүмкін.
Қоршаған табиғи ортамен күнделікті қарым-қатынаста жүрген ежелгі
адамның әлем жайлы ойы қияли болды. Кейбір жасаған заттары да тылсым
құпияларға толы болды. Әр хайуандағы табиғатта басымдықтарға әкелетін
қасиеттерін біріктіре отырып, қиялдағы жануарларды жасап, өнер туындысы
еткен және өзіне сол күш-қуат дарысын десе керек. Заттың қолдану аясына
оның түрі, өрнегі үйлесіп жатады және бір болмысты беріп тұрды.
Жерлеу-ғұрыптық ескерткіштер мен жерлеу ғұрпы негізінде сол
ескерткіштерді тұрғызған тұрғындардың шығу тегі мен олар иелік еткен
жерлерде болған этникалық үдерістерді қайта жаңғырту өзекті де, қиын
мәселеге саналады [33, 122-126 б.]
1.2 ЖЕРЛЕУ ЕСКЕРТКІШТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қазақ археологиясында ерте темір дәуірінде Қазақстанды мекен еткен
тұрғындардың этномәдени және әлеуметтік үрдістері мен қарым-қатынастары
жайлы мағлұматтар өткен ғасырдың 90-шы жылдарынан бері көлемді толықса да,
сабақтастықта байланыстыра зерттелген еңбек пен ортақ қалыптасқан ой-
қорытындылар жоқ. Әр өлкеден шыққан, тарыдай шашылған қазба материалдары
ғана баршылық. Ғылыми ілім өткен ғасырдың ортасындағы сараптау деңгейінде
қалуда.
Жүйелі, іргелі зерттеулер жасалмай жатқан өлкелердің біріне Орталық
Қазақстанның сақ тайпаларының мекені жатады.
Соңғы жиырма жылдықта зерттелген хан шатырлары (патша атауынан арылып,
үйінділері пирамида пішіндес элитарлық обаларды хан шатырлары деп атау
керек деген М. Елеуовтың ойын қолдаймыз) жайлы мәліметтерді жинақтап,
олардың табиғи ландшафтыда ұйымдастырылуы мен құрылымдары жайлы кейбір
пікірлерді ұсыну.
Сырдария өзенінен Тарбағатай тауларына дейінгі аралықта ерте темір
дәуірінің 65 қорымы табылған деп К.А. Ақышев 1990-1993 жылдардағы қайталай
жасаған барлау жұмыстарының нәтижесінде атап көрсетеді. Солардың ішінде
ескерткіштері нашар зерттелген ауданға Жетісу, Орталық Қазақстан
территориясы жатады. [34, с. 8-11].
Соңғы уақыттардағы элитарлы обалардағы зерттеулер де осы өңірде
жасалды. Олардың қатарына Талды ескерткіштері жатады. Аталған объектілер
жайлы мағлұматтар ғылыми жеке құрылымдардың ортақ мұрағат қорына есеп
тапсырмауы себепті толыққанды емес.
Обалардың табиғи және мәдени ландшафтыда жоспарлы түрде
ұйымдастырылуы.
Обалар тобының қорымда салынуының осындағы беделді адам жерленген ірі
нысан маңына шоғырлана, қотан құра орналасуы мен тізбектеле жатқан
түрлерінің болғандығы айқын.
Обалар тізбегінің салына бастауы сол дәуірдегі әлеуметтік-
экономикалық өзгерістерге тікелей байланысты. Сондықтан да обалардың
орналасу тәртібі мен ландшафтыға байланыстылығын зерттеу, толық жоспарларын
жасау өте қажетті жұмыс болып саналады. Обалардың орналасу зандылықтары
арқылы ежелгі тұрғындардың кеңістікті ұйымдастыру жолдары мен қоныстану
аймақтарын ашуға болады. Осы сәтте есте болуы тиіс бір жайтқа жерлеу
обалары қоныс-мекендері (қыстау, қоныс, қала) - ғұрыптық орындары
(қатардағы және ірі ғибадат ету орындары) аралығындағы ара қатынасты
анықтап, зерттеу жатады. Бүгінгі таңда тек Орталық Қазақстан аймағында
көптеген сақтардың қонысы табылыпты.
Енді мәселенің екінші қыры - сақ, үйсін, ғұндар және т.б. ел-
жұрттардың нақты жерлеу-ғұрыптык, ескерткіштерін зерделеу қажеттілігі.
Мысалы, үйсіндердің жерлеу ескерткіштері көп зерттелді дегенмен, билеуші
топ өкілдерінің бірде-бір обалары ашылмады.
Әр қорым сол дәуірдің айнасы іспетті, ол жергілікті елдің барлық салт-
дәстүрін қойнауына алып жатты. Сондықтан да әрбір жерлеу қорымының басқа
қорымдардан өзгеше болуы заңды құбылыс.
Сақтардың хан шатырлары таулардың баурайлары мен өзендердің бойын
жағалай отырып, негізінен, солтүстіктен оңтүстікке қарай тізбек құра
орналасқан.
Елуден астам обалы Есік қорымында әр кезеңнің бірнеше тізбектері бар.
Оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай созылған негізгі орталық тізбекте
үлкенді-кішілі обалар аралас келеді. Сонымен бірге, бұл тізбектің шығысына
бірнеше ірі обалардың салынуы сақ кезеңіне көп тән емес құбылыс. Оған қоса
обалардың батыстан шығысқа қарай созылған кіші тобы мен оңтүстік-батыстан
солтүстік-шығысқа бағытталған төрт-бес обадан тұратын тобы да сақталған.
Негізгі тізбектен оңтүстікте оншақты кіші обалардан құралған екі тізбек
бар. Ал Алтын киімді адам табылған оба қорымның оңтүстігінде жеке түр.
Осы сипаттаулар Есік қорымында әр кезеңнің, әр жұрттардың жерлеу-ғұрыптық
ескерткіштерінің орналасқанынан хабар береді. Көбіне әлеуметтік дәрежелері
жоғары тұлғалар жерленген қасиетті орын саналса керек.
Элитарлы обалардан құралған түзу тізбек Кеген, Жуантөбе мен Масақ
қорымдарында бар. Жуантөбе қорымындағы ірі тізбектердің батысына кіші
обалар шоғырлана кейіннен қойылған. Ондағы қабір шұңқырлары терең емес
болып келеді. Жуантөбе қорымындағы ең үлкен №1 обаны айналдыра ғұрыптық
қоршау жасалса, оның ішінде де кіші көлемді жерлеулер қойылған. Мұндай
қоршаулар, қоршау мен үйінді арасындағы кіші обалар Түрген обаларының
ірісінде де бар. Яғни, осы екі топтағы обаларға оба маңы құрылымдарының
болуы тән.
Түрген өзенінің екі жағасында жатқан бұл обаларда шатыр тәрізді
үйінділі оба да бар. Жиырмадан астам обалы қорымда кіші бес-алты тізбектер
бар. Екі қатар қоршаулы оба жеке салынған.
Қарастырылып отырған қорымдарда әр тарихи кезең мен діни түсініктің
жерлеу орындары шоғырланған сияқты. Соған сай олардың жоспарлануы өзгеріп
отырады.
Жер бетіндегі құрылыс (үйінді). Елді вертикалды басқару, әлеумет пен
әскери-саяси құрылыстың жақсы дамуы, діни-идеологияның мықтылығы ғана
мұндай ірі обаларды салуға түрткі болды.
Обалардың көлемі мен биіктігі жайлы сөз қозғағанда, патшалық
обалардың аз да болса барлық өлкелерде толық қазылмағандығы мен әлеуметтік
қайта жаңғыртудың жасалмай жатқандығын айту керек. Олардың қоғамдық даму
деңгейін бағалаудың басқа белгілерін іздеу керек сияқты.
Жетісудың әрбір элитарлық обасы архитектуралық ескерткіш ретінде
сыртқы құрылысы жағынан шатыр және дөңгелек пішінді болып келеді. Әр
қорымда аталған екі түрлі пішінді ескерткіштер бар. Бесшатыр обаларында
тіпті ең ірі бес оба шатыр тәрізді болып келсе, Новоалексеевка (Байтерек)
обаларындағы негізгі тізбекті ірі көлемді шатыр обалар құрайды. Түрген мен
Жуантөбе обаларында да мұндай пошымды обалар бар. Мұндай пішін көбіне
хандық обаларға тән екенін Қытай археологиясының Хань кезеңі
ескерткіштерінен белгілі.
Жетісудың хан шатырлары топырақ үйінділі болып келеді. Жер беті
құрылымын жасамас бұрын оның шетін ірі жұмыр тастармен шаршы, не дөңгелек
пішінді етіп қоршаған. Содан кейін тастардың бір қабаты мен топырақ
қабаттарын кезектестіре үйінді жасап шыққан. Үйінді сыртында тастан жасаған
белдіктер болады.
Алматы маңындағы зерттелген бір тізбектегі Ұлжан обаларының құрылымы
әртүрлі. Ортақ ерекшелікке обаны тұрғызуда кейіннен қатты батталып қалатын
балшық топырақ пен бетіне көмкерілген жұмыртастардың қолда нылуы жатады.
Бәріндеде балшық лаймен жапқан жұқа қабат бар. Қабір шұңқырының беті қалың
бөренемен жабылған. Бұл обаларды көрші Шаңырақта, Алматы қаласының ішінен
қазылған обалармен қоса әлі де терең талдап зерттеу қажет.
Өлкедегі жақсы зерттелген, ханның бес шатырындай алыстан көрінетін
Бесшатыр обаларында алдын-ала дайындалған бөренелерді өте жақсы жымдастыра
көлденең салып, ішіне топырақ түспес, дымқыл тартпас үшін үстінен қамыс,
киіз төсеген. Барлық атқарылған істер өлілердің ағаш үйлерін мәңгілікке
сақтауға арналған. Қиюласпайтын камера қабырғаларын ішінен, сыртынан ұстап
тұрған тік бөренелер Беғазыдағы тік плиталардың орнын алмастырып тұр.
Оба үйіндісі түріндегі жерлеу- ғұрыптық ескерткіштер тек адам
жерленген орын емес, ол - сол тұлғаны жерлегенге дейін және жерленгеннен
кейін де сан алуан салт-жоралар атқарылған кешен. Обалардың тек жерлеу ғана
емес, сонымен бірге ғұрыптық қызметі де болған. Осы бағыттағы - оба маңы
құрылыстарын зерттеудегі - алғашқы жұмыстардың бірі Жуантөбе қорымындағы ең
ірі оба маңындағы кішігірім объектілерді зерттеуден басталды. № 1 оба, № 1
жерлеуден тізеге дейінгі тереңдіктен, басы солтүстікке қаратылған,арқасымен
жатқан, еш затсыз адам жерлеуі ашылды. Адам жерлеуінің үстіне шетіне
айналдыра ірі өзен тастарымен қоршап, ортасын ұсақ жумыртастармен толтыра
отырып, үйінді жасаған. Зерттелген екі обаның енді бірі - № 8 оба қорымның
батыс жағындағы тізбекте орналасқан. Үйіндінің шетінде төртбүрыш пішінді,
бір қатардан тұратын өзеннің ірі тастарынан тізілген қоршау болса, ішінде
топырақ қабатымен араласа үйіндіні толықтай, бірнеше рет жапқан
жұмыртастардың қабаты бар. Жер бетінен 1,2 м тереңдікте 4,1 х 1,6-2,1 м
көлемді, екі қатар бөренелі қима-таған болды. Онда адам басы шығысқа
қаратылып, жанына бірнеше тостаған тәрізді қыш ыдыстар мен малдың сүйектері
қойылған. Келесі бір № 9 оба № 8 обаның оңтүстігінде жайғасқан. Оба
үйіндісі дөңгелек пішінді, балшык, пен тастардың кезектесе келген екі
қабатынан түрады. Екі обаның да диаметрі 20 м, биіктіктері 1,5-2 м. Өлген
адам қойылған қабірдің ішіндегі, не үйінді астындағы заттар сол адамның
өмірінде пайдаланған, не өлерінде жасалған, не оның даңқ-құрметіне орай
кезінде сыйланған құнды бұйымдары болуы мүмкін. Оған қоса құнды, не көп
қойылған заттармен бірге ыдыстардағы құйылған сусын, салынған тағамдар
өлген адамға емес, ол баратын әлемнің құдайларына, ата-бабаларына арналған.
Қоршаған табиғи ортамен күнделікті қарым-қатынаста жүрген ежелгі адамның
әлем жайлы ойы күрделі. Кейбір жасаған заттардың өз тілі, ал өлген адамға
қатысты заттар кешендерінде бір мағыналық код болды. Әр заттағы ақпараттық
мағына оған салынған өрнек-бедер, аң стилдерінде жатты [35, 356-362 б.].
Қазақстан аумағында атақты археолог К. Ақышев бейіт ескерткіштерінің
негізінде Жетісу сақтарының орналасу жүйесін жасады. С.И.Руденко бұл
тайпалардың жаппай көшпелі еместігін атап көрсетті. Дегенмен кеңестік
кезеңде Қазақстан сақтарына арналған іргелі археологиялық зерттеулер
қазіргі кезде де құнды.
Зерттеуші Л .Т. Яблонский Арал өңірі оңтүстік сақтарын зерттеуде
төмендегідей типологиялық әдістемені ұсынады. Оның сегіз жолдары
көрсетіледі. Алғылары: 1) реттік саны 2) қатары, 3) бейіттердің орналасуы
болса, кейін төмендегідей күрделілене түседі:
Бейіт үймесінің, көмбесінің құрылымы;
Марқұмды жерлеу әдісі;
Жерлеу нөмірі, қатары ;
Бейіт шұңқырына қойылуы және оны жабдықтау әдісі;
Жерленген адамның қойылу бағдары ;
Онымен бірге қойылып жерленген жабдықтары;
Ескертулер мен ерекшеліктер.
Жоғарыдағыдай жіктеудің барысында сақтардың жерлеу әдет-ғұрыптарынан
салыстырмалы мәліметтер алуға болады. Мұндай тарихи деректерді тұжырымдауда
мүмкіндігінше жан-жақты зерттелген аумақтармен этномәдени байланыстар
негізінде қарастырған нәтижелі болмақ.
Осындай сақ дәуірі тайпаларының қоғамдық құрылысын қалпына келтіруге
мүмкіндік беретін кестелерге жаңа аймақтардың ескерткіштері туралы
мәліметтерді сала отырып зерттеуге болады. Дегенмен, Қазақ жерінің әр
өлкесінің географиялық, геоморфологиялық ерекшеліктерін де көзден таса
қылмаған жөн.
Орталық Қазақстанның тасмола кезеңінің жерлеу ескерткіштері сыртқы
қоршауы бар немесе жоқ, дөңгелектенген тас, аракідік топырақ үйіндісі
түрінде кездеседі. Ең жиі кездесетін шағын және орташа обаларға шамамен
алғанда төмендегідей өлшемдер тән: диаметрі 5-тен 10-15 м дейін, биіктігі
0,5-1,0 м. Үлкен үйінділер сиректеу кездеседі. Оба астында бір қабір
болады. Қабірдің негізгі түрлеріне қарапайым шұңқыр қабірлер, сондай-ақ,
тас жәшікті, лақытты шұңқырлар жатады. Мүрделер көбіне басымен солтүстік-
батысқа бағытталып, жазылған қалыпта шалқасынан қойылады.
Биіктігі 1,5-2 м-ден 5-6 м-ге баратын үлкен обалар құрылымдық-
архитектуралық жағынан алғанда барынша көрнекті және күрделі келіп, маңызды
және ақпаратты табылымдар беретін жерлеу құрылыстары болып табылады.
Ескерткіштердің екінші түрі - бұл мұртты обалар. Олар жерлеу
орындарынан тыс, яғни, діни-ғұрыптык нысан ретінде қарастырылады. Ә.Х.
Марғүлан, Ә.М. Оразбаев сынды ғалымдар 1959-1960 ж. кезінде- ақ бұл
ескерткіштердің ғұрыптық мазмұнына үңілген болатын. [36].
Тасмола мәдениетін ашқан М. Қадырбаев 1950-1960 жж. тас тізбекті
обалардың ерекшелігіне қатысты басты мәселелерді зерттеді. Ол сол жылдарда-
ақ ескерткіштердің төрт түрін камтыған алғашқы типологиясын жасады [37]. М.
Қадырбаевтың пікірінше, “мұртты” обалар кешенінің шығыс құрылымдары “тек
ғұрыптық сипатта” болып күнге табыну үрдісін білдірсе, кешенді тұтас алып
қарағанда, батыстағы үлкен обада “тайпаның беделді кісілері: көсемдер,
рубасылар, т.б. жерленген. [37, c. 431]. С.С. Сорокин мұртты оба
кешенінің екі құрамдас бөлігі - үлкен оба мен оның серігі кіші оба - бір
мезгілде тұрғызылмаған деп топшылайды. Оның пікірінше, үлкен обаға
қарағанда кіші оба мен мұрттар, яғни, тас тізбектер кейініректе қаланған,
ал, кешен түгел дерлік еске алу рәсімдеріне лайықталған. С.С. Сорокин
мұртты обаларды Орталық Азияның бағзыдан танымал, мәйіт жерленбейтін
бұғытастар, мүсінтасты қоршаулар сияқты арнаулы діни-ғұрыптык жәдігерлері
тобына жатқызды [38, № 22]. А.З. Бейсенов “мұртты” обалар жөніндегі
материалдарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... (
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
І ЕУРАЗИЯ ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ
ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
1.1 Ерте көшпелілердің әлеуметтік құрылымы мәселесінің зерттелу
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.2 Жерлеу ескерткіштерін зерттеудің әдістемелік 15
мәселелері ... ... ... ... ...
ІІ ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕРДІҢ ЭЛИТАЛЫ ОБАЛАРЫ – САҚ ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
КҮРДЕЛІЛІГІНІҢ КӨРСЕТКІШІ РЕТІНДЕ
2.1 Орталық Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштерінің 25
зерттелуі ... ... ... ..
2.2 Орталық Қазақстанның ерте көшпелілерінің элиталы ескерткіштері –
қоғамның әлеуметтік тарихының дерегі 36
тұрғысында ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Орталық Қазақстан территориясындағы ерте көшпелілердің
ескерткіштерінің кеңістіктегі 46
орналасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ САРЫАРҚА ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ СИПАТЫ
3.1 Сарыарқа сақтарының жерлеу дәстүріндегі вертикалды әлеуметтік
құрылымның көрінісін қалпына келтіру (антропологиялық 54
деректер) ... ...
3.2 Орталық Қазақстан ерте көшпелілерінің 62
дүниетанымы ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 72
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазіргі таңдағы Қазақстанның археология
ғылымының алдында тұрған келелі міндеттердің бірі – тарихи - мәдени
мұраларымызды объективті тұрғыда зерделей отырып, ғылыми айналымға енгізуде
екендігі сөзсіз. Тарихи сананың ұлттық тарихымызды танып-білуде маңызды
орын алатынын ескерсек, бұл ретте археолог - ғалымдарымызға жүктелген
міндеттер жеңіл болмасы анық. Еліміз егемендік алған жылдардан бастап
тарихымыздың көптеген ақтаңдақ беттері ашылып, ғылыми- зерттеу жұмыстары
жүйелі түрде жүргізіле бастады. Осы негізде археологиялық ізденістер де
жандана түсіп, отандық ғалым- археологтардың өз міндеттерін нағыз кәсіби
дәрежеде атқарып, сүбелі үлес қосып отырғанын айта кеткен орынды. Дегенмен
де, аймақтық ерекшеліктерге байланысты басы ашылмаған мәселелер де өз
шешімін күтуде. Сондай маңызды тақырыптардың бірі – Орталық Қазақстанны
ерте көшпелілерінің ескерткіштерінің әлеуметтік тұрғыда зерттелу мәселесіне
қатысты болмақ.
Орталық Қазақстан өңірі өзінің табиғи географиялық жағдайы мен
орналасуына байланысты ежелгі қазақ тарихында ерекше орын алады.
Археологиялық зерттеулердің нәтижесінде бұл аймақты ежелден алғашқы
адамдардың мекендегені анықталған.
Б.з.б. I мыңжылдықтың басында Қазақстан аумағын мекендеген халықтардың
тарихында және шаруашылық өмірінде бірқатар маңызды өзгерістер болды. Бұл
өзгерістер темірден жасалған құралдарды пайданала бастауымен байланысты
болды. Қоғамда мүлік теңсіздігі әлеуметтік топтардың шығуына негіз болды.
Сондықтан қоғамда болып жатқан әлеуметтік жіктелу процесі, әлеуметтік
топтар арасындағы қарым-қатынастарды реттеп отыратын күшті дүниеге әкелді,
ол күш - мемлекет.
Қазақстан территориясында алғашқы мемлекеттік бірлістіктер б.з.б. I
мыңжылдықта пайда болды.
Ежелгі Қазақстан аумағындағы адамзаттың даму тарихында өзіндік орын
алатын қола дәуірін ауыстырып, үлкен де күрделі өзгерістер әкелген кезең
б.з.д. І мыңжылдықтың басы болып табылады. Бұл кезең Қазақстан аумағын
мекендеген адамдардың өз өндірісінде темірді пайдалануы және көшпелі
шаруашылықтың дамуымен ерекшеленеді.
Ежелден кең байтақ жерді мекендеген Қазақ халқының тұрғылықты, орнықты
тұрғындар екендігін және елдігін айғақтайтын бірден-бір деректер - сақ
мәдени мұралары. Оларды жан-жақты зерттеу қазіргі күннің көкейтесті
мәселесі. Мемлекетілігіміз бен елдігімізді танытатын алтын діңгекті
тұғырының бір бұтағы деуге болады. Соңғы жылдары “Мәдени мұра“ бағдарламасы
аясында жаңғырту бағытында тындырылған біршама игі істер бар. Әсіресе,
археологиялық қазбалар нәтижесінде дүние жүзінде теңдесі жоқ құндылықтар
табылды.
Әйтсе де бұл салада назардан тыс қалып келе жатқан мәселелер баршылық.
Археологиялық ескерткіштерден қандай бір олжалар табылып, олар одан әрі жан-
жақты зерттелмей мұражайлардың тілсіз экспонаты күйінде жинақталуда. Тіпті,
соңғы кездері зерттеулерде тұйық ақпараттық мәліметтер берумен шектеліп,
бұрынғы зерттеулердің нәтижелерін жаңа деректер тұрғысында жаңғыртуды ұмыта
бастаған.
Әртүрлі дәуірлерге жататын ескерткіштерді салыстырмалы жіктеу немесе
түрге белу тарихи кезендердің дамуын терең де, жан-жақты тануға мүмкіндік
береді. Бұл әдісті зерттеу жұмысы сақтардың мәдени мұраларына қатысты.
Олардың бұрынғы және кейінгі табылған археологиялық деректерін шендестіре
отырып, этномәдени тегі және олардың алыс, жақын аумақтармен экономикалық -
мәдени байланыстары жайлы жаңа мәліметтер алуға болады.
Талды обасының құрылысы, ондағы адамды жерлеу ғұрпы, шыққан заттар,
олардың сараптамасы ескерткіштің салынған мерзімі, т.б. ерекшеліктері сол
қоғамның әлеуметтік құрылымын зерттеуге мүмкіндік береді. Бұл сақ-скиф
мәдениетіне жататын Қазақстан жеріндегі, тіпті Еуразия аймағындағы ең көне
элитарлық ескерткіштің бірі, мүмкін тіпті бірегейі. Онымен мерзімі жағынан
тек Аржан қорымдары ғана (Тыва жері) таласа алатын шығар.
Талды патша обаларын зерттеу нәтижесінде біз сақтардың әлеуметтік-
экономикалық даму деңгейі деген мәселеге мүлде басқаша қарауды ұсынып
жүрміз. Осы уақытқа дейін патша обалары деген сөзді тырнақшаға алып,
бұның шын мағнасы тура патша дегенді білдірмейді, негізінен алғанда рулық
қауымның ақсүйектерінің обалары дегенді меңзейді деп келді. Бұндай түсінік
тарих ғылымында ерте көшпелілердің қоғамдық-экономикалық даму деңгейін
дұрыс түсінбеуден, немесе әдейі төмендетуден туындады.
Патша обалары деп қалыптасқан атаудың жалпы қазақ даласындағы
ескерткіштерге қатысты пайдалануының орынсыздығына байланысты, кейінгі
жылдары айтылып жүрген сақтардың хан шатырлары деген М.Елеуовтың,
А.Оңғарұлының көзқарастарын оңды пайланып, алдағы уақытта ерте темір
дәуірінің обаларын хан шатырлары деп атауға негіз бар деп ойлаймыз.
Жалпы көпшілік ғалымдар сақ, скифтердің әлеуметтік, экономикалық-
шаруашылық, қоғамдық-саяси даму үрдісін рулық қауым, әрі кеткенде оның
ыдырау кезеңі деңгейінде ғана қарастырады.
Бұл көзқарастардың бәрі ерте көшпелілердің әлеуметтік-экономикалық,
саяси даму деңгейін әдейі төмендеткен тарихи материализм, марксистік
идеология және кеңес ғылымында 30-50 жылдар басым болған сталиндік
идеологияның догмаларымен байланысты болса керек. Оның үстіне көшпелілерді
өз бетінше мәдениет жасай алмайтын жабайы, тек басқа елдерді шауып алу
арқылы байылыққа ие болатын, мәдениеттің де, өнердің де, саяси биліктің де
үлгісін отырықшылардан алған бір бәдәуй, босқын жұрт деп есептеу
европоцентристік көзқараста тәрбиеленген ғалымдардың көпшілігіне тән
болды.
Меніңше бүгінде бұндай көзқарастардың обьективті, субьективті
идеологиялық принциптерінен бас тарту керек. Ерте көшпеліліктің ең бастапқы
кезеңінде тұрған сақтар қоғамырдағы мүлік теңсіздігі, әлеуметтік және
таптық жіктеліс, ел басқарудың әкімшілік жүйесі, принциптері, билік, оның
түрлері, биліктің мұрагерлігі, т.б. мәселелер қайта қарауды қажет етеді.
Талды-2 қорымындағы обаның ірі және өте күрделі архитектуралық
құрылысы әлеуметтік-мәдени және табиғи-қорықтық қызмет атқарған.
Ескерткіштің ірі көлемі онда жерленген адамның қоғамда өте жоғары
мәртебеге ие болғандығын дәлелдейді. Қорғандар тобында обаның ерекше орынға
орналасуының өзі де (бүкіл обалар тобыны бастап тұр) онда жерленген адамның
басқа жұрттан ерекше артықшылығын көрсетеді. Өлген адамды сап алтынмен
апталған киімге киіндіріп қоюы, осындай зәулім ғимаратта жалғыз ақ адамның
жерленуінің өзі де оның ел басқарушылық құрметін көрсетсе керек. Оның
үстіне бұл алтын тон, зерлі шалбар, тәждік бас киім, алтындатқан саптама
етік әшейін өлген адамды жәй әспеттеуге арналған жасанды, сырткөз үшін
боямаланып жасалған ғұрыптық заттар емес, ел басқарушының тірісінде хан
жиынға, мерекелерге киетін киімі. Қабірхананы тура жердің бетіне салып, ел
қастерлеген адамды жер астына салмау ерте көшпелі мемлекеттің бір кездегі
идеологиялық ұстаным-жарғысымен де байланысты болуы мүмкін.
Талды материалы сақ-скиф аң стилінің алғаш пайда болған аймағы, жалпы
сақ-скиф этномәдени бірлестігінің бастапқы отаны, сол дәуірдегі этномәдени
миграция, т.б. мәселелерге жақсы деректік негіз бола алады.
Сан ғасырлар бойы Орталық Қазақстан өңірін мекендеп келген этностардың
археологиялық ескерткіштері мен мәдениеттерін, тарихи кезеңдерін ғылыми
талдаудан өткізу барысында, мұнда Беғазы-Дәндібай, Доңғал, Тасмола т.б.
мәдени кезеңдердің болғандығы анықталған. Алайда осы тарихи кезеңдерде өмір
сүрген қола, темір дәуірі тайпаларының әлеуметтік құрылымы, қоғамның
ұйымдастырылуы, қоғамның тік және көлденең құрылымы, және т.б. мәселелер
отандық археология ғылымында өз шешімін таба қойған жоқ. Қазіргі таңдағы
өзгерістер тарих ғылымының зерттеулер аумағындағы деректер жүйесін қайта
екшеп, оның зерттеу әдістерін жетілдіріп, жаңа түсініктер қалыптастыруды,
кеңестік жүйе кезінде зерттелген мәселелерді жаңаша талап тұрғысынан
қарастыруды талап етіп отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Орталық Қазақстан территориясын мекен еткен
ерте көшпелілердің әлеуметтік құрылымын жерлеу ескерткіштері мен ғұрыптық
құрылыстардың соңғы жылдардағы және бұрынғы зерттеулердің мәліметтерін
жинақтауды және талдауды ұштастыра отырып, жүйелі түрде зерттеу, қалпына
келтіру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Қазақстан археология ғылымындағы және Еуразия кеңістігіндегі
қоғамның әлеуметтік құрылымын қалпына келтіруге қатысты
жүргізілген теориялық зерттеулерге шолу жасау арқылы мәселенің
зерттелу деңгейін анықтау;
- Территориялық шегі жағынан кең байтақ Қазақстан территориясында
шоғырланған ерте көшпелілердің жерлеу дәстүріндегі
ерекшеліктеріне қарап, осы кезеңге жататын тайпалардың
әлеуметтік құрылымына тән ерекшешліктерді анықтау арқылы
Орталық Қазақстан ерте көшпелілерінің мәліметтерімен салыстыра
отырып, қорытынды жасау;
- Қазақстан археологиясында сонау 60-шы жылдардан бастап ашылып
зерттелген патша обаларын, тәуелсіздікке қол жеткізгеннен
бастап ұлттық тарихты қайта жандандыру үшін археология ғылымына
көп көңіл бөлінген кезеңдерде ашылған ерте көшпелілерінің
бірегей археологиялық ескерткіштерінің ішкі кеңістіктіктегі
орналасуындағы ұқсастықтарды анықтау;
- элиталы обаларды қоғамның күрделілігінің көрсеткіші ретінде
қарастыру;
- Орталық Қазақстан ерте көшпелілерінің әлеуметтік құрылымының
сипатын анықтау, мұнда дүниетанымдық көзқарастың әсері
қарастырылады;
Зерттеу жұмысының нысаны: Орталық Қазақстан және басқа өңірлердегі
ерте көшпелілердің ескерткіштерінің мәліметтері, отандық және шет елдік
әдебиеттердегі әлеуметтік құрылымды қалпына келтірудің теориялық әдісі мен
әдістемелері.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында талдау, саралау, салыстыру,
жүйелеу әдістері қолданылды.
Ғылыми жаңалығы: Әлеуметтік археология - Қазақстан археология
ғылымындағы тың тақырыптардың бірі, себебі әртүрлі уақыттарды қазақтың
белгілі археологтары кейбір ескерткіштердің әлеуметтік құрылымын қалпына
келтіргенмен, көшпелілердің қоғамдық-тарихи даму деңгейі толыққанды
зерттелмеген, оның үстіне соңғы жылдары археологтардың ашып жатқан
жаңалықтары кейбір қалыптасқан түсініктерді қайта қарастыруды талап етеді.
Орталық Қазақстанның ерте көшпелілерінің әлеуметтік құрылымын қайта
жаңғыртуға кейінгі жылдары ашылып жатқан Талды-2 қорымының ескерткіштерінің
тың мәліметтерін пайдалана отырып, элиталы обалардың ішкі кеңістіктік
құрылымын, табылымдардың қоғамның материалдық-экономикалық деңгейінің
қаншалықты дәрежеде екендігін көрсету, жерлеу әдісінің басқа аймақтармен не
мәдениеттермен ұқсастығын анықтау.
Зерттеудің жариялануы. Магистрлік диссертацияның тақырыбы бойынша үш
мақала республикалық және халықаралық конференция жинақтарында жарияланды:
Еуразияның ерте көшпелілерінің әлеуметтік құрылымы: археологиялық
мәліметтер негізінде қалпына келтіру әдістеріне талдау (Алматы, 2012);
Теоретические аспекты истории изучения социальной реконструкции в
археологии (по материалам ранних кочевников Евразии) (Актобе, 2013);
Социальная структура ранних кочевников Евразии: анализ методов
реконструкции по данным археологии (Ижевск, РФ, 2013).
Зерттеу жұмысының құрылымы. Магистрлік диссертация жұмысы кіріспе, үш
бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ЕУРАЗИЯ ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫН ЗЕРТТЕУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕР
1. ЕРТЕ КӨШПЕЛІЛЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰРЫЛЫМЫ МӘСЕЛЕСІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ДЕҢГЕЙІ
Қай заманда да адамдар өз тарихын, әсіресе әлеуметтік тарихын, дамуын
білуге ұмтылған. Қазіргі кезде де әлеуметтік құрылым мәселесі әрі өзекті,
әрі қызықты зерттеу тақырыптарының бірі болып табылады.
Әлеуметтік қалпына келтіру – археологиялық тұрғыдан алғанда аса күрделі
зерттеулерге жатады. Күрделі дейтініміз – жазбаша деректердің аздығы. Ерте
көшпелілердің әлеуметтік құрылымы туралы жазба деректері аса құнды,
дегенмен Еуразия көшпелілерінің өмір тіршілігі жайында толыққанды
ақпараттарды бермейді.
Бұл орайда ерте қоғамның әлеуметтік құрылымын қалпына келтіру үшін
ескерткіштерді археологиялық зерттеудің нәтижелеріне сүйенеміз.
Археология мылқау ғылым дәрежесінен көтерілгелі көп болды. Далалық
Еуразияның археологиялық ескерткіштерін көп жылдық зерттеу барысында
алынған құнды мәліметтер археологтардың ертетегі көшпелілерлің түрлі
қоғамдық құрылымдарын қалпына келтіруде жаңа деңгейге шығуына мүмкіндік
береді. Қалпына келтірудің басты бағыттарының бірі – әлеуметтік жікке
бөліну мәселесі [1, c. 70].
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарынан бастап көптеген зерттеушілердің
жұмыстарынан әлеуметтік құрылым мәселелесін зерттеуге деген қызығушылықтың
артқандығын көруге болады. Бұл КСРО елдерін сол кезде жайлаған әлеуметтік
марксистік бағыттың әсері еді.
Еуразияның ерте көшпелілерінің әлеуметтік құрылымын зерттеп,
түсіндіруге кеңестік, және пост-кеңестік кезеңнің ғалымдары үлкен үлес
қосты. Мәселені зерттеуді бірнеше кезеңдерге бөліп қарастыруға болады. 1920
жылдары археологияны тарихтың қосалқы бөлімі ретінде қарастыру кезеңі
болды, мұнда қазба материалдарын марксизм классиктерінің еңбектеріне
қосымша суреттер ретінде пайдаланды. 1930 жылдардың ортасынан бастап 1960
жылдарға дейін кең байтақ Еуразия территориясында теңдесіз археологиялық
ескерткіштер ашылды. Ерте көшпелілер концепциясы пайда болды. Осы уақытта
М.П. Грязнов, С.В. Кисилев, С.И. Руденко, Ф.К. Смирнов, Б.И. Грак, К.А.
Ақышев сынды ғалымдар әлеуметтік қалпына келтіру мәселесіне қатысты
маңызды жұмыстарды жазды. Әлеуметтік стратификация мәселесінде мынадай
критерийлерге көңіл бөлінді: жерлеу құрылысының өлшемі, бірге қойылған
заттар, қорғанды тұрғызуға кеткен еңбек күшінің көлемі. Бұл кезеңде кең
тараған үш әлеуметтік құрылым – элита, қарапайым және кедей көшпелілер –
концепциясы болды.
1960 жылдардың ортасынан бастап КСРО-да әлеуметтік антропология ғылымы
толығымен қалыптасты деп айтуға болады. Кеңестік әлеуметтік археология
ғылымына Л. Бинфордтың жаңа американдық археологиясы әсерін тигізді.
Шетелдік әдебиттерге қол жеткізе алмайтын авторлардың көпшілігіне В.М.
Массонның кітабы көмекші болды [2]. 1970-1990 жылдары кеңес ғылымында
әлеуметтік құрылым мәселесін археология материалдары негізінде зерттеу
әдіснамасын талдауға қатысты көптеген қызықты мақалалар мен еңбектер
жарыққа шықты. Сонымен қоса, отандық археологияда көшпелілердің әлеуметтік
құрылымын нақты-тарихи зерттеу бой алды.
ЭЕМ-ң дамуы әлеуметтік археологтарға статистикалық әдістерді
пайдалануға мүмкіндік берді. Көшпелілер клиометриясының бірнеше мектебі
қалыптасты. Мұндай зерттеу бірнеше зерттеу сатыларынан тұрды: жастық және
жыныстық талдау, кеткен еңбек күшіне және қасына қойылған заттарға қарай
жерленген адамның дәрежесіне талдау, қорымды кеңістіктік зерттеу, бай
және кедей жерлеу орындарын салыстыра зерттеу, көшпелі қоғамның
әлеуметтік құрылымын зерттеу.
КСРО құлап, ортодоксальды марксистік парадигмадан бас тартқаннан кейін
археологияға батыстық антропологиядан жаңа идеялар – көсемдік пен ерте
мемлекеттер концепциясы, өркениеттік көзқарас, тарихи антропология келді.
Қоғамды зерттеудің басқа әдістемелік бағыттарын пайдалану мүмкін болды [3,
c. 29].
Осылайша, 90 жылдан астам уақыт ішінде археологияда әлеуметтік
археология деген субдисциплина орнықты. Осы бағыттың шеңберінде түрлі
археологтар ежелгі қоғамдардың әлеуметтік құрылымын ғылыми қалпына
келтірудің әдісі мен әдіснамасын талдауға арналан зерттеулер жүргізді [4,
c. 3].
Әлеуметтік құрылымды археологиялық материалдар негізінде зерттеу
барысында осы уақытқа дейін қазба жұмыстары нәтижесінде жинақталған
мәліметтерді жан-жақты және жүйелі түрде зерделеп, бұған дейін қолданылған,
біздің ғылымда танылған әдістермен пайымдау міндетті шарт болып табылады
[5, 53 б.].
Белгілі бір әдісті таңдау үшін зерттеуші өз қызығушылықтарына емес,
археологиялық материалдардың спецификасы мен сипаттамасына қарайды [6, c.
7].
Әлеуметтік кеңістікті тігінен және көлденеңінен, екі өлшемді
координаттар жүйесі бойынша зерттейді. Белгілі бір қоғамға кіретін әрбір
индивидуумның тік және көлденең координаталық өлшемі болған. Кез келген
қоғам түрлі әлеуметтік байланыстар мен иерархиялардың күрделі байланысынан
тұрады. Оларды 4 түрлі инвариантты құрылымдарға бөліп қарастыруға болады –
территориялық, жастық-жыныстық, неке-отбасылық, басымдылық иерархиясы [7],
бірақ мұнымен шектелмей, кәсіптік, мәдени-символикалық, этникалық, тағы
басқа индивидттер меннемесе топтармен байланыстар деп толықтыруға да
болады. Нәтижесінде әрбір адам бір уақытта әртүрлі қоғамдық сатыда болуы
мүмкін. Индивидтің дәрежесі көлденең және тік өлшемде нақты жағдайларға не
адамның өмірінің кезеңдеріне қарай өзгеріп отыруы мүмкін және т.б.
Архаикалық қоғамның әлеуметтік құрылымы материалдық мәдениетттен
көрініс табады, атап айтқанда қоныстардың иерархиясы, планиграфиясы, тұрғын
үйлердің көлемі, жерлеу орындарының дифференцияциясы және т.б. Бірақ
қажетті ақпарат қазіргі маман археолог алдында құпия түрінде болады, ал
заттай деректің мәнін түсініп, оны бізге үйреншікті ғылыми тілге айналдыру
археологтың басты міндеті болып табылады [8].
Ерте көшпелілерді палеосоциологиялық зерттеудің басты нысаны – жерлеу
дәстүрі, ал талдаудың басты бірлігі – жеке жерлеу орны.
Дегенмен, индивидтің әлеуметтік ұстанымы мен дәрежесі археологиялық
нысандарда толығымен көрінбейді. Мұндай жағдайларды айқындау үшін бірнеше
орта деңгей теориялары [9], [10] бар: жерлеу дәстүрінің кейбір көріністері
түрлі факторларға тәуелді болуы мүмкін – қайтыс болған адамның жынысы мен
жасы, қаза болған мезгілі мен жағдайы, индивидтің тірі кезіндегі әлеуметтік
дәрежесі, этномәдени кірікпелердің болуы және т.б. Жерлеу дәстүрі
көрсететін басқа да күрделі факторлардың бірі – зерттеліп отырған мәдени
кезеңнің саяси және экономикалық ахуалы, сол қоғамда үстем болған діни-
идеологиялық түсініктер. Бірақ қандай жағдайда да жерлеу дәстүріне
әлеуметтік интерпретация жасау барысында қолданылатын әдістер ыңғайлы болуы
керек, сонымен қоса қатып қалған теориялық қағидаға сүйенбей, зерттеліп
отырған кезеңнің хронологиялық, аумақтық және мәдени ерекшеліктерін де
ескеру қажет [3, c. 31].
Жерлеу дәстүрін әлеуметтік интерпретациялау барысында кезедсетін тағы
бір күрделі мәселе – көп жағдайда жерлеу орындарының тоналған болуы. Сол
себепті алдымен жерлеу орындарының конструктивтік ерекшеліктерін зерттеп,
кейін оларды басқа қорғандардан алынған заттармен теңдестіру керек. Бұл
әдісті Е.П. Бунятян [12] скифтік жерлеу орындарын зерттеуде қолданды. Ол
факторлық талдау жасап, нәтижесінде бір-біріне ұқсас белгілеріне қарап
бірнеше жерлеу орныдарының үлгісін алды. Кейін бірге жерленген заттарға
әсер еткен корреляция көлемін талдады. Дәл осындай жолмен археологиялық
дәстүрді зерттеуді басқа да авторлар пайдаланды [13], [14].
Жыныстық-жастық талдау жасағанда жерленгендердің мәліметтеріне қарап
ерлер мен әйелдердің және балалардың өлім деңгейін анықтаған.
Жыныстық-жастық талдау жасап, барлық жерлеу орындарын тиісінше
ерлердің, әйелдердің және балалардың жерлеу орындары деп бөлгеннен кейін
қоғамдық дәрежесіне талдау жасалады.
Археологиялық әдебиеттерде жерленген адамның байлығы мен дәрежесін
айқындайтын бірнеше тәсілдер қалыптасқан. Бір жағдайда басты критерий
ретінде жерлеу орнындағы заттардың саны алынса, екінші жағдайда байлық тек
қана заттардың санымен емес, сонымен қоса олардың әртүрлілігімен де
бағаланады. Жерлеу орнының құрылыстық ерекшеліктеріне де мән беріледі.
Үшінші тәсіл бойынша, байлықты бағалауда бірге жерленген заттың сирек
кездесуі оның құндылығының белгісі.
Қазіргі кезде археологияда ерте көшпелілердің әлеуметтік құрылымын
түсіндіруде мол тәжірибе жинақталуда. Маңыздылығы жағынан гендерлік
теңсіздік, балалық археологиясы, өтпелі кезең дәстүрінің спецификасы, ерте
көшпелілер қоғамының үндіарийлық және еуразиялық модельдерінің
контексіндегі жас ерекшелік дәрежесі мәселесі, қорымдардың планиграфиялық
талдауы, жерлеу дәстүріндегі идеологияның көріністері, белгілі бір жерлеу
орындарын көшпелілердің нақты әлеуметтік деңгейімен салыстыру сынды
мәселелер алдыңғы шепке шығып отыр.
Жаратылыстану ғылымдары мен әлеуметтік-мәдени антропологиямен өзара
тығыз байланыс және көшпелі қоғамның түрлі кезеңдері мен аумақтарын кросс-
мәдени зерттеу алдағы уақытта осы мәселені бұдан да терең түсінуге
мүмкіндік береді [3, c. 36].
Ежелгі тұрғындардың жерлеу ғұрпын зерттеу олардың тұрғызған жерлеу-
ғұрыптық ескерткіштері мен онда атқарылған рәсімдер негізінде жүргізіледі.
Жерлеу-ғұрыптық ескерткіштерді зерттеуде Кеңестік археология ғылымында
негізгі дерек берер көз ретінде адам мәйіті қойылған қабір ішінде
атқарылған іс-әрекеттерді сипаттап талдауға көп мән берілді. Ескерткіш
күрделі кешен ретінде қарастырылып, толық құжатталып, кезең-кезеңімен
зерттелмеді. Тіпті бүгінгі күнге дейін жіті зерттелген ескерткіштер
саусақпен санарлықтай ғана. Жерленген адам өмір сүрген қоғамның
идеологиялык, дүниетанымдык және діни көзқарастары сарқыншақтарын сақтап
қалган жергілікті халықтардың салт-дәстүрлерімен толықтырыла, жете
зерттелмеді.
Жерлеу ғұрпына қатысты түсініктер (салт, ғұрып, әдет), олардың
құрылымы, мәні мен оның қоғамның әлеуметтік жіктелісіне қатысы сынды
мәселелерді шешуге бағытталған пікірталастардың алғашқы қадамы өткен ХХ-шы
ғасырдың 93-97-ші жылдары аралығында Российская археология ғылыми
журналында шыққан мақалаларда жасалды [14, №1]; [15, №1];[16, № 1]; [17,
№2]; [18, №2]; [19, №2]; [20, №2]). Ал қазақта археологияға қатысты
түсініктер мен терминдер нақты талқыланып, ортақ жүйелі атаулар
қабылданбауда. Бұл көп жағдайда теріс түсініктер мен ақпараттың басқа
арнада берілуіне әкелуде.
Ендеше жерлеу ғұрпы жайлы қалыптасқан түсінік пен оны зерттеудің
жаңаша әдістемелік негіздері жайлы ғылыми көзқарастарға тоқталайық.
Жерлеу тәжірибесіне қатысты негізгі түсініктерді анықтауды міндет
еткен C. Ольховский өз мақаласында жерлеу ғұрпы дегеніміз бұл дүниеден
өткен адамды жерлеуге дайындау мен жерлеу барысында діни-идеологиялық
салмағы бар, нақты бір нормаларға сәйкес атқарылган нышандык және шынайы іс-
әрекеттердің жиынтығы деп түсінік береді. Ғұрыптың өлген адамды жерлеу
үдерісін реттейтін, діни түсінік пен нормалардың жүйесі саналатын
идеологиялық қыры және оның мазмұны ретінде саналса, адамды жерлеу
барысында атқарылатын іс- әрекеттердің практикалық қыры онын түрі делінеді
[21, №1]. Ол жерлеу ғұрпының мазмұны мен құрылымы жайлы бір ойын кейіннен
Н.А. Рычковтың тарапынан сыни пікір айтылса да өзгертпеді.
Келесі бір белді зерттеуші В.А. Алекшиннің пайымдауынша, археологиялық
дерек ретіндегі жерлеу ғұрпы өлген адамды жерлеуге дейінгі, жерлеу
кезіндегі және жерлегеннен кейінгі ғұрыптық іс-әрекеттерден құралады. Ол
жерлеу ғұрпын қайта жаңғырту барысында алты түрлі ақпарат алуға болады дей
келе, оларға адамдардың о дүниеге өту жолдары мен тәсілдері жөніндегі
түсініктерін, мәдениеттің шығу тегіне қатысты мәселелерді, өлген адамның
қоғамдағы орны мен қоғамның әлеуметтік бөлінісін, неке мен жанұя түрлерінің
таралуын және мәселенің демографиялық қырларын жатқызады. Сонымен қатар
адамның жасы мен жынысына карай қабір ішіне заттарды коюда өзгешелік бар,
қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерді жерлеу орнының қорымда орналасуы мен
ғұрыптық істердің атқарылуына қарай анықтауға болады деген. Байлықтың
белгілері әрқашан өзгермелі келеді деп қорытынды жасай отырып, қойылатын
заттардың байлығын бағалаудың үш тәсілін (саны, түрі мен кездесу жиілігі)
ұсынады [22, с. 3-9].
Сонымен, жерлеу ғұрпы дегеніміз өлген адамды о дүниеге жөнелту мен
оның бөгде әлемде салтанат құра өмір сүруі үшін жасалған, белгілі бір
уақытка созылатын іс-қимыл мен әдет-ғұрыптардың жиынтығы. Мұнда жерлеу
ескерткіші жерлеу ғұрпының соңғы заттай нәтижесі және өлген адамға арнайы
тұрғызылған белгі еді. Басқа зерттеушілердің тілімен айтқанда, анық бір
тарихи кезеңде, жаңа құбылыстардың куәсі іспетті, жерлеулердің жалпы
түрлерінен топографиялық оқшаулықта, адамдардың әлеуметтік дәрежесінің жеке
нышандық белгісі саналатын бұйымдарының болуымен ерекшеленетін жерлеу
кешендері пайда болады [23, с. 153-169].
Жерлеу кешені құрылымы, жерленген мүрде мен жерлеу заттарынан тұратын
күрделі құбылыс. Обаларды жерлеу-ғұрыптық күрделі кешен ретінде карап, оның
жер беті, үйінді асты және оба маңы құрылымдарын архитектуралық-көркемдік
тұрғыдан зерттеу М.П. Грязновтың бастамасымен 1960 жылдардан басталды [24].
Обалардың тек жерлеу ғана емес, сонымен бірге ғұрыптық қызметі де болған
дей келе, зерттеуші М.П. Чернопицкийдің обаны жабық түрде, жеке емес, жалпы
бір түзу сызықтық кеңістік құрылымында ұйымдастырылған құрылыстардың
үндестіктегі қатары саналатын обалар тізбегінде, үйлесімде қарастыру керек
деген ұсынысы біздің тарапымыздан қолдау табады. Ол обалар тізбегінің ішкі
кеңістігі құрылыстарды салар алдында арнайы ойластырылған жеке сфера деп
санайды [25, с. 176-185].
Қазақ Алтайы мен Жетісу шығыстан батысқа қарай жылжыған көшіп-қону мен
қоныс аудару үдерістерінің бастау алар және тығыз байланыстырар аймағы
болғандықтан жерлеудің түрлері де көп және өзгермелі болып келсе керек.
Сондықтан да оба үйіндісі түріндегі жерлеу-ғұрыптық ескерткіштер тек адам
жерленген орын емес, ол сол тұлғаны жерлегенге дейін және жерленгеннен
кейін де сан алуан салт-жоралар атқарылған кешен ретінде жаңаша бағытта
зерттелуі қажет.
Обалар тізбегі дегеніміз табиғи кеңістікте арнайы бір заңдылықты
сақтай отырып, ретті тәртіппен орналастырылған жерлеу және ғұрыптық
құрылыстар. Обалар тізбегінін салына бастауы сол дәуірдегі экономикалық-
әлеуметтік өмірдегі өзгерістерге тікелей байланысты. Обалар ансамблі арнайы
бір ландшафтыда орналасып қана қоймайды, ол сол жердің бедеріне бағынады.
Сондықтан да оның дамуы, созылуы ландшафт арқылы анықталып, сол арқылы
дамиды. Осылай адамдар өлілердің жеке микроәлемін жасайды. Тізбектердің
салынуы арқылы сол қоғамдағы өмір өзгерісін байқауға болады. Ол үшін сол
қорым, не обалар тізбегі толығымен зерттелуі керек. Қорымдағы обалар тобын
немесе тізбектерін ретті түрде, толық зерттегенде ғана жүйелі мағлұмат
алынады.
Егер тізбек — рулық қауым қорымы болса, әр тізбекте бір ру басыдан
болуы керек. Таулы Алтай обалар тізбегін зерттеген Л.C. Марсадоловтың
пікірінше, б.з.д. 6-4 ғасырлардағы қорымдарда кіші көлемді обалар тобының
пайда болуының жанұялық қорымдарға тән, солтүстікке карай бір-бірінен
белгілі қашықтықта, біртіндеп салына беретін бір ізді және бір
хронологиялық кезеңде үлкен жанұялар мен рулық топтардың бірнеше жерде салу
тәсілдері болған [26, с. 72).
Егер обалар оңтүстіктен солтүстікке қарай созылса, кіретін жері
шығыстан болғандай. Ал қорым батыстан шығысқа қарай созылып жатса, кіру
орны оңтүстігінде болған [27].
Обалардың орналасқан жерін, орналасу тәртібін, тізбектердің салынуың,
дамуын талдауға зерттеушілер соңғы жиырма жылдықта ғана кірісті. Олардың
ішінен ерекшелеп В.Д. Кубаревті, М.П. Чернопицкийді және С.С. Сорокинді
атауға болады.
С.С. Черниковтың байқауынша, обалы қорымдардың көбі малды қыстатуға
қолайлы жерлер - таудың етектері мен өзен арналары бойында шоғырланған.
Ашық далалық жерлерде обалар жоқтын қасы. Обалардың орналасу зандылықтары
арқылы ежелгі тұрғындардың қоныстану аймақтарын ашуға болады [28, с. 144].
К.А. Ақышевтің ойынша, ежелгі тұрғындардың қорымындағы солтүстіктен
оңтүстікке созылған тізбектің бұзылуы немесе тізбектің болмауы жердің
бедеріне де байланысты және солтүстіктен оңтүстікке созылған тізбек
ескерткіштерді мерзімдейтін белгі емес [29, с. 235].
М.В. Воеводский, М.П. Грязнов, А.Н. Бернштам, Е.И. Агеева, Л.C.
Марсадолов, П.И. Шульга және тағы басқа ғалымдардың пікірінше, жергілікті
жерлеу қорымдары қыстау мен қоныс маңында орналасқан.
Ю.И. Трифонов Жетісудағы Молалы 1 қорымы оба тізбектеріндегі обалардың
салыну реті, жерлеу түрлері және кімдер жерленгендігін анықтауға тырысқан.
Сонымен қатар ол қорымнан алған мәліметтерге жүгіне отырып, ірі обаларда
адамды жай шұңқырда жерлесе, қатардағы обада қабір шұңқырының ішіне лақат
жасап көмген деп айтқан еді [30, с. 47].
Іле Алатауы тауларының үсті жазда жайлайтын, таудың етегі мен Іле
өзенінің аңғары қыста қыстайтын мекені болды десек, Талғар сынды 444 обалы
қорымдардың тау етегіндегі өзеннің бойында орналасуы ерте темір дәуірінің
қорымдарын қоныстарымен бірге зерттеудің өзектілігін көрсетеді. Бұл
бағыттағы зерттеулердің бастамасы Орталық Қазақстанда жүргізілуде.
Ежелгі тұрғындардың тарихын толық зерттеу үшін олардың орын
ауыстыруларын (көшіп-қонуы, қоныс аударулары, соғыстары) жете зерттеу
керек.
Элитарлық обалардың әр өлкедегі орналасу ерекшеліктеріне тоқталсақ,
б.з.д 8 ғасырда жоспарлана бастаған құрамында міндетті түрде доминант обасы
бар тізбектер солтүстіктен онтүстік бағытқа қарай және 45 градусқа
ауытқымалы түрде орналасқан. Бұл ауытқуларды Л.С. Марсадолов ландшафтпен
байланыстырады [31, с. 34].
Обалар тобының қорымда ұйымдастырылуының беделді адам жерленген ірі
оба маңына шоғырлана қотан құра орналасуы мен тізбектеле жатқан түрлерінің
болғандығы айқын.
Оба тізбектерінің қола дәуірінде пайда болып, ерте темір дәуірінде
жалғасқан, ерте темір дәуірінде пайда болып, жоспарлауға сай сол уақытта
аяқталған және ерте темір дәуірінде пайда болып, ортағасырда жалғасын
тауып, үлкен кешенге айналған түрлері бар. Обалар тізбегі зандылықтарын
зерттегенде элитарлық обаларды мерзімдік бөлініс бойынша қараған дұрыс
сияқты. Екінші, дамыған кезенде обалар орналасуында жинақылық, жүйелік
пайда болды [32, с. 17].
Қорымның үлкенді-кішілігі, өміршеңдігі, тізбекті сақтай отырып, өлген
адамды жерлеуі, Л.С. Марсадолов айтқандай, сыртқы (соғыс жағдайы,
жергілікті жердің бедеріне, климаттық жағдайлар) және ішкі (рулық қатынас,
жерленген адамның әлеуметтік жағдайы, өзге тайпа өкілінің жерленуі)
факторларға байланысты болған [26]. Оңтүстік-шығыс Алтайдағы Уландрык,
Юстыд сынды ескерткіштерді зерттеген В.Д. Кубаревтің ойынша, ру басылары
қорымның басы немесе ортасында жерленеді және олардың жерлеу ескерткіштері
зәулімдігімен бірден көзге түсіп тұрады. Бірнеше тізбектен тұратын
некропольдер бірнеше туысқан жанұялар немесе руларға жатуы мүмкін.
Обалар тізбегін қарастыру арқылы ежелгі тұрғындардың кеңістікті
ұйымдастыру жолдары мен онда салынған негізгі мән-мағынаны ашуға болады.
Қорымдағы жерлеу орны адамның байлығына емес, қоғамдағы орны, беделі, данқ-
дәрежесіне қарай және туысқандық негізінде таңдалынып алынса керек. Сол
қорымдағы әр буын өкілі жас-жыныстық, отбасы-некелік және дәреже-лауазым
белгілеріне қарай жерленді және құрал-жабдықтар қойылды.
Әр өлкенің ежелгі тұрғындарының жерлеу ғұрпы жайлы айтқанда әлі күнге
дейін сол елдің ғұрыптық іс-шаралар атқарған ғибадатханаларының кең көлемде
зерттелмеуі ойландырады.
Ерте темір дәуіріндегі көшпелі мал шаруашылығының тез дамуы, жеке
байлық көзінің қорлануы әлеуметтік топты өмірге әкелді. Елді вертикальды
басқару, әлеумет пен әскери-саяси құрылыстың жақсы дамуы және діни-
идеологияның мықтылығы ірі обаларды салуға әкелді.
Соңғы жылдары елімізде сақ, савромат-сарматтардың ірі обалары
зерттеліп жатыр, ал үйсін және ғұндар әміршілерінің обалары әлі қазылмады.
Б.з.д. 1 мыңжылдықтың басында егіншілік пен бақташылық, мал
шаруашылығымен айналысқан тұрғындардың шаруашылық түрінің өзгеруі, яғни
жердің жаппай құрғақшылыққа ұшырауы, өзен-көлдердің тартылуы және тағы
басқа жағдайлар адамдардың тұрмысының, тіпті, дүниетанымның өзгеруіне алып
келді. Жартылай көшпелі өмірде артық өнімнің көптеп қордалануы, мәдени
құндылықтармен алмасудың тез жүруі мәдени ортақтық пен өмір ұқсастығын
тудырды.
Өлген адам қойылған қабірдің ішіндегі заттар сол адамның өмірінде
пайдаланған, не өлерінде жасалған, не оның даңқының белгісі ретінде кезінде
сыйланған бұйымдар болуы мүмкін. Оған қоса құнды, не көп қойылған заттармен
бірге ыдыстарға құйылған сусын, салынған тағамдар өлген адамға емес, ол
баратын әлемнің құдайларына, ата-бабаларына арналып қойылса керек. Бақилық
болған адам жанына қойылған заттарды өмірінде пайдаланған, жерлеуге таңдап
алынған өмірлік және өлгенінен кейін арнайы жасалған жерлеу заттарына
бөледі. Адам жанына қойылатын заттар таңдалып алынғаннан кейін олар рухани
танымға сай жерлеу құрылысында орнымен қойыла бастайды. Бұған қоса адамның
жанына онын даңқын білдірер, оның көз тірісінде ерен еңбектері үшін сыйлық,
тарту ретінде шартараптан алынған құнды бұйымдарың да қойылуы мүмкін.
Қоршаған табиғи ортамен күнделікті қарым-қатынаста жүрген ежелгі
адамның әлем жайлы ойы қияли болды. Кейбір жасаған заттары да тылсым
құпияларға толы болды. Әр хайуандағы табиғатта басымдықтарға әкелетін
қасиеттерін біріктіре отырып, қиялдағы жануарларды жасап, өнер туындысы
еткен және өзіне сол күш-қуат дарысын десе керек. Заттың қолдану аясына
оның түрі, өрнегі үйлесіп жатады және бір болмысты беріп тұрды.
Жерлеу-ғұрыптық ескерткіштер мен жерлеу ғұрпы негізінде сол
ескерткіштерді тұрғызған тұрғындардың шығу тегі мен олар иелік еткен
жерлерде болған этникалық үдерістерді қайта жаңғырту өзекті де, қиын
мәселеге саналады [33, 122-126 б.]
1.2 ЖЕРЛЕУ ЕСКЕРТКІШТЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қазақ археологиясында ерте темір дәуірінде Қазақстанды мекен еткен
тұрғындардың этномәдени және әлеуметтік үрдістері мен қарым-қатынастары
жайлы мағлұматтар өткен ғасырдың 90-шы жылдарынан бері көлемді толықса да,
сабақтастықта байланыстыра зерттелген еңбек пен ортақ қалыптасқан ой-
қорытындылар жоқ. Әр өлкеден шыққан, тарыдай шашылған қазба материалдары
ғана баршылық. Ғылыми ілім өткен ғасырдың ортасындағы сараптау деңгейінде
қалуда.
Жүйелі, іргелі зерттеулер жасалмай жатқан өлкелердің біріне Орталық
Қазақстанның сақ тайпаларының мекені жатады.
Соңғы жиырма жылдықта зерттелген хан шатырлары (патша атауынан арылып,
үйінділері пирамида пішіндес элитарлық обаларды хан шатырлары деп атау
керек деген М. Елеуовтың ойын қолдаймыз) жайлы мәліметтерді жинақтап,
олардың табиғи ландшафтыда ұйымдастырылуы мен құрылымдары жайлы кейбір
пікірлерді ұсыну.
Сырдария өзенінен Тарбағатай тауларына дейінгі аралықта ерте темір
дәуірінің 65 қорымы табылған деп К.А. Ақышев 1990-1993 жылдардағы қайталай
жасаған барлау жұмыстарының нәтижесінде атап көрсетеді. Солардың ішінде
ескерткіштері нашар зерттелген ауданға Жетісу, Орталық Қазақстан
территориясы жатады. [34, с. 8-11].
Соңғы уақыттардағы элитарлы обалардағы зерттеулер де осы өңірде
жасалды. Олардың қатарына Талды ескерткіштері жатады. Аталған объектілер
жайлы мағлұматтар ғылыми жеке құрылымдардың ортақ мұрағат қорына есеп
тапсырмауы себепті толыққанды емес.
Обалардың табиғи және мәдени ландшафтыда жоспарлы түрде
ұйымдастырылуы.
Обалар тобының қорымда салынуының осындағы беделді адам жерленген ірі
нысан маңына шоғырлана, қотан құра орналасуы мен тізбектеле жатқан
түрлерінің болғандығы айқын.
Обалар тізбегінің салына бастауы сол дәуірдегі әлеуметтік-
экономикалық өзгерістерге тікелей байланысты. Сондықтан да обалардың
орналасу тәртібі мен ландшафтыға байланыстылығын зерттеу, толық жоспарларын
жасау өте қажетті жұмыс болып саналады. Обалардың орналасу зандылықтары
арқылы ежелгі тұрғындардың кеңістікті ұйымдастыру жолдары мен қоныстану
аймақтарын ашуға болады. Осы сәтте есте болуы тиіс бір жайтқа жерлеу
обалары қоныс-мекендері (қыстау, қоныс, қала) - ғұрыптық орындары
(қатардағы және ірі ғибадат ету орындары) аралығындағы ара қатынасты
анықтап, зерттеу жатады. Бүгінгі таңда тек Орталық Қазақстан аймағында
көптеген сақтардың қонысы табылыпты.
Енді мәселенің екінші қыры - сақ, үйсін, ғұндар және т.б. ел-
жұрттардың нақты жерлеу-ғұрыптык, ескерткіштерін зерделеу қажеттілігі.
Мысалы, үйсіндердің жерлеу ескерткіштері көп зерттелді дегенмен, билеуші
топ өкілдерінің бірде-бір обалары ашылмады.
Әр қорым сол дәуірдің айнасы іспетті, ол жергілікті елдің барлық салт-
дәстүрін қойнауына алып жатты. Сондықтан да әрбір жерлеу қорымының басқа
қорымдардан өзгеше болуы заңды құбылыс.
Сақтардың хан шатырлары таулардың баурайлары мен өзендердің бойын
жағалай отырып, негізінен, солтүстіктен оңтүстікке қарай тізбек құра
орналасқан.
Елуден астам обалы Есік қорымында әр кезеңнің бірнеше тізбектері бар.
Оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай созылған негізгі орталық тізбекте
үлкенді-кішілі обалар аралас келеді. Сонымен бірге, бұл тізбектің шығысына
бірнеше ірі обалардың салынуы сақ кезеңіне көп тән емес құбылыс. Оған қоса
обалардың батыстан шығысқа қарай созылған кіші тобы мен оңтүстік-батыстан
солтүстік-шығысқа бағытталған төрт-бес обадан тұратын тобы да сақталған.
Негізгі тізбектен оңтүстікте оншақты кіші обалардан құралған екі тізбек
бар. Ал Алтын киімді адам табылған оба қорымның оңтүстігінде жеке түр.
Осы сипаттаулар Есік қорымында әр кезеңнің, әр жұрттардың жерлеу-ғұрыптық
ескерткіштерінің орналасқанынан хабар береді. Көбіне әлеуметтік дәрежелері
жоғары тұлғалар жерленген қасиетті орын саналса керек.
Элитарлы обалардан құралған түзу тізбек Кеген, Жуантөбе мен Масақ
қорымдарында бар. Жуантөбе қорымындағы ірі тізбектердің батысына кіші
обалар шоғырлана кейіннен қойылған. Ондағы қабір шұңқырлары терең емес
болып келеді. Жуантөбе қорымындағы ең үлкен №1 обаны айналдыра ғұрыптық
қоршау жасалса, оның ішінде де кіші көлемді жерлеулер қойылған. Мұндай
қоршаулар, қоршау мен үйінді арасындағы кіші обалар Түрген обаларының
ірісінде де бар. Яғни, осы екі топтағы обаларға оба маңы құрылымдарының
болуы тән.
Түрген өзенінің екі жағасында жатқан бұл обаларда шатыр тәрізді
үйінділі оба да бар. Жиырмадан астам обалы қорымда кіші бес-алты тізбектер
бар. Екі қатар қоршаулы оба жеке салынған.
Қарастырылып отырған қорымдарда әр тарихи кезең мен діни түсініктің
жерлеу орындары шоғырланған сияқты. Соған сай олардың жоспарлануы өзгеріп
отырады.
Жер бетіндегі құрылыс (үйінді). Елді вертикалды басқару, әлеумет пен
әскери-саяси құрылыстың жақсы дамуы, діни-идеологияның мықтылығы ғана
мұндай ірі обаларды салуға түрткі болды.
Обалардың көлемі мен биіктігі жайлы сөз қозғағанда, патшалық
обалардың аз да болса барлық өлкелерде толық қазылмағандығы мен әлеуметтік
қайта жаңғыртудың жасалмай жатқандығын айту керек. Олардың қоғамдық даму
деңгейін бағалаудың басқа белгілерін іздеу керек сияқты.
Жетісудың әрбір элитарлық обасы архитектуралық ескерткіш ретінде
сыртқы құрылысы жағынан шатыр және дөңгелек пішінді болып келеді. Әр
қорымда аталған екі түрлі пішінді ескерткіштер бар. Бесшатыр обаларында
тіпті ең ірі бес оба шатыр тәрізді болып келсе, Новоалексеевка (Байтерек)
обаларындағы негізгі тізбекті ірі көлемді шатыр обалар құрайды. Түрген мен
Жуантөбе обаларында да мұндай пошымды обалар бар. Мұндай пішін көбіне
хандық обаларға тән екенін Қытай археологиясының Хань кезеңі
ескерткіштерінен белгілі.
Жетісудың хан шатырлары топырақ үйінділі болып келеді. Жер беті
құрылымын жасамас бұрын оның шетін ірі жұмыр тастармен шаршы, не дөңгелек
пішінді етіп қоршаған. Содан кейін тастардың бір қабаты мен топырақ
қабаттарын кезектестіре үйінді жасап шыққан. Үйінді сыртында тастан жасаған
белдіктер болады.
Алматы маңындағы зерттелген бір тізбектегі Ұлжан обаларының құрылымы
әртүрлі. Ортақ ерекшелікке обаны тұрғызуда кейіннен қатты батталып қалатын
балшық топырақ пен бетіне көмкерілген жұмыртастардың қолда нылуы жатады.
Бәріндеде балшық лаймен жапқан жұқа қабат бар. Қабір шұңқырының беті қалың
бөренемен жабылған. Бұл обаларды көрші Шаңырақта, Алматы қаласының ішінен
қазылған обалармен қоса әлі де терең талдап зерттеу қажет.
Өлкедегі жақсы зерттелген, ханның бес шатырындай алыстан көрінетін
Бесшатыр обаларында алдын-ала дайындалған бөренелерді өте жақсы жымдастыра
көлденең салып, ішіне топырақ түспес, дымқыл тартпас үшін үстінен қамыс,
киіз төсеген. Барлық атқарылған істер өлілердің ағаш үйлерін мәңгілікке
сақтауға арналған. Қиюласпайтын камера қабырғаларын ішінен, сыртынан ұстап
тұрған тік бөренелер Беғазыдағы тік плиталардың орнын алмастырып тұр.
Оба үйіндісі түріндегі жерлеу- ғұрыптық ескерткіштер тек адам
жерленген орын емес, ол - сол тұлғаны жерлегенге дейін және жерленгеннен
кейін де сан алуан салт-жоралар атқарылған кешен. Обалардың тек жерлеу ғана
емес, сонымен бірге ғұрыптық қызметі де болған. Осы бағыттағы - оба маңы
құрылыстарын зерттеудегі - алғашқы жұмыстардың бірі Жуантөбе қорымындағы ең
ірі оба маңындағы кішігірім объектілерді зерттеуден басталды. № 1 оба, № 1
жерлеуден тізеге дейінгі тереңдіктен, басы солтүстікке қаратылған,арқасымен
жатқан, еш затсыз адам жерлеуі ашылды. Адам жерлеуінің үстіне шетіне
айналдыра ірі өзен тастарымен қоршап, ортасын ұсақ жумыртастармен толтыра
отырып, үйінді жасаған. Зерттелген екі обаның енді бірі - № 8 оба қорымның
батыс жағындағы тізбекте орналасқан. Үйіндінің шетінде төртбүрыш пішінді,
бір қатардан тұратын өзеннің ірі тастарынан тізілген қоршау болса, ішінде
топырақ қабатымен араласа үйіндіні толықтай, бірнеше рет жапқан
жұмыртастардың қабаты бар. Жер бетінен 1,2 м тереңдікте 4,1 х 1,6-2,1 м
көлемді, екі қатар бөренелі қима-таған болды. Онда адам басы шығысқа
қаратылып, жанына бірнеше тостаған тәрізді қыш ыдыстар мен малдың сүйектері
қойылған. Келесі бір № 9 оба № 8 обаның оңтүстігінде жайғасқан. Оба
үйіндісі дөңгелек пішінді, балшык, пен тастардың кезектесе келген екі
қабатынан түрады. Екі обаның да диаметрі 20 м, биіктіктері 1,5-2 м. Өлген
адам қойылған қабірдің ішіндегі, не үйінді астындағы заттар сол адамның
өмірінде пайдаланған, не өлерінде жасалған, не оның даңқ-құрметіне орай
кезінде сыйланған құнды бұйымдары болуы мүмкін. Оған қоса құнды, не көп
қойылған заттармен бірге ыдыстардағы құйылған сусын, салынған тағамдар
өлген адамға емес, ол баратын әлемнің құдайларына, ата-бабаларына арналған.
Қоршаған табиғи ортамен күнделікті қарым-қатынаста жүрген ежелгі адамның
әлем жайлы ойы күрделі. Кейбір жасаған заттардың өз тілі, ал өлген адамға
қатысты заттар кешендерінде бір мағыналық код болды. Әр заттағы ақпараттық
мағына оған салынған өрнек-бедер, аң стилдерінде жатты [35, 356-362 б.].
Қазақстан аумағында атақты археолог К. Ақышев бейіт ескерткіштерінің
негізінде Жетісу сақтарының орналасу жүйесін жасады. С.И.Руденко бұл
тайпалардың жаппай көшпелі еместігін атап көрсетті. Дегенмен кеңестік
кезеңде Қазақстан сақтарына арналған іргелі археологиялық зерттеулер
қазіргі кезде де құнды.
Зерттеуші Л .Т. Яблонский Арал өңірі оңтүстік сақтарын зерттеуде
төмендегідей типологиялық әдістемені ұсынады. Оның сегіз жолдары
көрсетіледі. Алғылары: 1) реттік саны 2) қатары, 3) бейіттердің орналасуы
болса, кейін төмендегідей күрделілене түседі:
Бейіт үймесінің, көмбесінің құрылымы;
Марқұмды жерлеу әдісі;
Жерлеу нөмірі, қатары ;
Бейіт шұңқырына қойылуы және оны жабдықтау әдісі;
Жерленген адамның қойылу бағдары ;
Онымен бірге қойылып жерленген жабдықтары;
Ескертулер мен ерекшеліктер.
Жоғарыдағыдай жіктеудің барысында сақтардың жерлеу әдет-ғұрыптарынан
салыстырмалы мәліметтер алуға болады. Мұндай тарихи деректерді тұжырымдауда
мүмкіндігінше жан-жақты зерттелген аумақтармен этномәдени байланыстар
негізінде қарастырған нәтижелі болмақ.
Осындай сақ дәуірі тайпаларының қоғамдық құрылысын қалпына келтіруге
мүмкіндік беретін кестелерге жаңа аймақтардың ескерткіштері туралы
мәліметтерді сала отырып зерттеуге болады. Дегенмен, Қазақ жерінің әр
өлкесінің географиялық, геоморфологиялық ерекшеліктерін де көзден таса
қылмаған жөн.
Орталық Қазақстанның тасмола кезеңінің жерлеу ескерткіштері сыртқы
қоршауы бар немесе жоқ, дөңгелектенген тас, аракідік топырақ үйіндісі
түрінде кездеседі. Ең жиі кездесетін шағын және орташа обаларға шамамен
алғанда төмендегідей өлшемдер тән: диаметрі 5-тен 10-15 м дейін, биіктігі
0,5-1,0 м. Үлкен үйінділер сиректеу кездеседі. Оба астында бір қабір
болады. Қабірдің негізгі түрлеріне қарапайым шұңқыр қабірлер, сондай-ақ,
тас жәшікті, лақытты шұңқырлар жатады. Мүрделер көбіне басымен солтүстік-
батысқа бағытталып, жазылған қалыпта шалқасынан қойылады.
Биіктігі 1,5-2 м-ден 5-6 м-ге баратын үлкен обалар құрылымдық-
архитектуралық жағынан алғанда барынша көрнекті және күрделі келіп, маңызды
және ақпаратты табылымдар беретін жерлеу құрылыстары болып табылады.
Ескерткіштердің екінші түрі - бұл мұртты обалар. Олар жерлеу
орындарынан тыс, яғни, діни-ғұрыптык нысан ретінде қарастырылады. Ә.Х.
Марғүлан, Ә.М. Оразбаев сынды ғалымдар 1959-1960 ж. кезінде- ақ бұл
ескерткіштердің ғұрыптық мазмұнына үңілген болатын. [36].
Тасмола мәдениетін ашқан М. Қадырбаев 1950-1960 жж. тас тізбекті
обалардың ерекшелігіне қатысты басты мәселелерді зерттеді. Ол сол жылдарда-
ақ ескерткіштердің төрт түрін камтыған алғашқы типологиясын жасады [37]. М.
Қадырбаевтың пікірінше, “мұртты” обалар кешенінің шығыс құрылымдары “тек
ғұрыптық сипатта” болып күнге табыну үрдісін білдірсе, кешенді тұтас алып
қарағанда, батыстағы үлкен обада “тайпаның беделді кісілері: көсемдер,
рубасылар, т.б. жерленген. [37, c. 431]. С.С. Сорокин мұртты оба
кешенінің екі құрамдас бөлігі - үлкен оба мен оның серігі кіші оба - бір
мезгілде тұрғызылмаған деп топшылайды. Оның пікірінше, үлкен обаға
қарағанда кіші оба мен мұрттар, яғни, тас тізбектер кейініректе қаланған,
ал, кешен түгел дерлік еске алу рәсімдеріне лайықталған. С.С. Сорокин
мұртты обаларды Орталық Азияның бағзыдан танымал, мәйіт жерленбейтін
бұғытастар, мүсінтасты қоршаулар сияқты арнаулы діни-ғұрыптык жәдігерлері
тобына жатқызды [38, № 22]. А.З. Бейсенов “мұртты” обалар жөніндегі
материалдарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz