Республикалық «Мәдени мұра» бағдарламасы – Қазақстанның ортағасырлық қалаларын зерттеудің жаңа кезеңі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 БАТЫС ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1.Сарайшық қаласындағы қазбалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Жайық қалашығының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.3. Бозоқ қала жұртындағы қазбалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНДАҒЫ ҚАЛАЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2.1. Сауран қаласының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.2. Отырар қаласының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
2.3. Арыс өзенінің бойындағы қалалардың зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ...72
2.3.1. Жуантөбе қалашығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
2.3.2. Қараспантөбе қалашығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .98
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 100
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 БАТЫС ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1.Сарайшық қаласындағы қазбалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Жайық қалашығының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.3. Бозоқ қала жұртындағы қазбалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНДАҒЫ ҚАЛАЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2.1. Сауран қаласының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.2. Отырар қаласының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
2.3. Арыс өзенінің бойындағы қалалардың зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ...72
2.3.1. Жуантөбе қалашығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
2.3.2. Қараспантөбе қалашығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .98
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 100
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Жұмыстың жалпы сипаты. Ұсынылған диссертация Қазақстан аумағындағы бірқатар ортағасырлық қалалардың Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберіндегі археологиялық зерттелу барысына арналған. Диссертацияда еліміздің әртүрлі өңірлеріндегі белгілі шаһарлардың археологиялық зерттелу тарихы, «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жаңа кезеңдегі зерттелуі хронологиялық тәртіппен ұсынылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мәдени мұра ұғымы халықтың ғасырлар бойы қалыптастырған рухани және заттай мәдениетін көрсететін, сол халықтың жүріп өткен тарихи жолынан сыр шертетін бағалы жәдігерлік қоры болып табылады. Мәдени мұра ұғымына халықтың рухани-мәдени құндылықтары – ұлттық мәдениет, ауызша және жазбаша әдебиет ескерткіштері, дәстүрлер, әдет-ғұрыптармен қатар, халықтың заттай мәдениеті – тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштері де жатады.
Заттай мәдениеттің негізгі бөлігін археологиялық ескерткіштер мен табылған археологиялық олжалар құрайды. Археологиялық мәдени мұраға көне тұрақтар, оба-қорымдар, көне қалалар, қамал-қорған орындары, кесенелер мен мазарлар, басқа да архитектуралық ескерткіштер жатады. Олар жан-жақты кәсіби түрде зерттелген жағдайда халықтың өткен тарихы туралы көптеген құнды мағлұматтар алуға болады.
Қазіргі қоғамда мәдени мұраны зерттеу аса маңызды әрі өзекті болып отыр. Себебі жаппай жаһандану мен ғылыми-техникалық прогресс кезінде жекелеген тұлғалар мен бүтіндей халықтардың ерекшеліктері ұмыт болуға жақындай бастады. Сондықтан да халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан төл тарихы мен мәдениетін тиянақты зерттеу үшін ерекше маңызға ие бағдарлама дүниеге келді.
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2003 ж. 13 қаңтардағы № 1277 Жарлығына сай ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 5 қыркүйектегі № 903 қаулысымен бекітілді. «Мәдени мұра» бағдарламасы сонымен қатар ҚР Президентінің «Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары» атты Қазақстан халқына Жолдауында да аталған болатын. Аталмыш бағдарлама 2004-2006 жж. арналып, еліміздің археологиясы саласында жаңа белестер ашып берді, қазба жұмыстары жаңа қарқынмен жанданып, көптеген жаңа зерттеулер қолға алынды. «Мәдени мұра» бағдарламасы тек археологияда ғана емес, жалпы Қазақстанның мәдениет саласында айтарлықтай оқиға болып табылды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мәдени мұра ұғымы халықтың ғасырлар бойы қалыптастырған рухани және заттай мәдениетін көрсететін, сол халықтың жүріп өткен тарихи жолынан сыр шертетін бағалы жәдігерлік қоры болып табылады. Мәдени мұра ұғымына халықтың рухани-мәдени құндылықтары – ұлттық мәдениет, ауызша және жазбаша әдебиет ескерткіштері, дәстүрлер, әдет-ғұрыптармен қатар, халықтың заттай мәдениеті – тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштері де жатады.
Заттай мәдениеттің негізгі бөлігін археологиялық ескерткіштер мен табылған археологиялық олжалар құрайды. Археологиялық мәдени мұраға көне тұрақтар, оба-қорымдар, көне қалалар, қамал-қорған орындары, кесенелер мен мазарлар, басқа да архитектуралық ескерткіштер жатады. Олар жан-жақты кәсіби түрде зерттелген жағдайда халықтың өткен тарихы туралы көптеген құнды мағлұматтар алуға болады.
Қазіргі қоғамда мәдени мұраны зерттеу аса маңызды әрі өзекті болып отыр. Себебі жаппай жаһандану мен ғылыми-техникалық прогресс кезінде жекелеген тұлғалар мен бүтіндей халықтардың ерекшеліктері ұмыт болуға жақындай бастады. Сондықтан да халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан төл тарихы мен мәдениетін тиянақты зерттеу үшін ерекше маңызға ие бағдарлама дүниеге келді.
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2003 ж. 13 қаңтардағы № 1277 Жарлығына сай ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 5 қыркүйектегі № 903 қаулысымен бекітілді. «Мәдени мұра» бағдарламасы сонымен қатар ҚР Президентінің «Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары» атты Қазақстан халқына Жолдауында да аталған болатын. Аталмыш бағдарлама 2004-2006 жж. арналып, еліміздің археологиясы саласында жаңа белестер ашып берді, қазба жұмыстары жаңа қарқынмен жанданып, көптеген жаңа зерттеулер қолға алынды. «Мәдени мұра» бағдарламасы тек археологияда ғана емес, жалпы Қазақстанның мәдениет саласында айтарлықтай оқиға болып табылды.
1. Маргулан А.Х. Из истории городов и строительного искусства древнего Казахстана. А.-Ата, 1950. – 122 с.
2. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана. Труды ИИАЭ АН КазССР. Том 5. А.-Ата, 1958. – 295 с.
3. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана / Известия АН КазССР. № 67. 1950. Вып. 2. Сс. 59-99.
4. Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз. А.-Ата, 1972. – 218 с.
5. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. А.-Ата, 1972. – 215 с.
6. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Позднесредневековый Отрар. А.-Ата, 1981. – 343 с.
7. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Отрар в ХІІІ-ХV вв. А.-Ата, 1987. – 353 с.
8. Ибрагимов Н. Ибн Батута и его путешествия по Средней Азии. Москва, 1988. – 128 с.
9. Тасмағамбетов И., Самашев З. Сарайшық. Saraichik. Сарайчик. Алматы, 2001. – 320 бет.
10. Абулгази Бахадур-хан. Родословное древо тюрков. Москва, 1996.
11. Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. Алматы, 1997. – 272 бет.
12. Сарайшық билеушілері мен батырлары. Жинақ. Құраст. Қ. Орынғали. Алматы, 2004. – 320 бет.
13. Самашев З.С. Исследование золотоордынского города Сарайчик (предварительное сообщение) // Проблемы изучения и сохранения исторического наследия. Алматы, 1998. – Сс. 137-142.
14. Самашев З.С., Кожаков Д., Талеев Д. Сарайчик: проблемы исследования Великого города // Проблемы изучения и сохранения исторического наследия. Алматы, 1998. – Сс. 240-245..
15. Самашев З.С., Лошакова Т.Н. және т.б. 2005 ж. Сарайшық қаласы орнындағы қазбалар // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2005 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2005. – 51-53 бб.
16. Самашев З., Бурнашева Р., Базылхан Н., Плахов В. Сарайшық тиындары. Монеты Сарайчика. Алматы, 2006. – 181 бет.
17. Самашев З.С., Қожа М. және т.б. Сарайшық қалашығындағы 2006 ж. жүргізілген қазба жұмыстары // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2006 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2007. – 60-61 бб.
18. Самашев З., Кузнецова О., Плахов В. Сарайшықтың қыш бұйымдары. Керамика Сарайчика. Алматы, 2008. – 263 бет.
19. Самашев З.С., Плахов В. және т.б. 2009 жылғы далалық маусымдағы Сарайшық қалашығындағы зерттеулер // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2009 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2010. – 38-39 бб.
20. Байпақов К.М., Смағұлов Е.А., Ахатов Ғ.А. Ортағасырлық Жайық қала жұрты. Алматы, 2005. – 221 бет.
21. Ахатов Ғ.А. Бермағамбетов А.Ж. Жайық қала жұртындағы археологиялық жұмыстар // Мемлекеттік «Мәдени мұра-2004» бағдарламасы бойынша 2004 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2005. – 36-41 бб.
22. Ахатов Ғ.А. Жайық қала жұртындағы археологиялық зерттеу жұмыстары // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарл. бойынша 2005 ж. археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2005. – 63-66 бб.
23. Ахатов Ғ.А. Ортағасырлық Жайық қалашығындағы археологиялық зерттеулер // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарл. бойынша 2006 ж. археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2007. – 32-34 бб..
24. Хабдулина М.К., Средневековое городище Бузок: некоторые проблемы изучения // Изв. НАН РК. Сери общ. наук. 2005. № 1. – Сс. 135-151.
25. Хабдулина М.К. Ақмола облысы Бозоқ қалашығындағы 2006 ж. жүргізілген археологиялық зерттеулер // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2006 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2007. – 25-27 бб.
26. Хабдулина М.К. Ортағасырлық Бозоқ қалашығындағы археологиялық зерттеулер // Мемлекеттік «Мәдени мұра-2004» бағдарламасы бойынша 2004 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2005. – 7-9 бб.
27. Хабдулина М.К. Ақмола облысында археологиялық зерттеулердің жүргізілуі: Бозоқ қалашығы // Мемлекеттік «Мәдени мұра-2005»
2. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана. Труды ИИАЭ АН КазССР. Том 5. А.-Ата, 1958. – 295 с.
3. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана / Известия АН КазССР. № 67. 1950. Вып. 2. Сс. 59-99.
4. Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз. А.-Ата, 1972. – 218 с.
5. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. А.-Ата, 1972. – 215 с.
6. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Позднесредневековый Отрар. А.-Ата, 1981. – 343 с.
7. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Отрар в ХІІІ-ХV вв. А.-Ата, 1987. – 353 с.
8. Ибрагимов Н. Ибн Батута и его путешествия по Средней Азии. Москва, 1988. – 128 с.
9. Тасмағамбетов И., Самашев З. Сарайшық. Saraichik. Сарайчик. Алматы, 2001. – 320 бет.
10. Абулгази Бахадур-хан. Родословное древо тюрков. Москва, 1996.
11. Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. Алматы, 1997. – 272 бет.
12. Сарайшық билеушілері мен батырлары. Жинақ. Құраст. Қ. Орынғали. Алматы, 2004. – 320 бет.
13. Самашев З.С. Исследование золотоордынского города Сарайчик (предварительное сообщение) // Проблемы изучения и сохранения исторического наследия. Алматы, 1998. – Сс. 137-142.
14. Самашев З.С., Кожаков Д., Талеев Д. Сарайчик: проблемы исследования Великого города // Проблемы изучения и сохранения исторического наследия. Алматы, 1998. – Сс. 240-245..
15. Самашев З.С., Лошакова Т.Н. және т.б. 2005 ж. Сарайшық қаласы орнындағы қазбалар // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2005 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2005. – 51-53 бб.
16. Самашев З., Бурнашева Р., Базылхан Н., Плахов В. Сарайшық тиындары. Монеты Сарайчика. Алматы, 2006. – 181 бет.
17. Самашев З.С., Қожа М. және т.б. Сарайшық қалашығындағы 2006 ж. жүргізілген қазба жұмыстары // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2006 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2007. – 60-61 бб.
18. Самашев З., Кузнецова О., Плахов В. Сарайшықтың қыш бұйымдары. Керамика Сарайчика. Алматы, 2008. – 263 бет.
19. Самашев З.С., Плахов В. және т.б. 2009 жылғы далалық маусымдағы Сарайшық қалашығындағы зерттеулер // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2009 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2010. – 38-39 бб.
20. Байпақов К.М., Смағұлов Е.А., Ахатов Ғ.А. Ортағасырлық Жайық қала жұрты. Алматы, 2005. – 221 бет.
21. Ахатов Ғ.А. Бермағамбетов А.Ж. Жайық қала жұртындағы археологиялық жұмыстар // Мемлекеттік «Мәдени мұра-2004» бағдарламасы бойынша 2004 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2005. – 36-41 бб.
22. Ахатов Ғ.А. Жайық қала жұртындағы археологиялық зерттеу жұмыстары // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарл. бойынша 2005 ж. археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2005. – 63-66 бб.
23. Ахатов Ғ.А. Ортағасырлық Жайық қалашығындағы археологиялық зерттеулер // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарл. бойынша 2006 ж. археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2007. – 32-34 бб..
24. Хабдулина М.К., Средневековое городище Бузок: некоторые проблемы изучения // Изв. НАН РК. Сери общ. наук. 2005. № 1. – Сс. 135-151.
25. Хабдулина М.К. Ақмола облысы Бозоқ қалашығындағы 2006 ж. жүргізілген археологиялық зерттеулер // Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2006 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2007. – 25-27 бб.
26. Хабдулина М.К. Ортағасырлық Бозоқ қалашығындағы археологиялық зерттеулер // Мемлекеттік «Мәдени мұра-2004» бағдарламасы бойынша 2004 жылғы археологиялық зерттеулер жайлы есеп. Алматы, 2005. – 7-9 бб.
27. Хабдулина М.К. Ақмола облысында археологиялық зерттеулердің жүргізілуі: Бозоқ қалашығы // Мемлекеттік «Мәдени мұра-2005»
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МӘДЕНИ МҰРА
БАҒДАРЛАМАСЫ – ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ
ҚАЛАЛАРЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ЖАҢА КЕЗЕҢІ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Батыс және Орталық Қазақстан қалаларының зерттелуі
1.1.Сарайшық қаласындағы қазбалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Жайық қалашығының зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3. Бозоқ қала жұртындағы қазбалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2. Оңтүстік Қазақстан аумағындағы қалалардың зерттелуі
2.1. Сауран қаласының зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.2. Отырар қаласының зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
2.3. Арыс өзенінің бойындағы қалалардың зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ...72
2.3.1. Жуантөбе қалашығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.72
2.3.2. Қараспантөбе қалашығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..98
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 100
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Ұсынылған диссертация Қазақстан аумағындағы
бірқатар ортағасырлық қалалардың Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы
шеңберіндегі археологиялық зерттелу барысына арналған. Диссертацияда
еліміздің әртүрлі өңірлеріндегі белгілі шаһарлардың археологиялық зерттелу
тарихы, Мәдени мұра бағдарламасы аясында жаңа кезеңдегі зерттелуі
хронологиялық тәртіппен ұсынылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мәдени мұра ұғымы халықтың ғасырлар
бойы қалыптастырған рухани және заттай мәдениетін көрсететін, сол халықтың
жүріп өткен тарихи жолынан сыр шертетін бағалы жәдігерлік қоры болып
табылады. Мәдени мұра ұғымына халықтың рухани-мәдени құндылықтары – ұлттық
мәдениет, ауызша және жазбаша әдебиет ескерткіштері, дәстүрлер, әдет-
ғұрыптармен қатар, халықтың заттай мәдениеті – тарихи-мәдени және сәулет
ескерткіштері де жатады.
Заттай мәдениеттің негізгі бөлігін археологиялық ескерткіштер мен
табылған археологиялық олжалар құрайды. Археологиялық мәдени мұраға көне
тұрақтар, оба-қорымдар, көне қалалар, қамал-қорған орындары, кесенелер мен
мазарлар, басқа да архитектуралық ескерткіштер жатады. Олар жан-жақты
кәсіби түрде зерттелген жағдайда халықтың өткен тарихы туралы көптеген
құнды мағлұматтар алуға болады.
Қазіргі қоғамда мәдени мұраны зерттеу аса маңызды әрі өзекті болып
отыр. Себебі жаппай жаһандану мен ғылыми-техникалық прогресс кезінде
жекелеген тұлғалар мен бүтіндей халықтардың ерекшеліктері ұмыт болуға
жақындай бастады. Сондықтан да халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан төл
тарихы мен мәдениетін тиянақты зерттеу үшін ерекше маңызға ие бағдарлама
дүниеге келді.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2003 ж. 13 қаңтардағы № 1277 Жарлығына сай ҚР
Үкіметінің 2003 жылғы 5 қыркүйектегі № 903 қаулысымен бекітілді. Мәдени
мұра бағдарламасы сонымен қатар ҚР Президентінің Ішкі және сыртқы
саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары атты Қазақстан халқына
Жолдауында да аталған болатын. Аталмыш бағдарлама 2004-2006 жж. арналып,
еліміздің археологиясы саласында жаңа белестер ашып берді, қазба жұмыстары
жаңа қарқынмен жанданып, көптеген жаңа зерттеулер қолға алынды. Мәдени
мұра бағдарламасы тек археологияда ғана емес, жалпы Қазақстанның мәдениет
саласында айтарлықтай оқиға болып табылды.
Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы тарихи және мәдени байлықтарды
қорғау, зерттеу және насихаттауға арналған. Оның негізгі мақсаты – елдің
тарихи-мәдени мұрасын зерделеу, сақтау және қалпына келтіру. Соның ішінде
археология саласындағы басты мақсаты – маңызды тарихи-мәдени және сәулет
ескерткіштерін зерттеу және қайта жаңғырту болып табылды. Бағдарламаға
енген ғылыми бағыттардың кешені ұлттық стратегияның қалыптасуында тиімді
факторлар саналады. Бағдарламаның бір тарауы тарихи-археологиялық бағыт,
археология және сәулет ескерткіштерін зерттеп, оларды мұражай-қорық, туризм
нысандары және консервациялау мен реставрациялаудың жаңа әдістері мен
тәсілдері қолданылатын ғылыми орталығы ретінде сақтау.
Мәдени мұра бағдарламасы аясында бүкіл Қазақстан аумағы бойынша
жүздеген ескерткіштер зерттеліп, мыңдаған көне жәдігерлер табылды. Халықтың
сан ғасырлар бұрынғы қалдырған заттай асыл қазыналары ұрпақтарымен қайта
қауышты. Отан тарихы жаңа ескерткіштермен, ең бастысы бұрын белгісіз болып
келген жаңалықтармен, жаңа мәліметтермен толықты. Ел мұражайлары мен
зертханалары да соңғы бірнеше жылда жаңа экспонаттарға қанықты, мұндай
науқан бұрын болмаған болатын.
Мәдени мұра бағдарламасы Қазақстанның ортағасырлық қалаларын
зерттеуде жаңа кезең болып табылды. Бағдарлама аясында еліміздің ежелгі
қалалары жан-жақты зертелді, олардың зерттелуінде үлкен жаңа мүмкіндіктер
ашылды. Көшпелі өркениетті қалыптастырған халқымыздың қалалық мәдениетпен
де бірге біте қайнасып, жүздеген қалаларды дүниеге әкелгені мәлім болды.
Әлбетте, Қазақстанның ежелгі қалалары кеңес дәуірінен-ақ белгілі болатын,
бірақ бағдарлама арқылы отандық зерттеушілер көне шаһарларға жаңа тәуелсіз
көзқарастар тұрғысынан қайта қарауға мүмкіндік алды.
Жазба деректерде аталатын ортағасырлық қалалық мәдениет пен қалалардың
ашылуы Қазақстан археологиясында жарқын құбылыс болып табылды. Қазақстан
туралы тек таза көшпелілер елі деген пікірлер туғызып келген тұжырымдарға
қарсы біздің еліміздің өзіндік далалық өркениеттің бесігі болғаны
дәлелденді. Зерттеуші-ғалымдар қазақ жеріндегі ежелгі қала орындарын кеңес
дәуірінен бастап зерттей бастаған болатын. Дегенмен жаңа бағдарлама қалалық
мәдениетті жаңа тұрғыдан зерттеуге зор септігін тигізді.
Қазақстанның ежелгі қалалық мәдениетін зерттеу бүгінгі таңда ерекше
қолға алынған өзекті әрі маңызды шаралардың бірі болып отыр. Қалалар
тарихын білу арқылы келешек ұрпақтар өз ата-бабаларының қалдырып кеткен
асыл мұраларын сезіне алады. Үйінділер астында қалған көне шаһарларды қайта
тірілту, сан ғасырлар бұрынғы жәдігерлерді сөйлету аса қажетті іс болып
қала беруде. Дәстүрлі түрде көшпелілер мекені есептелетін қазақ даласының
қала мәдениетін одан әрі зерттеу ешқашан да өзектілігін жоймақ емес.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Төңкеріске дейінгі кезеңдегі шағын
зерттеулерді қоспағанда, Қазақстанның ежелгі қалаларын зерттеуде кеңес
дәуірінде Ә.Х. Марғұлан, С.П. Толстов, М.Е. Массон, А.Н. Бернштам, К.А.
Ақышев, Е.И. Агеева, Т.Н. Сенигова, Г.И. Пацевич, М.С. Мерщиев, Л.Б.
Ерзакович, С.М. Ақынжанов сияқты белгілі археолог-ғалымдар, кеңестік
кезеңде және соңғы жылдары К.М. Байпақов, З.С. Самашев, М.Е. Елеуов, Е.А.
Смағұлов, М. Қожа, Б. Байтанаев, М. Хабдулина және т.б. үлкен еңбектер
сіңірді. Аталған мамандар еліміздің ортағасырлық қала мәдениеттерінің
зерттелуіне зор үлестерін қосты.
Қазақстанның ортағасырлық қалалары туралы кеңес дәуірінде де,
тәуелсіздік жылдарында да біршама жазылды, бірқатар іргелі еңбектер пайда
болды. Өткен ғасырдың 50-60 жылдары Қазақстанның ортағасырлық қалалары
туралы Марғұлан [1], Агеева, Пацевич [2], Бернштам [3], Сенигова [4] т.б.
белгілі зерттеушілер үлкен еңбектер қалдырды. Аталған зерттеушілер қазып
зерттеген қала орындары Мәдени мұра бағдарламасы шеңберінде де қайта
зерттелді.
1970-1980 жж. да Қазақстанның ежелгі шаһарлары туралы айтарлықтай
еңбектер дүниеге келді, олардың арасында белгілі археолог-ғалымдар К.А.
Ақышев, К.М. Байпақов, Л.Б. Ерзаковичтің ел аумағындағы аса ірі ежелгі
қалалардың бірі – Отырар шаһарына арналған үш кітаптан тұратын іргелі
еңбектері де болды [5-7]. Отырар қаласындағы зерттеулер 2004-2011 жж.
Мәдени мұра бағдарламасы шеңберінде де жалғасқан болатын. Бағдарлама
аясындағы соңғы жылдар зерттеулері үшін 1970-1980 жж. зерттеу нәтижелерінің
маңызы зор болған еді.
Өткен ғасырдың 90-жж. соңында да Қазақстанның ортағасырлық
ескерткіштері, соның ішінде бірқатар қалаларындағы археологиялық зерттеулер
жалғасты, нәтижелері ғылыми мақалалар мен кейбір кітаптар түрінде жарық
көрді. Қазба жұмыстары сәл кейіннен Мәдени мұра бағдарламасына ұласты.
2004 ж. бастап Мәдени мұра бағдарламасы іске қосылды, бұл Қазақстан
аумағындағы ежелгі қалалардың зерттелу тарихындағы бетбұрыс кезең болып
табылды. Жылма-жыл жүргізілген көптеген археологиялық қазбалар, еліміздің
түкпір-түкпіріне шығарылған экспедициялар жұмыстары нәтижесінде
ортағасырлық қалалар тақырыбында көптеген тың жаңалықтар ашылды, жаңа
еңбектер жарық көрді. Қалалық мәдениетті зерттеу барысында тек дәстүрлі
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірлері ғана емес, Батыс, Орталық Қазақстан
аймақтарындағы бірқатар қала орындары зерттеу нысанына айналды.
Дегенмен, Мәдени мұра бағдарламасы шеңберіндегі Қазақстанның
ортағасырлық қалаларының зерттелу тарихы арнайы зерттеу тақырыбына
айналмаған. Бұл сауал әлі күнге дейін жеке зерттеу ретінде қарастырылмады.
2004-2011 жж. аралығында бағдарлама аясында зерттелген ежелгі қалалардың
көлемі біршама көбейді. Осының нәтижесінде жеке-жеке қалалардың зерттелуіне
арналған еңбектер жарық көрді. Олардың ішінде Жайық қалашығы, Сауран,
Отырар, Сарайшық және т.б. көне қалалардың археологиясына арналған зерттеу
еңбектерді атауға болады. Бұл қалалар соңғы он жылға жуық уақыт Мәдени
мұра бағдарламасы аясында зерттелген болатын. Сол себепті Қазақстанның
ортағасырлық қалалары туралы соңғы жылдары жарық көрген кітаптарды тікелей
Мәдени мұра ықпалымен шығарылған деп есептеуге болады. Олардың авторлары
белгілі зерттеуші-ғалымдар – К. Байпақов, М. Елеуов, Е. Смағұлов, З.
Самашев және басқалары кеңестік археология мектебінен өткен тәжірибелі
мамандар болып табылатын. Аталған ғалымдар Қазақстанның қалалық мәдениетін
зерттеуде қажымай еңбек етті. Олардың бірқатары қазір де өз істерін
жалғастырып, ортағасырлық қалалар бойынша бірден-бір белгілі мамандар болып
қалуда.
Мәдени мұра бағдарламасы аясында аталған ғалымдардан кейін орта және
жас буын өкілдері де белсенді жұмыс жасай бастады. Олардың қатарында – А.
Нұржанов, Д. Воякин, Е. Ақымбек, Р. Шербаев және т.б. атауға болады.
Бұлардың көпшілігі бағдарлама шеңберінде жеке қазба нысандарын басқарып,
зерттеу қорытындыларын көптеген жарияланымдар мен мақалалар түрінде жарыққа
шығарды.
Қорыта келгенде, Мәдени мұра бағдарламасы шеңберінде ежелгі
Қазақстан қалаларының зерттелу тарихы мен мәселелері жеке тақырып ретінде
қарастырылған емес. Бұл мәселе алдағы уақыттарда шешімін табады деген
сенімдеміз.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысының басты деректік
негізі ретінде Мәдени мұра бағдарламасы шеңберінде өткізілген қазба
жұмыстарының жыл сайынғы археологиялық есептері пайдаланылды. Қазақстанның
ортағасырлық қалалары аумағында жүргізілген қазба нәтижелері бойынша жарық
көрген еңбектер мен мақалалар кеңінен қолданылды. Қазба жұмыстарының
сызбалары мен тезистік деректері де пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты 2004-
2010 жж. зерттеу жүргізілген Қазақстан аумағындағы бірқатар ортағасырлық
қалалалардың Мәдени мұра шеңберіндегі зерттелу барысын хронологиялық
түрде сипаттау, қазба жұмыстарының кейбір нәтижелерін беру. Мәдени мұра
бағдарламасы аясында қол жеткізілген археологиялық жетістіктерді сипаттау
арқылы осы бағдарламаның Қазақстан археологиясы ғылымында қаншалықты
маңызды кезең болып табылғанын көрсету. Осы мақсаттарды орындау барысында
төмендегідей міндеттер қойылды:
– Мәдени мұра бағдарламасының Қазақстанның ортағасырлық
археологиясындағы маңызын көрсету;
– Бағдарлама шеңберінде зерттелген бірқатар қалалардың қазба барыстарын
сипаттау;
– Бағдарлама аясында зерттелген қалалардың оған дейінгі қысқаша зерттелу
тарихын көрсету;
– Жұмыста сипатталған ортағасырлық қалалардағы қазба нәтижелерін қорыту;
– Тарихи-мәдени ескерткіштерді сипаттау арқылы елімізде туризмді дамытуға
үлес қосу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысы Қазақстанның
ортағасырлық қалаларының Мәдени мұра бағдарламасы шеңберінде зерттелуі
барысын біршама тиянақты сипаттайтын алғашқы еңбектердің бірі болып
табылады. Жұмысты орындай келе біз төмендегідей жаңалықтарға қол жеткіздік:
– Мәдени мұра бағдарламасы қазақ археологиясы саласын жаңа деңгейге
көтерген аса маңызды құбылыс;
– Жұмыста сипатталған Мәдени мұра шеңберінде зерттелген қалалардың қазба
нәтижелері хронологиялық бірізділікте жан-жақты суреттелді;
– Зерттеу нысандары ретінде Қазақстанның әралуан өңірінің ортағасырлық
қалалары алынды;
– Қала жұрттарындағы негізгі қазба нәтижелері жүйелі түрде көрсетілді;
– Сипатталатын ескерткіштер негізінде Мәдени мұра бағдарламасының
Қазақстан археологиясы ғылымына қосқан үлесі айқын көрсетілді.
Зерттеудің қорғауға ұсынылатын тұжырымдары:
– Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы Қазақстан археологиясына жаңа
мүмкіндіктер мен жаңа табыстар сыйлаған маңызды кезең;
– Бағдарлама еліміздің тарихи-мәдени мұрасын зерттеуде, сақтауда, және
қалпына келтіруде аса маңызды роль атқарды;
– Бағдарлама қалың жұртшылыққа еліміздің тарихи-мәдени ескерткіштерін
насихаттауға айрықша үлес қосты;
– Бағдарлама аясында Қазақстанның бірнеше ондаған ірі және шағын қала
жұрттары зерттеліп, мыңдаған жәдігерлер халық игілігіне айналды;
– Бағдарлама бұрын белгісіз болған немесе зерттелмеген археологиялық
нысандардың анықталып, зерттелуіне жағдай жасады;
– Бағдарлама Қазақстанда туризм ісін дамытуға ерекше серпін берді;
– Қазақстанның тарихи құндылықтарын халықаралық деңгейде насихатталуына
зор мүмкіндіктер ашты;
– Еліміздің тарихы тереңге кететіндігі халықаралық деңгейде тағы бір
дәлелденді.
Зерттеу нысаны: Дәстүрлі түрде далалық көшпелілер мәдениеті таралған
болып есептелетін Қазақстанның отырықшы мәдениет орталықтары, атап айтқанда
еліміздің әр өңірінде орналасқан бірқатар ортағасырлық қалалары негізгі
зерттеу нысаны болып табылады.
Зерттеу пәні ретінде ел аумағында орналасқан бір топ ортағасырлық
қалалардың археологиялық тұрғыдан зерттелуі, соның ішінде Мемлекеттік
Мәдени мұра бағдарламасы шеңберінде зерттелуі алынып отыр.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістері. Қазақ
даласының батыс пен шығыс өркениеттерінің арасында орналасуы, екі үлкен
этномәдени үрдістердің тоғысқан жерінде орын тебуі, далалық көшпелі және
қалалық отырықшы мәдениеттердің біте қайнасып, қатар дамуы зерттеу
жұмысының әдістемелік негізі ретінде салыстырмалы талдауды қолдануды талап
етті. Диссертацияны жазу барысында қолданылған негізгі зерттеу әдістері
қатарына – жүйелік талдау, теориялық-методологиялық ұстаным, салыстырмалы-
тарихи талдау, сипаттап баяндау әдістерін жатқызуға болады.
Зерттеу жұмысының қолданыстық маңызы. Зерттеу нәтижелері мен
тұжырымдарын отандық археология ғылымының тарихы, даму мәселелері, ежелгі
қала мәдениетінің тарихы бойынша еңбектер жазуда, жоғары оқу орындарында
студенттерге арнайы курстар оқуда пайдалануға болады. Қазақстан аумағындағы
тарихи-мәдени ескерткіштерді насихаттау жұмыстарында, туризм ісін дамытуда,
әртүрлі тарихи көрме-экспозицияларды өткізуде де қолданысқа ие бола алады.
Диссертация құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымша
иллюстрациялардан тұрады.
1 БАТЫС ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1. Сарайшық қаласындағы қазбалар
Жайық бойында орналасқан көне Сарайшық шаһары – қазақ тарихында аса
маңызды орын алатын ескерткіштердің бірінен саналады. Ол Жайық өзенінің оң
жағында, Атырау қаласынан солтүстікке қарай 55 км жерде орналасқан. Қала
орнының қазіргі сақталған аумағы 600х600 м. Соңғы жетпіс жылдай уақыт
ішінде Сарайшықтың 1100х300 м немесе 320 га аумағы Жайықтың суы шаюынан
және басқа да сыртқы факторлардан жойылып кеткен.
Тарихи деректер бойынша шаһар ХІІІ ғ. ортасында Бату хан тұсында
негізі қаланған. Қала арқылы Ұлы Жібек жолы өткен, Сарайшық шаһары туралы
Әл Омари, Казвини еңбектерінде аталады. Қала ХV-ХVІ ғғ. Ноғай Ордасының,
Қазақ хандығының астанасы болған. Осы шаһарда Алтын Орданың бірнеше
хандары, Ноғай Ордасының билеушілері, қазақ ханы Қасым хан жерленген.
Сарайшық қаласы 1570-1580 жж. Жайық казактарының толассыз шабуылдары
нәтижесінде қирап, құлдырауға ұшырады.
Сарайшық өзге қалалармен қатар, Ертістен Дунайға дейінгі ұлан-байтақ
өлкені билеген – Жошы ұлысының алғаш құрылған бірінші онжылдығында
салынған. Жошы ұлысы кейінірек Алтын Орда атанғаны белгілі. Бұл қалалардың
құрылыстары алғашында нөкерлер, шонжарлар және ел басқарушы ақсүйектер үшін
Сарай және әкімшілік ғимараттар ретінде бой көтерген. Орталық ғимарат
төңірегінен кейіннен біртіндеп қолөнершілер, еркін тұрғындар, көпестер және
басқа да адамдарға арналған үй-жайлар салына бастаған. Сарайшық осындай
қалалардың бірі болып табылған еді. Ол стратегиялық жағынан Еуропа мен
Азияның түйісер тұсынан ұтымды орналасты, Еуропа елдері мен Еділ бойындағы
Алтын Орда астаналары – Сарай Бату және Сарай Беркеден Хорезм қалаларына,
Иранға, Үндістанға және Қытайға баратын құрлықаралық керуен жолының бойынан
ірге көтерді.
Сарайшық туралы жазба деректер. Қала туралы анағұрлым ертерек мәлімет
бергендердің бірі – араб саудагері әрі жиһанкезі Ибн Батута еді. Ол мұнда
1333-1334 жж. келген. Ибн Батута өзінің Саяхатнама атты еңбегінде былай
деген: Сарайдан шығып, он күннен кейін біз Сарайджук деген қалаға жеттік,
джук – кіші деген мағына береді. Ол Ұлысу деп аталатын үлкен әрі ағысы
қатты өзеннің жағасында орналасқан. Онда Бағдаттың көпіріндей қайықтардан
жасалған көпір бар... Осы қалада біздің аттылы-арбалы сапарымыз аяқталды.
Біз онсыз да арып-шалдыққан ат-көлігімізді қаладағы арзаншылыққа
байланысты, әр жылқыны төрт күміс динарға бағалап, төмен бағамен саттық.
Арбаға жегу үшін біз түйелер жалдадық. Бұл қалада түркіден шыққан тақуа
діндар кісінің тұрақ жайы бар, оның аты – Ата. Ол бізді қонақ қылды әрі
батасын берді. Біз осы арадан Хорезмге дейін отыз күн суыт жүрдік, жол бойы
тек екі сағат, бірде түс кезінде, енді бірде тек ақшамда ғана аялдадық [8,
36-б.].
XVII ғ. өмір сүрген белгілі тарихшы және мемлекет билеушісі Әбілғазы
Баһадүр хан да Сарайшық туралы жазып қалдырған. Ол Сарайшықтың негізін Бату
хан салған деген пікір айтқан. Оның бұл пікірімен кейінгі зерттеушілер де
келіседі [9, 12-б.]. Әбілғазы қала туралы: ...Берке хан болғаннан кейін
ұлы той жасап, көп сыйлықтар берді. Барлық аға-інілеріне Бату хан
бағындырған ұлыстарды бөліп берді, қағанға көп сый-сияпат жіберді. Бір күні
құдай тағала Берке ханның көңіліне мұсылмандықтың ұрығын сеуіп, өз дінінің
бос нәрсе екенін білдірді. Бір күні аттанып ағасының салдырған Сарайшық
атты шаһарына барды. Мұнда Бұқарадан көп керуен келіп жатыр еді. Ол
керуеннің ішінен екі жақсы кісіні бір аулақ жерге шақыртып, мұсылмандықтың
шарттары мен тарихын сұрады. Бұл кісілер мұсылманшылықты жақсы баян қылды.
Берке хан таза жүрегімен мұсылман болды. Одан соң кіші інісі Тоқай-Темірді
шақырып, бұл сырын оған айтты, ол да мұсылман болды. Сосын ол халқын
исламға сенуге жарлық берді... [10, 99-б.].
Берке ханның Алтын орда мемлекетінде ислам дінінің негізін қалағаны
белгілі. Әбілғазының дерегі бойынша ол мұсылман діні туралы алғаш Сарайшық
шаһарында танысқан. Ең маңызды мәлімет автор бұл шаһарды Беркенің ағасы,
яғни Бату хан салдырған деп көрсеткен. Сонымен қатар, Әбілғазы Баһадүрдің
жазуынша, Сарайшықта Алтын Орданың хандары мен басқа да атақты адамдар, ірі
шонжарлар жерленген. Шаһардың ұлылығы – мұнда тек мұсылман діндарларының
жерленгендігінде ғана емес, оның Алтын Орда хандарының қасиетті
зиратханасына айналғанында.
Сарайшықтағы хандар зиратында ең алғаш жерленген билеуші ретінде 1266-
1280 жж. билік құрған Мөңке Темір хан аталады. Оның тұсында Алтын Орда
Моңғол империясының орталығынан толықтай дербестікке ие болды. Сарайшықта
келесі жерленген хан – 1280-1312 жж. ел басқарған Тоқта хан болатын. Оны
Марко Поло Батыстың патшасы деп атаған. Сарайшықтан табылған ең көне
теңгелер Тоқтаның билік құрған кезеңіне жатады. Сарайшықта кейіннен Алтын
Орда хандары – Жәнібек пен оның ұлы Бердібек жерленді. Жәнібек 1342-1357
жж. ел билеген болатын. Ол 1342 ж. Сарайшыққа Орта Азиядан келген тақ
мұрагері өз ағасы Тыныбекті өлтірген еді. Дегенмен, мықты билеуші болған
Жәнібектің өзі де қарсыластарының айдап салуымен өз ұлы Бердібектің қолынан
қаза тапқан. Бұл оқиғалардың барлығы Сарайшық қаласында талай маңызды
әлеуметтік-саяси оқиғалардың орына алғанын көрсететін. Қала бүгінде де
талай сырды бүгіп жатыр.
Ақсақ Темірдің тарихшысы болған Ибн Арабшах та өз жазбасында
Сарайшықты атап өткен. Ол Әмір Темірдің жорықтары жөнінде жаза отырып:
Оның алдыңғы қатарлы әскерлері Азаққа дейін жетіп, Сарай, Сарайджук,
Хаджитархан қалаларын және бүкіл осы аймақтарды талқандады, – деп жазған.
Бірақ ғылымда қалыптасқан пікір бойынша, Темір Сарайшықты қиратпаған.
Белгілі ортағасырлық қазақ сұлтаны Ораз-Мұхамедтің жазбасында да
Сарайшықтың аты аталады. Ол Қасым хан туралы тоқтала отырып: Қасым хан
біраз уақытқа дейін әкесінің ұлысында билік құрды және көптеген көрші
елдерді бағындырды, оны бүгін барлығы да есте ұстайды. Ол Сарайшықта қайтыс
болды және оның зираты да қазір сонда орналасқан, деп – жазған. Осы
деректі белгілі қазақ тарихшысы Қадырғали Жалайырдың Жами ат Тауарих
еңбегі растайды [11, 121-б.].
Сарайшық туралы кейінгі ғасырлардағы деректерде де айтылады.
Австрияның Мәскеу княздығындағы елшісі Сигизмунд Герберштейн 1549 ж.
Сарайшықты сол кезде ноғай бекзадасы Сейдақтың басқарып тұрғанын жазған. Ол
өз картасында Сарайшықты Жайық өзенінің сол жағалауына орналастырған. 1558
ж. аталған жерлерде болып қайтқан ағылшын саудагері Антоний Дженкинсон де
осы пікірді растаған. Сол кезеңдерде Сарайшық Ноғай Ордасының астанасы
болған болатын.
1557 ж. ноғайдың белгілі мырзасы Смайыл орыс патшасы Иван Грозныйға:
Сарайшық егістіктерін су басып, қаңырап бос қалды... сен бізге бір кеме
тұқымдық астық жіберсеңіз екен, – деп хат жолдаған [9, 19-б.].
Сарайшықта бау-бақша өнімдерімен қатар, арпа мен тары да көп өсірілген
болатын. Егістіктердің көп болғандығы қала орнынан тастан жасалған қол
диірмендердің көптеп табылуынан да көрінеді.
Кейінгі жазба деректерге тоқталатын болсақ, ХVІІІ ғ. орыс зерттеушісі
П. Рычков Сарайшықты былай сипаттаған: Сарайшық – Жайық өзеніндегі ғаламат
қала елесі, Гурьевке 50 верст жетпейді. Сарайшық қазіргі форпост. Онда
жерден күні бүгінге дейін көптеген ғимараттар табылады. Осы жерде айтулы
адамдардың зираттары көп. Тарихшы И. Казанцевтің жазуынша, ХІХ ғ. бірінші
жартысында Сарайшық қамалының маңында қазақтың Әлімұлы, Байұлы, Жетіру
сияқты рулары көшіп-қонып жүрген [12, 34-б.].
Сарайшық туралы көптеген саудагерлер мен саяхатшылар атап өтті, олар
керуен жолдардың бағыт-бағдарлары туралы, тауарлардың сипаты мен бағасы,
қатынас тәсілдері туралы жазбалары сақталған. Сарайдан Сарайшыққа, одан әрі
Үргенішке дейінгі керуен жолында көптеген құдықтармен қатар, керуен-
сарайлар да орналасты. ХІІІ-ХІV ғғ. Ұлы Жібек жолы Батыс пен Шығысты
байланыстырып жатты. Сарайшық жоғарыда аталғандай, осы сауда жолының нағыз
күре тамырында орналасқан еді.
Қаланың зерттелуі. Сарайшықтың қала жұрты мен жәдігерлерін ғылыми
тұрғыдан зерттеу жұмыстарының екі ғасырдан астам тарихы бар. ХVІІІ ғ. 60
жж. соңында қала орнын белгілі зерттеуші П.С. Паллас келіп көрген. 1834 ж.
Ф. Гебель қалашықта шағын қазба жұмысын жүргізген. Қала туралы қызықты
мәліметтер ХVІІІ-ХІХ ғғ. П. Рычковтың, А. Левшиннің, Н.М. Карамзиннің
еңбектерінде бар.
Сарайшықтағы біршама толыққанды зерттеулер ХХ ғ. басталды. 1937 ж.
Н.К. Арзютовтың жетекшілігімен Қазақстанды зерттеу қоғамының Батыс-
Қазақстандық бөлімшесі Саратов облыстық мұражай қызметкерлерімен бірге қала
жұртының кейбір жерлеріне археологиялық зерттеулер жүргізді. сол қазба
жұмыстарының көптеген материалдары қазірге дейін Саратов мұражайының
қорында сақталған. Сол кезде Арзютов Сарайшықтың сақталған күйі туралы:
Солтүстік, солтүстік-шығыс және батыс жағынан өзеннің жағасы мүлдем
шайылған... Жетпіс жылдың ішінде ұзындығы 1100 м, ені 300 метрдей аумақ
жоғалды. Бәрін қосқанда 320 гектардай жер жойылып кетті. Дәл осы жерлерде
алтынордалық Сарайшықтың талай құрылысы болған. Осылайша, бізге өте қызықты
ескерткіштерді жыл сайын жоғалтып отырмыз [9, 17-б.].
Сарайшық қаласы орнындағы одан кейінгі археологиялық зерттеу жұмыстары
1950 ж. басталған болатын. Аталған жылы академик Ә.Х. Марғұлан қаланың
мәдени қабаттарын Жайық өзенінің шайып жойып бара жатқандығы жөнінде мәселе
көтеріп, Сарайшық қалашығын жедел түрде кешенді зерттеу туралы ұсыныс
көтереді. Осы мәселені қараған Қазақ КСР Ғылым Академиясы қаланың тарихи-
мәдени құндылығын есепке ала отырып Ә.Х. Марғұлан бастаған археологиялық
экспедиция жасақтайды. Бұл экспедиция сол жылы қала орнында қазба
жұмыстарын бастайды, бірақ зерттеу жұмыстары бір жылмен ғана шектеледі [13,
137-б.].
Осыдан соң Сарайшықты зерттеу мен құтқару мәселесі кейбір
талпыныстарға қарамастан ұзақ жылдар бойына назардан тыс қалады. 1960-1980
жж. аралығында қала орнын зерттеуге жекелеген талпыныстар жасалғанымен
ғылыми орталықтар мен тарихи-мәдени мұраны сақтау орындары тарапынан қолға
алынбайды. Тек тәуелсіздіктен соң ғана, 1996 ж. Қазақстан үкіметінің вице-
премьері И.Н. Тасмағамбетовтың тікелей ықпал етуімен Сарайшық орнында кең
ауқымды қазба жұмыстары басталады. Бұл кезде қаланың үштен бірін су шайып
кеткен болатын. Шаһардағы қазба жұмыстарын белгілі археолог-ғалым З.С.
Самашев бастаған ҚР Ғылым Академиясы Археология институтының Батыс
Қазақстан археологиялық экспедициясы (БҚАЭ) жүргізеді.
Алғашқы жылы қала орнына 5 қазба салынады, олардың үшеуі өзен жағасын
бойлай, мәдени қабаттардың бұзылу аумағында жүргізіледі. 1997 ж. қала
орнында 9 қазба салынады. Аталған жылдары негізгі қазба жұмыстары
зерттеушілер шартты түрде керуен сарай деп атаған шаруашылық-тұрғынжай
кешенінде жүргізілген. Бұл кешен он шақты көп функциялы бөлмелерден тұрған.
Құрылыстың шартты түрде керуен сарай аталуы оның классикалық түрдегі
осындай кешендерге ұқсамайтындығынан туындаған. Әдетте кереуен сарайлар
қала сыртында, күре жолдар бойында орналасып, олардың өте үлкен ішкі
аулалары, порталдары, өздеріне тән басқа құрылыстары болатын. Сарайшық
кешені қонақ ауласына, хана түріндегі ортағасырлық орындарға жақын
болған. Хана – меймандарға, саудагерлерге, қажыларға, саяхатшыларға
арналған көп бөлмелі, кейде екі қабатты сарайлық құрылыс кешендері болып
табылатын.
Сарайшықтағы хана кешені өлшемдері 40х22х8 см кесек кірпіштен
қаланған, қабырғаларының қалыңдығы 0,7х1,5 м, біршама жақсы сақталған, кей
тұстарда биіктігі 1,5-2 м жетеді. Барлық бөлмелер 20-ға жуық, олардың
барлығы көлемі 7х7 м үлкен шаршы түріндегі залды айнала орналастырылған.
Бөлмелердің сақталған биіктігі 1,5-1,7 м, едендері сазбен сыланған. Кейбір
бөлмелерде диаметрі 0,7 м тандыр орындары сақталған. Мыс монеталарға, қыш
ыдыстар бөлшектеріне, басқа да артефактілерге қарағанда, кешен алғаш рет
ХІV ғ. салынып, қаланың сауда-экономикалық және мәдени нысаны ретінде
Жәнібек ханның тұсында жұмыс істеген.
1997 ж. Сарайшықта ортағасырлық монша орны қазылып зерттеледі. Ол
бірнеше бөлмеден тұрған, кесектен қаланған қабырғалары плита тастармен
жабылған, едендері өлшемдері 24х24х5 см күйдірілген кірпіштен төселген.
Табылған монеталар мен керамика қалдықтары, архитектурасы моншаның шамамен
ХІV ғ. салынғанын көрсеткен. Аталған жылы ортағасырлық мешіт орнына да екі
қазба салынған. Бұл жерден тікбұрышты әктас блоктардан жасалған колонна
негізі табылған. Оның өлшемдері 8х50х25 см. Мешіт орны ХV ғ. мерзімделген
[13, 138-б.-б.].
Сарайшық қалашығы бір бөлігінің
жоспары.
1996-2000 жж. зерттеулер нәтижесінде Сарайшықтың қалыптасып дамуының
үш кезеңі анықталды. Ерте кезеңі қала өмірінің алғашқы он жылдығына сәйкес
келеді. Сарайшықта ол кезде негізінен шикі кірпіштен соғылған орталық
бөлігіндегі ғимараттары көп салынған. Оңтүстігінен шетіне қарай біртіндеп
киіз үйлермен және жеңіл каркас құрылыстармен толықтырылған. Бұл бөлігі
негізінен өзенді бойлай салынған. Зерттеушілердің болжамы бойынша оның ені
шамамен 300 м болған. Келесі онжылдықтарда қаланың даму қарқыны, оның
көлемінің неғұрлым ұлғайғаны анықталды. Дамуының екінші кезеңінде, 1330-жж.
бастап әртүрлі факторлардың әсерімен Сарайшық өзінің кірпіштен соғылған
өзінің орталық бөлігінде жүйелі түрде салынып шоғырланады да, Жайық пен
оның сағаларында орналасқан аралдың шеңберінде дамып кеңейеді. Мұның өзі,
осы маңдағы өткелдер мен адамдардың іс-әрекетін мұқият бақылап отыруға
мүмкіндік берген.
Сарайшықтың аумағын зерттеушілер итальяндық Фра Мауроның 1340-жж.
картасын қазіргі табиғи орта жағдайымен салыстырып және қалашық туралы ХІХ
және ХХ ғғ. басындағы авторлардың деректерін есепке ала отырып, оның
батыстан шығысқа дейінгі ұзындығы 2 шақырым, ал ені 600 метрден астам болуы
мүмкін деп мөлшерлеген [12, 15-б.].
Қаланың гүлдену уақыты ХІV ғ. сәйкес келеді. ХV-ХVІ ғғ. қала тағы да
өзгерістерге ұшыраған. Орталық бөлігі көлемі жағынан біртіндеп кішірейе
келіп, оңтүстік-шығыста Жайықтың қазіргі Сорочинка деп аталатын саласына
қарай жылжыған. Соңғы екі ғасырда Жайықтың негізгі арнасы әлденеше рет
өзгерістерге ұшырады. Жыл сайынғы су тасқыны қаланың біраз бөліктерін шайып
кетіп отырды. Қазіргі таңда көне Сарайшықтың қалған ауданы, жапсарлас көне
зираттарды қоспағанда 600 х 600 м.
1996-2000 жж. жүргізілген тыңғылықты зерттеулері барысында қаланың әр
бөлігінен оның өмір сүруінің бірінші кезеңіне жататын ауқымды жерлер
аршылып, алғашқы тұрғындардың үй құрылыстары айқындалды. Қала құрылысы
белгілі бір жобамен, көшпелілерге тән дәстүрмен салынған. Табылған үйлер
шикі кірпіштен қаланған, көлемдері 4 х 5 м, 2-4 бөлмелерден тұрған.
Бөлмелердің төргі жағында етегінен ені 1,5-2 м келетін көлденең орналасқан
түтін шығатын қос арнамен жылытылатын суфа орналасқан. Олар тандырлы
ошақтан шығып, бөлмеден қабырғаның арасына жасалған тік жол арқылы төбеге
шыққан. Барлық қабырғалар мен суфалар бірнеше рет саз балшықпен сыланып,
әктелген. Суфаның бірінен киіз кілемнің қалдығы табылған. Едені лаймен
тығыздалған кейбір бөлмелерде шиден жасалған төсеніш сақталған. Суфалардың
үстіндегі қабырғаларда кезінде шырағдан, қымбат ыдыстар және басқа да
тұрмысқа қажетті заттар қоятын қуыстар болған.
Үйлердегі тұрғын бөлмелерден тары мен арпа сақтайтын қамбалар, сонымен
қатар, табылған дән-сүйектеріне қарағанда өрік, алма, жүзім, жуа және алыс
елдерден әкелінген миндаль жаңғағын сақтайтын қойма бөлмелер де болған.
Сондай жерлерден қурап қалған пияздың бастары да табылған. Қоймалар
жылытылатын тұрғын бөлмелерден ағаш қаңқалы қабырғамен бөлінген. Ағаш
қабырғаның арасы шикі кірпіштермен шырша әдісімен қаланған. Мұндай
конструкция бір жағынан декоративті болса, екінші жағынан қойма бөлмеде ауа
алмасуды жақсартып отырған.
Сарайшық қалашығындағы қазба жұмыстары үзілістермен 1999-2003 жж. да
жалғастырылды. Аталмыш жылдары да қала орнынан көптеген ғимарат орындары,
жерлеу орындары, көптеген ортағасырлық монеталар, ыдыс-аяқтар табылған
болатын. Монеталар алтын, күміс және мыстан соғылған, оларда жазулармен
қатар, арыстан, қыран суреттері де кездескен. Монеталар Өзбек, Жәнібек және
басқа да хандар тұсында соғылған. Сырлы, шыны ыдыстарда, табақшаларда да
жазулар кездесіп отырған.
Мәдени мұра шеңберіндегі зерттеулер. Сарайшық қалашығында 2004-2006
және 2009 жж. Мәдени мұра бағдарламасы аясында археологиялық зерттеу
жұмыстары жаңа қарқынмен жүргізілді. Бұл жылдары қазба жұмыстары негізінен
қала жұртының өзен жағалауы тұсында орналасқан бөлігінде жүргізілді.
2004 ж. зерттеулер. Аталған жылы қазба жұмыстарының негізгі міндеті
қазбада табылған жәдігерліктер бойынша қаладағы ХІІІ-ХVІ ғғ. мәдени-тарихи
оқиғалар желісін ғылыми түрде қалпына келтіру болып табылды. Ғалымдардың
алдында сонымен қатар Алтын Орда мемлекеті ыдырағаннан кейінгі Ноғай Ордасы
мен Қазақ хандығы кезеңдеріне қатысты заттай деректер жинау міндеті тұрды.
Зерттеу жұмыстарының жедел түрде жүргізілуіне қала орнының Жайық өзені
суымен шайылып, мәдени қабаттардың жойылып бара жатқандығы да өз ықпалын
тигізді.
2004 ж. зерттеулер нәтижесінде шаһардың хана тектес сарай
құрылысының бастапқы құрылымдары анықталды. Құрылыс шикі кірпіштен
тұрғызылған, қабырғаларының қалыңдығы 80-160 см аралығында болған.
Қабырғаның сақталған биіктігі кей тұстарда 2 м дейін жеткен. Археологтардың
болжамы бойынша аталған ғимараттың негізгі бөліктері алдын-ала жасалған
архитектуралық жобаға сай бір мезгілде тұрғызылған. Зерттеу барысында хана
іргетасы астындағы құрылыстың бір бөлігі аршылып, ғимараттың бұрынғы
қиратылған құрылыс үстіне салынғаны анықталды. Алдыңғы құрылыстың мықты
қабырғалары қалдырылып кейінгі ғимарат қабырғаларына негіз болып табылған.
Ғимараттың өзі ішкі өлшемдері 3х5 м төрт бөлмеден тұрған. Бөлме ішінде
төсек-софа, еден астымен жылытылатын кан арнасы және тандыр салынған. Пеш
астында қол жуатын тас науа болған. Солтүстік бөліктен де өлшемі 4х5 м
болатын төрт бөлме анықталған. Бұл бөлме ішіндегі заттар шаруашылық
мақсатта пайдаланылған [14, 19-б.].
Хананың негізгі құрылысы астында көп бөлмелі үйдің болғандығы
анықталған, бірақ олардың бір бөлмесінің бір бөлігі ғана сақталған. Бөлме
қабырғалары ішкі жағынан балшықпен сыланып әктелген. Бөлме орындарынан 1330
жылмен мерзімделетін тиындар табылған, бұл құрылыстардың едені астынан одан
ертерек уақытқа қатысты, 1310 ж. шамасында қаланған кірпіштер байқалған.
Археологтар баспана еденін тереңдету тәсілі ХІІ-ХІІІ ғғ. оғыз-қыпшақ
ортасында кең тараған қыстау-үйлердің құрылыс түрі болуы мүмкін деген
болжам білдірді. Тұрғын жайлар ХІV ғ. басына жатқызылғандықтан, құрылыс
салу дәстүрінің жалғасқандығы туралы ой айтылады. Қабырғалар тегістелген
жер бетіне іргетассыз жай тұрғызыла салынған, мұның үстіне осы учаскелерден
балшықтан қолдан иленген қыпшақ заманында кең тараған ыдыстардың қалдықтары
табылған. Зерттеушілер дәл осы жерде ХІІІ ғ. І-жартысындағы, мүмкін одан да
бұрынғы кезеңдерде қыпшақ қоныстары болған болуы мүмкін деген шешімге келді
[14, 21-б.].
2005 ж. зерттеулер. Сарайшық қаласындағы қазба жұмыстары да Жайық
өзені жағасындағы шайылып кету қаупі бар аймақтарда жүргізілді. 2005 ж.
өзеннің оң жағалауындағы жарды зерттеудің нәтижесінде көлемі 10х5 м,
биіктігі 1 м күйдірілген кірпіштерден қаланған үлкен құрылыстың орны
аршылды. Құрылыс орнынан қыш ыдыстардың сынықтарымен бірге темір қазан
табылған. Құрылыс жоспарын, құрылымдық және архитектуралық ерекшеліктерін
зерттей келе археологтар бұл ескерткіштің моншаның орны екендігін анықтады
[15, 51-б.].
Қала алаңдарында жүргізілген қазбалар жобасы
Бұл монша Сарайшықтың батыс шегінде, қаланың оңтүстік шекарасынан 10 м
және мазардан солтүстік-батысқа қарай 60 м, қаланың маңызды құрылысы болып
табылған ханадан 200 м жерде орналасқан. Сонымен қатар, сумен қамтамасыз
ету үшін оны Жайыққа да жақын орнатқан. Орнын тазалау кезінде моншаның
құрылыстық ерекшеліктері, жылыту жүйесі анықталды. Оның қабырғасы Алтын
Орда кезеңінде көп қолданылған кірпіштерден және саздан қаланған, сонымен
бірге әр түрлі қызмет көрсетуге арналған бірнеше бөлмеден тұрған.
Бөлмелердің ішінде еден астынан жылу жүйесі жүргізілген жуынатын бөлімі де
анықталды. Моншаның еденіне күйдірілген кірпіштер төселіп, су өтпейтін
қоспамен сыланған. Еденді тазалау барысында су ағызатын арықтың орны,
көмілген хум, су жиналатын шұңқыр орындары ашылған. Моншаны және суды
тандыр пешін жағу арқылы қыздырған. Зерттеушілер ескерткішті ХІV ғасырмен
мерзімдеді.
Сарайшық қаласын қазу барысында үлкен мөлшерде нумизматикалық
материалдар – теңгелер мен монеталар қоры жиналған. 2005 ж. қазба кезінде
84 данадан тұратын күміс теңгелер көмбесі табылған. Теңгелердің басым
бөлігі ұзақ уақыттар жерде жатуына байланысты бір-біріне жабысы қалған,
шүберек қалталардың қалдықтары да сақталған. Бұл монеталар моншаның саздан
қаланған қабырғасы тұрғызылғаннан кейін тығылғаны анықталған.
Сарайшықтан табылған теңгелерді зерттеу нәтижесінде олардың Тоқтағу
хан (1291-1313), Мұхаммед Өзбек хан (1313-1341 жж.), Махмұд Жәнібек хан
(1341-1357), Бердібек хан (1357-1359) және басқа да хандар тұсында
шығарылғаны белгілі болған. Алтын Орда теңгелері Сарай, Гүлістан, Азақ
қалаларынан соғылған. Теңгелерде барыс пен басқа да жыртқыш аңдардың, шығып
келе жатқан күннің, жапырағын жайған гүлдің, геометриялық бейнелер, ислам
діні мемлекеттік маңызға ие болған кезден бастап діни белгілер де
бейнеленген [15, 52-б.]. Сарайшықтан табылған теңгелер мен монеталар
мамандар тарапынан арнайы зерттеліп, жұмыс нәтижелері жеке кітап түрінде
жарық көрді. Онда қала орнынан табылған тиындар жан-жақты зерттеліп,
нумизматикалық материалдар бойынша қала тарихына сипаттама берілген [16].
2006 ж. зерттеулер. Бұл жылы Сарайшық орнындағы қазба жұмыстары Жайық
өзенінің жағалауында қазіргі күнде қорымға айналған, қалашықтың оңтүстік-
батыс бөлігіндегі мәдени қабаттарды зерттеуге бағытталған. Қала жұрты
аумағынан, хана кешенді сарайы тұсынан құрылыстық мақсатта пайдаланылған
қамыс пен кесектің, жануарлар сүйектері мен қыш сынықтары табылған.
Бөлмелердің бірін тазарту кезінде полихромды қыш, жұпар иісті суға арналған
арнайы кесе мен хрусталь сынығы ұшырасқан. Қорым орнынан қыш күйдіру
пешінің, қоныс орнының сұлбалық іздері сақталған. Зерттеушілердің жорамалы
бойынша пеш орны шыны бұйымдарын жасайтын өндірістік пеш болып табылады
[17, 61-б.].
Аталған жылы қалашықтың қорым орналасқан бөлігінен бірнеше
құрылыстардың салынғандығы анықталған. Мұнда қызығушылық танытқан
нысандардың бірі мешіт құрылысының қалдығы, әулеттік зират, қабір басына
тұрғызылған сағаналар болып табылған. Мұның барлығы осы жерде
топтастырылған сәулет мәдени кешенінің болғанын анықтауға мүмкіндік берген.
Келесі қазба орнынан табылған қыш пештердің қалдықтары анағұрлым ерте
кезеңдерге жататыны анықталған. Осы қазбадағы қызылсазды және боялған
қыштың басым бөлігі ХІV ғ. жатқызылған. ХV-ХVІ ғғ. жататын глазурлы
керамиканың да бірнеше үлгісі кездескен [17, 61-б.].
Жалпы 2004-2009 жж. қазба жұмыстары негізінен қала жұртының өзен
жағалауы тұсында орналасқан бөлігінде жүргізілді. Зерттеудің алғашқы жылғы
нәтижесінде шаһардың хана тектес сарай құрылысының бастапқы құрылымдары
анықталды. Құрылыс шикі кірпіштен тұрғызылған, қабырғаларының қалыңдығы 80-
160 см аралығында болған. Қабырғаның сақталған биіктігі кей тұстарда 2 м
дейін жеткен.
Сарайшықтағы қыш ыдыстар, соның ішінде боялған ыдыстар сынықтары
қаладан табылған негізгі бұйымдардың бірін құраған. Олардың арасында суға
арналған құмандар, құмыралар, астыққа арналған хумдар, күбілер, шығырлар,
шырағдандар мен түбектер, сиясауыт пен майшамдар және басқа да ыдыс түрлері
кездеседі. Сонымен қатар, әртүрлі суреттермен, өрнектермен әсемделген
кеселер мен пиалалар, табақшалар ерекше топты құрады. Қалада көзешілік
өнердің жақсы дамығандығы анықталған. Олар жасаған ыдыстар өсімдік және
зооморфты бейнелермен сәнделген, олардың ішінде суда жүзген құс, бұлбұл,
балық, қоян суреттері кездескен. Шаһарда шыны (әйнек) бұйымдарын жасайтын
өндірістік пеш те болған. Сарайшықтың қыш бұйымдары да жеке зерттеліп,
арнайы кітап түрінде жарыққа шықты [18].
2009 ж. зерттеулер. Екі жыл үзілістен соң, аталған жылғы қазба
жұмыстары да алдыңғы жылдардағы сияқты Жайық өзенінің шаюы салдарынан
бұзылып жатқан, жағалық алқапта жүргізілген. Бұл маусымда қазба жұмысы
шамамен 500 шаршы метр ауданды қамтыған. Зерттеулер барысында бес құрылыс
көкжиегі рет-ретімен ашылған. Алғашқы құрылыс қабаты ХV ғ. ортасы мен ХVІІ
ғ. басымен мерзімделетін жерлеу ескерткіштері құраған. Олардың бірінен
мұсылман дәстүрінде жерленген адамның қабірі зерттелген. Марқұм қабірдің оң
жағынан қазылған ақымға, оң қырымен, беті оңтүстікке қаратыла жерленген.
Осындай жерлеу түрлері ежелгі көрханалар астынан да табылған. Бұдан
зерттеушілер ХV ғ. Сарайшықта ислам дінінің кеңінен таралғандығы туралы
шешім шығарған [19, 38-б.]. ХV ғ. екінші жартысында көптеген көрханалар мен
далалық салтпен байланысты жерлеу түрлері пайда болған. Бірнеше жерлеу
салтының болуы ХV-ХVІ ғғ. аралығындағы қала мен даланың қарым-қатынасын
көрсеткен.
Екінші құрылыс қабаты ХІV ғ. аяғымен мерзімделген. Бұл кезеңге
күйдірілмеген кірпіштен салынған үйлер тән болған. Тұрғын үйлер ғимараттық
түрде жобаланған, бөлмелердің ішкі көрінісі – суфалар, ішкі арналармен
жылытылатын пештерден тұрған. Үшінші құрылыс қабатындағы ғимараттар
қабырғаларын қайта жоспарлаудан кейін төртінші қабат құрылыстарын салуға
пайдаланылған. Бөлмелердің өлшемдері 3х3, 3х4 кейде 3х5 м көлемінде болған.
Жылыту жүйелері қабырғаға жапсарлана салынған қарапйым пештерден тұрған.
Төртінші құрылыс қабаты өнідірістік нысандардан – өндірістік пештер мен
шеберханалардан тұрған. Бесінші құрылыс қабаты қазбаның материктік
деңгейіне тап келген. Мұнда тандыр, ыдыстар қалдықтары, ғимарат орны, пеш
орналасқан. Ғимарат қалдығы интерьері зерттеушілердің пікірінше, ХІІ ғ.
шығыс Каспий маңы мен Жетісу өңіріне тән болған [19, 39-б.].
Бірнеше жылғы археологиялық зерттеулер нәтижесінде Сарайшық орнынан
бірнеше құрылыстардың іздері анықталды. Олардың ішінде мешіт құрылысының
қалдығы, әулеттік зират, қабір басына тұрғызылған сағаналар бар. Бұлардың
барлығы көне шаһарда жақсы ұйымдастырылған сәулет мәдени кешенінің
болғандығын көрсетті. Зерттеу барысында қала өмірінде бес құрылыс кезеңі
анықталды. Адамдар жерленген көрханалар қаланың ең көп кездесетін
құрылыстарының бірі болып табылатыны анықталды. Қазбалар барысында
жерлеулердің мұсылман дәстүрінде орындалғаны белгілі болды. Жерленген
адамдардың бастарын солтүстік-батысқа қаратып қоятын жаңа түрі де
анықталған.
Сарайшықта жүргізілген қазбалардың нәтижесі көрсеткендей – ондағы
үйлер, сарайлар, қоғамдық кешендердің барлығы бұзылып-қираудың екі кезеңін
бастан кешкен. Алымен кездейсоқ шайқастар кезіндегі қираулар, одан кейін
Жайық казактары тарапынан болған арнайы мақсатпен жүргізілген талқандау.
Құлаған үйлердің арасынан жебе, найза ұштары, қылыш сынықтары,
катапульттардың тас оқтары мен ортағасырлық бомбалардың қыштан жасалған
ядролары табылған. Жазба және археологиялық деректердің көрсетуі бойынша,
апаттан кейін де қала өмір сүруін тоқтатпаған. Сарайға жақын орналасқан
біраз бөлмелер қайта қалпына келтірілген.
Ортағасырлық Сарайшық қаласын жан-жақты зерттеудің нәтижесінде
Қазақстан тарихындағы Алтын Орда кезеңі туралы маңызды мәліметтер қоы
жинақталды. Себебі қала Еуропа мен Азияның түйіскен жерінде орналасқан
болатын, бұл сол кезеңдегі мемлекеттердің өзара саяси-экономикалық, мәдени
байланыстарының дамуына қолайлы болды. Қаланың мәдени қабаттарының сол
байланыстарды қалпына келтіруге негіз болатын археологиялық заттарға бай
екендігі айқындалды. Сарайшық пен оған шектес өңірлердің қалыптасуына
көршілес Еділ бойы, Хорезм, Орта Шығыс мәдениеттерімен салыстырғанда
далалық мәдениеттің әсері басым болғандығы анықталды. Қаланың Дешті
Қыпшақпен байланысы қарқынды болған.
Сарайшықта салтанатты сәулетті сарайлар, керуен-сарайлар, моншалар,
мешіт-медреселер және басқа да тамаша ғимараттар көптеп салынған. Оларды
атақты сәулет өнері мектептерінен өткен дарынды шеберлер тұрғызған. Қаланың
өте тамаша жобаланып салынған түзу де кең көшелері мен алаңдары болған.
Қаланың келбетінен шығыстың әсері айрықша байқалады. Керуен саудасынан
келетін түсім, әскери олжа, жергілікті халық төлейтін салық және аса мол
арзан еңбек күшінің есебінен Сарайшық шаһары тез өскен.
Сарайшық өз заманында үлкен саяси, діни-идеологиялық маңызға ие
болған. Алтын Орда тағына үміткерлердің бәрі де қалаға көз салған. Қалада
Алтын Орданың бірнеше билеушілері, соның ішінде Жәнібек, Тоқта сияқты
белгілі хандардың орныққандары айтылды. 1370 ж. Сарайшық Шайбан ұрпағы
Айбектің құзырында болған, ол өз ақшасын соқтырған. 1375 ж. шамасында
бастап қаланы Орда-Ежен ұрпағы Орыс хан билесе, одан соң Шайбан ұрпағы
Арабшах иемденген. ХV-XVI ғғ. Ноғай Ордасы мен Қазақ хандығы тұсында
Сарайшықта көптеген ноғай мырзалары мен бектері – Едігенің ұрпақтары
билесе, қазақ билеушілерінен Қасым, Хақназар хандар қаланы өз құзырында
ұстаған.
Қорыта келгенде, Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы нәтижесінде
Сарайшық қаласы туралы ғана емес, ол өмір сүрген тұстағы әлеуметтік-саяси
оқиғалар жөнінде де бірқатар маңызды мағлұматтар жиналды. Шаһардағы зерттеу
жұмыстарын жалғастыру Алтын Орданың қалыптасуы мен құлауының тарихи
салдарларын жаңа көзқараспен бағалау үшін аса маңызды болып отыр. Сарайшық
қаласының қалыптасуы, гүлденуі мен құлдырау тарихы Қазақ хандығының және
оның этникалық территориясының қалыптасуына тікелей байланысты. Сарайшық
көршілес әрі туыстас Ноғай Ордасы мен Қазақ хандығы қарым-қатынастарын
зерттеудегі бірден-бір нысан болып табылады. Қазақ халқының этникалық
құрылуына ноғайлардың өте тығыз әсер еткені белгілі. Ол кезең Отан
тарихындағы өте белесті, маңызды кезеңдердің бірінен саналады.
Сарайшықтың тарихи мәні, оның Қазақ мемлекеттігінің алғашқы қалыптасу
кезеңіндегі ролі мен ұрпақтар арасындағы байланыстар үшін ата-бабалар
мұраларының төтенше маңыздылығы ескеріліп, осы жерде символды пантеон,
археология мұражайы және мешіттен тұратын мемориалды-мұражай кешенін құру
ісі қолға алынды.
Өкінішке орай бағдарламаның соңғы жылдары Сарайшық қаласындағы зерттеу
жұмыстары Мәдени мұра жобасынан алынып, шаһарды зерттеу белгілі бір
уақытқа тоқтатылған. Осыған байланысты ортағасырлық қаланың тарихи-мәдени
мұраларын одан әрі зерттеу мен сақтап қалу мәселелері шешілмеген. Қала
орнын жыл сайын Жайық өзені шайып кетуде, бай мәдени қабаттар су астында
қалуда. Ортағасырлық Сарайшық шаһарын сақтау мен мұражайға айналдыру
мәселесі кезек күттірмейтін сауалдардың бірі болып қалып отыр.
2. Жайық қалашығының зерттелуі
2001 ж. ашылған Жайық қалашығы Батыс Қазақстан облысында, Орал
қаласынан оңтүстікте 12 км жерде орналасқан. Қазіргі сақталған аумағы
шамамен 7 гектар. Қала орны археологиялық тұрғыдан аталған 2001 ж. бастап
зерттеле бастады. 2004-2006 жж. зерттеулер Мәдени мұра ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БАҒДАРЛАМАСЫ – ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ
ҚАЛАЛАРЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ЖАҢА КЕЗЕҢІ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Батыс және Орталық Қазақстан қалаларының зерттелуі
1.1.Сарайшық қаласындағы қазбалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Жайық қалашығының зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3. Бозоқ қала жұртындағы қазбалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2. Оңтүстік Қазақстан аумағындағы қалалардың зерттелуі
2.1. Сауран қаласының зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.2. Отырар қаласының зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
2.3. Арыс өзенінің бойындағы қалалардың зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ...72
2.3.1. Жуантөбе қалашығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.72
2.3.2. Қараспантөбе қалашығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...86
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..98
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 100
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Ұсынылған диссертация Қазақстан аумағындағы
бірқатар ортағасырлық қалалардың Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы
шеңберіндегі археологиялық зерттелу барысына арналған. Диссертацияда
еліміздің әртүрлі өңірлеріндегі белгілі шаһарлардың археологиялық зерттелу
тарихы, Мәдени мұра бағдарламасы аясында жаңа кезеңдегі зерттелуі
хронологиялық тәртіппен ұсынылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мәдени мұра ұғымы халықтың ғасырлар
бойы қалыптастырған рухани және заттай мәдениетін көрсететін, сол халықтың
жүріп өткен тарихи жолынан сыр шертетін бағалы жәдігерлік қоры болып
табылады. Мәдени мұра ұғымына халықтың рухани-мәдени құндылықтары – ұлттық
мәдениет, ауызша және жазбаша әдебиет ескерткіштері, дәстүрлер, әдет-
ғұрыптармен қатар, халықтың заттай мәдениеті – тарихи-мәдени және сәулет
ескерткіштері де жатады.
Заттай мәдениеттің негізгі бөлігін археологиялық ескерткіштер мен
табылған археологиялық олжалар құрайды. Археологиялық мәдени мұраға көне
тұрақтар, оба-қорымдар, көне қалалар, қамал-қорған орындары, кесенелер мен
мазарлар, басқа да архитектуралық ескерткіштер жатады. Олар жан-жақты
кәсіби түрде зерттелген жағдайда халықтың өткен тарихы туралы көптеген
құнды мағлұматтар алуға болады.
Қазіргі қоғамда мәдени мұраны зерттеу аса маңызды әрі өзекті болып
отыр. Себебі жаппай жаһандану мен ғылыми-техникалық прогресс кезінде
жекелеген тұлғалар мен бүтіндей халықтардың ерекшеліктері ұмыт болуға
жақындай бастады. Сондықтан да халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан төл
тарихы мен мәдениетін тиянақты зерттеу үшін ерекше маңызға ие бағдарлама
дүниеге келді.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2003 ж. 13 қаңтардағы № 1277 Жарлығына сай ҚР
Үкіметінің 2003 жылғы 5 қыркүйектегі № 903 қаулысымен бекітілді. Мәдени
мұра бағдарламасы сонымен қатар ҚР Президентінің Ішкі және сыртқы
саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары атты Қазақстан халқына
Жолдауында да аталған болатын. Аталмыш бағдарлама 2004-2006 жж. арналып,
еліміздің археологиясы саласында жаңа белестер ашып берді, қазба жұмыстары
жаңа қарқынмен жанданып, көптеген жаңа зерттеулер қолға алынды. Мәдени
мұра бағдарламасы тек археологияда ғана емес, жалпы Қазақстанның мәдениет
саласында айтарлықтай оқиға болып табылды.
Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы тарихи және мәдени байлықтарды
қорғау, зерттеу және насихаттауға арналған. Оның негізгі мақсаты – елдің
тарихи-мәдени мұрасын зерделеу, сақтау және қалпына келтіру. Соның ішінде
археология саласындағы басты мақсаты – маңызды тарихи-мәдени және сәулет
ескерткіштерін зерттеу және қайта жаңғырту болып табылды. Бағдарламаға
енген ғылыми бағыттардың кешені ұлттық стратегияның қалыптасуында тиімді
факторлар саналады. Бағдарламаның бір тарауы тарихи-археологиялық бағыт,
археология және сәулет ескерткіштерін зерттеп, оларды мұражай-қорық, туризм
нысандары және консервациялау мен реставрациялаудың жаңа әдістері мен
тәсілдері қолданылатын ғылыми орталығы ретінде сақтау.
Мәдени мұра бағдарламасы аясында бүкіл Қазақстан аумағы бойынша
жүздеген ескерткіштер зерттеліп, мыңдаған көне жәдігерлер табылды. Халықтың
сан ғасырлар бұрынғы қалдырған заттай асыл қазыналары ұрпақтарымен қайта
қауышты. Отан тарихы жаңа ескерткіштермен, ең бастысы бұрын белгісіз болып
келген жаңалықтармен, жаңа мәліметтермен толықты. Ел мұражайлары мен
зертханалары да соңғы бірнеше жылда жаңа экспонаттарға қанықты, мұндай
науқан бұрын болмаған болатын.
Мәдени мұра бағдарламасы Қазақстанның ортағасырлық қалаларын
зерттеуде жаңа кезең болып табылды. Бағдарлама аясында еліміздің ежелгі
қалалары жан-жақты зертелді, олардың зерттелуінде үлкен жаңа мүмкіндіктер
ашылды. Көшпелі өркениетті қалыптастырған халқымыздың қалалық мәдениетпен
де бірге біте қайнасып, жүздеген қалаларды дүниеге әкелгені мәлім болды.
Әлбетте, Қазақстанның ежелгі қалалары кеңес дәуірінен-ақ белгілі болатын,
бірақ бағдарлама арқылы отандық зерттеушілер көне шаһарларға жаңа тәуелсіз
көзқарастар тұрғысынан қайта қарауға мүмкіндік алды.
Жазба деректерде аталатын ортағасырлық қалалық мәдениет пен қалалардың
ашылуы Қазақстан археологиясында жарқын құбылыс болып табылды. Қазақстан
туралы тек таза көшпелілер елі деген пікірлер туғызып келген тұжырымдарға
қарсы біздің еліміздің өзіндік далалық өркениеттің бесігі болғаны
дәлелденді. Зерттеуші-ғалымдар қазақ жеріндегі ежелгі қала орындарын кеңес
дәуірінен бастап зерттей бастаған болатын. Дегенмен жаңа бағдарлама қалалық
мәдениетті жаңа тұрғыдан зерттеуге зор септігін тигізді.
Қазақстанның ежелгі қалалық мәдениетін зерттеу бүгінгі таңда ерекше
қолға алынған өзекті әрі маңызды шаралардың бірі болып отыр. Қалалар
тарихын білу арқылы келешек ұрпақтар өз ата-бабаларының қалдырып кеткен
асыл мұраларын сезіне алады. Үйінділер астында қалған көне шаһарларды қайта
тірілту, сан ғасырлар бұрынғы жәдігерлерді сөйлету аса қажетті іс болып
қала беруде. Дәстүрлі түрде көшпелілер мекені есептелетін қазақ даласының
қала мәдениетін одан әрі зерттеу ешқашан да өзектілігін жоймақ емес.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Төңкеріске дейінгі кезеңдегі шағын
зерттеулерді қоспағанда, Қазақстанның ежелгі қалаларын зерттеуде кеңес
дәуірінде Ә.Х. Марғұлан, С.П. Толстов, М.Е. Массон, А.Н. Бернштам, К.А.
Ақышев, Е.И. Агеева, Т.Н. Сенигова, Г.И. Пацевич, М.С. Мерщиев, Л.Б.
Ерзакович, С.М. Ақынжанов сияқты белгілі археолог-ғалымдар, кеңестік
кезеңде және соңғы жылдары К.М. Байпақов, З.С. Самашев, М.Е. Елеуов, Е.А.
Смағұлов, М. Қожа, Б. Байтанаев, М. Хабдулина және т.б. үлкен еңбектер
сіңірді. Аталған мамандар еліміздің ортағасырлық қала мәдениеттерінің
зерттелуіне зор үлестерін қосты.
Қазақстанның ортағасырлық қалалары туралы кеңес дәуірінде де,
тәуелсіздік жылдарында да біршама жазылды, бірқатар іргелі еңбектер пайда
болды. Өткен ғасырдың 50-60 жылдары Қазақстанның ортағасырлық қалалары
туралы Марғұлан [1], Агеева, Пацевич [2], Бернштам [3], Сенигова [4] т.б.
белгілі зерттеушілер үлкен еңбектер қалдырды. Аталған зерттеушілер қазып
зерттеген қала орындары Мәдени мұра бағдарламасы шеңберінде де қайта
зерттелді.
1970-1980 жж. да Қазақстанның ежелгі шаһарлары туралы айтарлықтай
еңбектер дүниеге келді, олардың арасында белгілі археолог-ғалымдар К.А.
Ақышев, К.М. Байпақов, Л.Б. Ерзаковичтің ел аумағындағы аса ірі ежелгі
қалалардың бірі – Отырар шаһарына арналған үш кітаптан тұратын іргелі
еңбектері де болды [5-7]. Отырар қаласындағы зерттеулер 2004-2011 жж.
Мәдени мұра бағдарламасы шеңберінде де жалғасқан болатын. Бағдарлама
аясындағы соңғы жылдар зерттеулері үшін 1970-1980 жж. зерттеу нәтижелерінің
маңызы зор болған еді.
Өткен ғасырдың 90-жж. соңында да Қазақстанның ортағасырлық
ескерткіштері, соның ішінде бірқатар қалаларындағы археологиялық зерттеулер
жалғасты, нәтижелері ғылыми мақалалар мен кейбір кітаптар түрінде жарық
көрді. Қазба жұмыстары сәл кейіннен Мәдени мұра бағдарламасына ұласты.
2004 ж. бастап Мәдени мұра бағдарламасы іске қосылды, бұл Қазақстан
аумағындағы ежелгі қалалардың зерттелу тарихындағы бетбұрыс кезең болып
табылды. Жылма-жыл жүргізілген көптеген археологиялық қазбалар, еліміздің
түкпір-түкпіріне шығарылған экспедициялар жұмыстары нәтижесінде
ортағасырлық қалалар тақырыбында көптеген тың жаңалықтар ашылды, жаңа
еңбектер жарық көрді. Қалалық мәдениетті зерттеу барысында тек дәстүрлі
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірлері ғана емес, Батыс, Орталық Қазақстан
аймақтарындағы бірқатар қала орындары зерттеу нысанына айналды.
Дегенмен, Мәдени мұра бағдарламасы шеңберіндегі Қазақстанның
ортағасырлық қалаларының зерттелу тарихы арнайы зерттеу тақырыбына
айналмаған. Бұл сауал әлі күнге дейін жеке зерттеу ретінде қарастырылмады.
2004-2011 жж. аралығында бағдарлама аясында зерттелген ежелгі қалалардың
көлемі біршама көбейді. Осының нәтижесінде жеке-жеке қалалардың зерттелуіне
арналған еңбектер жарық көрді. Олардың ішінде Жайық қалашығы, Сауран,
Отырар, Сарайшық және т.б. көне қалалардың археологиясына арналған зерттеу
еңбектерді атауға болады. Бұл қалалар соңғы он жылға жуық уақыт Мәдени
мұра бағдарламасы аясында зерттелген болатын. Сол себепті Қазақстанның
ортағасырлық қалалары туралы соңғы жылдары жарық көрген кітаптарды тікелей
Мәдени мұра ықпалымен шығарылған деп есептеуге болады. Олардың авторлары
белгілі зерттеуші-ғалымдар – К. Байпақов, М. Елеуов, Е. Смағұлов, З.
Самашев және басқалары кеңестік археология мектебінен өткен тәжірибелі
мамандар болып табылатын. Аталған ғалымдар Қазақстанның қалалық мәдениетін
зерттеуде қажымай еңбек етті. Олардың бірқатары қазір де өз істерін
жалғастырып, ортағасырлық қалалар бойынша бірден-бір белгілі мамандар болып
қалуда.
Мәдени мұра бағдарламасы аясында аталған ғалымдардан кейін орта және
жас буын өкілдері де белсенді жұмыс жасай бастады. Олардың қатарында – А.
Нұржанов, Д. Воякин, Е. Ақымбек, Р. Шербаев және т.б. атауға болады.
Бұлардың көпшілігі бағдарлама шеңберінде жеке қазба нысандарын басқарып,
зерттеу қорытындыларын көптеген жарияланымдар мен мақалалар түрінде жарыққа
шығарды.
Қорыта келгенде, Мәдени мұра бағдарламасы шеңберінде ежелгі
Қазақстан қалаларының зерттелу тарихы мен мәселелері жеке тақырып ретінде
қарастырылған емес. Бұл мәселе алдағы уақыттарда шешімін табады деген
сенімдеміз.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысының басты деректік
негізі ретінде Мәдени мұра бағдарламасы шеңберінде өткізілген қазба
жұмыстарының жыл сайынғы археологиялық есептері пайдаланылды. Қазақстанның
ортағасырлық қалалары аумағында жүргізілген қазба нәтижелері бойынша жарық
көрген еңбектер мен мақалалар кеңінен қолданылды. Қазба жұмыстарының
сызбалары мен тезистік деректері де пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты 2004-
2010 жж. зерттеу жүргізілген Қазақстан аумағындағы бірқатар ортағасырлық
қалалалардың Мәдени мұра шеңберіндегі зерттелу барысын хронологиялық
түрде сипаттау, қазба жұмыстарының кейбір нәтижелерін беру. Мәдени мұра
бағдарламасы аясында қол жеткізілген археологиялық жетістіктерді сипаттау
арқылы осы бағдарламаның Қазақстан археологиясы ғылымында қаншалықты
маңызды кезең болып табылғанын көрсету. Осы мақсаттарды орындау барысында
төмендегідей міндеттер қойылды:
– Мәдени мұра бағдарламасының Қазақстанның ортағасырлық
археологиясындағы маңызын көрсету;
– Бағдарлама шеңберінде зерттелген бірқатар қалалардың қазба барыстарын
сипаттау;
– Бағдарлама аясында зерттелген қалалардың оған дейінгі қысқаша зерттелу
тарихын көрсету;
– Жұмыста сипатталған ортағасырлық қалалардағы қазба нәтижелерін қорыту;
– Тарихи-мәдени ескерткіштерді сипаттау арқылы елімізде туризмді дамытуға
үлес қосу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысы Қазақстанның
ортағасырлық қалаларының Мәдени мұра бағдарламасы шеңберінде зерттелуі
барысын біршама тиянақты сипаттайтын алғашқы еңбектердің бірі болып
табылады. Жұмысты орындай келе біз төмендегідей жаңалықтарға қол жеткіздік:
– Мәдени мұра бағдарламасы қазақ археологиясы саласын жаңа деңгейге
көтерген аса маңызды құбылыс;
– Жұмыста сипатталған Мәдени мұра шеңберінде зерттелген қалалардың қазба
нәтижелері хронологиялық бірізділікте жан-жақты суреттелді;
– Зерттеу нысандары ретінде Қазақстанның әралуан өңірінің ортағасырлық
қалалары алынды;
– Қала жұрттарындағы негізгі қазба нәтижелері жүйелі түрде көрсетілді;
– Сипатталатын ескерткіштер негізінде Мәдени мұра бағдарламасының
Қазақстан археологиясы ғылымына қосқан үлесі айқын көрсетілді.
Зерттеудің қорғауға ұсынылатын тұжырымдары:
– Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы Қазақстан археологиясына жаңа
мүмкіндіктер мен жаңа табыстар сыйлаған маңызды кезең;
– Бағдарлама еліміздің тарихи-мәдени мұрасын зерттеуде, сақтауда, және
қалпына келтіруде аса маңызды роль атқарды;
– Бағдарлама қалың жұртшылыққа еліміздің тарихи-мәдени ескерткіштерін
насихаттауға айрықша үлес қосты;
– Бағдарлама аясында Қазақстанның бірнеше ондаған ірі және шағын қала
жұрттары зерттеліп, мыңдаған жәдігерлер халық игілігіне айналды;
– Бағдарлама бұрын белгісіз болған немесе зерттелмеген археологиялық
нысандардың анықталып, зерттелуіне жағдай жасады;
– Бағдарлама Қазақстанда туризм ісін дамытуға ерекше серпін берді;
– Қазақстанның тарихи құндылықтарын халықаралық деңгейде насихатталуына
зор мүмкіндіктер ашты;
– Еліміздің тарихы тереңге кететіндігі халықаралық деңгейде тағы бір
дәлелденді.
Зерттеу нысаны: Дәстүрлі түрде далалық көшпелілер мәдениеті таралған
болып есептелетін Қазақстанның отырықшы мәдениет орталықтары, атап айтқанда
еліміздің әр өңірінде орналасқан бірқатар ортағасырлық қалалары негізгі
зерттеу нысаны болып табылады.
Зерттеу пәні ретінде ел аумағында орналасқан бір топ ортағасырлық
қалалардың археологиялық тұрғыдан зерттелуі, соның ішінде Мемлекеттік
Мәдени мұра бағдарламасы шеңберінде зерттелуі алынып отыр.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістері. Қазақ
даласының батыс пен шығыс өркениеттерінің арасында орналасуы, екі үлкен
этномәдени үрдістердің тоғысқан жерінде орын тебуі, далалық көшпелі және
қалалық отырықшы мәдениеттердің біте қайнасып, қатар дамуы зерттеу
жұмысының әдістемелік негізі ретінде салыстырмалы талдауды қолдануды талап
етті. Диссертацияны жазу барысында қолданылған негізгі зерттеу әдістері
қатарына – жүйелік талдау, теориялық-методологиялық ұстаным, салыстырмалы-
тарихи талдау, сипаттап баяндау әдістерін жатқызуға болады.
Зерттеу жұмысының қолданыстық маңызы. Зерттеу нәтижелері мен
тұжырымдарын отандық археология ғылымының тарихы, даму мәселелері, ежелгі
қала мәдениетінің тарихы бойынша еңбектер жазуда, жоғары оқу орындарында
студенттерге арнайы курстар оқуда пайдалануға болады. Қазақстан аумағындағы
тарихи-мәдени ескерткіштерді насихаттау жұмыстарында, туризм ісін дамытуда,
әртүрлі тарихи көрме-экспозицияларды өткізуде де қолданысқа ие бола алады.
Диссертация құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымша
иллюстрациялардан тұрады.
1 БАТЫС ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ҚАЛАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1. Сарайшық қаласындағы қазбалар
Жайық бойында орналасқан көне Сарайшық шаһары – қазақ тарихында аса
маңызды орын алатын ескерткіштердің бірінен саналады. Ол Жайық өзенінің оң
жағында, Атырау қаласынан солтүстікке қарай 55 км жерде орналасқан. Қала
орнының қазіргі сақталған аумағы 600х600 м. Соңғы жетпіс жылдай уақыт
ішінде Сарайшықтың 1100х300 м немесе 320 га аумағы Жайықтың суы шаюынан
және басқа да сыртқы факторлардан жойылып кеткен.
Тарихи деректер бойынша шаһар ХІІІ ғ. ортасында Бату хан тұсында
негізі қаланған. Қала арқылы Ұлы Жібек жолы өткен, Сарайшық шаһары туралы
Әл Омари, Казвини еңбектерінде аталады. Қала ХV-ХVІ ғғ. Ноғай Ордасының,
Қазақ хандығының астанасы болған. Осы шаһарда Алтын Орданың бірнеше
хандары, Ноғай Ордасының билеушілері, қазақ ханы Қасым хан жерленген.
Сарайшық қаласы 1570-1580 жж. Жайық казактарының толассыз шабуылдары
нәтижесінде қирап, құлдырауға ұшырады.
Сарайшық өзге қалалармен қатар, Ертістен Дунайға дейінгі ұлан-байтақ
өлкені билеген – Жошы ұлысының алғаш құрылған бірінші онжылдығында
салынған. Жошы ұлысы кейінірек Алтын Орда атанғаны белгілі. Бұл қалалардың
құрылыстары алғашында нөкерлер, шонжарлар және ел басқарушы ақсүйектер үшін
Сарай және әкімшілік ғимараттар ретінде бой көтерген. Орталық ғимарат
төңірегінен кейіннен біртіндеп қолөнершілер, еркін тұрғындар, көпестер және
басқа да адамдарға арналған үй-жайлар салына бастаған. Сарайшық осындай
қалалардың бірі болып табылған еді. Ол стратегиялық жағынан Еуропа мен
Азияның түйісер тұсынан ұтымды орналасты, Еуропа елдері мен Еділ бойындағы
Алтын Орда астаналары – Сарай Бату және Сарай Беркеден Хорезм қалаларына,
Иранға, Үндістанға және Қытайға баратын құрлықаралық керуен жолының бойынан
ірге көтерді.
Сарайшық туралы жазба деректер. Қала туралы анағұрлым ертерек мәлімет
бергендердің бірі – араб саудагері әрі жиһанкезі Ибн Батута еді. Ол мұнда
1333-1334 жж. келген. Ибн Батута өзінің Саяхатнама атты еңбегінде былай
деген: Сарайдан шығып, он күннен кейін біз Сарайджук деген қалаға жеттік,
джук – кіші деген мағына береді. Ол Ұлысу деп аталатын үлкен әрі ағысы
қатты өзеннің жағасында орналасқан. Онда Бағдаттың көпіріндей қайықтардан
жасалған көпір бар... Осы қалада біздің аттылы-арбалы сапарымыз аяқталды.
Біз онсыз да арып-шалдыққан ат-көлігімізді қаладағы арзаншылыққа
байланысты, әр жылқыны төрт күміс динарға бағалап, төмен бағамен саттық.
Арбаға жегу үшін біз түйелер жалдадық. Бұл қалада түркіден шыққан тақуа
діндар кісінің тұрақ жайы бар, оның аты – Ата. Ол бізді қонақ қылды әрі
батасын берді. Біз осы арадан Хорезмге дейін отыз күн суыт жүрдік, жол бойы
тек екі сағат, бірде түс кезінде, енді бірде тек ақшамда ғана аялдадық [8,
36-б.].
XVII ғ. өмір сүрген белгілі тарихшы және мемлекет билеушісі Әбілғазы
Баһадүр хан да Сарайшық туралы жазып қалдырған. Ол Сарайшықтың негізін Бату
хан салған деген пікір айтқан. Оның бұл пікірімен кейінгі зерттеушілер де
келіседі [9, 12-б.]. Әбілғазы қала туралы: ...Берке хан болғаннан кейін
ұлы той жасап, көп сыйлықтар берді. Барлық аға-інілеріне Бату хан
бағындырған ұлыстарды бөліп берді, қағанға көп сый-сияпат жіберді. Бір күні
құдай тағала Берке ханның көңіліне мұсылмандықтың ұрығын сеуіп, өз дінінің
бос нәрсе екенін білдірді. Бір күні аттанып ағасының салдырған Сарайшық
атты шаһарына барды. Мұнда Бұқарадан көп керуен келіп жатыр еді. Ол
керуеннің ішінен екі жақсы кісіні бір аулақ жерге шақыртып, мұсылмандықтың
шарттары мен тарихын сұрады. Бұл кісілер мұсылманшылықты жақсы баян қылды.
Берке хан таза жүрегімен мұсылман болды. Одан соң кіші інісі Тоқай-Темірді
шақырып, бұл сырын оған айтты, ол да мұсылман болды. Сосын ол халқын
исламға сенуге жарлық берді... [10, 99-б.].
Берке ханның Алтын орда мемлекетінде ислам дінінің негізін қалағаны
белгілі. Әбілғазының дерегі бойынша ол мұсылман діні туралы алғаш Сарайшық
шаһарында танысқан. Ең маңызды мәлімет автор бұл шаһарды Беркенің ағасы,
яғни Бату хан салдырған деп көрсеткен. Сонымен қатар, Әбілғазы Баһадүрдің
жазуынша, Сарайшықта Алтын Орданың хандары мен басқа да атақты адамдар, ірі
шонжарлар жерленген. Шаһардың ұлылығы – мұнда тек мұсылман діндарларының
жерленгендігінде ғана емес, оның Алтын Орда хандарының қасиетті
зиратханасына айналғанында.
Сарайшықтағы хандар зиратында ең алғаш жерленген билеуші ретінде 1266-
1280 жж. билік құрған Мөңке Темір хан аталады. Оның тұсында Алтын Орда
Моңғол империясының орталығынан толықтай дербестікке ие болды. Сарайшықта
келесі жерленген хан – 1280-1312 жж. ел басқарған Тоқта хан болатын. Оны
Марко Поло Батыстың патшасы деп атаған. Сарайшықтан табылған ең көне
теңгелер Тоқтаның билік құрған кезеңіне жатады. Сарайшықта кейіннен Алтын
Орда хандары – Жәнібек пен оның ұлы Бердібек жерленді. Жәнібек 1342-1357
жж. ел билеген болатын. Ол 1342 ж. Сарайшыққа Орта Азиядан келген тақ
мұрагері өз ағасы Тыныбекті өлтірген еді. Дегенмен, мықты билеуші болған
Жәнібектің өзі де қарсыластарының айдап салуымен өз ұлы Бердібектің қолынан
қаза тапқан. Бұл оқиғалардың барлығы Сарайшық қаласында талай маңызды
әлеуметтік-саяси оқиғалардың орына алғанын көрсететін. Қала бүгінде де
талай сырды бүгіп жатыр.
Ақсақ Темірдің тарихшысы болған Ибн Арабшах та өз жазбасында
Сарайшықты атап өткен. Ол Әмір Темірдің жорықтары жөнінде жаза отырып:
Оның алдыңғы қатарлы әскерлері Азаққа дейін жетіп, Сарай, Сарайджук,
Хаджитархан қалаларын және бүкіл осы аймақтарды талқандады, – деп жазған.
Бірақ ғылымда қалыптасқан пікір бойынша, Темір Сарайшықты қиратпаған.
Белгілі ортағасырлық қазақ сұлтаны Ораз-Мұхамедтің жазбасында да
Сарайшықтың аты аталады. Ол Қасым хан туралы тоқтала отырып: Қасым хан
біраз уақытқа дейін әкесінің ұлысында билік құрды және көптеген көрші
елдерді бағындырды, оны бүгін барлығы да есте ұстайды. Ол Сарайшықта қайтыс
болды және оның зираты да қазір сонда орналасқан, деп – жазған. Осы
деректі белгілі қазақ тарихшысы Қадырғали Жалайырдың Жами ат Тауарих
еңбегі растайды [11, 121-б.].
Сарайшық туралы кейінгі ғасырлардағы деректерде де айтылады.
Австрияның Мәскеу княздығындағы елшісі Сигизмунд Герберштейн 1549 ж.
Сарайшықты сол кезде ноғай бекзадасы Сейдақтың басқарып тұрғанын жазған. Ол
өз картасында Сарайшықты Жайық өзенінің сол жағалауына орналастырған. 1558
ж. аталған жерлерде болып қайтқан ағылшын саудагері Антоний Дженкинсон де
осы пікірді растаған. Сол кезеңдерде Сарайшық Ноғай Ордасының астанасы
болған болатын.
1557 ж. ноғайдың белгілі мырзасы Смайыл орыс патшасы Иван Грозныйға:
Сарайшық егістіктерін су басып, қаңырап бос қалды... сен бізге бір кеме
тұқымдық астық жіберсеңіз екен, – деп хат жолдаған [9, 19-б.].
Сарайшықта бау-бақша өнімдерімен қатар, арпа мен тары да көп өсірілген
болатын. Егістіктердің көп болғандығы қала орнынан тастан жасалған қол
диірмендердің көптеп табылуынан да көрінеді.
Кейінгі жазба деректерге тоқталатын болсақ, ХVІІІ ғ. орыс зерттеушісі
П. Рычков Сарайшықты былай сипаттаған: Сарайшық – Жайық өзеніндегі ғаламат
қала елесі, Гурьевке 50 верст жетпейді. Сарайшық қазіргі форпост. Онда
жерден күні бүгінге дейін көптеген ғимараттар табылады. Осы жерде айтулы
адамдардың зираттары көп. Тарихшы И. Казанцевтің жазуынша, ХІХ ғ. бірінші
жартысында Сарайшық қамалының маңында қазақтың Әлімұлы, Байұлы, Жетіру
сияқты рулары көшіп-қонып жүрген [12, 34-б.].
Сарайшық туралы көптеген саудагерлер мен саяхатшылар атап өтті, олар
керуен жолдардың бағыт-бағдарлары туралы, тауарлардың сипаты мен бағасы,
қатынас тәсілдері туралы жазбалары сақталған. Сарайдан Сарайшыққа, одан әрі
Үргенішке дейінгі керуен жолында көптеген құдықтармен қатар, керуен-
сарайлар да орналасты. ХІІІ-ХІV ғғ. Ұлы Жібек жолы Батыс пен Шығысты
байланыстырып жатты. Сарайшық жоғарыда аталғандай, осы сауда жолының нағыз
күре тамырында орналасқан еді.
Қаланың зерттелуі. Сарайшықтың қала жұрты мен жәдігерлерін ғылыми
тұрғыдан зерттеу жұмыстарының екі ғасырдан астам тарихы бар. ХVІІІ ғ. 60
жж. соңында қала орнын белгілі зерттеуші П.С. Паллас келіп көрген. 1834 ж.
Ф. Гебель қалашықта шағын қазба жұмысын жүргізген. Қала туралы қызықты
мәліметтер ХVІІІ-ХІХ ғғ. П. Рычковтың, А. Левшиннің, Н.М. Карамзиннің
еңбектерінде бар.
Сарайшықтағы біршама толыққанды зерттеулер ХХ ғ. басталды. 1937 ж.
Н.К. Арзютовтың жетекшілігімен Қазақстанды зерттеу қоғамының Батыс-
Қазақстандық бөлімшесі Саратов облыстық мұражай қызметкерлерімен бірге қала
жұртының кейбір жерлеріне археологиялық зерттеулер жүргізді. сол қазба
жұмыстарының көптеген материалдары қазірге дейін Саратов мұражайының
қорында сақталған. Сол кезде Арзютов Сарайшықтың сақталған күйі туралы:
Солтүстік, солтүстік-шығыс және батыс жағынан өзеннің жағасы мүлдем
шайылған... Жетпіс жылдың ішінде ұзындығы 1100 м, ені 300 метрдей аумақ
жоғалды. Бәрін қосқанда 320 гектардай жер жойылып кетті. Дәл осы жерлерде
алтынордалық Сарайшықтың талай құрылысы болған. Осылайша, бізге өте қызықты
ескерткіштерді жыл сайын жоғалтып отырмыз [9, 17-б.].
Сарайшық қаласы орнындағы одан кейінгі археологиялық зерттеу жұмыстары
1950 ж. басталған болатын. Аталған жылы академик Ә.Х. Марғұлан қаланың
мәдени қабаттарын Жайық өзенінің шайып жойып бара жатқандығы жөнінде мәселе
көтеріп, Сарайшық қалашығын жедел түрде кешенді зерттеу туралы ұсыныс
көтереді. Осы мәселені қараған Қазақ КСР Ғылым Академиясы қаланың тарихи-
мәдени құндылығын есепке ала отырып Ә.Х. Марғұлан бастаған археологиялық
экспедиция жасақтайды. Бұл экспедиция сол жылы қала орнында қазба
жұмыстарын бастайды, бірақ зерттеу жұмыстары бір жылмен ғана шектеледі [13,
137-б.].
Осыдан соң Сарайшықты зерттеу мен құтқару мәселесі кейбір
талпыныстарға қарамастан ұзақ жылдар бойына назардан тыс қалады. 1960-1980
жж. аралығында қала орнын зерттеуге жекелеген талпыныстар жасалғанымен
ғылыми орталықтар мен тарихи-мәдени мұраны сақтау орындары тарапынан қолға
алынбайды. Тек тәуелсіздіктен соң ғана, 1996 ж. Қазақстан үкіметінің вице-
премьері И.Н. Тасмағамбетовтың тікелей ықпал етуімен Сарайшық орнында кең
ауқымды қазба жұмыстары басталады. Бұл кезде қаланың үштен бірін су шайып
кеткен болатын. Шаһардағы қазба жұмыстарын белгілі археолог-ғалым З.С.
Самашев бастаған ҚР Ғылым Академиясы Археология институтының Батыс
Қазақстан археологиялық экспедициясы (БҚАЭ) жүргізеді.
Алғашқы жылы қала орнына 5 қазба салынады, олардың үшеуі өзен жағасын
бойлай, мәдени қабаттардың бұзылу аумағында жүргізіледі. 1997 ж. қала
орнында 9 қазба салынады. Аталған жылдары негізгі қазба жұмыстары
зерттеушілер шартты түрде керуен сарай деп атаған шаруашылық-тұрғынжай
кешенінде жүргізілген. Бұл кешен он шақты көп функциялы бөлмелерден тұрған.
Құрылыстың шартты түрде керуен сарай аталуы оның классикалық түрдегі
осындай кешендерге ұқсамайтындығынан туындаған. Әдетте кереуен сарайлар
қала сыртында, күре жолдар бойында орналасып, олардың өте үлкен ішкі
аулалары, порталдары, өздеріне тән басқа құрылыстары болатын. Сарайшық
кешені қонақ ауласына, хана түріндегі ортағасырлық орындарға жақын
болған. Хана – меймандарға, саудагерлерге, қажыларға, саяхатшыларға
арналған көп бөлмелі, кейде екі қабатты сарайлық құрылыс кешендері болып
табылатын.
Сарайшықтағы хана кешені өлшемдері 40х22х8 см кесек кірпіштен
қаланған, қабырғаларының қалыңдығы 0,7х1,5 м, біршама жақсы сақталған, кей
тұстарда биіктігі 1,5-2 м жетеді. Барлық бөлмелер 20-ға жуық, олардың
барлығы көлемі 7х7 м үлкен шаршы түріндегі залды айнала орналастырылған.
Бөлмелердің сақталған биіктігі 1,5-1,7 м, едендері сазбен сыланған. Кейбір
бөлмелерде диаметрі 0,7 м тандыр орындары сақталған. Мыс монеталарға, қыш
ыдыстар бөлшектеріне, басқа да артефактілерге қарағанда, кешен алғаш рет
ХІV ғ. салынып, қаланың сауда-экономикалық және мәдени нысаны ретінде
Жәнібек ханның тұсында жұмыс істеген.
1997 ж. Сарайшықта ортағасырлық монша орны қазылып зерттеледі. Ол
бірнеше бөлмеден тұрған, кесектен қаланған қабырғалары плита тастармен
жабылған, едендері өлшемдері 24х24х5 см күйдірілген кірпіштен төселген.
Табылған монеталар мен керамика қалдықтары, архитектурасы моншаның шамамен
ХІV ғ. салынғанын көрсеткен. Аталған жылы ортағасырлық мешіт орнына да екі
қазба салынған. Бұл жерден тікбұрышты әктас блоктардан жасалған колонна
негізі табылған. Оның өлшемдері 8х50х25 см. Мешіт орны ХV ғ. мерзімделген
[13, 138-б.-б.].
Сарайшық қалашығы бір бөлігінің
жоспары.
1996-2000 жж. зерттеулер нәтижесінде Сарайшықтың қалыптасып дамуының
үш кезеңі анықталды. Ерте кезеңі қала өмірінің алғашқы он жылдығына сәйкес
келеді. Сарайшықта ол кезде негізінен шикі кірпіштен соғылған орталық
бөлігіндегі ғимараттары көп салынған. Оңтүстігінен шетіне қарай біртіндеп
киіз үйлермен және жеңіл каркас құрылыстармен толықтырылған. Бұл бөлігі
негізінен өзенді бойлай салынған. Зерттеушілердің болжамы бойынша оның ені
шамамен 300 м болған. Келесі онжылдықтарда қаланың даму қарқыны, оның
көлемінің неғұрлым ұлғайғаны анықталды. Дамуының екінші кезеңінде, 1330-жж.
бастап әртүрлі факторлардың әсерімен Сарайшық өзінің кірпіштен соғылған
өзінің орталық бөлігінде жүйелі түрде салынып шоғырланады да, Жайық пен
оның сағаларында орналасқан аралдың шеңберінде дамып кеңейеді. Мұның өзі,
осы маңдағы өткелдер мен адамдардың іс-әрекетін мұқият бақылап отыруға
мүмкіндік берген.
Сарайшықтың аумағын зерттеушілер итальяндық Фра Мауроның 1340-жж.
картасын қазіргі табиғи орта жағдайымен салыстырып және қалашық туралы ХІХ
және ХХ ғғ. басындағы авторлардың деректерін есепке ала отырып, оның
батыстан шығысқа дейінгі ұзындығы 2 шақырым, ал ені 600 метрден астам болуы
мүмкін деп мөлшерлеген [12, 15-б.].
Қаланың гүлдену уақыты ХІV ғ. сәйкес келеді. ХV-ХVІ ғғ. қала тағы да
өзгерістерге ұшыраған. Орталық бөлігі көлемі жағынан біртіндеп кішірейе
келіп, оңтүстік-шығыста Жайықтың қазіргі Сорочинка деп аталатын саласына
қарай жылжыған. Соңғы екі ғасырда Жайықтың негізгі арнасы әлденеше рет
өзгерістерге ұшырады. Жыл сайынғы су тасқыны қаланың біраз бөліктерін шайып
кетіп отырды. Қазіргі таңда көне Сарайшықтың қалған ауданы, жапсарлас көне
зираттарды қоспағанда 600 х 600 м.
1996-2000 жж. жүргізілген тыңғылықты зерттеулері барысында қаланың әр
бөлігінен оның өмір сүруінің бірінші кезеңіне жататын ауқымды жерлер
аршылып, алғашқы тұрғындардың үй құрылыстары айқындалды. Қала құрылысы
белгілі бір жобамен, көшпелілерге тән дәстүрмен салынған. Табылған үйлер
шикі кірпіштен қаланған, көлемдері 4 х 5 м, 2-4 бөлмелерден тұрған.
Бөлмелердің төргі жағында етегінен ені 1,5-2 м келетін көлденең орналасқан
түтін шығатын қос арнамен жылытылатын суфа орналасқан. Олар тандырлы
ошақтан шығып, бөлмеден қабырғаның арасына жасалған тік жол арқылы төбеге
шыққан. Барлық қабырғалар мен суфалар бірнеше рет саз балшықпен сыланып,
әктелген. Суфаның бірінен киіз кілемнің қалдығы табылған. Едені лаймен
тығыздалған кейбір бөлмелерде шиден жасалған төсеніш сақталған. Суфалардың
үстіндегі қабырғаларда кезінде шырағдан, қымбат ыдыстар және басқа да
тұрмысқа қажетті заттар қоятын қуыстар болған.
Үйлердегі тұрғын бөлмелерден тары мен арпа сақтайтын қамбалар, сонымен
қатар, табылған дән-сүйектеріне қарағанда өрік, алма, жүзім, жуа және алыс
елдерден әкелінген миндаль жаңғағын сақтайтын қойма бөлмелер де болған.
Сондай жерлерден қурап қалған пияздың бастары да табылған. Қоймалар
жылытылатын тұрғын бөлмелерден ағаш қаңқалы қабырғамен бөлінген. Ағаш
қабырғаның арасы шикі кірпіштермен шырша әдісімен қаланған. Мұндай
конструкция бір жағынан декоративті болса, екінші жағынан қойма бөлмеде ауа
алмасуды жақсартып отырған.
Сарайшық қалашығындағы қазба жұмыстары үзілістермен 1999-2003 жж. да
жалғастырылды. Аталмыш жылдары да қала орнынан көптеген ғимарат орындары,
жерлеу орындары, көптеген ортағасырлық монеталар, ыдыс-аяқтар табылған
болатын. Монеталар алтын, күміс және мыстан соғылған, оларда жазулармен
қатар, арыстан, қыран суреттері де кездескен. Монеталар Өзбек, Жәнібек және
басқа да хандар тұсында соғылған. Сырлы, шыны ыдыстарда, табақшаларда да
жазулар кездесіп отырған.
Мәдени мұра шеңберіндегі зерттеулер. Сарайшық қалашығында 2004-2006
және 2009 жж. Мәдени мұра бағдарламасы аясында археологиялық зерттеу
жұмыстары жаңа қарқынмен жүргізілді. Бұл жылдары қазба жұмыстары негізінен
қала жұртының өзен жағалауы тұсында орналасқан бөлігінде жүргізілді.
2004 ж. зерттеулер. Аталған жылы қазба жұмыстарының негізгі міндеті
қазбада табылған жәдігерліктер бойынша қаладағы ХІІІ-ХVІ ғғ. мәдени-тарихи
оқиғалар желісін ғылыми түрде қалпына келтіру болып табылды. Ғалымдардың
алдында сонымен қатар Алтын Орда мемлекеті ыдырағаннан кейінгі Ноғай Ордасы
мен Қазақ хандығы кезеңдеріне қатысты заттай деректер жинау міндеті тұрды.
Зерттеу жұмыстарының жедел түрде жүргізілуіне қала орнының Жайық өзені
суымен шайылып, мәдени қабаттардың жойылып бара жатқандығы да өз ықпалын
тигізді.
2004 ж. зерттеулер нәтижесінде шаһардың хана тектес сарай
құрылысының бастапқы құрылымдары анықталды. Құрылыс шикі кірпіштен
тұрғызылған, қабырғаларының қалыңдығы 80-160 см аралығында болған.
Қабырғаның сақталған биіктігі кей тұстарда 2 м дейін жеткен. Археологтардың
болжамы бойынша аталған ғимараттың негізгі бөліктері алдын-ала жасалған
архитектуралық жобаға сай бір мезгілде тұрғызылған. Зерттеу барысында хана
іргетасы астындағы құрылыстың бір бөлігі аршылып, ғимараттың бұрынғы
қиратылған құрылыс үстіне салынғаны анықталды. Алдыңғы құрылыстың мықты
қабырғалары қалдырылып кейінгі ғимарат қабырғаларына негіз болып табылған.
Ғимараттың өзі ішкі өлшемдері 3х5 м төрт бөлмеден тұрған. Бөлме ішінде
төсек-софа, еден астымен жылытылатын кан арнасы және тандыр салынған. Пеш
астында қол жуатын тас науа болған. Солтүстік бөліктен де өлшемі 4х5 м
болатын төрт бөлме анықталған. Бұл бөлме ішіндегі заттар шаруашылық
мақсатта пайдаланылған [14, 19-б.].
Хананың негізгі құрылысы астында көп бөлмелі үйдің болғандығы
анықталған, бірақ олардың бір бөлмесінің бір бөлігі ғана сақталған. Бөлме
қабырғалары ішкі жағынан балшықпен сыланып әктелген. Бөлме орындарынан 1330
жылмен мерзімделетін тиындар табылған, бұл құрылыстардың едені астынан одан
ертерек уақытқа қатысты, 1310 ж. шамасында қаланған кірпіштер байқалған.
Археологтар баспана еденін тереңдету тәсілі ХІІ-ХІІІ ғғ. оғыз-қыпшақ
ортасында кең тараған қыстау-үйлердің құрылыс түрі болуы мүмкін деген
болжам білдірді. Тұрғын жайлар ХІV ғ. басына жатқызылғандықтан, құрылыс
салу дәстүрінің жалғасқандығы туралы ой айтылады. Қабырғалар тегістелген
жер бетіне іргетассыз жай тұрғызыла салынған, мұның үстіне осы учаскелерден
балшықтан қолдан иленген қыпшақ заманында кең тараған ыдыстардың қалдықтары
табылған. Зерттеушілер дәл осы жерде ХІІІ ғ. І-жартысындағы, мүмкін одан да
бұрынғы кезеңдерде қыпшақ қоныстары болған болуы мүмкін деген шешімге келді
[14, 21-б.].
2005 ж. зерттеулер. Сарайшық қаласындағы қазба жұмыстары да Жайық
өзені жағасындағы шайылып кету қаупі бар аймақтарда жүргізілді. 2005 ж.
өзеннің оң жағалауындағы жарды зерттеудің нәтижесінде көлемі 10х5 м,
биіктігі 1 м күйдірілген кірпіштерден қаланған үлкен құрылыстың орны
аршылды. Құрылыс орнынан қыш ыдыстардың сынықтарымен бірге темір қазан
табылған. Құрылыс жоспарын, құрылымдық және архитектуралық ерекшеліктерін
зерттей келе археологтар бұл ескерткіштің моншаның орны екендігін анықтады
[15, 51-б.].
Қала алаңдарында жүргізілген қазбалар жобасы
Бұл монша Сарайшықтың батыс шегінде, қаланың оңтүстік шекарасынан 10 м
және мазардан солтүстік-батысқа қарай 60 м, қаланың маңызды құрылысы болып
табылған ханадан 200 м жерде орналасқан. Сонымен қатар, сумен қамтамасыз
ету үшін оны Жайыққа да жақын орнатқан. Орнын тазалау кезінде моншаның
құрылыстық ерекшеліктері, жылыту жүйесі анықталды. Оның қабырғасы Алтын
Орда кезеңінде көп қолданылған кірпіштерден және саздан қаланған, сонымен
бірге әр түрлі қызмет көрсетуге арналған бірнеше бөлмеден тұрған.
Бөлмелердің ішінде еден астынан жылу жүйесі жүргізілген жуынатын бөлімі де
анықталды. Моншаның еденіне күйдірілген кірпіштер төселіп, су өтпейтін
қоспамен сыланған. Еденді тазалау барысында су ағызатын арықтың орны,
көмілген хум, су жиналатын шұңқыр орындары ашылған. Моншаны және суды
тандыр пешін жағу арқылы қыздырған. Зерттеушілер ескерткішті ХІV ғасырмен
мерзімдеді.
Сарайшық қаласын қазу барысында үлкен мөлшерде нумизматикалық
материалдар – теңгелер мен монеталар қоры жиналған. 2005 ж. қазба кезінде
84 данадан тұратын күміс теңгелер көмбесі табылған. Теңгелердің басым
бөлігі ұзақ уақыттар жерде жатуына байланысты бір-біріне жабысы қалған,
шүберек қалталардың қалдықтары да сақталған. Бұл монеталар моншаның саздан
қаланған қабырғасы тұрғызылғаннан кейін тығылғаны анықталған.
Сарайшықтан табылған теңгелерді зерттеу нәтижесінде олардың Тоқтағу
хан (1291-1313), Мұхаммед Өзбек хан (1313-1341 жж.), Махмұд Жәнібек хан
(1341-1357), Бердібек хан (1357-1359) және басқа да хандар тұсында
шығарылғаны белгілі болған. Алтын Орда теңгелері Сарай, Гүлістан, Азақ
қалаларынан соғылған. Теңгелерде барыс пен басқа да жыртқыш аңдардың, шығып
келе жатқан күннің, жапырағын жайған гүлдің, геометриялық бейнелер, ислам
діні мемлекеттік маңызға ие болған кезден бастап діни белгілер де
бейнеленген [15, 52-б.]. Сарайшықтан табылған теңгелер мен монеталар
мамандар тарапынан арнайы зерттеліп, жұмыс нәтижелері жеке кітап түрінде
жарық көрді. Онда қала орнынан табылған тиындар жан-жақты зерттеліп,
нумизматикалық материалдар бойынша қала тарихына сипаттама берілген [16].
2006 ж. зерттеулер. Бұл жылы Сарайшық орнындағы қазба жұмыстары Жайық
өзенінің жағалауында қазіргі күнде қорымға айналған, қалашықтың оңтүстік-
батыс бөлігіндегі мәдени қабаттарды зерттеуге бағытталған. Қала жұрты
аумағынан, хана кешенді сарайы тұсынан құрылыстық мақсатта пайдаланылған
қамыс пен кесектің, жануарлар сүйектері мен қыш сынықтары табылған.
Бөлмелердің бірін тазарту кезінде полихромды қыш, жұпар иісті суға арналған
арнайы кесе мен хрусталь сынығы ұшырасқан. Қорым орнынан қыш күйдіру
пешінің, қоныс орнының сұлбалық іздері сақталған. Зерттеушілердің жорамалы
бойынша пеш орны шыны бұйымдарын жасайтын өндірістік пеш болып табылады
[17, 61-б.].
Аталған жылы қалашықтың қорым орналасқан бөлігінен бірнеше
құрылыстардың салынғандығы анықталған. Мұнда қызығушылық танытқан
нысандардың бірі мешіт құрылысының қалдығы, әулеттік зират, қабір басына
тұрғызылған сағаналар болып табылған. Мұның барлығы осы жерде
топтастырылған сәулет мәдени кешенінің болғанын анықтауға мүмкіндік берген.
Келесі қазба орнынан табылған қыш пештердің қалдықтары анағұрлым ерте
кезеңдерге жататыны анықталған. Осы қазбадағы қызылсазды және боялған
қыштың басым бөлігі ХІV ғ. жатқызылған. ХV-ХVІ ғғ. жататын глазурлы
керамиканың да бірнеше үлгісі кездескен [17, 61-б.].
Жалпы 2004-2009 жж. қазба жұмыстары негізінен қала жұртының өзен
жағалауы тұсында орналасқан бөлігінде жүргізілді. Зерттеудің алғашқы жылғы
нәтижесінде шаһардың хана тектес сарай құрылысының бастапқы құрылымдары
анықталды. Құрылыс шикі кірпіштен тұрғызылған, қабырғаларының қалыңдығы 80-
160 см аралығында болған. Қабырғаның сақталған биіктігі кей тұстарда 2 м
дейін жеткен.
Сарайшықтағы қыш ыдыстар, соның ішінде боялған ыдыстар сынықтары
қаладан табылған негізгі бұйымдардың бірін құраған. Олардың арасында суға
арналған құмандар, құмыралар, астыққа арналған хумдар, күбілер, шығырлар,
шырағдандар мен түбектер, сиясауыт пен майшамдар және басқа да ыдыс түрлері
кездеседі. Сонымен қатар, әртүрлі суреттермен, өрнектермен әсемделген
кеселер мен пиалалар, табақшалар ерекше топты құрады. Қалада көзешілік
өнердің жақсы дамығандығы анықталған. Олар жасаған ыдыстар өсімдік және
зооморфты бейнелермен сәнделген, олардың ішінде суда жүзген құс, бұлбұл,
балық, қоян суреттері кездескен. Шаһарда шыны (әйнек) бұйымдарын жасайтын
өндірістік пеш те болған. Сарайшықтың қыш бұйымдары да жеке зерттеліп,
арнайы кітап түрінде жарыққа шықты [18].
2009 ж. зерттеулер. Екі жыл үзілістен соң, аталған жылғы қазба
жұмыстары да алдыңғы жылдардағы сияқты Жайық өзенінің шаюы салдарынан
бұзылып жатқан, жағалық алқапта жүргізілген. Бұл маусымда қазба жұмысы
шамамен 500 шаршы метр ауданды қамтыған. Зерттеулер барысында бес құрылыс
көкжиегі рет-ретімен ашылған. Алғашқы құрылыс қабаты ХV ғ. ортасы мен ХVІІ
ғ. басымен мерзімделетін жерлеу ескерткіштері құраған. Олардың бірінен
мұсылман дәстүрінде жерленген адамның қабірі зерттелген. Марқұм қабірдің оң
жағынан қазылған ақымға, оң қырымен, беті оңтүстікке қаратыла жерленген.
Осындай жерлеу түрлері ежелгі көрханалар астынан да табылған. Бұдан
зерттеушілер ХV ғ. Сарайшықта ислам дінінің кеңінен таралғандығы туралы
шешім шығарған [19, 38-б.]. ХV ғ. екінші жартысында көптеген көрханалар мен
далалық салтпен байланысты жерлеу түрлері пайда болған. Бірнеше жерлеу
салтының болуы ХV-ХVІ ғғ. аралығындағы қала мен даланың қарым-қатынасын
көрсеткен.
Екінші құрылыс қабаты ХІV ғ. аяғымен мерзімделген. Бұл кезеңге
күйдірілмеген кірпіштен салынған үйлер тән болған. Тұрғын үйлер ғимараттық
түрде жобаланған, бөлмелердің ішкі көрінісі – суфалар, ішкі арналармен
жылытылатын пештерден тұрған. Үшінші құрылыс қабатындағы ғимараттар
қабырғаларын қайта жоспарлаудан кейін төртінші қабат құрылыстарын салуға
пайдаланылған. Бөлмелердің өлшемдері 3х3, 3х4 кейде 3х5 м көлемінде болған.
Жылыту жүйелері қабырғаға жапсарлана салынған қарапйым пештерден тұрған.
Төртінші құрылыс қабаты өнідірістік нысандардан – өндірістік пештер мен
шеберханалардан тұрған. Бесінші құрылыс қабаты қазбаның материктік
деңгейіне тап келген. Мұнда тандыр, ыдыстар қалдықтары, ғимарат орны, пеш
орналасқан. Ғимарат қалдығы интерьері зерттеушілердің пікірінше, ХІІ ғ.
шығыс Каспий маңы мен Жетісу өңіріне тән болған [19, 39-б.].
Бірнеше жылғы археологиялық зерттеулер нәтижесінде Сарайшық орнынан
бірнеше құрылыстардың іздері анықталды. Олардың ішінде мешіт құрылысының
қалдығы, әулеттік зират, қабір басына тұрғызылған сағаналар бар. Бұлардың
барлығы көне шаһарда жақсы ұйымдастырылған сәулет мәдени кешенінің
болғандығын көрсетті. Зерттеу барысында қала өмірінде бес құрылыс кезеңі
анықталды. Адамдар жерленген көрханалар қаланың ең көп кездесетін
құрылыстарының бірі болып табылатыны анықталды. Қазбалар барысында
жерлеулердің мұсылман дәстүрінде орындалғаны белгілі болды. Жерленген
адамдардың бастарын солтүстік-батысқа қаратып қоятын жаңа түрі де
анықталған.
Сарайшықта жүргізілген қазбалардың нәтижесі көрсеткендей – ондағы
үйлер, сарайлар, қоғамдық кешендердің барлығы бұзылып-қираудың екі кезеңін
бастан кешкен. Алымен кездейсоқ шайқастар кезіндегі қираулар, одан кейін
Жайық казактары тарапынан болған арнайы мақсатпен жүргізілген талқандау.
Құлаған үйлердің арасынан жебе, найза ұштары, қылыш сынықтары,
катапульттардың тас оқтары мен ортағасырлық бомбалардың қыштан жасалған
ядролары табылған. Жазба және археологиялық деректердің көрсетуі бойынша,
апаттан кейін де қала өмір сүруін тоқтатпаған. Сарайға жақын орналасқан
біраз бөлмелер қайта қалпына келтірілген.
Ортағасырлық Сарайшық қаласын жан-жақты зерттеудің нәтижесінде
Қазақстан тарихындағы Алтын Орда кезеңі туралы маңызды мәліметтер қоы
жинақталды. Себебі қала Еуропа мен Азияның түйіскен жерінде орналасқан
болатын, бұл сол кезеңдегі мемлекеттердің өзара саяси-экономикалық, мәдени
байланыстарының дамуына қолайлы болды. Қаланың мәдени қабаттарының сол
байланыстарды қалпына келтіруге негіз болатын археологиялық заттарға бай
екендігі айқындалды. Сарайшық пен оған шектес өңірлердің қалыптасуына
көршілес Еділ бойы, Хорезм, Орта Шығыс мәдениеттерімен салыстырғанда
далалық мәдениеттің әсері басым болғандығы анықталды. Қаланың Дешті
Қыпшақпен байланысы қарқынды болған.
Сарайшықта салтанатты сәулетті сарайлар, керуен-сарайлар, моншалар,
мешіт-медреселер және басқа да тамаша ғимараттар көптеп салынған. Оларды
атақты сәулет өнері мектептерінен өткен дарынды шеберлер тұрғызған. Қаланың
өте тамаша жобаланып салынған түзу де кең көшелері мен алаңдары болған.
Қаланың келбетінен шығыстың әсері айрықша байқалады. Керуен саудасынан
келетін түсім, әскери олжа, жергілікті халық төлейтін салық және аса мол
арзан еңбек күшінің есебінен Сарайшық шаһары тез өскен.
Сарайшық өз заманында үлкен саяси, діни-идеологиялық маңызға ие
болған. Алтын Орда тағына үміткерлердің бәрі де қалаға көз салған. Қалада
Алтын Орданың бірнеше билеушілері, соның ішінде Жәнібек, Тоқта сияқты
белгілі хандардың орныққандары айтылды. 1370 ж. Сарайшық Шайбан ұрпағы
Айбектің құзырында болған, ол өз ақшасын соқтырған. 1375 ж. шамасында
бастап қаланы Орда-Ежен ұрпағы Орыс хан билесе, одан соң Шайбан ұрпағы
Арабшах иемденген. ХV-XVI ғғ. Ноғай Ордасы мен Қазақ хандығы тұсында
Сарайшықта көптеген ноғай мырзалары мен бектері – Едігенің ұрпақтары
билесе, қазақ билеушілерінен Қасым, Хақназар хандар қаланы өз құзырында
ұстаған.
Қорыта келгенде, Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы нәтижесінде
Сарайшық қаласы туралы ғана емес, ол өмір сүрген тұстағы әлеуметтік-саяси
оқиғалар жөнінде де бірқатар маңызды мағлұматтар жиналды. Шаһардағы зерттеу
жұмыстарын жалғастыру Алтын Орданың қалыптасуы мен құлауының тарихи
салдарларын жаңа көзқараспен бағалау үшін аса маңызды болып отыр. Сарайшық
қаласының қалыптасуы, гүлденуі мен құлдырау тарихы Қазақ хандығының және
оның этникалық территориясының қалыптасуына тікелей байланысты. Сарайшық
көршілес әрі туыстас Ноғай Ордасы мен Қазақ хандығы қарым-қатынастарын
зерттеудегі бірден-бір нысан болып табылады. Қазақ халқының этникалық
құрылуына ноғайлардың өте тығыз әсер еткені белгілі. Ол кезең Отан
тарихындағы өте белесті, маңызды кезеңдердің бірінен саналады.
Сарайшықтың тарихи мәні, оның Қазақ мемлекеттігінің алғашқы қалыптасу
кезеңіндегі ролі мен ұрпақтар арасындағы байланыстар үшін ата-бабалар
мұраларының төтенше маңыздылығы ескеріліп, осы жерде символды пантеон,
археология мұражайы және мешіттен тұратын мемориалды-мұражай кешенін құру
ісі қолға алынды.
Өкінішке орай бағдарламаның соңғы жылдары Сарайшық қаласындағы зерттеу
жұмыстары Мәдени мұра жобасынан алынып, шаһарды зерттеу белгілі бір
уақытқа тоқтатылған. Осыған байланысты ортағасырлық қаланың тарихи-мәдени
мұраларын одан әрі зерттеу мен сақтап қалу мәселелері шешілмеген. Қала
орнын жыл сайын Жайық өзені шайып кетуде, бай мәдени қабаттар су астында
қалуда. Ортағасырлық Сарайшық шаһарын сақтау мен мұражайға айналдыру
мәселесі кезек күттірмейтін сауалдардың бірі болып қалып отыр.
2. Жайық қалашығының зерттелуі
2001 ж. ашылған Жайық қалашығы Батыс Қазақстан облысында, Орал
қаласынан оңтүстікте 12 км жерде орналасқан. Қазіргі сақталған аумағы
шамамен 7 гектар. Қала орны археологиялық тұрғыдан аталған 2001 ж. бастап
зерттеле бастады. 2004-2006 жж. зерттеулер Мәдени мұра ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz