Топырақтың ауыр металдармен ластануы

КІРІСПЕ

Жұмыстың өзектілігі: Қазақстанның көптеген аймақтарындағы экологиялық жағдай сын көтермейді. Ғылыми-техникалық прогресс қоршаған ортаның көптеген мөлшерде зиянды заттармен ластанып, қалыптасқан табиғи тепе-теңдіктің бұзылуымен қатар жүруде. Республиканың көптеген аймақтары газ, сұйық және қатты күйдегі өндіріс қалдықтарымен, сульфаттармен және ауыр металдармен ластануда. Қоршаған ортаның зиянды заттармен ластану деңгейі жоғары болуына байланысты олардың топыраққа, суға, ауаға түсуіне, тигізетін зияны мен биологиялық рөлін зерттеуге ерекше көңіл бөлініп отыр. Өндіріс ошақтары орналасқан аудандардың топыраққа көп мөлшерде әр түрлі химиялық қосылыстар, ауыр металдар түсуде. Топырақ ресурстары жер бетіндегі тіршілікке қажетті ең маңызды алғы шарттардың бірі болып табылады. Алайда оның шын мәніндегі маңызы мен рөлін өз дәрежесінде бағалай алмай келеміз. Топырақ биосфераның компоненттерінің бірі ретінде адам, жануарлар мен өсімдіктер үшін биохимиялық орта болып саналады, ол энергетикалық сыйымдылығы жоғары, топырақ биотасы мен адамдар арасындағы тікелей және жанама әсерлерді тепе - теңдікте сақтап тұра алатын өздігінен тазару процестерінің механизмдерінің аса маңызды резерві болып табылады. Адамдарға азық - түлік пен жануарларға қоректі өндіру үшін қажетті жағдай тек топырақ арқылы ғана жасалынады. Топырақ ешнәрсеге айырбастамайтын табиғи ресурс. Қазіргі таңда, ғылыми әлі күнге дейін топырақтың орнын баса алатын жасанды материал таба алған жоқ. Өсімдіктерді топырақсыз өсірудің кез келген әдісі топырақтың рөлін дәл өз мәнінде орындай алмайды. Сондықтан адамзат қоғамы алдында тұрған және әлі де маңызды болып қала беретін аса маңызды мәселе топырақтың топырақ түзілу процесіндегі өздігінен қалпына келу, сақтап қалуға барынша жағдай жасау. Қазіргі кезде ауыр металдардың топырақта жинақталуын және олардың қоректік тізбек арқылы ауысуын зерттеу маңызды мәселелердің бірі болып табылады, себебі олар барлық тірі ағзаларға, оның ішінде адамдар ағзасына ұзақ уақыт бойы уытты әсер етеді. Ғылыми деректер бойынша, трофикалық байланыстар арқылы адам ағзасы тағам өнімдерінен 40-50%, судан 20-40%, ауадан 20-40% улы заттарды қабылдайды. Сондықтан осындай жолмен жинақталған ауыр металл иондары адам ағзасында әр түрлі аурулардың қозуы мен пайда болуының басты себебі болып табылады. Техногенді ластанған ауруларда асқазан ауруы бірінші орында, тыныс алу жүйелері аурулары екінші орында, қан айналу жүйелері аурулары үшінші орында тұр. Сондықтан да Қазақстан топырақтарында ауыр металдардың жинақталуын және олардың қоректік тізбек арқылы ауысуын зерттеу қазіргі таңдағы ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр.

Жұмыстың мақсаты : Қазақстан топырағындағы ауыр металдардың таралу мен жинақталу ерекшеліктерін зерттеп, олардың тірі ағзаларға тигізген экологиялық әсерін анықтау.

Жұмыстың міндеті :

• Қазақстан топырағындағы ауыр металдардың мөлшерін және олардың таралу динамикасын қарастыру;
• Ақтөбе қаласының топырақ жүйесі химиялық, соның ішінде ауыр металдармен ластану ерекшеліктерін және қауіптілігін анықтау;

Жұмыстың ғылыми жаңалығы . Қазақстан топырағының ластануын негізге ала отырып, өндіріс ошақтарынан бөлінген ауыр металдардың мөлшері мен динамикасын анықтау арқылы олардың қоршаған ортаға тигізген кері әсері экологиялық тұрғыдан толығымен бағаланды.

Жұмыстың практикалық маңызы : Жұмыс нәтижелерін экология сабағында оқыған кезде пайдалануға болады.

1 Негізгі бөлім

1. Топырақтың ауыр металдармен ластануы

Қазақстанның барлық жер көлемі 2724, 9 мың км. Жер қорымыздың көлемі өте үлкен болғанымен оның сапасы соңғы жылдары күрт нашарлап отыр. Жерді дұрыс пайдаланбау салдарынан топырақ деградацияға ұшырап, құнарсыздану, шөлге айналу процестері күшейе түсуде. Соңғы мәліметтер бойынша Республика жерінің 180 миллион га жазық жерлер, 185 миллион га жайылым және 34 миллион га құнарлы жердің 180 миллион га жері жарамсыз жерлерге ұшырап, оның 30 миллион га топырақ эрозиясы 60 миллион га тұздану, 10 миллион га химиялық және радиактивті заттармен ластанған. Республиканың 30 миллион га жерлерін өнеркәсіп, көлік, байланыс, елді мекендер алып жатыр. Солтүстік облыстарды тың игеру науқанына байланысты және бірегей бидай дақылын егу топырақ қарашірігінің 25-30%-ын жоғалтты. Батыс Қазақстан аймағында мұнай-газ өнеркәсібінің қарқындап дамуы 1000 га астам жерді қамтыса, топырақтың техногенді бүлінуі 2, 5 миллион га, ал тозған жайылым 3 миллион га жерді алып жатыр. Сол сияқты Азғыр мен Тайсойған сынақ полигондарының игілігіне 1, 4 миллион га жер бұйырған. Оның үстіне Каспий теңізінің көтерілуі болашақта осы аймақтың шамамен 2, 8 миллион га жерін су басады деп болжам жасалуда.

Топырақтың ауыр металдармен ластануы барлық аймақтарды қамтып отыр. Әсіресе, Қазақстан бойынша ірі өнеркәсіптер, кен орындары, қазба байлықтарды өндіру, соғыс - өндірістік қалдықтарды сақтау және оларды көму аймағында ерекше жылдам жүруде. Республика жерінде химиялық қалдықтар 2, 3 миллиард тоннаға жетті. Өнеркәсіптерден шығарылған химиялық заттар Шығыс Қазақстан бойынша жылына 5 миллион тоннаға жетіп отырғаны тіркелген. Республика бойынша ластану деңгейі Бетпақ дала, Балқаш өңірі, Мұғаджар, Ертіс өңірі, Маңғыстау, Каспий маңы ойпаты, Іле Алатауы жазықтарында тым жоғары. Сырдария, Шу, Талас, Жайық өзендеріндегі жерлер қорғасын, фтор, бор, мыс сияқты ауыр металдармен ластанған. Бар деректер бойынша Өскемен, Риддер, Зырян қалалары маңындағы жерлерде қорғасынның мөлшері 100 РЗШ, кадмий, мырыш 8-14 РЗШ, мыс 10 РЗШ-ға жеткен. Павлодар, Екібастұз, Қаратау, Тараз тағы басқа өнеркәсіп орындары аймағы геохимиялық ауытқуларға және уытты заттармен ластануға ұшыраған. Семей өңірінің ауыр металдармен ластануы өте жоғары. Осы жерлерде шоғырланған 154 өнеркәсіп орындарынан жылына 294 мың тонна улы зат қоршаған ортаға шығарылады. Мәселен, мыс 100 РЗШ, қорғасын 100 РЗШ, мырыш 300 РЗШ, хром 100 РЗШ, кобальт 50 РЗШ, никель 50 РЗШ, тағы басқа ауыр металдардың шекті мөлшерінің тіркелгені Семей қаласы бойынша жарияланған әдебиеттерде келтіріледі.

Ауыр металдардың топырақта таралуы көптеген факторға байланысты, негізінен, метеорологиялық жағдайға, ластаушы көздің табиғаты мен топырақтың геохимиялық қасиеттеріне әсер етеді. 2009 және 2010 жылдың мамыр айында қалдық сақтау орнының төрт жағынан (оңтүстік, солтүстік, шығыс және батыс) алынған топырақ сынамаларындағы ауыр металдардың мөлшері кесте 1 келтірілген.

Кесте 1 - Қазақстан топырағының ластану мөлшері (мг/кг)

Қалдық сақтау орны маңайының ауыр металдармен қаншалықты ластанғаны кестеде көрсетілген. Мысалы, қорғасынды алсақ шығыс жағында (2007 ж) ең төменгісі 65, 6±0, 02 мг/кг ал, ең жоғарғысы оңтүстігінде 98, 4±0, 02 мг/кг, бұл көрсеткіш ШМК-дан 2, 18±0, 2 есе, ал оңтүстігінде 3, 28±0, 2 есе артық екендігін көрсетеді. Бұндай нәтижелер барлық элементтерге тән екендігін кестеден көруге болады.

Экологиялық қиын жағдай Орталық Қазақстан жерлерін де қамтып отыр. Мұнда жердің техногенді бүлінуі, өнеркәсіптік қалдықтарымен ластану, ауыр металдардың жинақталуы тұрақты жағдайға айналған. Кейбір аймақтарда топырақтың тозуы, бүлінуі және шөлге айналуы Ертіс, Әмудария мен Сырдария өзендерінің су бассейнінің азаюы, Арал теңізінің тартылуымен тікелей байланысты болып отыр. Мәселен, Оңтүстік Қазақстанда Арал аймағының экологиясына байланысты 2 миллион га жер шөлейттеніп кеткен және Жаңадария өңіріндегі 3 мың га қара сексеуіл орманы біржола жойылу үстінде. Арал өңірі мен Сырдария өзенінің аңғары бойынша топырақтың химиялық улы заттармен жылдам жүруде. Жүргізілген зерттеу жұмысы бойынша, Қазақстан өңірінің әр түрлі аймақтарындағы топырақта токсиканттардың жинақталуы әр түрлі болатынын көрсетті.

Зерттелген жылдар бойына топырақта металл иондарының мөлшері өзгеретіндігін көрсетті. 2008 жылы топырақта қорғасын иондарының мөлшері ОА - 15, 78±1, 21 мг/кг, ҚҚ - 9, 09±0, 88 мг/кг және СА - 6, 42±0, 54 мг/кг тең болып, ШРК (ШРК=20, 0 мг/кг) төмен болды. Талдау жұмысында топырақтағы қорғасын ионының ШРК жоғары болған жағдайы тіркелген жоқ. Қазақстан өңірінің аймақтарына жүргізілген зерттеу жұмысында топырақта кадмий иондары бойынша ШРК (ШРК=1, 0 мг/кг) жоғары болған жағдайлар анықталған жоқ. Сонда, 2008 жылы СА (0, 60±0, 04 мг/кг), ҚҚ (0, 52±0, 03 мг/кг), ОА (0, 47±0, 03 мг/кг) тең болды Зерттеу жұмысы барысында топырақта мыс иондарының (ШРК=3, 0 мг/кг) және мырыш (ШРК=20, 0 мг/кг) иондарының ШРК концентрациясы анағұрлым жоғары болғаны анықталды.

Зерттеу жұмысы басында (2007 ж) СА, ҚҚ және ОА топырақтарындағы мыс иондарының концентрациясы 23, 25±1, 96, 12, 19±1, 35 және 9, 23±0, 71 мг/кг, ал мырыш иондары 86, 00±5, 12, 68, 92±3, 96 және 70, 21±3, 77 мг/кг тең болып, келесі жылдары айтарлықтай өзгеріс болған жоқ.

2009 жылы жүргізілген зерттеулерде Қазақстан өңірінің үш аймақтарындағы топырақта токсиканттардың маусымдық нақты динамикасы көрсетілген. Топырақта қорғасын катиондарының төменгі мөлшері қыста тіркелді және ол СА - 17, 09±0, 97 мг/кг, ҚҚ - 9, 09±0, 68 мг/кг және ОА - 6, 45±0, 34 мг/кг тең болды. Көктемде барлық үш аймақта да топырақтағы қорғасын иондарының мөлшері артты, бірақ қыста тіркелген көрсеткіштен жоғары болды. Қыс мезгілінде топырақтағы кадмий иондарының мөлшері төменгі шамаға, СА - 0, 63±0, 03 мг/кг, ҚҚ - 0, 52±0, 03 мг/кг, ОА - 0, 47±0, 02 мг/кг тең болды. Мыс және мырыш иондарының мөлшерінің динамикасы қорғасын және кадмий иондарымен ұқсас болды. 2010 жылы арнайы жүргізілген зерттеу жұмысында Қазақстан өңірінің топырақ құрамындағы бірқатар аниондарда айырмашылықтар байқалды. 2008-2010 жылдары Қазақстан өңірінің әр түрлі аймақтарындағы топырақта мыс (Cu, ШРК=3 мг/кг ) және мырыш (Zn, ШРК=20 мг/кг) иондарының мөлшерінің өзгерістері байқалуда.

1. 2 Топырақтың органикалық заттармен ластануы

Топырақтың ластануы - топырақта, әдетте, оған тән емес физикалық, химиялық немесе биологиялық агенттердің пайда болуы және енуі немесе аталған агенттердің концентрациясының қаралған мезгілде табиғи орташа жылдық деңгейнен асып түсуі. Топырақтың ластануы топырақ түзілу процеснің барысын өзгертеді, түсімді бірден азайтады, өсімдіктерде ластағыштардың қорлануына себеп болады. Бұл ластағыштар адам организміне тікелей немесе жанама түрде түседі. Топырақтың ластануы топырақтың ауру тудыратын және де басқа жағымсыз микроорганизмдер өзін-өзі тазалаудан төмендетуге әкеліп соғады. Топырақтың ластануы қоршаған ортаға қауіпті, өйткені улы заттар қоректік тізбек арқылы топырақтан өсімдікке, өсімдіктен жануарға, жануардан адам организмне түседі.

Эрозия қазіргі кезде бүкіл дүние жүзінің үлкен жауы болып отыр. Соңғы тек жүз жылдың ішінде су мен жел эрозиясы нәтиесінде планетада 2млрд гектар ауыл шаруашылығының құнарлы жерлері жарамсыз болып қалған.

Органикалық заттар адамдарға ертеден таныс. Себебі киетін киім, ішетін тағам, жағатын отын органикалық заттар еді. Кейін келе адамдар табиғи органикалық заттарды өңдеп органикалық қосылыстарды ала бастады. Өсімдіктерден бояу дәрі-дәрмек алып, сабын жасауды, өсімдік майын алуды т. б алуды үйренді. Органикалық қосылыстар құрамында негізгі элемент әрдайым көміртек атомы болатын химиялық қосылытар. Олар көміртек окситтерімен көір қышқылынан және оның тұздарынан басқалары. Көміртек атомы өзара және баска да элементтермен химиялық байланысқа тез түсуіне орай органикалық қосылыстардың саны 5 миллион алады. Органикалық қосылыстар таиғи және жасанды болып бөлінеді. Табиғиға нуклеин қышқылдары, белоктар, липидтер, гармондар т. б жатады. Жасандорганикалық қосылыстар қаныққан және қанықпаған көміртектер. Қаныққан көміртектерге спирттер, аминдер, карбон қышқылдары т. б жатады. Қанықпаған көміртектер полимерлер, ацетондар, ацетоальдегидтер алуда қолданылады. Органикалық қосылыстар тұрмыста, медицинада, өндірістерде кеңінен қолданылады. Адамның тіршілігі мен іс-әрекетінде де оардың маңызы зор. Тірі организмдерде жүетін процесс органикалық заттардың қатысуымен өтеді.

Органикалық заттардың қоршаған ортаға тигізетін зияны да айтарықтай. Табиғи емес органикалық қосылыстар табиғатта өздігінен ыдырамайды. Мысалы, пластмасса, смола, резеңке, бояулар т. б . Олардың шығу көздері мұнай, газ, көмір өндіру, өңдеу және органикалық химия өндірістері.

Адамдар ертеден табиғи бояу, қамыс қанатын, әр түрлі майларды, т. б пайдалана білген. Оларға органикалық химия зерттейтін изомерия құбылысы және әр түрлі күрделі өзгерулер тән.

Құрлымына қарай органикалық қосылыстар: ашық тізбекті, тұйық тізбекті, гетероциклді болып негізгі үш топқа бөлінеді. Ашық тізбекті қосылыстарда көміртек атомдары тармақталған немесе тармақталмаған тізбек тұрады. Ашық тізбекті органикалық қосылыстар көп мөлшерде мұнайда, табғи газда, аздап гидросферада кездеседі . Қаныққан көмірсутектер бензин, тұрмыстық газ құрамында және метанол, жуғыш заттар алуда, қанықпаған көмірсутектер полимерлер, сприт, ацетон т, б алуда қолданылады.

Органикалық химияның органикалық қосылыстардың түзілу жолдары мен әдістерін лаборатория және өндіріс көлемінде зерттейтін бөлімі. Органикалық синтездің дамуы органикалық заттардық құрлыс теориясы мен органикалық қосылыстардың химиялық қасиеттері туралы мағұлматтар жинақталғаннан кейін басталды.

2 Ақтөбе қаласының техногенез жағдайындағы топырақ -өсімдік жүйесіндегі ауыр металдар және олардың қаланың экологиялық жағдайына әсері

2. 1 Ақтөбе қаласының топырағының физика - географиялық сипаттамасы

Ақтөбе қаласы Орал тауларының теңіз деңгейінен биіктігі 217-223 м аралығындағы тау бөктерінде, солтүстік батыс жағында теңіз деңгейінен биіктігі 300-350 м болатын төбешіктің оңтүстік шығыс бөлігінде орналасқан. Қала климаты шұғыл континентальды, ауа температурасының тәуліктік және жылдық амплитудасы жоғары болып келеді. Абсолютті минимумы -12, 8 ⁰ С, албсолютті максимумы +23°С. Жылдық орташа ауа температурасы 6, 0 ⁰ С. Климаты салқын және жылы кезеңдерде үлкен ауытқушылықпен сипатталады. Ең суық қаңтар айының орташа айлық температурасы - 13, 9°С құраса, ал ең жылы шілде айында +23, 0°С. Желдің орташа жылдық жылдамдығы 4, 7 м/с. Ең аз жауын-шашын (10, 4 мм) қыркүйек айында, ал ең көп мөлшері мамыр айында (42 мм) жауады. Қалада жылына орта есеппен 300, 5 мм жауын-шашын түседі.

Жер бедері. Облыстың үлкен аумағын жоталар алып жатыр. Орал тауларының оңтүстік сілімдері солтүстік жағында, Мұғаджар таулары орталық бөлігінде. Оңтүстік-шығыс бөлігінде ірі шөлдер Қарақұм; Үлкен және Кіші Борсық орналасқан. Торғай үстірті облыстың солтүстік-шығысында орналасқан.

Топырағы. Оңжағалық жазық бөлігінің топырағы төрттік дәуірдің жеңіл механикалық құрылысында құм, саз бар жыныстардан құралған. Сол жағалауда топырақ құраушы жыныс ретінде тұзды саз және ауыр саздық қатынасады. Қазақстанның ұсақ шоқылы аудандарында топырақ жамылғысы жоқ, ертедегі ескі кристалдық жыныстар кездеседі. Борпылдақ үгілмелі материалдар шоқылардың баурайында бұл жердегі дамушы топырақты ұсақ тастарға айналдыруға себепші болды. Шоқылардың арасында орналасқан тұз тасушы саздар ашық түсті каштан топырақтарды тұздандырып, сор, сортаң, солодиді жасайды.

Жер асты суларының жоғары қарай атқылап шығуынан тұз жақын жатқан минерал суларынан топырақтың жоғарғы горизонтына шығады. Тұзы жердің бетіне жиналатын нағыз тұзды топырақты сор топырақ дейміз. Жазық жер беті сордың ақ дақтарымен шұбарланған. Солар сортаң жерлердің жер асты суларының деңгейінің төмен түскен жерлерінде жиі кездеседі. Осындай тұздың мол болуынан жоғарғы қабаты шайылып төмендейді де, кейбір тереңдікте тұз жиналады. Батыстағы көктерек-қайың түбіндегі шоқтарда артық дымқылдықтың болуынан әрі қарай топырақты шаюдан сортандар солодилерге айналады. Осы топырақтың жоғарғы горизонты кремнеземмен байытылып, оларға ақ бояу түсін береді.

Облыстың солтүстігінде қара топырақ дамыған ол климаттың қолайлылығына байланысты салыстырмалы өсімдік жамылғысында қарашірік құрылуына себебін тигізеді. Қарашіріктің құрамы 5-7%. Ол жоғарғы горизонтта топыраққа қою бояу береді, қалыңдығы 60-80 см-ге жетеді. Бұл топырақ біршама жоғаргы өніммен ерекшеленеді.

Оңтүстікке қарай қара топырақты белдеу екі белдеу астына қою каштан және ашық каштанды топыраққа ауысады. Оларға тұздылық қасиет тән. Кою каштанды топырақ подзонасы құрғақ далалы ауданды алып жатыр Ашық каштанды подзона шөлді дала ауданын алып жатыр. Қою каштанды топырақ егістік қабатта 3-4% гумустың қалыңдығы 18-20 см. Ашық сарғылт топырақ онша үлкен емес, 2-3% гумустың құрамымен айырмашылық жасайды. Горизонтта гумустың қалынңдығы - 12-15 см[10] .

Ерекше топырақтың құрамын құрайтын шабындық топырағының құрылуына 2-3 м терендікте жатқан жер асты суларының маңызы бар. Топырақтың құрылуы сулану режиміне, жер асты суларының минералдану сипатына, сол сияқты топырақ құрушы жыныстардың ерекшелігі мен өсімдіктеріне байланысты болады. Осы факторлардың қатынасына байланысты шабындық топырағының бір типі құрылады.

Шабындық жайылым топырағының айырмашылағы жоғарғы горизонт топырағының лай болуы, мал азығының базасын дамыту үшін мүмкіндік жасайды. Жер игерушілер қара топырақты және қою сары топырақты пайдаланады. Бірақ қатаң, күрт континентальді климат жер шаруашылығының жұмысын қиындатады. Сондықтан бәрінен бұрын топырақта суды сақтау, жинау туралы кешенді жұмыстар жүргізу керек. Горизонттың жоғарғы жағы, жыртылған жерлерін тозандату қара топырақта 97% жетеді, қою сарғылт каштан топырақта 98%, яғни бұл топырақтар іс жүзінде ауыл шаруашылығында қолдауға құрылымсыз болды. Күшті заңдату құрылымы мен топырақтың механикалың құрамы эрозия процестеріңің пайда болуына әсер етеді. Оған облыстың көптеген табиғат аудандары жатады.

Жерді дұрыс пайдаланбау дағдырысқа ұшырататынын тарих көрсетті. Жерді селсоқ игеру және бұл жерлерді пайдалану біртіндеп құрғақшылыққа айналдырады. Осылай топыракты пайдалану нәтижесінде ол бұрыңғы құнарлылығын жойып эрозияға ұшырады. Топырақтың құнарлылығын нашарлатуға негізгі себеп жайылым жердегі малдардың санының көбеюі және эрозия.

Эрозия өте қатты көңіл аударатын мәселе. Топырақты дұрыс өндеуді тандай алмаса және агротехниканы бұзса, жыртылған жер қабаты желмен ұшып, су тасқындары шайын кетеді. Облыстың айдалған жерлерімен жайылым жерлердің бәрінде эрозиялық процестер дамыған. Соңғы жылдары ауыл шаруашылық мәдени өсімдіктерінен жоғарғы өнім алу мақсатында жыртылған жер тыңайтқыштарды, пестицидтерді интенсивті пайдалану топыраққа қосымша кері әсерін тигізді. Одан басқа уландырғыш препараттар босқа жиі қолданылды. Пестицидтердің тек - 1 % ғана мақсатқа жетеді, қалған оның массасы жердің астында шөгіп, суды уландырады.

Облыстың солтүстік-батыс бөлігі түрлі-шөпті-селеулі және жусанды-дәнді дақылдар өскен сортаң дақтары бар қара топырақтар және күңгірт қарақоңыр топырақтар, өзен аңғарлары бойынша шалғындық өсімдіктер, терек, ырғай, бұталар өседі. Ақтөбе қаласының әртүрлі шағын аудандарында зерттеу жұмысы 2005-2009 жылдардың аралығында іске асырылды. Зерттеу жұмыстарын жүргізуге қаланың төрт шағын ауданы таңдалып алынды. Таңдап алынған төрт жерден бес қайталанымда топырақ үлгілері алынды, алынған бес нүктенің ара қашықтығы 100 м құрайды.

1. Зерттеу жүргізілген бірінші учаске қаланың солтүстік бөлігінде зауыттар мен ЖЭО орналасқан аудан. Зерттеуге алынған учаске айналасын кәсіпорындар, жылу орталықтары, ірі автомагистральдармен шектелгендіктен және ағаштектес өсімдіктердің өсіп тұруына байланысты бес қайталанымда топырақ және өсімдік үлгілері алынды.

2. Зерттеу жүргізілген екінші учаске темір жол вокзалы аумағы мен сол

бағытта жүретін автокөліктер магистралы таңдалды (ТЖВ) .

3. Үшінші алынған учаске қаланың Нұрғасыр мешітіне қарама-қарсы

орналасқан Абай атындағы саябақ.

4. Төртінші алынған учаске бақылау нұсқасы ретінде қаладан 7 км

қашықтықта орналасқан Қарғалы елді мекені.

Ақтөбе қаласының әр түрлі жерлерінен алынған топырақтарда қазылған қазба-шұңқырлар арқылы топырақтың морфологиялық сипаттамасы әртүрлі экологиялық жағдайдағы күңгірт қарақоңыр топырақтардағы ерекшеленетін белгілерін анықтауға мүмкіндік берді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс