Қоймалық есеп жүргізу ақпараттық жүйесін жасау
Кіріспе
1 Сұрақтың қойылуы
2 Техникалық.экономикалық негіздеме
3 Аналитикалық бөлім
3.1 Кәсіпорынның түрлері
3.2 Ұйымның қоймалық есеп ерекшелігі
3.2.1 Қоймалық есептің негізгі ұғымдары
3.2.2 Шоттар жоспары және өткізгіштерді құрастыру
3.3 Ақпарат: құрылымы, түрлері, қасиеттері
3.4 Ақпараттарды өңдеу үрдістері, ерекшеліктері
3.4.1 Мәліметтер: мәліметтерді өңдеу үрдістері, санау жүйелері, көрсетімі және көрсетім, өлшеу, сақтау бірліктері
3.5 Есептің қойылуы және қоймалық есепке арналған программалық қамсыздандырудың бөлімдерін талдау
3.5.1 Атқаратын қызметтерін анықтау
3.5.2 Модельдің физикалық сипатталуы
3.5.3 Программаның логикалық сұлбасы
3.6 Қолданушы интерфейсі
4 Тіршілік қауіпсіздігі
4.1 Еңбек қорғау
4.2 Электрқауіпсіздігі
4.3 Шу деңгейлеріне және дірілдеуге талаптар
4.4 Шаң және зиянды химиялық заттар
4.5 Микроклимат
4.6 Ақпаратты көрсету жүйелеріне эргономикалық талаптар
4.7 Оператордың жұмыс орнын ұйымдастыру
4.8 Жұмыс орынының эргономикалық талаптары
4.9 Жұмыс орынның жарық болуы
4.10 Жарықтандыруды үйрену және бағалау
4.11 Қоршаған ортаны қорғау туралы
Қортынды
1 Сұрақтың қойылуы
2 Техникалық.экономикалық негіздеме
3 Аналитикалық бөлім
3.1 Кәсіпорынның түрлері
3.2 Ұйымның қоймалық есеп ерекшелігі
3.2.1 Қоймалық есептің негізгі ұғымдары
3.2.2 Шоттар жоспары және өткізгіштерді құрастыру
3.3 Ақпарат: құрылымы, түрлері, қасиеттері
3.4 Ақпараттарды өңдеу үрдістері, ерекшеліктері
3.4.1 Мәліметтер: мәліметтерді өңдеу үрдістері, санау жүйелері, көрсетімі және көрсетім, өлшеу, сақтау бірліктері
3.5 Есептің қойылуы және қоймалық есепке арналған программалық қамсыздандырудың бөлімдерін талдау
3.5.1 Атқаратын қызметтерін анықтау
3.5.2 Модельдің физикалық сипатталуы
3.5.3 Программаның логикалық сұлбасы
3.6 Қолданушы интерфейсі
4 Тіршілік қауіпсіздігі
4.1 Еңбек қорғау
4.2 Электрқауіпсіздігі
4.3 Шу деңгейлеріне және дірілдеуге талаптар
4.4 Шаң және зиянды химиялық заттар
4.5 Микроклимат
4.6 Ақпаратты көрсету жүйелеріне эргономикалық талаптар
4.7 Оператордың жұмыс орнын ұйымдастыру
4.8 Жұмыс орынының эргономикалық талаптары
4.9 Жұмыс орынның жарық болуы
4.10 Жарықтандыруды үйрену және бағалау
4.11 Қоршаған ортаны қорғау туралы
Қортынды
Дамудың әрбір кезеңінде адамзаттың алдында ақпаратты жинақтау, өңдеу және тарату мәселелері тұрды. Көп уақыт бойы осы мәселені шешудің негізгі құралдары ретінде адам миы, тіл және есту мүшелері қолданылып келді. Ең алғашқы өзгеріс жазу өнерінің келуімен, одан соң кітап басудың шығуымен болды. Осы кезеңдегі ақпарат тасығыш құралы ретінде қағаз қолданылды.
Осы жағдай ЭЕМ-нің келуімен түбірімен өзгерді. Алғашқы ЭЕМ-ры үлкен автоматты арифмометрлер ретінде қолданылды. Бұл қадам адам қызметінің ақпаратты өңдеудегі негізгі бөлім болып табылатын кешенді автоматтандыруға ауысты.
ЭЕМ-рын жүйелік қолданудың әлемдік тәжірибедегі бір мысалына мәлеметтерді өңдеу жүйесін, мысалы банктік операцияларды, бухгалтерлік есептерді, билеттерді өңдеуді автоматтандыру жатады. Осындай операциялардың тиімділігі автоматтандырылған ақпараттық базаларға сүйенеді. Бұл дегеніміз, ЭЕМ-ң жадысында жүйенің жұмысына қажетті ақпарат сақталады.
Кезекті есепті шешу кезінде жүйе көп емес қосымша ақпаратты еңгізуді ғана қажет етеді, ал қалғаны ақпараттық базаның өзінен алынады. Жаңа еңгізілген ақпараттың әр бір бөлігі жүйенің ақпараттық базасын өзгертеді.
Ақпараттың ЭЕМ-ң жадысында сақталуы оған жаңа динамамикалық сапа береді. Жаңашыл ЭЕМ-ғы автоматты баспаға шығару қызметі қажетті жағдайда осы ақпараттан таңдау бойынша кез-келген мәліметті қағазға шығарып береді.
Адамзат дамуының XXI ғасырында ақпарат негізгі қызметтік өнім болып табылады. Сондықтан кітапханалық қызметтердің автоматтандыруының кешенді программаларын жасау негізгі мәселе деп ойлаймын.
Қазіргі уақытта кез келген ақпараттық технологияның жаппай технологиялық құрауышы компьютер болып табылады. Сонымен қатар заманымызға байланысты көптеген жұмыстарды жеңілдету үшін әр-түрлі бағдарламаларды қолданамыз. Мұнда белгілі бір мәліметтер қорын автоматтандырамыз. Мәліметтер қоры дегеніміз не? Ол ақпараттық жүйенің негізгі объектілерінің және олардың қасиеттерінің арасындағы байланыстардың жиынтығы болып келеді. Мәліметтер қоры жергілікті (клиенттің және бағдарлама орындалатын компьютерінде орнатылған) және жойылған (қашықтықтағы компьютердегі серверде орнатылған) болып бөлінеді. Серверлік мәліметтер қоры қашықтағы компьютерде орналасады және серверлік бағдарламалық жасақтама басқару негізінде жұмыс атқарады. Оның ең басты ерекшеліктері бір мәліметтер қоры мен бірнеше қолданушының жұмыс істеуін жатқызуға болады. Сондай-ақ желіге минималды жүктеме іске асырылады. МҚ Delphi-дің түп тамыры болып табылады.
Осы жағдай ЭЕМ-нің келуімен түбірімен өзгерді. Алғашқы ЭЕМ-ры үлкен автоматты арифмометрлер ретінде қолданылды. Бұл қадам адам қызметінің ақпаратты өңдеудегі негізгі бөлім болып табылатын кешенді автоматтандыруға ауысты.
ЭЕМ-рын жүйелік қолданудың әлемдік тәжірибедегі бір мысалына мәлеметтерді өңдеу жүйесін, мысалы банктік операцияларды, бухгалтерлік есептерді, билеттерді өңдеуді автоматтандыру жатады. Осындай операциялардың тиімділігі автоматтандырылған ақпараттық базаларға сүйенеді. Бұл дегеніміз, ЭЕМ-ң жадысында жүйенің жұмысына қажетті ақпарат сақталады.
Кезекті есепті шешу кезінде жүйе көп емес қосымша ақпаратты еңгізуді ғана қажет етеді, ал қалғаны ақпараттық базаның өзінен алынады. Жаңа еңгізілген ақпараттың әр бір бөлігі жүйенің ақпараттық базасын өзгертеді.
Ақпараттың ЭЕМ-ң жадысында сақталуы оған жаңа динамамикалық сапа береді. Жаңашыл ЭЕМ-ғы автоматты баспаға шығару қызметі қажетті жағдайда осы ақпараттан таңдау бойынша кез-келген мәліметті қағазға шығарып береді.
Адамзат дамуының XXI ғасырында ақпарат негізгі қызметтік өнім болып табылады. Сондықтан кітапханалық қызметтердің автоматтандыруының кешенді программаларын жасау негізгі мәселе деп ойлаймын.
Қазіргі уақытта кез келген ақпараттық технологияның жаппай технологиялық құрауышы компьютер болып табылады. Сонымен қатар заманымызға байланысты көптеген жұмыстарды жеңілдету үшін әр-түрлі бағдарламаларды қолданамыз. Мұнда белгілі бір мәліметтер қорын автоматтандырамыз. Мәліметтер қоры дегеніміз не? Ол ақпараттық жүйенің негізгі объектілерінің және олардың қасиеттерінің арасындағы байланыстардың жиынтығы болып келеді. Мәліметтер қоры жергілікті (клиенттің және бағдарлама орындалатын компьютерінде орнатылған) және жойылған (қашықтықтағы компьютердегі серверде орнатылған) болып бөлінеді. Серверлік мәліметтер қоры қашықтағы компьютерде орналасады және серверлік бағдарламалық жасақтама басқару негізінде жұмыс атқарады. Оның ең басты ерекшеліктері бір мәліметтер қоры мен бірнеше қолданушының жұмыс істеуін жатқызуға болады. Сондай-ақ желіге минималды жүктеме іске асырылады. МҚ Delphi-дің түп тамыры болып табылады.
1. Дж. Мартин «Организация баз данных в вычислительных системах», Мир, Москва, 1990 г.
2. К. Дейт «Введение в системы управления базами данных», БИНОМ, Москва, 1999 г.
3. В. М. Стриганов и др. «Библиотечно-библиографическая классификация», Книга, Москва, 1986 г.
4. М. А. Аппак «Автоматизированные рабочие места на основе ПЭВМ», Радио и связь, Москва, 1989 г.
5. В. Л. Бройдо, В. С. Крылова «Научные основы организации управления и построения АСУ», Высшая школа, Москва, 1990 г.
6. А. Ф. Иоффе «Персональные ЭВМ в организационном управлении», Наука, Москва, 1988 г.
7. ГОСТ 12.2.032 78. ССБТ (Система стандартов безопасности труда). Рабочее место при выполнении работ сидя. Общие эргономические требования.
8. СанПиН для работников вычислительных центров от 22.05.95 г.
9. ГОСТ 2239-79. Лампы накаливания общего назначения. Технические условия.
10. Санитарные нормы и правила (СанПиН) 2.2.2/2.4.1340-03. Гигиенические требования к персональным электронно-вычислительным машинам и организация работы.
11. Федеральные законы: «Об акционерных обществах» (в последней редакции от 29 декабря 2004 г.); «Об обществах с ограниченной ответственностью» (в последней редакции от 29 декабря 2004 г.) – М.: Книга сервис, 2005. – 128 с.
12. Питеркин С.В., Оладов Н.А., Исаев Д.В. Точно вовремя для России. Практика применения ERP-систем. – М.: Альпина Паблишер, 2002. – 368 с.
13. Сайт фирмы «1С» по платформе «1С:Предприятие 8.0»: http://v8.1c.ru/
14. Киселев А.Г. Интегрированная система управления для промышленного предприятия (ERP): учебное пособие. – Новосибирск – 2004. – 219 с.
15. Форум сайта ITLand (ERP, MRP II, FRM, CRM, HRM & 1С:Предприятие 8.0): http://itland.ru/
2. К. Дейт «Введение в системы управления базами данных», БИНОМ, Москва, 1999 г.
3. В. М. Стриганов и др. «Библиотечно-библиографическая классификация», Книга, Москва, 1986 г.
4. М. А. Аппак «Автоматизированные рабочие места на основе ПЭВМ», Радио и связь, Москва, 1989 г.
5. В. Л. Бройдо, В. С. Крылова «Научные основы организации управления и построения АСУ», Высшая школа, Москва, 1990 г.
6. А. Ф. Иоффе «Персональные ЭВМ в организационном управлении», Наука, Москва, 1988 г.
7. ГОСТ 12.2.032 78. ССБТ (Система стандартов безопасности труда). Рабочее место при выполнении работ сидя. Общие эргономические требования.
8. СанПиН для работников вычислительных центров от 22.05.95 г.
9. ГОСТ 2239-79. Лампы накаливания общего назначения. Технические условия.
10. Санитарные нормы и правила (СанПиН) 2.2.2/2.4.1340-03. Гигиенические требования к персональным электронно-вычислительным машинам и организация работы.
11. Федеральные законы: «Об акционерных обществах» (в последней редакции от 29 декабря 2004 г.); «Об обществах с ограниченной ответственностью» (в последней редакции от 29 декабря 2004 г.) – М.: Книга сервис, 2005. – 128 с.
12. Питеркин С.В., Оладов Н.А., Исаев Д.В. Точно вовремя для России. Практика применения ERP-систем. – М.: Альпина Паблишер, 2002. – 368 с.
13. Сайт фирмы «1С» по платформе «1С:Предприятие 8.0»: http://v8.1c.ru/
14. Киселев А.Г. Интегрированная система управления для промышленного предприятия (ERP): учебное пособие. – Новосибирск – 2004. – 219 с.
15. Форум сайта ITLand (ERP, MRP II, FRM, CRM, HRM & 1С:Предприятие 8.0): http://itland.ru/
Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ сму
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар факультеті
Автоматтандыру және басқару кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_________Золотов А.Д.
______________2009ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Қоймалық есеп жүргізу ақпараттық жүйесін жасау
Орындаған ВТ-527 топ студенті ____________ Куспекова А.К.
қолы
Жетекші: аға оқытушы ____________ Мадиев Т.Б.
қолы
Семей
2009
Мазмұны
Реферат
Дипломдық жоба 82 беттен, 36 суреттен, 5 кестеден, 1 қосымшадан тұрады.
ТАУАР, ҚҰЖАТ АЙНАЛЫМ, МӘЛІМЕТТЕР БАЗАСЫ, АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҰМЫС
ОРНЫ, ТИПТІК ПРОЦЕСТЕР, СЕРВЕР, КЛИЕНТ, ШЫҒЫСТЫҚ ЖӘНЕ КІРІСТІК ҚҰЖАТТАР,
АВТОМАТТАНДЫРУ, МӘЛІМЕТ, АҚПРАТТЫ БЕРУ, АЖО
Дипломдық жобаның тақырыбы: Қоймалык есеп жүргізу акпараттык жүйесін
жасау
Дипломдық жобаның мақсаты Delphi 7 ортасында қоймалық есепті
автоматтандыруға арналған жүйенің ұйымдастырушылық-технологиялық сұлбасын
анықтау, құжаттар сипаттамаларының құрылымын және ақпараттық құрамын
анықтау, мекемелердің бөлімшелерінің бір-бірімен бірыңғай тұтас
құжатайналымын анықтау, автоматты құжатайналымның программалық
қамсыздандыруын жасау.
Көрсетілген материалдарда мекемелердің қызметтерін кешенді
автоматтандырудың әдістемелік нұсқауларымен берілген.
Кіріспе
Дамудың әрбір кезеңінде адамзаттың алдында ақпаратты жинақтау,
өңдеу және тарату мәселелері тұрды. Көп уақыт бойы осы мәселені шешудің
негізгі құралдары ретінде адам миы, тіл және есту мүшелері қолданылып
келді. Ең алғашқы өзгеріс жазу өнерінің келуімен, одан соң кітап басудың
шығуымен болды. Осы кезеңдегі ақпарат тасығыш құралы ретінде қағаз
қолданылды.
Осы жағдай ЭЕМ-нің келуімен түбірімен өзгерді. Алғашқы ЭЕМ-ры
үлкен автоматты арифмометрлер ретінде қолданылды. Бұл қадам адам қызметінің
ақпаратты өңдеудегі негізгі бөлім болып табылатын кешенді автоматтандыруға
ауысты.
ЭЕМ-рын жүйелік қолданудың әлемдік тәжірибедегі бір мысалына
мәлеметтерді өңдеу жүйесін, мысалы банктік операцияларды, бухгалтерлік
есептерді, билеттерді өңдеуді автоматтандыру жатады. Осындай операциялардың
тиімділігі автоматтандырылған ақпараттық базаларға сүйенеді. Бұл дегеніміз,
ЭЕМ-ң жадысында жүйенің жұмысына қажетті ақпарат сақталады.
Кезекті есепті шешу кезінде жүйе көп емес қосымша ақпаратты еңгізуді
ғана қажет етеді, ал қалғаны ақпараттық базаның өзінен алынады. Жаңа
еңгізілген ақпараттың әр бір бөлігі жүйенің ақпараттық базасын өзгертеді.
Ақпараттың ЭЕМ-ң жадысында сақталуы оған жаңа динамамикалық сапа
береді. Жаңашыл ЭЕМ-ғы автоматты баспаға шығару қызметі қажетті жағдайда
осы ақпараттан таңдау бойынша кез-келген мәліметті қағазға шығарып береді.
Адамзат дамуының XXI ғасырында ақпарат негізгі қызметтік өнім болып
табылады. Сондықтан кітапханалық қызметтердің автоматтандыруының кешенді
программаларын жасау негізгі мәселе деп ойлаймын.
Қазіргі уақытта кез келген ақпараттық технологияның жаппай
технологиялық құрауышы компьютер болып табылады. Сонымен қатар заманымызға
байланысты көптеген жұмыстарды жеңілдету үшін әр-түрлі бағдарламаларды
қолданамыз. Мұнда белгілі бір мәліметтер қорын автоматтандырамыз.
Мәліметтер қоры дегеніміз не? Ол ақпараттық жүйенің негізгі объектілерінің
және олардың қасиеттерінің арасындағы байланыстардың жиынтығы болып келеді.
Мәліметтер қоры жергілікті (клиенттің және бағдарлама орындалатын
компьютерінде орнатылған) және жойылған (қашықтықтағы компьютердегі
серверде орнатылған) болып бөлінеді. Серверлік мәліметтер қоры қашықтағы
компьютерде орналасады және серверлік бағдарламалық жасақтама басқару
негізінде жұмыс атқарады. Оның ең басты ерекшеліктері бір мәліметтер қоры
мен бірнеше қолданушының жұмыс істеуін жатқызуға болады. Сондай-ақ желіге
минималды жүктеме іске асырылады. МҚ Delphi-дің түп тамыры болып табылады.
Бұл курстық жұмыста біз МҚ – ның негіздерімен танысамыз. Delphi - дегі МҚ -
мен жұмыс істеудің бірнеше құрауыштар бар. Мұндай құрауыштардың барлығы
мәліметтерге қатынаудың әр - түрлі технологиясын қолданады және
мүмкіндігіне байланысты ерешеленеді.
Әртүрлі ұйымдардың табысты жұмыс жасауы үшін ақпаратты жүйенің
дамығанын талап етеді. Сонда сол деректермен автоматтандырылған жинауды,
өңдеуді және манипуляциялауды іске асырады.
Мәліметтер базасы деп, деректердің электрондық сақтаушысын айтады.
Оларға қатынас, бір немесе бірнеше компьютерлер көмегімен іске асады.
Әдетте деректер базасы деректерді сақтау үшін жасалады.
Мәліметтер базасы – ақпаратты сақтауды және де мәліметтерге ыңғайлы,
тез кіруді қамтамасыз етеді. Мәліметтер базасы өзінен белгілі бір
ережелерге сай құрылған деректер жиынтығын құрайды. Деректер базасындағы
ақпарат :
• қайшылықсыз
• артықсыз
• тұтас
болуы керек.
Мәліметтер базасын басқару жүйесі деректер базасын құруға, толтыруға,
жаңартқанға, жоюға арналған программалық жабдық болып табылады.
DELPHI жүйесі деректер базасын басқару жүйесі болып табылмайды, егер
сөздің тура мағынасын алатын болсақ, бірақ толық МББЖ ( мәліметтер базасын
басқару жүйесі) мүмкіндіктеріне ие. Ұсынылып отырған DELPHI құралы
локальдік және тораптық деректер базасын құрып, және оның ішінде жұмыс
істеуге және кез-келген деректер базасымен жұмыс істей алатын қолданба
құруға мүмкіндік береді .
Локальді МББЖ барлық бөліктері қолданушы компьютерінің деректер
базасында орналасады. Егер бір мәліметтер базасына бірнеше қолданушылар бір
мезгілде қатынас жасаса, әрбір қолданушының компьютерінде өзінің локальді
МББЖ-нің көшірмесі болуы керек.
Тораптық МББЖ-ге файл-серверлік, клиент-серверлік, бөлінген МББЖ-лар
жатады. Осы жүйенің негізгі атрибуты болып, торап саналады. Торап−бірнеше
компьютерлерді байланастырып, бір дерекпен бірнеше қолданушылардың
корпоративті жұмысын қамтамасыз етеді.
Көпқолданбалы МББЖ ақпараттық жүйе құруға мүмкіндік береді.
Көпқолданбалы МББЖ-леріне: Oracle,Informix, SyBase, Microsoft SQL Server,
InterBase және т.б жатады.
DELPHI-ді кәдімгі МББЖ деп айтуға, оның өзінің кестелік форматының
болмауы ( деректерді сипаттау тілі ) бөгет жасайды. Сондықтан ол басқа МББЖ
кестелік форматын қолданады. Мысалы: dBase , Paradox , InterBase .Бұны
бірақ та жетіспеушілігі деп те айтуға болмайды, себебі аталған форматтар
өздерін жақсы қолданушылық қабілетін көрсетті. Сонда да DELPHI
мүмкіншіліктері арнайы МББЖ мүмкіншіліктерінен қалыспайды, кей-кезде
олардан асып та тұрады.
Құжат-кез-келген кәсiпорынның қызметiнiң базасын құрайтын ақпаратты
көрсетудiң негiзгi тәсiлi болып табылады. Ақпарат құрылымдық болады, оны
сақтаумен және басқарумен мәлiметтер базалары және қолданбалы ақпараттық
жүйелер айналысады. Сонымен құрылымдық және құрылымдық емес құжаттар
арасында бiртектес байланыс болады. Құрылымдық ақпаратты сақтауды және
өңдеудi автоматтандыру қажеттiгiне күмән келтiруге болмайды, өйткенi ол
орындаған ақпараттың үлкен көлемiн қолмен iстеу мүмкiн емес. Осыған орай
электронды құжаталмасудың негiзгi артықшылықтарын атап көрсетейік:
־ Электронды құжаталмасудың тиiмдiлiгi кәсiпорынның жалпы жұмыс тиiмдiлгiн
жоғарылатады;
־ Архивтердегi сақталатын құжаттар саны өте көп болғанда, жұмыс ауданын
қысқартуға әкеледi;
־ Қажеттi құжаттарды iздеу және оларға ену жылдамдығын арттырады. Бұл оның
тиiмдiлiгiнiң ең алдыңғы көрсеткiшi.
־ Көшiрмелерге, канцеляриялық тауарларға шығындардың азаюы;
־ Орындаушылар арасында құжаттарды беру уақытын қысқарту;
Осы дипломдық жобаның мақсаты- кез-келген қоймалық жүйенің
автоматтандырылған құжат алмасу жүйесiн жасау.
Дамудың әрбір кезеңінде адамзаттың алдында ақпарат жинақтау, өңдеу
және тарату мәселелері тұрды. Көп уақыт бойы осы мәселені шешудің негізгі
құралдары ретінде адам миы, тіл және есту мүшелері қолданылып келді. Ең
алғашқы өзгеріс жазу өнерінің келуімен, одан соң кітап басудың шығуымен
болды. Осы кезеңдегіақпарат тасығыш құралы ретінде қағаз қолданылды.
Осы жағдай ЭЕМ-нің келуімен түбірімен өзгерді. Алғашқы ЭЕМ-ры
үлкен автоматты арифмометрлер ретінде қолданылды. Бұл қадам адам қызметінің
ақпаратты өңдеудегі негізгі бөлім болып табылатын кешенді автоматтандыруға
ауысты.
ЭЕМ-рын жүйелік қолданудың әлемдік тәжірибедегі бір мысалына
мәлеметтерді өңдеу жүйесін, мысалы банктік операцияларды, бухгалтерлік
есептерді, билеттерді өңдеуді автоматтандыру жатады. Осындай операциялардың
тиімділігі автоматтандырылған ақпараттық базаларға сүйенеді. Бұл дегеніміз,
ЭЕМ-ң жадысында жүйенің жұмысына қажетті ақпарат сақталады.
Кезекті есепті шешу кезінде жүйе көп емес қосымша ақпаратты еңгізуді
ғана қажет етеді, ал қалғаны ақпараттық базаның өзінен алынады. Жаңа
еңгізілген ақпараттың әр бір бөлігі жүйенің ақпараттық базасын өзгертеді.
Ақпараттың ЭЕМ-ң жадысында сақталуы оған жаңа динамамикалық сапа
береді. Жаңашыл ЭЕМ-ғы автоматты баспаға шығару қызметі қажетті жағдайда
осы ақпараттан таңдау бойынша кез-келген мәліметті қағазға шығарып береді.
Қазақстанда қоғамдық өмірдің барлық жағына әсер ететіндей үлкен
экономикалық өзгерістер болып жатыр. Бұл өзгерістер, әсіресе, бухгалтерлік
есепті жүргізу әдістемесі облысында анық көрінген. Соңғы екі жылдың ішінде
осы облысқа қатысты, есепті жүргізудің әдістемесін толығымен өзгерткен екі
заңды акт қабылданды. Біріншіден, есептің жаңа Жобасы [7] қабылданды,
екіншіден, бухгалтерлік және салықтық есеп бөлінді.
1 Сұрақтың қойылуы
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті
Автоматтандыру және басқару кафедрасы
БЕКІТЕМІН
Каф. меңгерушісі____________А.Д.Золотов
______________________2009 ж.
(күні) (айы)
Дипломдық жоба тақырыбы – Қоймалык есеп жүргізу акпараттык жүйесін
жасау
Жетілдірілетін программалық қамсыздандырудың қысқаша сипаттамасы –
Мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелердің электронды құжат алмасуын
және қоймалық есебін автоматтандыру.
Жетілдірілетін жобаның қысқаша сипаттамасы:
• Жүйесінің көп салалығы. Мәліметтер базасында фирма, оның
қызметкерлері, тұлға, контрагент типтері, өлшем бірліктері, тауар
түрлері, операция түрлері, қоймалар жөнінде, олардың атқарған
жұмыстары жөнінде мәліметтер сақталу қажет.
• Әр түрлі критерилер бойынша мәліметтерді фильтрациялаудың максималды
икемділігі және фильтрациялау жылдамдығы. Мәліметтерді баспаға шығару
мүмкіндігі.
• Базадағы мәліметтерді оперативті өзгерте алу мүмкіндігі.
• Бағдарлама өткізулерді қолмен немесе автоматты түрде енгізуге
мүмкіндік береді. Барлық өткізулерді операциялар журналына енгізеді.
Операциялар журналында өткізулерді көру кезінде оларды кез-келген
уақыттық интервалмен шектеуге, топтастыруға және өткізулердің әртүрлі
параметрлері бойынша іздеуге болады.
Осы дипломдық жобада істелген жұмысқа қарап, біз бұл программаның тек
қана қоймалық есептеулер ғана жүргізбейтінін, яғни оның конфигурациясын
өзгерте отырып, қоғамның әр түрлі салаларына арналған программалар құруға
болатынына көз жеткізуге болады.
Операциялар журналына өткізулерді енгізген соң, өткізулерді
мәліметтер қорына қабылдау үшін журналдарды өңдеу қажет. Бұл бағдарламаның
тағы бір ерекше қасиеті – бірнеше қойма жоспарларын жүргізу мүмкіндігі.
Орындаушы ____________ Куспекова А.
(қолы)
(аты-жөні)
Дипломдық жоба жетекшісі ____________ Мадиев Т.Б.
(қолы) (аты-жөні)
2 Техникалық-экономикалық негіздеме
Әзірленген программалық қамсыздандыру ішкі офистердегі қоймалық
есептерге арналған. Фирмадағы өңделетін ақпараттардың көлемінің өсуіне
байланысты құжатайналымның автоматтандырылған жүйесі маңызды болып
табылады.
Осы дипломдық жобада әзірленген программдық қамсыздандыру кіші көлемді
ұйымдардың құжатайналымының автоматтандырылған тапсырмаларын шешеді. Өнім
шығындарды және фирмалардағы құжаттармен жұмыс істеу (іздеу, сақтау,
орындалуды бақылау) уақытын азайтады. Сонымен қатар өнім барлық жерде
қолданыла алады.
Қоймалық талдаудың әдістемесі программдық өнімнің бәсекеге жарамдығын
бағалауға және оның күшті және әлсіз жақтарын бағалуға арналған. Дұрыс
жүргізілген анализ программдық өнімнің келешекте өңделу стратегиясына және
оның таралу стратегиясына әсер етуі мүмкін.
Кіші қоймалық есеп үшін әзірленген ақпараттық жүйенің толық талдауын
жүргізейік. Артықшылықтары:
– программдық өнімнің орнату және қолдану қарапайымдылығы.
– мәліметтерді бірнеше жыл бойы сақтау мүмкіндігі.
– мәліметтерді өңдеудің өзіндік технологияларын қолдануы.
– программдық өнімнің жеңіл модернизациялануы.
– жұмыс сапалы болу үшін өзіндік мүдделілік.
Кемшіліктері:
– программдық өнімді іске қосу үшін тек бір қолданушының жұмысын
іске асырады.
Мүмкіндіктері:
– сервистерді кеңейту;
– программдық өнімді басқа платформаларға көшіру мүмкіндіктері;
– өнім жұмысының масштабын кеңейту мүмкіндіктері;
Өнімге әсер ететін қауіп факторлері табылмаған
Программдық қамсыздандыруды әзірлеуге және шығындарды есептеу үшін
шығындар калькуляциясы бойынша іске асырылады. Өнімді шығару үшін шығындар
сметасы келесі экономикалық элементер арқылы құрылады:
материалдық шығындар; еңбекке төлеу фонды; әлеуметтік мұқтаждықтарға
аударымдар; амортизациялық аударымдар; қосымша шығындар; материалдық
шығындар
Бұл бөлім шығындардың келесідей тізімінен тұрады:
тікелей материалды шығындар; жанармайға шығындар; энергияға кететін
шығындар; байланыс қызметтеріне төлемдер; басқа ұйымдардың қызметін
қолдануға кеткен төлемдер. Кеңсе тауарларына және энергияға шығындар
қосымша шығындарға қосылған.
Программдық қамсыздандыруды әзірлеуге және шығындарды есептеу үшін
шығындар калькуляциясы бойынша іске асырылады. Өнімді шығару үшін шығындар
сметасы келесі экономикалық элементер арқылы құрылады:
материалдық шығындар; еңбекке төлеу фонды; әлеуметтік мұқтаждықтарға
аударымдар; амортизациялық аударымдар; қосымша шығындар; материалдық
шығындар.
Бұл бөлім шығындардың келесідей тізімінен тұрады:
тікелей материалды шығындар; жанармайға шығындар; энергияға кететін
шығындар; байланыс қызметтеріне төлемдер; басқа ұйымдардың қызметін
қолдануға кеткен төлемдер.
Кеңсе тауарларына және энергияға шығындар қосымша шығындарға
қосылған.
Әзірленген программалық қамсыздандыру ішкі офистерде бухгалтерлік
есептерге қолдану үшін арналған. Фирмадағы өңделетін ақпараттардың
көлемінің өсуіне байланысты құжатайналымның автоматтандырылған жүйесі
маңызды болып табылады.
Осы дипломдық жобада әзірленген программдық қамсыздандыру кіші
көлемді ұйымдардың құжатайналымының автоматтандырылған тапсырмаларын
шешеді. Өнім шығындарды және фирмалардағы құжаттармен жұмыс істеу (іздеу,
сақтау, орындалуды бақылау) уақытын азайтады. Сонымен қатар өнім барлық
жерде қолданыла алады.
Бухгалтерлік талдаудың әдістемесі программдық өнімнің бәсекелеге
жарамдығын бағалауға және оның күшті және әлсіз жақтарын бағалуға арналған.
Дұрыс жүргізілген анализ программдық өнімнің келешекте өңделу стратегиясына
және оның таралу стратегиясына әсер етуі мүмкін.
Кіші офис үшін әзірленген бухгалтерлік жүйенің толық таладуын
жүргізейік
Артықшылықтары:
– программдық өнімнің орнату және қолдану қарапайымдылығы.
– мәліметтерді бірнеш жыл бойы сақтау мүмкіндігі.
– мәліметтерді өңдеудің өзіндік технологияларын қолдануы.
– программдық өнімнің жеңіл модернизациялануы.
– жұмыс сапалы болу үшін өзіндік мүдделілік.
Кемшіліктері:
– программдық өнімді іске асыру үшін тек бір қолданушының жұмысын
іске асырады.
Мүмкіндіктері:
– сервистерді кеңейту;
– программдық өнімді басқа платформаларға көшіру мүмкіндіктері;
– өнім жұмысының масштабын кеңейту мүмкіндіктері;
– клиент-сервер технологиясының базасы негізінде көп қолданушы
жүйені құру мүмкіндігі
3 Аналитикалық бөлім
3.1 Кәсіпорынның түрлері
Қазіргі таңда бүкіл әлемде болып жатқан кең ауқымды қайта құрулар
ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың (бұдан әрі - АКТ) қарқынды
дамуына байланысты. Ғаламдық ақпарат қоғамның Хартиясында (Окинава) атап
көрсетілгендей, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар жиырма бірінші
ғасыр қоғамының қалыптасуына әсер ететін ең маңызды факторлардың бірі болып
табылады. Олардың революциялық әсері адамдардың жүріс-тұрысына, олардың
біліміне және жұмысына, сондай-ақ үкімет пен азаматтық қоғамның өзара қарым-
қатынасына қатысты болып отыр. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
әлемдік экономиканың қарқынды түрде дамуына маңызды стимул болып отыр.
Көптеген дамыған және дамушы елдер АКТ-ң дамуы мен таратылуы алып келетін
зор артықшылықты түсініп отыр. Ақпараттық қоғамға қозғалыс - бұл адамзат
өркениетінің болашағына жол болатындығы ешкімді де күмән туғызбайды.
Қазақстан өз егемендігін алған сәтінен бастап, әлемдік қауымдастыққа
ықпалдасу позициясынан нақты орын алды, өзін өндірістік және ауылшаруашылық
өнімдерін өндіретін тең деңгейдегі халықаралық кооперацияның мүшесі ретінде
ғана емес, сонымен қатар ақпараттық қоғамды құрудың белсенді қатысушы
екенін көрсетті.
Қазақстанның индустриалды қоғамнан ақпараттық қоғамға өтуі
ақпараттық теңсіздікті жеңуі, Қазақстандағы азаматтық қоғам мен
демократиялық дәстүрдің дамуына, ақпараттық теңсіздікті еңсеруге
байланысты. Бұл міндеттерді шешу тұрақты экономикалық өсуді, қоғамдық
жағдайдың көтерілуін, демократияны нығайту саласында әлеуметтік келісімді
ынталандыру, ашық және жауапты басқаруды, адам құқығы және бүкіл әлемде
Қазақстанның саяси және экономикалық тұрақтылығын нығайтуда және
Қазақстанның азаматтарының тең дәрежеде ғаламдық ақпараттық қоғамдастыққа
енуін қамтамасыз ететін мақсаттарға жету негіз болып табылады. Республикада
жоғарғы қарқынмен дамып келе жатқан ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар ғаламдық желідегі Интернеттің ақпараттық сегментін, оның
рөлін және қазақстандық қоғамда алатын орны туралы түсінікті қайта қарауды
талап етеді.
Бұған елді тұрақты компьютерлендіруден ақпараттандыруға және
Интернеттің ғаламдық желісінде Интернет-Қазнеттің (бұдан әрі - Қазнет)
қазақстандық сегментінің бірыңғай дамыған ақпараттық кеңістігін құруға өту
әрекеті негіз болып отыр.
Қазнеттің бірыңғай ақпараттық кеңістігін дамыту осы үдеріске көптеген
қатысушылардың қызметін үйлестіруді талап ететін салааралық,
ведомоствоаралық және мемлекеттік міндеттер болып табылады. Мұндай
үйлестірулер тек қажетті әрекеті мен олардың тізбегін анықтайтын және
негіздейтін бірыңғай тұжырымдамасының негізінде болуы мүмкін.
Тұжырымдама Қазақстан Республикасының бірыңғай ақпараттық кеңістікке
орнықты, жоспарлы, қауіпсіз және тиімді қозғалысын қамтамасыз етуге
арналған шаралар кешенін әзірлеуге, Қазнетті дамыту үшін негізгі саяси,
әлеуметтік-экономикалық, мәдени және техникалық-технологиялық алғы Шарттары
мен жағдайын, оның динамизмі мен тұрақтылығын қамтамасыз ететін мемлекеттік
саясаттың ережелері мен басымдығын айқындауға бағытталған.
Жаңа ақпараттық қоғамның негізін қалаушы сипаттамаларының бірі оның
ғаламдық сипаты болып табылады. Жаңа ақпараттық қоғамды қалыптастыру
үдерісінде біртіндеп ақпарат тарату және алмасу тәсілдері мен әдістері
жаңартылады, уақыт үнемделеді, ұлттық шекаралар мен кедергілер бұзылады,
әлемдік ақпараттық кеңістігінің, экономика, сауда, қаржы, адамзат өмірінің
басқа салаларының құрылымы түбірімен өзгереді, адамдардың көзқарасы мен
адамзат құндылықтарының интенсивті гомогенизациясы, мәдениет пен мәдени
моделдердің эмбебаптығы (ықшамдау) байқалынады, динамизмі жылдамдатылады,
бәсекелестік күшейе түседі.
Қазіргі әлемдік даму кезеңінде ғаламдық ақпараттық интернет желісі
бүкіл әлемдік ақпараттық кеңістігінің ең көлемді және жаппай жайылған
сегменті болып табылады. Сонымен бірге, уақыт өте, ғаламдық ақпараттық
интернет желісі ақпарат алу және алмасудың, сондай-ақ жаппай
пайдаланушылардың коммуникациясы үшін ең қол жетерлік құралы болғаны айдан
анық.
Қазіргі уақытта Интернеттің ақпараттық кеңестігінің жұмыс істеуіне сай
келетін халықаралық ұйымдарға мыналар жатады:
1) The Internet Corporation for Assigned Names and Numbers (бұдан әрі
- ICANN) - IP-адрестерін, протоколдардың параметрлерін бөлу, домендік
атаулардың жүйесін әкімшілеу (Domain Name System, DNS), түбірлік серверлер
(Root Server System) деп аталатын жүйенің жұмыс істеуін әкімшілеу және
қолдау үшін құрылған коммерциялық емес ұйым;
2) Интернет желісінде нөмірлеуді бөлу жөніндегі уәкілетті ұйым (бұдан
әрі - IANA, The Internet Assigned Numbers Authority);
3) Еуропалық желілік үйлестіру орталығы (бұдан әрі - RIPE NCC) -
тіркеушілер үшін ІР-адрестерді бөлуді және тіркеуді қамтамасыз етеді. RIPE
NCC тіркеушілер үшін ІР-адрестерді бөлу мен тіркеуді қамтамасыз етеді. RIPE
NCC қызмет көрсету аймағында Интернеттің ғаламдық ресурстарын әділетті
бөлуге кепілдеме бере отырып, Еуропа, Таяу Шығыс, Солтүстік Африка және
Азияның бөлігінің тіркеушілеріне қызмет көрсетеді;
4) The Internet Engineering Task Force (бұдан әрі - IETF) - Интернет
сәулетін дамыту және қолданыстағы инфрақұрылымның үздіксіз қызмет етуінің
біріктірілген міндеттерін дамытуға жұмыс жасайтын желілік хаттамаларын
дайындаушылар, операторлар, өндірушілер және зерттеушілердің халықаралық
ашық бірлестігі болып табылады;
5) Дүниежүзілік зияткерлік жеке меншік ұйымы (бұдан әрі - ДЗЖҰ).
Жоғарғы деңгейдегі домендер (бұдан әрі - TLD, Top Level Domain) екі
үлкен бөлікке бөлінеді: Біріншісі - жалпы пайдаланатын домендер (generic
TLD немесе gTLD) және екіншісі - ұлттық екі әріпті домендер (country code
TLD немесе ccTLD). Жалпы пайдаланатын домендерге COM, NET, ORG, INFO, BIZ,
MUSEUM, NAME, AERO, COOP, PRO, INT, GOV және басқа да домендер жатады.
Қазіргі сәтте ISO 3166-1 халықаралық стандартқа сәйкес елдер мен
аумақтардың екі әріпті кодтар саны бойынша ұлттық домендер - 250 (RU -
Ресей үшін, DE - Германия үшін, UK - Ұлыбритания үшін) Ұлттық домендерді
басқару бойынша өкілеттік елдердің интернет-қауымдастықтарының келісімдері
бойынша IANA ұйымымен беріледі.
Ұлттық домендерді дамытудың жалпы үрдістері мынадай: біріншіден,
академиялық желілерден ұлттық домендердің операторлар (провайдерлер)
бірлестігіне өтуі, сондай-ақ қатар тіркеу ережелерін дайындауға елдің
интернет-қауымдастығының қатысуы: нарықтың кәсіби қатысушылары,
тұтынушылар, қоғамдық (кейде үкіметтік) ұйымдар; екіншіден, домендік
атауларды тіркеуде операторлар қатысуының коммерциялық кестелерін дайындау;
үшіншіден, домендерді тіркеудің ашық ережелеріне біртіндеп өтуі,
шектеулердің алынуы.
Кез-келген субъектінің Интернеттегі қызметі құқықтық проблемалардың
тұтас сериясын қалыптастырады. Олар пайдаланушының қызметін, сайттың
мәртебесін және оның мазмұнын реттеуге (рұқсат етілген, реттелмеген,
заңсыз); авторлық және аралас құқықтардың орындалуына; киберэкономиканы
қалыптастыру (электрондық ақшалар, төлемдік жүйелер, құнды қағаздар,
электрондық банктер, жарнама, маркетинг, электрондық контрактілер,
салықтар); жеке және мемлекеттік мүдделердің ақпараттық қауіпсіздігіне
бөлінеді.
Интернет желісін құру және нормативтік негіздерінің ұтымдылығы бойынша
үдеріс 80 жылдардың басынан бастап Еуропа және АҚШ-та (және бірқатар басқа
да шет елдерде) басталған.
Қазіргі уақытта Интернет желісі қарым-қатынастарын құқықтық реттеудің
бірнеше деңгейі қалыптасты:
1) халықаралық;
2) өңірлік (Еуропалық одақ және ТМД шеңберінде);
3) ұлттық.
Осы деңгейлердің әрқайсысында өкілетті заң шығарушы қарастырып отырған
құқықтық қарым-қатынастар саласын реттеуге ұмтылады.
Интернет желісінің трансшекаралылығы Интернет желісіндегі құқықтық
қарым-қатынастарды халықаралық құқықтық реттеу, қолданыстағы ережелер мен
әдеттегіліктерді біріздендіру қажеттілігін құрайды.
Біріздендірудің нормалары ЕО шеңберінде, сондай-ақ БҰҰ шеңберіндегі
(УНИДРУА жеке құқықты біріздендіру институты) халықаралық деңгейде,
Дүниежүзілік Зияткерлік Жеке меншік Ұйымы (ДЗЖҰ), Халықаралық сауда
палатасы (ХСП), БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссиясы, сауда және
электрондық бизнеске ықпал ету БҰҰ Орталығымен жүргізіледі.
ТСРІР желі хаттамаларының ыңғайсыз цифрлық адрестерінің жеңіл есте
қалатын әріптік сөз тіркестеріне ауыстыруға мүмкіндік берген домен атаулары
жүйесінің пайда болуы, интернеттің белсенді түрде коммерциализациялануы мен
әйгілі болуы соңғы жылдары домен өздерінің белгілері бойынша олардың
қолданыстағы түрлеріне ұқсас - тауар белгілері, фирманың атаулары бойынша
материалдық емес актив белгілерін иеленді. Мазмұнында домендік атауы ғана
берілген жарнамалық тақталар жиі кездеседі. Қымбат тұратын интернет-жобалар
жүзеге асырылып жатыр, олар үшін домен олардың коммерциялық табыстарының
едәуір бөлігін құрайды, өйткені тұтынушылар доменді электрондық бизнес
субъектісінің қандай да бір тауар, жұмыс немесе қызмет көрсетулерімен
байланыстырады.
Көптеген кәсіпкерлік сектордың кәсіпорындары экономикалық талдау
мақсатында бір қатар белгілері бойынша топтарға жіктеледі. Ең көп тарағаны
меншік түріне байланысты, көлеміне, қызметтің сипатына, салалық бұйымына,
өндірістегі басым болған факторға, заңға сүйенген беделіне байланысты
топтасуы [11].
Меншік түріне байланысты кәсіпорындар келесі түрде топтасады:
• Меншікті кәсіпорындар, олар не толығымен дербес түрде өмір сүре алады,
тәуелсіз фирмалар, немесе бірлестіктер және олардың құраушы бөліктері
ретінде. Меншікті фирмаларға мемлекеттің капитал үлесі бар фирмалар да
жата алады;
• Мемлекеттік кәсіпорындар, олардың басқарылуы мен капиталы толығымен
мемлекеттің қармағында (таза мемлекеттік, соның ішінде муниципальді)
немесе капиталдың үлкен бөлігі мемлекетте болып, оның басқаруында
шешуші роль атқаратын болса;
Көлеміне байланысты кәсіпорындар, 3.1–суретте көрсетілгендей,
қызметкерлер саны мен сату көлемі бойынша кіші, орташа және ірі болып
топтасады.
Санына байланысты кіші кәсіпорындар басым болады. Қазақстанда олардың
қатарына жұмысшылардың сандары келесі көрсеткіштерден аспайтындарын
жатқызады: саудада және тұрмыстық қызмет көрсетуде – 30 адам, көтерме
саудада – 50 адам, ғылыми – техникалық салада, ауыл шаруашылығында – 60
адам, құрылыста және кәсіпорында – 100 адам.
Сурет 3.1 Кәсіпорындардың көлеміне баланысты топтастырылуы
Қызметтің сипатына қарай (өндірістік және бейөндірістік)
кәсіпорындардың топтастырылуы салаға жатуына байланысты топтастырылуына
жақын және олар өнеркәсіптік, ауыл шаруашылықты, сауда, көліктік, банктік,
сақтандырғыш және т.б. болып бөлінеді..
Кәсіпорынның осыдан басқа жарғылық капиталының мөлшері бойынша
топтастырылуы бар (3.2 – ші сурет).
Осы топтастырылулар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес іске
асырылады [5]:
• Жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС) болып, жарғылық капиталы
құрушы құжаттардың мөлшері бойынша үлеске бөлінген бір немесе бірнеше
адаммен құрылған шаруашылық қоғам танылады.
• Акционерлік қоғам (АҚ) болып жарғылық капиталы акцияның санына
байланысты бөлінген коммерциялық ұйым танылады. Ашық АҚ – ның
минималды жарғылық капиталы – 1000 еңбек ақының минималды молшері
(МРОТ), Жабық АҚ – ның – 100 МРОТ.
• Коммерциялық емес ұйым (КЕҰ) болып, өзінің қызметінде пайда табу
негізгі мақсаты болып табылмайтын және пайда бола қалған жағдайда
қатысушылар арасында бөлінбейтін ұйым танылады. КЕҰ – ның меншікті
жарғылық капиталы болмайды, бірақ өз меншігінде немесе басқаруда бір
қатар беделі болады.
Сурет 3.2 Кәсіпорынның жарғылық капиталының мөлшері бойынша
топтастырылуы
Тауарлы – материалдық босалқылар келесі активтер түрінде болады:
өндірісте пайдалануға немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған
шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай шикізаттар және құрастырушы
бұйымдар (детальдар), отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы
бөлшектер және басқа материалдар; аяқталмаған өндіріс; субъект қызметі
барысында сатуға шығарылған дайын өнім, тауарлар.
Материалдық құндылықтарды есепке алу үшін мына төмендегі негізгі
міндеттемелердің орындалуы шарт: босалқылардың кіріске уақытында және толық
енгізілуін, сақталу орындарындағы жағдайын қадағалау; босалқылардың
қозғалысы бойынша барлық операцияларды толық және уақытында құжаттау;
көліктік дайындау шағындары (ҚДШ) мен дайындалған құндылықтардың өзіндік
құның уақытында және толық анықтау; ҚДШ-ны өндірістің шығындарына жазудың
біркелкі және дұрыс болуын бақылау; ішкі ресурстарды жұмылдыру мақсатында
субъектіге қажет емес материалдық босалқы қорларды тауып сату; сақталатын
орындардағы құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы дәл мәліметтерді
алу.
Өндіріс барысындағы функциональдық (қызметтік) ролі мен мақсаты
бойынша барлық материалдық босалқылар негізгі және көмекші боып бөлінеді.
Дайындалатын өнімнің заттай материалдық негізін (нан пісіргенде ұн)
құрайтын материалдар болса, көмекші материалдар өндірілетін өнімнің өзіңдік
құнына кіргенімен, бірақ негізгі материалдар сияқты, оның заттай негізін
құрай алмайды. Өнімге қажетті қасиеттерді беру үшін (сырлар, лак, желім)
көмекші материалдар негізгі материалдарға қосымша пайдаланады.
Материалдық босалқы қорлардың барлық түрін есепке алу 20 материалдар
бөлімінің негізгі, активті мүліктік шоттарында жүзеге асады. Бұл бөлімше
құрамына төмендегі синтетикалық шоттар кіреді:
201 Шикізат және материалдар
202 Сатып алынған шала фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар,
конструкциялармен бөлшектер, детальдар
203 Отын
204 Ыдыс және ыдыстық материалдар
205 Қосалқы бөлшектер
206 Басқа материалдар
207 Қайта өндеуге берілген материалдар
208 Құрылыс материалдары. Шаруашылық жүргізуші субъектілер материалдардың
синтетикалық шоттарымен қатар, аралық (немесе талдамалық) шоттарын да ашуға
құқысы бар.
Тауарлы-материалдық запастарды бағалау кезінде, оларды не неғұрлым
арзан өзіндік құнымен, не таза құнымен бағалайды. Қолда бар тауарлы-
материалдық қорлардың бүлінуі немесе олардың жекелей, әлде толықтай ескіруі
немесе олардың бағасының төмендеуі, яғни бір сөзбен айтқанда, өзіндік
құнының деңгейіне келтіру мүмкін болмаған жағдайда, өзіндік құнның орнына
сату (өткізу) бағасын пайдаланады.
Шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай шикізаттар, отын, қосалқы
бөлшектер және басқа босалқы материалдар баланста олардың нақты өзіндік
құнымен көрсетіледі. Осы баға бойынша құндылықтар синтетикалық есепке
көрсетіледі; талдамалы есепте – тұрақты есеп бағасымен (келісімді немесе
жоспарланған-есеп бағасы) көрсетіледі.
Егер субъект материалдық құндылықтарды келісімді бағамен есепке алса,
онда олардың нақты құны материалдардың осы бағалар бойынша құнына және ҚДШ-
ның қосындысына тең болады.ҚДШ құрамына теміржол тарифі, су фрахты,
автомобиль, ұшақтар және басқа да көлік түрлері арқылы тасымалдау түрінде,
жарналардың барлық түрі кіреді; жабдықтаушылардың теміржол және басқа
көлік мекемелерінің қоймаларынан материалдарды жеткізу; корларды алу және
дайындауға байланысты іссапарлардың шығындары, қоймалардағы тұрақты қойма
жұмыскерлерінің еңбек ақысынан басқа тиеу, түсіру және қаттау шығындары;
жабдықтаушы, делдал мекемелерге төленген комиссиялық сыйлықтар, және
босалқыларды алумен тікелей байланысты басқа шығындар жатады.
Артық төленген тарифтік сомалардың қайтарылуы мен басқа түзетулер ҚДШ
сомасынан шығарылады.
Егер құндылықтардың талдамалы (аналитикалық) есебін жоспарлы-
есептелген бағалармен жүргізсе, онда олардың нақты өзіндік құны-
материалдардың осы бағалар бойынша құнына және осы есептегі бағалардың
нақты өзіндік құнынан ауытқуларынан тұрады. Бұл бағаларды субъектілердің
өзі КДШ жоспардағы көлемін ескере отырып, келісімді бағалар негізінде
тағайындайды.
Жұмсалған материалдарға тиісті КДШ немесе ауытқуларды (+,-) ай сайын
келісімді есеп бағалары бойынша материалдық құндылықтардың шығындарын
көрсететін шоттарға енгізеді. КДШ немесе ауытқулықтардың (+,-) процентін ай
басында, олардың ай басындағы қалдығы мен ай бойғы келісімді (есеп) бағалар
бойынша түскен материалдардың сомасына бөліп, алынған нәтижені 100-ге
көбейту арқылы анықтаймыз.
КДШ немесе ауытқулықтар (+,-) бойынша есептелген проценттер тиісті
шоттарға енгізіледі. Материалдардың түрлері немесе топтарының аз ғана
көлемінен КДШ немесе ауытқулықтарына (+,-) процент көрсету керек болса
және жабдықтаушылармен тұрақты қатынастар орнағанда өткен айдың
бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша процент қолданылуы мүмкін.
Белгіленген баға, бағалар-номенклатурасымен қатар қолдануы мүмкін.
Материалдардың ағымдағы есебіндегі бағалары мен номенклатуралық нөмірлері
материалдық қорлардың қалдықтары мен қозғалысы жөніндегі барлық құжаттар
мен регистрлерде есепке алынады.
3.2 Ұйымның қоймалық есеп ерекшелігі
3.2.1 Қоймалық есептің негізгі ұғымдары
Қоймалық есепті жүргізген кезде келесі ұғымдармен операция жасайды:
• ұйымның жетекшісі – ұйымның атқарушы органының жетекшісі немесе
ұйымның жұмыстарын жүргізуге жауапты адам;
• синтетикалық есеп – Қоймалық есептің синтетикалық шоттарында
жүргізілетін белгілі – бір экономикалық белгілері бойынша мүліктің
түріне байланысты, міндеттерге және шаруашылық операцияларға
байланысты Қоймалық есептің жалпы мәліметтерінің есебі;
• аналитикалық есеп - әр бір синтетикалық шоттың ішінде мүлік, міндеттер
және шаруашылық операциялар туралы бөлшекті ақпараттарды топтастыратын
жеке, материалдық және басқа аналитикалық шоттарда жүргізілетін есеп;
• Қоймалық есептің шоттар жоспары – Қоймалық есептің синтетикалық
шоттарының жүйеленген тізімі;
• Қоймалық есептілік – Қоймалық есептің мәліметтері негізінде
құрастырылатын ұйымның қаржылық және мүліктік жағдайы туралы және оның
шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы мәліметтердің бірегей жүйесі.
Қазақстан Республикасының заңына [5] сәйкес ұйым мүліктік, міндеттер
және шаруашылық операциялардың қоймалық есебін шоттардың жұмыс жобасына
қосылған Қоймалық есептің өзара байланысты шоттарында екі жазбалы жолмен
жүргізеді.
Аналитикалық есептің мәліметтері синтетикалық есептің шоттары бойынша
айналымдарға және қалдықтарға сәйкес болуы керек. Қоймалық есеп келесі
негізгі мәселелерді шешеді:
• қоймалық есепті қолданушыларға қажетті ұйымның қызметі және оның
мүліктік жағдайы туралы толық және нақты ақпаратты қалыптастыру;
• шаруашылық операцияларды ұйымдастыруды жүзеге асырар кезде және
мақсатқа сай материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарды нақтыланған
нормалар, нормативтер мен жүйелерге сәйкес Қазақстан Республикасының
заңдарын сақтауды бақылау үшін Қоймалық есептілікті қолданушыларды
қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету;
• ұйымның шаруашылық қызметінің кері нәтижелерін болдырмау және ішкі
шаруашылықты резервтерді шығару, олардың қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету;
3.2.2 Шоттар жоспары және өткізгіштерді құрастыру
Шаруашылық қызметтің мүлігінің, міндеттерінің және факторларының
қоймалық есебі шоттардың жұмыс жобасына қосылған Қоймалық есептің өзара
байланысты шоттарында екі жазбалы жолмен жүргізеді. Есеп пен есептіліктің
және қазіргі кездегі талаптарға сай Қоймалық есептерді жүргізу үшін
қажетті, құрамында синтетикалық және аналитикалық шоттары бар Қоймалық есеп
шоттарының жұмысшы жобасы ҚР – ның Қаржы министрлігімен бекітілген қоймалық
есептің шоттар Жоспар негізінде ұйыммен бекітіледі. Кәсіпорынның қаржылық –
шаруашылық қызметінің Қоймалық есебінің шоттар жоспары – қолданылуы бойынша
нұсқаулығы қосылған субшоттар мен синтетикалық шоттардың жүйеленген тізімі
[18].
Қоймалық есептің шоттары шаруашылық операциялардың есептің нысанасының
қалпына әсерін қалай тигізетінін жүйелі көрінісін алу үшін арналған. Шоттар
Т – түріндегі кестені білдіреді, оның сол жағы дебет деп аталады және Д
әрпімен белгіленеді, ал оң жағы кредит және К әрпімен белгіленеді. Шоттар
мүліктің әрбір түрінің, капиталдың, қаржылық міндеттердің қозғалысының
есебін жүргізу үшін ашылады.
Шоттардың корреспонденциясы - шаруашылық операциялар кезіндегі шоттар
арасында туындайтын байланыс. Шоттар арасындағы байланысты жазбалы түрде
кескіндеу Қоймалық проводка деп аталады [18]. Проводканың схемалық түрі
3.3– суретте көрсетілген.
Сурет 3.3 Қоймалық проводка: Д – дебет, К – кредит
Негізгі құралдармен орындалатын операциялардың, ауысуының, қайта
комплектілеуінің, қалыпының өзгеруінің, модернизациясының, сызылуының,
берілуінің жалпы спектрі алдын – ала қарастырылған. Конфигурацияда
амортизацияны санаудың бірнеше әдістері жасалған:
־ сызықтық әдіс;
־ өнімнің (жұмыстың) көлеміне пропорционалды;
־ амортизациялық санаулардың бірлік нормалары бойынша (1000 км – ге);
־ қалдықтарды азайту әдісі;
־ амортизациялық санаулардың бірлік нормалары бойынша;
־ тиімді пайдалану мерзімінің сандарының соммасы бойынша;
־ амортизацияның жеке графигі бойынша;
Бастапқыда амортизацияны санау әдісі негізгі құралдарды тіркеу кезінде
таңдалады (Б.6 – суреті). Айлық сомманы есептеу үшін амортизацияның жылдық
соммасын айлар бойынша бөлу графигін көрсетуге болады. Графиктерді көрсету,
мысалы, негізгі құралдарды эксплуатациялық маусымын есепке алуға мүмкіндік
береді. Негізгі құралдардың есебі бойынша операциялар автоматты түрде
бухгалерлік және салықтық есептерде көрінеді.
Қоймалық шаруашылықты ұйымдастыру әр түрлі болуы мүмкін, құрылымы
қарапайым болатындай иерархиялық күрделі болуы да мүмкін. Қоймалар немесе
сақтау орындары кәсіпорынның территориясында болуы мүмкін немесе одан алыс
жерде.
Қоймалық запастар туралы мәліметтер ақпараттық жүйеге детальданудың
жоғары дәрежесімен енгізіле алады: тауардың сипаттамалық деңгейіне дейін
(түсі, өлшемі, габариттары және т.б), сериялық номерлерінің деңгеіне дейін
және тауардың сақтау мерзіміне дейін. Қоймалық запастардың құндылық
бағаларын өзіндік құны бойынша және сатудың потенциалды көлемі бойынша алу
мүмкіндіктері қарастырылған.
Тауарлық – материалдық құндылықтарды инвентарлау және олардың
нәтижелерін автоматты түрде өңдеу қарастырылған. Инвентарлаудың нәтижелері
бойынша автоматты түрде сандық есеп арасындағы және құндылықтардың фактілік
санының арасындағы айырмашылық саналады. Одан кейін сызылу және түсу
құжаттары дайындалады.
Запастардың статикалық талдауының құралдары әрбір өнімнің, оның
айналымдағы үлесіне немес кәсіпорынға пайда түсіруіне, сатылу тұрақтылығына
байланысты ерекшелігін бағалауға көмектеседі, сақтаудың орташа мерзімі,
белгілі – бір периодта болған шығындар және қайтарымдылық коэффициенті
деген критерийлері бойынша нашар өтетін тауарды шығаруға көмектеседі.
Жеткізушіден ТМҚ – тың қоймаға түсу фактісін тіркеу үшін,
Бухгалтерлік конфигурациясындағыдай, Тауарлардың және қызметтің түсуі
құжаты қолданылады. Бұл құжаттың көмегімен ақпараттық базаға материалды
құндылықтардың бағасы, номенклатурасы және басқа да сипаттамалары туралы
мәліметтер енгізіледі. Одан басқа, ТМҚ – дың қоймаға түсуі келесідей
құжаттардың негізінде тіркелуі мүмкін: Тауарлар бойынша кірістік ордер,
Аванстық есептілік, Тауарлардың қозғалысы, Бір сменадағы өндіріс
есебі және т.б.
Қоймадағы тауарлық – материалдық құндықтар туралы ақпарат ақпараттық
базада партия кесімінде сақталады. Партия – бір құжат бойынша келіп түскен
тауарлық – материалдық құндылықтардың жиынтығы. Партия – бұл партияны
құратын құжаттар, контрагент, келісімдер, номенклатураның бірлігінің бағасы
және т.б. туралы ақпарат көзі болып саналады.
Конфигурацияда ТМҚ – дың түсуін және шығуын талдауға арналған
есептіліктер болады. Тауар қалдықтары туралы, белгілі – бір мерзімде
олардың түсуі және шығуы туралы мәліметтерді Қоймалардағы тауар партиялары
бойынша ведомстволар есептілігінің көмегімен қарастыруға болады (Б.8 –
суреті)
Программалық қамсыздандыру қолданушылардың саны және жүйенің
функционалдылығына байланысты жақсы запасты қамтамасыз етеді [22]. Бір
қолданбалы шешімді бір немесе бірнеше қоланушылық нұсқада қолданылуға
болады. Сондықтан, қолданушылардың санын арттыру кезінде программа сервері
және мәліметтер базасының сервері жұмыс істейтін компьютерлердің қуатын
арттыра отырып, жұмыстың клиент – серверлі нұсқауына көшуге және одан әрі
жүйенің өнімділігін арттыруға болады.
3- деңгейлі архитектура қолданудың басқа негізгі аспектісі
администрлеудің ыңғайлығы және ақпараттық базаға қолданушылардың кірісін
реттеу болып табылады. Бұл нұсқауда қолданушы конфигурацияның немесе
мәліметтер базасының физикалық орналасуы туралы білмеуі керек.
3.3 Ақпарат: құрылымы, түрлері, қасиеттері
Кез келген пәнді меңгеру оның негізгі ұғымдары мен категорияларын
анықтаудан басталады. Информатиканың негізгі базалық ұғымы болып
(математикадағы нүкте сияқты) ақпарат ұғымы табылады. Ақпарат, сонымен
қатар, жалпы ғылыми категория қатарына жатады, әр ғылым саласында
(философия, кибернетика, т.с.с.) өзіндік көзқараспен және тәсілдермен
түсіндіріледі.
Ақпараттың ең негізгі ерекшелігі – ол бар адамға интуитивті түсінікті,
екінші жағынан оның ғылыми дәл анықтамасын беру мүмкін емес, сондықтан
ақпарат туралы ұғым қолданылады. Ақпарат термині латынның informatio -
түсініктеме, баяндама, хабар басу деген сөзінен шыққан.
Ақпарат ұғымын бірнеше тұрғыдан анықтап көрейік. Кең мағынада
философиялық тұрғыдан, ақпарат – біздің санамызбен қабылданатын, ақиқат
өмірдің белгілі бір объектілері, үрдістері мен құбылыстарының қасиеттері
мен қатынастарының бейнелері. Есептеу техникасы тұрғысынан, ақпарат ұғымы
оның жадында сақталатын, қажеттігіне байланысты өңделетін және сыртқы
ортаға берілетін мәліметтер.
Ақпарат ұғымын оның берілу үрдісін сызбалық сипаттаудан анықтайық.
Яғни, ақпарат ұғымы таратқыш, қабылдағыш және байланыс арнасы арқылы
берілетін хабар (сурет 3.4).
байланыс арнасы
хабар
Сурет 3.4 Ақпарат берілуінің сызбалық сипаттамасы
Хабарды таратқыш және қабылдағыш адамдар немесе техникалық құрылғылар
болуы мүмкін. Яғни, ақпаратты бейнелеуге және түсінуге болады. Сондықтан
әрбір ақпараттың бейнелену пішімі және мазмұны болады.
Хабар – белгілі пішімде көрсетілген және беруге арналған ақпарат, яғни
ақпараттың бейнелену пішімі. Хабар материалды-энергетикалық пішімде –
сызбалар, мәтін, дыбыс, жарық, қимыл және т.б. түрінде беріледі. Яғни,
хабар қандай да бір қатынас тілінің өрнегі болады, олар – табиғи тілдер,
математика тіл, әуез тілі, мимика белгілері және т.б.
Ақпарат түрлері. Хабар таратқыштан қабылдағышқа жеткізілуі үшін
ақпарат тасушы қажет. Тасушы көмегімен берілетін хабар сигнал деп аталады.
Сигнал – уақыт ішінде өзгеретін физикалық үрдіс (мысалы, тізбекте жүретін
электр тогы, жарықтың таралу үрдісі). Ақпарат физикалық үрдістің, яғни
сигналдың бір немесе бірнеше параметрлерінің мәнімен беріледі.
Егер сигнал параметрі берілген аралықта кез келген аралық мән қабылдай
алатын болса (уақытқа байланысты үздіксіз функциямен анықталса), онда
сигнал үздіксіз ал мұндай сигналмен анықталған хабар да үздіксіз деп
аталады. Бұл жағдайда таратқышпен берілген ақпарат үздіксіз түріне ие
болады.
Егер сигнал параметрі берілген аралықта жеке бекітілген мәндерді
қабылдаса, онда сигнал дискретті, ал мұндай сигналмен анықталған хабар да
дискретті деп аталады. Бұл жағдайда таратқышпен берілген ақпарат дискретті
түріне ие болады. Сонымен біз ақпарат берілуінің екі негізгі түрін
(пішімін) - үздіксіз және дискретті ақпаратты анықтадық.
Үздіксіз ақпаратпен жұмыс жасайтын арнайы ЭЕМ-дер бар, олар аналогтық
машиналар деп аталады. Бірақ олар арнайы есептер кластарымен жұмыс
атқаратындықтан көпшілік қолданушыларға кең таныс емес. Ақпарат берілуінің
басқа пішімдері:
־ таңбалы – мәтіндік (әріп, цифр, таңбалар т.б.);
־ графикалық (суреттер, бейнелер көмігімен, т.б. көмегімен);
־ дыбыстық.
Сонымен қатар бізді қоршаған алуан ақпаратты әртүрлі белгілерге
байланысты топтастыруға, яғни түрлерге жіктеуге болады.
Пайда болу және қолдану аумақтарына байланысты түрлері:
־ биологиялық;
־ әлеуметтік;
־ ғылыми;
־ экономикалық т.с.с.
Берілу және қабылдау тәсілдеріне байланысты түрлері:
־ визуальды (таңбалар мен бейнелер арқылы);
־ аудиальды (дыбыс арқылы);
־ тактильдік (сезім арқылы);
־ органалептикалық (дәм мен иіс арқылы);
־ машиналық (есептеу техникасының құралдары арқылы) т.с.с.
Ақпараттың қасиеттері. Кез келген ақиқат өмірдегі объектілерге тән
ішкі және сыртқы қасиеттерін анықтауға болады. Сыртқы қасиеттер объектінің
басқа объектілермен әсерлесу барысында анықталатын қасиеттер болғандықтан,
ақпарат үшін маңызды сыртқы қасиеттер оны тұтынушы (қабылдағыш)
көзқарасынан анықтайтын қасиеттер. Ақпараттың аталған қасиеттері:
Объектілік және субъектілік қасиеті. Ақпараттың жеке көзқарастар мен
талқылаудан тәуелсіздігін анықтайтын қасиет
Толықтық қасиеті. Ақпараттың объектіні немесе үрдісті толық мінездеу
қасиеті. Бұл қасиет ақпараттың сапасын және оның қажетті шешім қабылдауға
жеткіліктігін анықтайды.
Өзектілік (дәлуақыттылық) қасиеті. Ақпараттық ағымдық уақыт мезетіне
сәйкестік дәрежесін анықтайтын қасиет. Бұл қасиет ақпараттың толықтығымен
біріге отырып оның құндылығын анықтайды.
Ақиқаттық қасиеті. Ақпаратта жасырын қателіктердің болмауы қасиеті.
Ақпарат қабылдағыш алған уақытта белгілі мөлшерде ақпараттық шуыл болуы
мүмкін, ол неғұрлым аз болса, ақпараттың ақиқаттығы жоғарылайды.
Қатынау мүмкіндігі қасиеті. Пайдаланушының ақпаратты алу мүмкіндігі
дәрежесін анықтайтын қасиет. Ақпаратқа қатынау мүмкіндігінің жоқтығы оны
қатынауға мүмкін емес етеді.
Адекваттық қасиеті. Ақпараттың өзі бейнелейтін объектіге немесе
құбылысқа, үрдіске бірмәнді сәйкестігін анықтайтын қасиет. Бұл қасиет
ақиқаттық және қолданушы мұқтаждығына сәйкес келу қасиеттерімен анықталады.
Эргономдық қасиеті. Белгілі қолданушы үшін ақпараттың пішімі мен
көлемінің ықғайлылық дәрежесін көрсететін қасиет.
Ақпараттың ішкі қасиеттерінің маңыздылары оның ішкі құрылымы және
көлемі (мөлшері) болып табылады.
Ішкі құрылымына байланысты:
• мәліметтер немесе қарапайым логикалық реттелмеген мағлұматтар жиынтығы;
• логикалық реттелген, ұйымдастырылған мәліметтер жиынтығы.
Информатикада ақпарат ұғымымен бір қатарда мәліметтер және білім
ұғымдары орналасады.
Мәліметтер – мүмкін өңдеу үрдістеріне адекватты белгілі бір пішімде
берілген ақпарат (немесе формальданған, ықғайлы түрге келтірілген және
техникалық құралдардың (ЭЕМ-де) көмегімен өңдеуге берілген ақпараттар.).
Мәліметтер – тіркелген сигналдар. Мәліметтердің реттелуі оларға белгілі бір
құрылымдарды орнатумен жүзеге асырылады, яғни мәліметтер құрылымдары
анықталады.
Білім – берілген типті объектідегі барлық қарастырылып отырған
жағдайлардың жиыны және бір объектіден екінші объектіге өту сипаттамасын
беретін ақпарат.
Білім ақпараттың ерекше логикалық реттелген, ұйымдастырылған құрылымын
анықтайды. Білім – логикалық талқылаудың негізінде белгілі бір шешімдер
қабылдауға мүмкіндік беретін ақпараттар.
Ақпарат көлемі (мөлшері). Жоғарыда айтылғандай ақпараттың ішкі
қасиеттерінің бірі – оның көлемі (мөлшері). Ақпарат көлемі (мөлшері)
ұғымын анықтауда екі негізгі көзқарас бар:
• энтропиялық (ықтималдық) тұрғыдан;
• көлемдік тұрғыдан;
К.Шеннон дамытқан ақпарат мөлшерін өлшеудің энтропиялық тәсілі
ақпараттар теориясында кеңінен қолданылады, ал ЭЕМ-ң шығуы көлемдік тәсілді
кеңінен қолдануға әкелді. Сондықтан біз көлемдік тұрғыдан ақпарат мөлшерін
өлшеуді қарастырамыз.
3.4 Ақпараттарды өңдеу үрдістері, ерекшеліктері
Қазіргі заманда күрделі адам – машиналы ақпараттық жүйелер қоғам
инфрақұрылымының маңызды құраушысы болып табылады, ал ақпарат – оның өмір
сүруінің басты ресурстарының бірі. Сондықтан да негізгі ақпараттық
үрдістерді, яғни ақпаратты жинау, жеткізу, өңдеу, сақтауды түсіну маңызды
болып табылады.
Ақпараттық үрдістер – жеке адамдардың, адамдар тобының немесе
ұйымдардың жүйелі түрде жүзеге асыратын ақпаратты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ сму
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар факультеті
Автоматтандыру және басқару кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_________Золотов А.Д.
______________2009ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Қоймалық есеп жүргізу ақпараттық жүйесін жасау
Орындаған ВТ-527 топ студенті ____________ Куспекова А.К.
қолы
Жетекші: аға оқытушы ____________ Мадиев Т.Б.
қолы
Семей
2009
Мазмұны
Реферат
Дипломдық жоба 82 беттен, 36 суреттен, 5 кестеден, 1 қосымшадан тұрады.
ТАУАР, ҚҰЖАТ АЙНАЛЫМ, МӘЛІМЕТТЕР БАЗАСЫ, АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҰМЫС
ОРНЫ, ТИПТІК ПРОЦЕСТЕР, СЕРВЕР, КЛИЕНТ, ШЫҒЫСТЫҚ ЖӘНЕ КІРІСТІК ҚҰЖАТТАР,
АВТОМАТТАНДЫРУ, МӘЛІМЕТ, АҚПРАТТЫ БЕРУ, АЖО
Дипломдық жобаның тақырыбы: Қоймалык есеп жүргізу акпараттык жүйесін
жасау
Дипломдық жобаның мақсаты Delphi 7 ортасында қоймалық есепті
автоматтандыруға арналған жүйенің ұйымдастырушылық-технологиялық сұлбасын
анықтау, құжаттар сипаттамаларының құрылымын және ақпараттық құрамын
анықтау, мекемелердің бөлімшелерінің бір-бірімен бірыңғай тұтас
құжатайналымын анықтау, автоматты құжатайналымның программалық
қамсыздандыруын жасау.
Көрсетілген материалдарда мекемелердің қызметтерін кешенді
автоматтандырудың әдістемелік нұсқауларымен берілген.
Кіріспе
Дамудың әрбір кезеңінде адамзаттың алдында ақпаратты жинақтау,
өңдеу және тарату мәселелері тұрды. Көп уақыт бойы осы мәселені шешудің
негізгі құралдары ретінде адам миы, тіл және есту мүшелері қолданылып
келді. Ең алғашқы өзгеріс жазу өнерінің келуімен, одан соң кітап басудың
шығуымен болды. Осы кезеңдегі ақпарат тасығыш құралы ретінде қағаз
қолданылды.
Осы жағдай ЭЕМ-нің келуімен түбірімен өзгерді. Алғашқы ЭЕМ-ры
үлкен автоматты арифмометрлер ретінде қолданылды. Бұл қадам адам қызметінің
ақпаратты өңдеудегі негізгі бөлім болып табылатын кешенді автоматтандыруға
ауысты.
ЭЕМ-рын жүйелік қолданудың әлемдік тәжірибедегі бір мысалына
мәлеметтерді өңдеу жүйесін, мысалы банктік операцияларды, бухгалтерлік
есептерді, билеттерді өңдеуді автоматтандыру жатады. Осындай операциялардың
тиімділігі автоматтандырылған ақпараттық базаларға сүйенеді. Бұл дегеніміз,
ЭЕМ-ң жадысында жүйенің жұмысына қажетті ақпарат сақталады.
Кезекті есепті шешу кезінде жүйе көп емес қосымша ақпаратты еңгізуді
ғана қажет етеді, ал қалғаны ақпараттық базаның өзінен алынады. Жаңа
еңгізілген ақпараттың әр бір бөлігі жүйенің ақпараттық базасын өзгертеді.
Ақпараттың ЭЕМ-ң жадысында сақталуы оған жаңа динамамикалық сапа
береді. Жаңашыл ЭЕМ-ғы автоматты баспаға шығару қызметі қажетті жағдайда
осы ақпараттан таңдау бойынша кез-келген мәліметті қағазға шығарып береді.
Адамзат дамуының XXI ғасырында ақпарат негізгі қызметтік өнім болып
табылады. Сондықтан кітапханалық қызметтердің автоматтандыруының кешенді
программаларын жасау негізгі мәселе деп ойлаймын.
Қазіргі уақытта кез келген ақпараттық технологияның жаппай
технологиялық құрауышы компьютер болып табылады. Сонымен қатар заманымызға
байланысты көптеген жұмыстарды жеңілдету үшін әр-түрлі бағдарламаларды
қолданамыз. Мұнда белгілі бір мәліметтер қорын автоматтандырамыз.
Мәліметтер қоры дегеніміз не? Ол ақпараттық жүйенің негізгі объектілерінің
және олардың қасиеттерінің арасындағы байланыстардың жиынтығы болып келеді.
Мәліметтер қоры жергілікті (клиенттің және бағдарлама орындалатын
компьютерінде орнатылған) және жойылған (қашықтықтағы компьютердегі
серверде орнатылған) болып бөлінеді. Серверлік мәліметтер қоры қашықтағы
компьютерде орналасады және серверлік бағдарламалық жасақтама басқару
негізінде жұмыс атқарады. Оның ең басты ерекшеліктері бір мәліметтер қоры
мен бірнеше қолданушының жұмыс істеуін жатқызуға болады. Сондай-ақ желіге
минималды жүктеме іске асырылады. МҚ Delphi-дің түп тамыры болып табылады.
Бұл курстық жұмыста біз МҚ – ның негіздерімен танысамыз. Delphi - дегі МҚ -
мен жұмыс істеудің бірнеше құрауыштар бар. Мұндай құрауыштардың барлығы
мәліметтерге қатынаудың әр - түрлі технологиясын қолданады және
мүмкіндігіне байланысты ерешеленеді.
Әртүрлі ұйымдардың табысты жұмыс жасауы үшін ақпаратты жүйенің
дамығанын талап етеді. Сонда сол деректермен автоматтандырылған жинауды,
өңдеуді және манипуляциялауды іске асырады.
Мәліметтер базасы деп, деректердің электрондық сақтаушысын айтады.
Оларға қатынас, бір немесе бірнеше компьютерлер көмегімен іске асады.
Әдетте деректер базасы деректерді сақтау үшін жасалады.
Мәліметтер базасы – ақпаратты сақтауды және де мәліметтерге ыңғайлы,
тез кіруді қамтамасыз етеді. Мәліметтер базасы өзінен белгілі бір
ережелерге сай құрылған деректер жиынтығын құрайды. Деректер базасындағы
ақпарат :
• қайшылықсыз
• артықсыз
• тұтас
болуы керек.
Мәліметтер базасын басқару жүйесі деректер базасын құруға, толтыруға,
жаңартқанға, жоюға арналған программалық жабдық болып табылады.
DELPHI жүйесі деректер базасын басқару жүйесі болып табылмайды, егер
сөздің тура мағынасын алатын болсақ, бірақ толық МББЖ ( мәліметтер базасын
басқару жүйесі) мүмкіндіктеріне ие. Ұсынылып отырған DELPHI құралы
локальдік және тораптық деректер базасын құрып, және оның ішінде жұмыс
істеуге және кез-келген деректер базасымен жұмыс істей алатын қолданба
құруға мүмкіндік береді .
Локальді МББЖ барлық бөліктері қолданушы компьютерінің деректер
базасында орналасады. Егер бір мәліметтер базасына бірнеше қолданушылар бір
мезгілде қатынас жасаса, әрбір қолданушының компьютерінде өзінің локальді
МББЖ-нің көшірмесі болуы керек.
Тораптық МББЖ-ге файл-серверлік, клиент-серверлік, бөлінген МББЖ-лар
жатады. Осы жүйенің негізгі атрибуты болып, торап саналады. Торап−бірнеше
компьютерлерді байланастырып, бір дерекпен бірнеше қолданушылардың
корпоративті жұмысын қамтамасыз етеді.
Көпқолданбалы МББЖ ақпараттық жүйе құруға мүмкіндік береді.
Көпқолданбалы МББЖ-леріне: Oracle,Informix, SyBase, Microsoft SQL Server,
InterBase және т.б жатады.
DELPHI-ді кәдімгі МББЖ деп айтуға, оның өзінің кестелік форматының
болмауы ( деректерді сипаттау тілі ) бөгет жасайды. Сондықтан ол басқа МББЖ
кестелік форматын қолданады. Мысалы: dBase , Paradox , InterBase .Бұны
бірақ та жетіспеушілігі деп те айтуға болмайды, себебі аталған форматтар
өздерін жақсы қолданушылық қабілетін көрсетті. Сонда да DELPHI
мүмкіншіліктері арнайы МББЖ мүмкіншіліктерінен қалыспайды, кей-кезде
олардан асып та тұрады.
Құжат-кез-келген кәсiпорынның қызметiнiң базасын құрайтын ақпаратты
көрсетудiң негiзгi тәсiлi болып табылады. Ақпарат құрылымдық болады, оны
сақтаумен және басқарумен мәлiметтер базалары және қолданбалы ақпараттық
жүйелер айналысады. Сонымен құрылымдық және құрылымдық емес құжаттар
арасында бiртектес байланыс болады. Құрылымдық ақпаратты сақтауды және
өңдеудi автоматтандыру қажеттiгiне күмән келтiруге болмайды, өйткенi ол
орындаған ақпараттың үлкен көлемiн қолмен iстеу мүмкiн емес. Осыған орай
электронды құжаталмасудың негiзгi артықшылықтарын атап көрсетейік:
־ Электронды құжаталмасудың тиiмдiлiгi кәсiпорынның жалпы жұмыс тиiмдiлгiн
жоғарылатады;
־ Архивтердегi сақталатын құжаттар саны өте көп болғанда, жұмыс ауданын
қысқартуға әкеледi;
־ Қажеттi құжаттарды iздеу және оларға ену жылдамдығын арттырады. Бұл оның
тиiмдiлiгiнiң ең алдыңғы көрсеткiшi.
־ Көшiрмелерге, канцеляриялық тауарларға шығындардың азаюы;
־ Орындаушылар арасында құжаттарды беру уақытын қысқарту;
Осы дипломдық жобаның мақсаты- кез-келген қоймалық жүйенің
автоматтандырылған құжат алмасу жүйесiн жасау.
Дамудың әрбір кезеңінде адамзаттың алдында ақпарат жинақтау, өңдеу
және тарату мәселелері тұрды. Көп уақыт бойы осы мәселені шешудің негізгі
құралдары ретінде адам миы, тіл және есту мүшелері қолданылып келді. Ең
алғашқы өзгеріс жазу өнерінің келуімен, одан соң кітап басудың шығуымен
болды. Осы кезеңдегіақпарат тасығыш құралы ретінде қағаз қолданылды.
Осы жағдай ЭЕМ-нің келуімен түбірімен өзгерді. Алғашқы ЭЕМ-ры
үлкен автоматты арифмометрлер ретінде қолданылды. Бұл қадам адам қызметінің
ақпаратты өңдеудегі негізгі бөлім болып табылатын кешенді автоматтандыруға
ауысты.
ЭЕМ-рын жүйелік қолданудың әлемдік тәжірибедегі бір мысалына
мәлеметтерді өңдеу жүйесін, мысалы банктік операцияларды, бухгалтерлік
есептерді, билеттерді өңдеуді автоматтандыру жатады. Осындай операциялардың
тиімділігі автоматтандырылған ақпараттық базаларға сүйенеді. Бұл дегеніміз,
ЭЕМ-ң жадысында жүйенің жұмысына қажетті ақпарат сақталады.
Кезекті есепті шешу кезінде жүйе көп емес қосымша ақпаратты еңгізуді
ғана қажет етеді, ал қалғаны ақпараттық базаның өзінен алынады. Жаңа
еңгізілген ақпараттың әр бір бөлігі жүйенің ақпараттық базасын өзгертеді.
Ақпараттың ЭЕМ-ң жадысында сақталуы оған жаңа динамамикалық сапа
береді. Жаңашыл ЭЕМ-ғы автоматты баспаға шығару қызметі қажетті жағдайда
осы ақпараттан таңдау бойынша кез-келген мәліметті қағазға шығарып береді.
Қазақстанда қоғамдық өмірдің барлық жағына әсер ететіндей үлкен
экономикалық өзгерістер болып жатыр. Бұл өзгерістер, әсіресе, бухгалтерлік
есепті жүргізу әдістемесі облысында анық көрінген. Соңғы екі жылдың ішінде
осы облысқа қатысты, есепті жүргізудің әдістемесін толығымен өзгерткен екі
заңды акт қабылданды. Біріншіден, есептің жаңа Жобасы [7] қабылданды,
екіншіден, бухгалтерлік және салықтық есеп бөлінді.
1 Сұрақтың қойылуы
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті
Автоматтандыру және басқару кафедрасы
БЕКІТЕМІН
Каф. меңгерушісі____________А.Д.Золотов
______________________2009 ж.
(күні) (айы)
Дипломдық жоба тақырыбы – Қоймалык есеп жүргізу акпараттык жүйесін
жасау
Жетілдірілетін программалық қамсыздандырудың қысқаша сипаттамасы –
Мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелердің электронды құжат алмасуын
және қоймалық есебін автоматтандыру.
Жетілдірілетін жобаның қысқаша сипаттамасы:
• Жүйесінің көп салалығы. Мәліметтер базасында фирма, оның
қызметкерлері, тұлға, контрагент типтері, өлшем бірліктері, тауар
түрлері, операция түрлері, қоймалар жөнінде, олардың атқарған
жұмыстары жөнінде мәліметтер сақталу қажет.
• Әр түрлі критерилер бойынша мәліметтерді фильтрациялаудың максималды
икемділігі және фильтрациялау жылдамдығы. Мәліметтерді баспаға шығару
мүмкіндігі.
• Базадағы мәліметтерді оперативті өзгерте алу мүмкіндігі.
• Бағдарлама өткізулерді қолмен немесе автоматты түрде енгізуге
мүмкіндік береді. Барлық өткізулерді операциялар журналына енгізеді.
Операциялар журналында өткізулерді көру кезінде оларды кез-келген
уақыттық интервалмен шектеуге, топтастыруға және өткізулердің әртүрлі
параметрлері бойынша іздеуге болады.
Осы дипломдық жобада істелген жұмысқа қарап, біз бұл программаның тек
қана қоймалық есептеулер ғана жүргізбейтінін, яғни оның конфигурациясын
өзгерте отырып, қоғамның әр түрлі салаларына арналған программалар құруға
болатынына көз жеткізуге болады.
Операциялар журналына өткізулерді енгізген соң, өткізулерді
мәліметтер қорына қабылдау үшін журналдарды өңдеу қажет. Бұл бағдарламаның
тағы бір ерекше қасиеті – бірнеше қойма жоспарларын жүргізу мүмкіндігі.
Орындаушы ____________ Куспекова А.
(қолы)
(аты-жөні)
Дипломдық жоба жетекшісі ____________ Мадиев Т.Б.
(қолы) (аты-жөні)
2 Техникалық-экономикалық негіздеме
Әзірленген программалық қамсыздандыру ішкі офистердегі қоймалық
есептерге арналған. Фирмадағы өңделетін ақпараттардың көлемінің өсуіне
байланысты құжатайналымның автоматтандырылған жүйесі маңызды болып
табылады.
Осы дипломдық жобада әзірленген программдық қамсыздандыру кіші көлемді
ұйымдардың құжатайналымының автоматтандырылған тапсырмаларын шешеді. Өнім
шығындарды және фирмалардағы құжаттармен жұмыс істеу (іздеу, сақтау,
орындалуды бақылау) уақытын азайтады. Сонымен қатар өнім барлық жерде
қолданыла алады.
Қоймалық талдаудың әдістемесі программдық өнімнің бәсекеге жарамдығын
бағалауға және оның күшті және әлсіз жақтарын бағалуға арналған. Дұрыс
жүргізілген анализ программдық өнімнің келешекте өңделу стратегиясына және
оның таралу стратегиясына әсер етуі мүмкін.
Кіші қоймалық есеп үшін әзірленген ақпараттық жүйенің толық талдауын
жүргізейік. Артықшылықтары:
– программдық өнімнің орнату және қолдану қарапайымдылығы.
– мәліметтерді бірнеше жыл бойы сақтау мүмкіндігі.
– мәліметтерді өңдеудің өзіндік технологияларын қолдануы.
– программдық өнімнің жеңіл модернизациялануы.
– жұмыс сапалы болу үшін өзіндік мүдделілік.
Кемшіліктері:
– программдық өнімді іске қосу үшін тек бір қолданушының жұмысын
іске асырады.
Мүмкіндіктері:
– сервистерді кеңейту;
– программдық өнімді басқа платформаларға көшіру мүмкіндіктері;
– өнім жұмысының масштабын кеңейту мүмкіндіктері;
Өнімге әсер ететін қауіп факторлері табылмаған
Программдық қамсыздандыруды әзірлеуге және шығындарды есептеу үшін
шығындар калькуляциясы бойынша іске асырылады. Өнімді шығару үшін шығындар
сметасы келесі экономикалық элементер арқылы құрылады:
материалдық шығындар; еңбекке төлеу фонды; әлеуметтік мұқтаждықтарға
аударымдар; амортизациялық аударымдар; қосымша шығындар; материалдық
шығындар
Бұл бөлім шығындардың келесідей тізімінен тұрады:
тікелей материалды шығындар; жанармайға шығындар; энергияға кететін
шығындар; байланыс қызметтеріне төлемдер; басқа ұйымдардың қызметін
қолдануға кеткен төлемдер. Кеңсе тауарларына және энергияға шығындар
қосымша шығындарға қосылған.
Программдық қамсыздандыруды әзірлеуге және шығындарды есептеу үшін
шығындар калькуляциясы бойынша іске асырылады. Өнімді шығару үшін шығындар
сметасы келесі экономикалық элементер арқылы құрылады:
материалдық шығындар; еңбекке төлеу фонды; әлеуметтік мұқтаждықтарға
аударымдар; амортизациялық аударымдар; қосымша шығындар; материалдық
шығындар.
Бұл бөлім шығындардың келесідей тізімінен тұрады:
тікелей материалды шығындар; жанармайға шығындар; энергияға кететін
шығындар; байланыс қызметтеріне төлемдер; басқа ұйымдардың қызметін
қолдануға кеткен төлемдер.
Кеңсе тауарларына және энергияға шығындар қосымша шығындарға
қосылған.
Әзірленген программалық қамсыздандыру ішкі офистерде бухгалтерлік
есептерге қолдану үшін арналған. Фирмадағы өңделетін ақпараттардың
көлемінің өсуіне байланысты құжатайналымның автоматтандырылған жүйесі
маңызды болып табылады.
Осы дипломдық жобада әзірленген программдық қамсыздандыру кіші
көлемді ұйымдардың құжатайналымының автоматтандырылған тапсырмаларын
шешеді. Өнім шығындарды және фирмалардағы құжаттармен жұмыс істеу (іздеу,
сақтау, орындалуды бақылау) уақытын азайтады. Сонымен қатар өнім барлық
жерде қолданыла алады.
Бухгалтерлік талдаудың әдістемесі программдық өнімнің бәсекелеге
жарамдығын бағалауға және оның күшті және әлсіз жақтарын бағалуға арналған.
Дұрыс жүргізілген анализ программдық өнімнің келешекте өңделу стратегиясына
және оның таралу стратегиясына әсер етуі мүмкін.
Кіші офис үшін әзірленген бухгалтерлік жүйенің толық таладуын
жүргізейік
Артықшылықтары:
– программдық өнімнің орнату және қолдану қарапайымдылығы.
– мәліметтерді бірнеш жыл бойы сақтау мүмкіндігі.
– мәліметтерді өңдеудің өзіндік технологияларын қолдануы.
– программдық өнімнің жеңіл модернизациялануы.
– жұмыс сапалы болу үшін өзіндік мүдделілік.
Кемшіліктері:
– программдық өнімді іске асыру үшін тек бір қолданушының жұмысын
іске асырады.
Мүмкіндіктері:
– сервистерді кеңейту;
– программдық өнімді басқа платформаларға көшіру мүмкіндіктері;
– өнім жұмысының масштабын кеңейту мүмкіндіктері;
– клиент-сервер технологиясының базасы негізінде көп қолданушы
жүйені құру мүмкіндігі
3 Аналитикалық бөлім
3.1 Кәсіпорынның түрлері
Қазіргі таңда бүкіл әлемде болып жатқан кең ауқымды қайта құрулар
ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың (бұдан әрі - АКТ) қарқынды
дамуына байланысты. Ғаламдық ақпарат қоғамның Хартиясында (Окинава) атап
көрсетілгендей, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар жиырма бірінші
ғасыр қоғамының қалыптасуына әсер ететін ең маңызды факторлардың бірі болып
табылады. Олардың революциялық әсері адамдардың жүріс-тұрысына, олардың
біліміне және жұмысына, сондай-ақ үкімет пен азаматтық қоғамның өзара қарым-
қатынасына қатысты болып отыр. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
әлемдік экономиканың қарқынды түрде дамуына маңызды стимул болып отыр.
Көптеген дамыған және дамушы елдер АКТ-ң дамуы мен таратылуы алып келетін
зор артықшылықты түсініп отыр. Ақпараттық қоғамға қозғалыс - бұл адамзат
өркениетінің болашағына жол болатындығы ешкімді де күмән туғызбайды.
Қазақстан өз егемендігін алған сәтінен бастап, әлемдік қауымдастыққа
ықпалдасу позициясынан нақты орын алды, өзін өндірістік және ауылшаруашылық
өнімдерін өндіретін тең деңгейдегі халықаралық кооперацияның мүшесі ретінде
ғана емес, сонымен қатар ақпараттық қоғамды құрудың белсенді қатысушы
екенін көрсетті.
Қазақстанның индустриалды қоғамнан ақпараттық қоғамға өтуі
ақпараттық теңсіздікті жеңуі, Қазақстандағы азаматтық қоғам мен
демократиялық дәстүрдің дамуына, ақпараттық теңсіздікті еңсеруге
байланысты. Бұл міндеттерді шешу тұрақты экономикалық өсуді, қоғамдық
жағдайдың көтерілуін, демократияны нығайту саласында әлеуметтік келісімді
ынталандыру, ашық және жауапты басқаруды, адам құқығы және бүкіл әлемде
Қазақстанның саяси және экономикалық тұрақтылығын нығайтуда және
Қазақстанның азаматтарының тең дәрежеде ғаламдық ақпараттық қоғамдастыққа
енуін қамтамасыз ететін мақсаттарға жету негіз болып табылады. Республикада
жоғарғы қарқынмен дамып келе жатқан ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар ғаламдық желідегі Интернеттің ақпараттық сегментін, оның
рөлін және қазақстандық қоғамда алатын орны туралы түсінікті қайта қарауды
талап етеді.
Бұған елді тұрақты компьютерлендіруден ақпараттандыруға және
Интернеттің ғаламдық желісінде Интернет-Қазнеттің (бұдан әрі - Қазнет)
қазақстандық сегментінің бірыңғай дамыған ақпараттық кеңістігін құруға өту
әрекеті негіз болып отыр.
Қазнеттің бірыңғай ақпараттық кеңістігін дамыту осы үдеріске көптеген
қатысушылардың қызметін үйлестіруді талап ететін салааралық,
ведомоствоаралық және мемлекеттік міндеттер болып табылады. Мұндай
үйлестірулер тек қажетті әрекеті мен олардың тізбегін анықтайтын және
негіздейтін бірыңғай тұжырымдамасының негізінде болуы мүмкін.
Тұжырымдама Қазақстан Республикасының бірыңғай ақпараттық кеңістікке
орнықты, жоспарлы, қауіпсіз және тиімді қозғалысын қамтамасыз етуге
арналған шаралар кешенін әзірлеуге, Қазнетті дамыту үшін негізгі саяси,
әлеуметтік-экономикалық, мәдени және техникалық-технологиялық алғы Шарттары
мен жағдайын, оның динамизмі мен тұрақтылығын қамтамасыз ететін мемлекеттік
саясаттың ережелері мен басымдығын айқындауға бағытталған.
Жаңа ақпараттық қоғамның негізін қалаушы сипаттамаларының бірі оның
ғаламдық сипаты болып табылады. Жаңа ақпараттық қоғамды қалыптастыру
үдерісінде біртіндеп ақпарат тарату және алмасу тәсілдері мен әдістері
жаңартылады, уақыт үнемделеді, ұлттық шекаралар мен кедергілер бұзылады,
әлемдік ақпараттық кеңістігінің, экономика, сауда, қаржы, адамзат өмірінің
басқа салаларының құрылымы түбірімен өзгереді, адамдардың көзқарасы мен
адамзат құндылықтарының интенсивті гомогенизациясы, мәдениет пен мәдени
моделдердің эмбебаптығы (ықшамдау) байқалынады, динамизмі жылдамдатылады,
бәсекелестік күшейе түседі.
Қазіргі әлемдік даму кезеңінде ғаламдық ақпараттық интернет желісі
бүкіл әлемдік ақпараттық кеңістігінің ең көлемді және жаппай жайылған
сегменті болып табылады. Сонымен бірге, уақыт өте, ғаламдық ақпараттық
интернет желісі ақпарат алу және алмасудың, сондай-ақ жаппай
пайдаланушылардың коммуникациясы үшін ең қол жетерлік құралы болғаны айдан
анық.
Қазіргі уақытта Интернеттің ақпараттық кеңестігінің жұмыс істеуіне сай
келетін халықаралық ұйымдарға мыналар жатады:
1) The Internet Corporation for Assigned Names and Numbers (бұдан әрі
- ICANN) - IP-адрестерін, протоколдардың параметрлерін бөлу, домендік
атаулардың жүйесін әкімшілеу (Domain Name System, DNS), түбірлік серверлер
(Root Server System) деп аталатын жүйенің жұмыс істеуін әкімшілеу және
қолдау үшін құрылған коммерциялық емес ұйым;
2) Интернет желісінде нөмірлеуді бөлу жөніндегі уәкілетті ұйым (бұдан
әрі - IANA, The Internet Assigned Numbers Authority);
3) Еуропалық желілік үйлестіру орталығы (бұдан әрі - RIPE NCC) -
тіркеушілер үшін ІР-адрестерді бөлуді және тіркеуді қамтамасыз етеді. RIPE
NCC тіркеушілер үшін ІР-адрестерді бөлу мен тіркеуді қамтамасыз етеді. RIPE
NCC қызмет көрсету аймағында Интернеттің ғаламдық ресурстарын әділетті
бөлуге кепілдеме бере отырып, Еуропа, Таяу Шығыс, Солтүстік Африка және
Азияның бөлігінің тіркеушілеріне қызмет көрсетеді;
4) The Internet Engineering Task Force (бұдан әрі - IETF) - Интернет
сәулетін дамыту және қолданыстағы инфрақұрылымның үздіксіз қызмет етуінің
біріктірілген міндеттерін дамытуға жұмыс жасайтын желілік хаттамаларын
дайындаушылар, операторлар, өндірушілер және зерттеушілердің халықаралық
ашық бірлестігі болып табылады;
5) Дүниежүзілік зияткерлік жеке меншік ұйымы (бұдан әрі - ДЗЖҰ).
Жоғарғы деңгейдегі домендер (бұдан әрі - TLD, Top Level Domain) екі
үлкен бөлікке бөлінеді: Біріншісі - жалпы пайдаланатын домендер (generic
TLD немесе gTLD) және екіншісі - ұлттық екі әріпті домендер (country code
TLD немесе ccTLD). Жалпы пайдаланатын домендерге COM, NET, ORG, INFO, BIZ,
MUSEUM, NAME, AERO, COOP, PRO, INT, GOV және басқа да домендер жатады.
Қазіргі сәтте ISO 3166-1 халықаралық стандартқа сәйкес елдер мен
аумақтардың екі әріпті кодтар саны бойынша ұлттық домендер - 250 (RU -
Ресей үшін, DE - Германия үшін, UK - Ұлыбритания үшін) Ұлттық домендерді
басқару бойынша өкілеттік елдердің интернет-қауымдастықтарының келісімдері
бойынша IANA ұйымымен беріледі.
Ұлттық домендерді дамытудың жалпы үрдістері мынадай: біріншіден,
академиялық желілерден ұлттық домендердің операторлар (провайдерлер)
бірлестігіне өтуі, сондай-ақ қатар тіркеу ережелерін дайындауға елдің
интернет-қауымдастығының қатысуы: нарықтың кәсіби қатысушылары,
тұтынушылар, қоғамдық (кейде үкіметтік) ұйымдар; екіншіден, домендік
атауларды тіркеуде операторлар қатысуының коммерциялық кестелерін дайындау;
үшіншіден, домендерді тіркеудің ашық ережелеріне біртіндеп өтуі,
шектеулердің алынуы.
Кез-келген субъектінің Интернеттегі қызметі құқықтық проблемалардың
тұтас сериясын қалыптастырады. Олар пайдаланушының қызметін, сайттың
мәртебесін және оның мазмұнын реттеуге (рұқсат етілген, реттелмеген,
заңсыз); авторлық және аралас құқықтардың орындалуына; киберэкономиканы
қалыптастыру (электрондық ақшалар, төлемдік жүйелер, құнды қағаздар,
электрондық банктер, жарнама, маркетинг, электрондық контрактілер,
салықтар); жеке және мемлекеттік мүдделердің ақпараттық қауіпсіздігіне
бөлінеді.
Интернет желісін құру және нормативтік негіздерінің ұтымдылығы бойынша
үдеріс 80 жылдардың басынан бастап Еуропа және АҚШ-та (және бірқатар басқа
да шет елдерде) басталған.
Қазіргі уақытта Интернет желісі қарым-қатынастарын құқықтық реттеудің
бірнеше деңгейі қалыптасты:
1) халықаралық;
2) өңірлік (Еуропалық одақ және ТМД шеңберінде);
3) ұлттық.
Осы деңгейлердің әрқайсысында өкілетті заң шығарушы қарастырып отырған
құқықтық қарым-қатынастар саласын реттеуге ұмтылады.
Интернет желісінің трансшекаралылығы Интернет желісіндегі құқықтық
қарым-қатынастарды халықаралық құқықтық реттеу, қолданыстағы ережелер мен
әдеттегіліктерді біріздендіру қажеттілігін құрайды.
Біріздендірудің нормалары ЕО шеңберінде, сондай-ақ БҰҰ шеңберіндегі
(УНИДРУА жеке құқықты біріздендіру институты) халықаралық деңгейде,
Дүниежүзілік Зияткерлік Жеке меншік Ұйымы (ДЗЖҰ), Халықаралық сауда
палатасы (ХСП), БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссиясы, сауда және
электрондық бизнеске ықпал ету БҰҰ Орталығымен жүргізіледі.
ТСРІР желі хаттамаларының ыңғайсыз цифрлық адрестерінің жеңіл есте
қалатын әріптік сөз тіркестеріне ауыстыруға мүмкіндік берген домен атаулары
жүйесінің пайда болуы, интернеттің белсенді түрде коммерциализациялануы мен
әйгілі болуы соңғы жылдары домен өздерінің белгілері бойынша олардың
қолданыстағы түрлеріне ұқсас - тауар белгілері, фирманың атаулары бойынша
материалдық емес актив белгілерін иеленді. Мазмұнында домендік атауы ғана
берілген жарнамалық тақталар жиі кездеседі. Қымбат тұратын интернет-жобалар
жүзеге асырылып жатыр, олар үшін домен олардың коммерциялық табыстарының
едәуір бөлігін құрайды, өйткені тұтынушылар доменді электрондық бизнес
субъектісінің қандай да бір тауар, жұмыс немесе қызмет көрсетулерімен
байланыстырады.
Көптеген кәсіпкерлік сектордың кәсіпорындары экономикалық талдау
мақсатында бір қатар белгілері бойынша топтарға жіктеледі. Ең көп тарағаны
меншік түріне байланысты, көлеміне, қызметтің сипатына, салалық бұйымына,
өндірістегі басым болған факторға, заңға сүйенген беделіне байланысты
топтасуы [11].
Меншік түріне байланысты кәсіпорындар келесі түрде топтасады:
• Меншікті кәсіпорындар, олар не толығымен дербес түрде өмір сүре алады,
тәуелсіз фирмалар, немесе бірлестіктер және олардың құраушы бөліктері
ретінде. Меншікті фирмаларға мемлекеттің капитал үлесі бар фирмалар да
жата алады;
• Мемлекеттік кәсіпорындар, олардың басқарылуы мен капиталы толығымен
мемлекеттің қармағында (таза мемлекеттік, соның ішінде муниципальді)
немесе капиталдың үлкен бөлігі мемлекетте болып, оның басқаруында
шешуші роль атқаратын болса;
Көлеміне байланысты кәсіпорындар, 3.1–суретте көрсетілгендей,
қызметкерлер саны мен сату көлемі бойынша кіші, орташа және ірі болып
топтасады.
Санына байланысты кіші кәсіпорындар басым болады. Қазақстанда олардың
қатарына жұмысшылардың сандары келесі көрсеткіштерден аспайтындарын
жатқызады: саудада және тұрмыстық қызмет көрсетуде – 30 адам, көтерме
саудада – 50 адам, ғылыми – техникалық салада, ауыл шаруашылығында – 60
адам, құрылыста және кәсіпорында – 100 адам.
Сурет 3.1 Кәсіпорындардың көлеміне баланысты топтастырылуы
Қызметтің сипатына қарай (өндірістік және бейөндірістік)
кәсіпорындардың топтастырылуы салаға жатуына байланысты топтастырылуына
жақын және олар өнеркәсіптік, ауыл шаруашылықты, сауда, көліктік, банктік,
сақтандырғыш және т.б. болып бөлінеді..
Кәсіпорынның осыдан басқа жарғылық капиталының мөлшері бойынша
топтастырылуы бар (3.2 – ші сурет).
Осы топтастырылулар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес іске
асырылады [5]:
• Жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС) болып, жарғылық капиталы
құрушы құжаттардың мөлшері бойынша үлеске бөлінген бір немесе бірнеше
адаммен құрылған шаруашылық қоғам танылады.
• Акционерлік қоғам (АҚ) болып жарғылық капиталы акцияның санына
байланысты бөлінген коммерциялық ұйым танылады. Ашық АҚ – ның
минималды жарғылық капиталы – 1000 еңбек ақының минималды молшері
(МРОТ), Жабық АҚ – ның – 100 МРОТ.
• Коммерциялық емес ұйым (КЕҰ) болып, өзінің қызметінде пайда табу
негізгі мақсаты болып табылмайтын және пайда бола қалған жағдайда
қатысушылар арасында бөлінбейтін ұйым танылады. КЕҰ – ның меншікті
жарғылық капиталы болмайды, бірақ өз меншігінде немесе басқаруда бір
қатар беделі болады.
Сурет 3.2 Кәсіпорынның жарғылық капиталының мөлшері бойынша
топтастырылуы
Тауарлы – материалдық босалқылар келесі активтер түрінде болады:
өндірісте пайдалануға немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған
шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай шикізаттар және құрастырушы
бұйымдар (детальдар), отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы
бөлшектер және басқа материалдар; аяқталмаған өндіріс; субъект қызметі
барысында сатуға шығарылған дайын өнім, тауарлар.
Материалдық құндылықтарды есепке алу үшін мына төмендегі негізгі
міндеттемелердің орындалуы шарт: босалқылардың кіріске уақытында және толық
енгізілуін, сақталу орындарындағы жағдайын қадағалау; босалқылардың
қозғалысы бойынша барлық операцияларды толық және уақытында құжаттау;
көліктік дайындау шағындары (ҚДШ) мен дайындалған құндылықтардың өзіндік
құның уақытында және толық анықтау; ҚДШ-ны өндірістің шығындарына жазудың
біркелкі және дұрыс болуын бақылау; ішкі ресурстарды жұмылдыру мақсатында
субъектіге қажет емес материалдық босалқы қорларды тауып сату; сақталатын
орындардағы құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы дәл мәліметтерді
алу.
Өндіріс барысындағы функциональдық (қызметтік) ролі мен мақсаты
бойынша барлық материалдық босалқылар негізгі және көмекші боып бөлінеді.
Дайындалатын өнімнің заттай материалдық негізін (нан пісіргенде ұн)
құрайтын материалдар болса, көмекші материалдар өндірілетін өнімнің өзіңдік
құнына кіргенімен, бірақ негізгі материалдар сияқты, оның заттай негізін
құрай алмайды. Өнімге қажетті қасиеттерді беру үшін (сырлар, лак, желім)
көмекші материалдар негізгі материалдарға қосымша пайдаланады.
Материалдық босалқы қорлардың барлық түрін есепке алу 20 материалдар
бөлімінің негізгі, активті мүліктік шоттарында жүзеге асады. Бұл бөлімше
құрамына төмендегі синтетикалық шоттар кіреді:
201 Шикізат және материалдар
202 Сатып алынған шала фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар,
конструкциялармен бөлшектер, детальдар
203 Отын
204 Ыдыс және ыдыстық материалдар
205 Қосалқы бөлшектер
206 Басқа материалдар
207 Қайта өндеуге берілген материалдар
208 Құрылыс материалдары. Шаруашылық жүргізуші субъектілер материалдардың
синтетикалық шоттарымен қатар, аралық (немесе талдамалық) шоттарын да ашуға
құқысы бар.
Тауарлы-материалдық запастарды бағалау кезінде, оларды не неғұрлым
арзан өзіндік құнымен, не таза құнымен бағалайды. Қолда бар тауарлы-
материалдық қорлардың бүлінуі немесе олардың жекелей, әлде толықтай ескіруі
немесе олардың бағасының төмендеуі, яғни бір сөзбен айтқанда, өзіндік
құнының деңгейіне келтіру мүмкін болмаған жағдайда, өзіндік құнның орнына
сату (өткізу) бағасын пайдаланады.
Шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай шикізаттар, отын, қосалқы
бөлшектер және басқа босалқы материалдар баланста олардың нақты өзіндік
құнымен көрсетіледі. Осы баға бойынша құндылықтар синтетикалық есепке
көрсетіледі; талдамалы есепте – тұрақты есеп бағасымен (келісімді немесе
жоспарланған-есеп бағасы) көрсетіледі.
Егер субъект материалдық құндылықтарды келісімді бағамен есепке алса,
онда олардың нақты құны материалдардың осы бағалар бойынша құнына және ҚДШ-
ның қосындысына тең болады.ҚДШ құрамына теміржол тарифі, су фрахты,
автомобиль, ұшақтар және басқа да көлік түрлері арқылы тасымалдау түрінде,
жарналардың барлық түрі кіреді; жабдықтаушылардың теміржол және басқа
көлік мекемелерінің қоймаларынан материалдарды жеткізу; корларды алу және
дайындауға байланысты іссапарлардың шығындары, қоймалардағы тұрақты қойма
жұмыскерлерінің еңбек ақысынан басқа тиеу, түсіру және қаттау шығындары;
жабдықтаушы, делдал мекемелерге төленген комиссиялық сыйлықтар, және
босалқыларды алумен тікелей байланысты басқа шығындар жатады.
Артық төленген тарифтік сомалардың қайтарылуы мен басқа түзетулер ҚДШ
сомасынан шығарылады.
Егер құндылықтардың талдамалы (аналитикалық) есебін жоспарлы-
есептелген бағалармен жүргізсе, онда олардың нақты өзіндік құны-
материалдардың осы бағалар бойынша құнына және осы есептегі бағалардың
нақты өзіндік құнынан ауытқуларынан тұрады. Бұл бағаларды субъектілердің
өзі КДШ жоспардағы көлемін ескере отырып, келісімді бағалар негізінде
тағайындайды.
Жұмсалған материалдарға тиісті КДШ немесе ауытқуларды (+,-) ай сайын
келісімді есеп бағалары бойынша материалдық құндылықтардың шығындарын
көрсететін шоттарға енгізеді. КДШ немесе ауытқулықтардың (+,-) процентін ай
басында, олардың ай басындағы қалдығы мен ай бойғы келісімді (есеп) бағалар
бойынша түскен материалдардың сомасына бөліп, алынған нәтижені 100-ге
көбейту арқылы анықтаймыз.
КДШ немесе ауытқулықтар (+,-) бойынша есептелген проценттер тиісті
шоттарға енгізіледі. Материалдардың түрлері немесе топтарының аз ғана
көлемінен КДШ немесе ауытқулықтарына (+,-) процент көрсету керек болса
және жабдықтаушылармен тұрақты қатынастар орнағанда өткен айдың
бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша процент қолданылуы мүмкін.
Белгіленген баға, бағалар-номенклатурасымен қатар қолдануы мүмкін.
Материалдардың ағымдағы есебіндегі бағалары мен номенклатуралық нөмірлері
материалдық қорлардың қалдықтары мен қозғалысы жөніндегі барлық құжаттар
мен регистрлерде есепке алынады.
3.2 Ұйымның қоймалық есеп ерекшелігі
3.2.1 Қоймалық есептің негізгі ұғымдары
Қоймалық есепті жүргізген кезде келесі ұғымдармен операция жасайды:
• ұйымның жетекшісі – ұйымның атқарушы органының жетекшісі немесе
ұйымның жұмыстарын жүргізуге жауапты адам;
• синтетикалық есеп – Қоймалық есептің синтетикалық шоттарында
жүргізілетін белгілі – бір экономикалық белгілері бойынша мүліктің
түріне байланысты, міндеттерге және шаруашылық операцияларға
байланысты Қоймалық есептің жалпы мәліметтерінің есебі;
• аналитикалық есеп - әр бір синтетикалық шоттың ішінде мүлік, міндеттер
және шаруашылық операциялар туралы бөлшекті ақпараттарды топтастыратын
жеке, материалдық және басқа аналитикалық шоттарда жүргізілетін есеп;
• Қоймалық есептің шоттар жоспары – Қоймалық есептің синтетикалық
шоттарының жүйеленген тізімі;
• Қоймалық есептілік – Қоймалық есептің мәліметтері негізінде
құрастырылатын ұйымның қаржылық және мүліктік жағдайы туралы және оның
шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы мәліметтердің бірегей жүйесі.
Қазақстан Республикасының заңына [5] сәйкес ұйым мүліктік, міндеттер
және шаруашылық операциялардың қоймалық есебін шоттардың жұмыс жобасына
қосылған Қоймалық есептің өзара байланысты шоттарында екі жазбалы жолмен
жүргізеді.
Аналитикалық есептің мәліметтері синтетикалық есептің шоттары бойынша
айналымдарға және қалдықтарға сәйкес болуы керек. Қоймалық есеп келесі
негізгі мәселелерді шешеді:
• қоймалық есепті қолданушыларға қажетті ұйымның қызметі және оның
мүліктік жағдайы туралы толық және нақты ақпаратты қалыптастыру;
• шаруашылық операцияларды ұйымдастыруды жүзеге асырар кезде және
мақсатқа сай материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарды нақтыланған
нормалар, нормативтер мен жүйелерге сәйкес Қазақстан Республикасының
заңдарын сақтауды бақылау үшін Қоймалық есептілікті қолданушыларды
қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету;
• ұйымның шаруашылық қызметінің кері нәтижелерін болдырмау және ішкі
шаруашылықты резервтерді шығару, олардың қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету;
3.2.2 Шоттар жоспары және өткізгіштерді құрастыру
Шаруашылық қызметтің мүлігінің, міндеттерінің және факторларының
қоймалық есебі шоттардың жұмыс жобасына қосылған Қоймалық есептің өзара
байланысты шоттарында екі жазбалы жолмен жүргізеді. Есеп пен есептіліктің
және қазіргі кездегі талаптарға сай Қоймалық есептерді жүргізу үшін
қажетті, құрамында синтетикалық және аналитикалық шоттары бар Қоймалық есеп
шоттарының жұмысшы жобасы ҚР – ның Қаржы министрлігімен бекітілген қоймалық
есептің шоттар Жоспар негізінде ұйыммен бекітіледі. Кәсіпорынның қаржылық –
шаруашылық қызметінің Қоймалық есебінің шоттар жоспары – қолданылуы бойынша
нұсқаулығы қосылған субшоттар мен синтетикалық шоттардың жүйеленген тізімі
[18].
Қоймалық есептің шоттары шаруашылық операциялардың есептің нысанасының
қалпына әсерін қалай тигізетінін жүйелі көрінісін алу үшін арналған. Шоттар
Т – түріндегі кестені білдіреді, оның сол жағы дебет деп аталады және Д
әрпімен белгіленеді, ал оң жағы кредит және К әрпімен белгіленеді. Шоттар
мүліктің әрбір түрінің, капиталдың, қаржылық міндеттердің қозғалысының
есебін жүргізу үшін ашылады.
Шоттардың корреспонденциясы - шаруашылық операциялар кезіндегі шоттар
арасында туындайтын байланыс. Шоттар арасындағы байланысты жазбалы түрде
кескіндеу Қоймалық проводка деп аталады [18]. Проводканың схемалық түрі
3.3– суретте көрсетілген.
Сурет 3.3 Қоймалық проводка: Д – дебет, К – кредит
Негізгі құралдармен орындалатын операциялардың, ауысуының, қайта
комплектілеуінің, қалыпының өзгеруінің, модернизациясының, сызылуының,
берілуінің жалпы спектрі алдын – ала қарастырылған. Конфигурацияда
амортизацияны санаудың бірнеше әдістері жасалған:
־ сызықтық әдіс;
־ өнімнің (жұмыстың) көлеміне пропорционалды;
־ амортизациялық санаулардың бірлік нормалары бойынша (1000 км – ге);
־ қалдықтарды азайту әдісі;
־ амортизациялық санаулардың бірлік нормалары бойынша;
־ тиімді пайдалану мерзімінің сандарының соммасы бойынша;
־ амортизацияның жеке графигі бойынша;
Бастапқыда амортизацияны санау әдісі негізгі құралдарды тіркеу кезінде
таңдалады (Б.6 – суреті). Айлық сомманы есептеу үшін амортизацияның жылдық
соммасын айлар бойынша бөлу графигін көрсетуге болады. Графиктерді көрсету,
мысалы, негізгі құралдарды эксплуатациялық маусымын есепке алуға мүмкіндік
береді. Негізгі құралдардың есебі бойынша операциялар автоматты түрде
бухгалерлік және салықтық есептерде көрінеді.
Қоймалық шаруашылықты ұйымдастыру әр түрлі болуы мүмкін, құрылымы
қарапайым болатындай иерархиялық күрделі болуы да мүмкін. Қоймалар немесе
сақтау орындары кәсіпорынның территориясында болуы мүмкін немесе одан алыс
жерде.
Қоймалық запастар туралы мәліметтер ақпараттық жүйеге детальданудың
жоғары дәрежесімен енгізіле алады: тауардың сипаттамалық деңгейіне дейін
(түсі, өлшемі, габариттары және т.б), сериялық номерлерінің деңгеіне дейін
және тауардың сақтау мерзіміне дейін. Қоймалық запастардың құндылық
бағаларын өзіндік құны бойынша және сатудың потенциалды көлемі бойынша алу
мүмкіндіктері қарастырылған.
Тауарлық – материалдық құндылықтарды инвентарлау және олардың
нәтижелерін автоматты түрде өңдеу қарастырылған. Инвентарлаудың нәтижелері
бойынша автоматты түрде сандық есеп арасындағы және құндылықтардың фактілік
санының арасындағы айырмашылық саналады. Одан кейін сызылу және түсу
құжаттары дайындалады.
Запастардың статикалық талдауының құралдары әрбір өнімнің, оның
айналымдағы үлесіне немес кәсіпорынға пайда түсіруіне, сатылу тұрақтылығына
байланысты ерекшелігін бағалауға көмектеседі, сақтаудың орташа мерзімі,
белгілі – бір периодта болған шығындар және қайтарымдылық коэффициенті
деген критерийлері бойынша нашар өтетін тауарды шығаруға көмектеседі.
Жеткізушіден ТМҚ – тың қоймаға түсу фактісін тіркеу үшін,
Бухгалтерлік конфигурациясындағыдай, Тауарлардың және қызметтің түсуі
құжаты қолданылады. Бұл құжаттың көмегімен ақпараттық базаға материалды
құндылықтардың бағасы, номенклатурасы және басқа да сипаттамалары туралы
мәліметтер енгізіледі. Одан басқа, ТМҚ – дың қоймаға түсуі келесідей
құжаттардың негізінде тіркелуі мүмкін: Тауарлар бойынша кірістік ордер,
Аванстық есептілік, Тауарлардың қозғалысы, Бір сменадағы өндіріс
есебі және т.б.
Қоймадағы тауарлық – материалдық құндықтар туралы ақпарат ақпараттық
базада партия кесімінде сақталады. Партия – бір құжат бойынша келіп түскен
тауарлық – материалдық құндылықтардың жиынтығы. Партия – бұл партияны
құратын құжаттар, контрагент, келісімдер, номенклатураның бірлігінің бағасы
және т.б. туралы ақпарат көзі болып саналады.
Конфигурацияда ТМҚ – дың түсуін және шығуын талдауға арналған
есептіліктер болады. Тауар қалдықтары туралы, белгілі – бір мерзімде
олардың түсуі және шығуы туралы мәліметтерді Қоймалардағы тауар партиялары
бойынша ведомстволар есептілігінің көмегімен қарастыруға болады (Б.8 –
суреті)
Программалық қамсыздандыру қолданушылардың саны және жүйенің
функционалдылығына байланысты жақсы запасты қамтамасыз етеді [22]. Бір
қолданбалы шешімді бір немесе бірнеше қоланушылық нұсқада қолданылуға
болады. Сондықтан, қолданушылардың санын арттыру кезінде программа сервері
және мәліметтер базасының сервері жұмыс істейтін компьютерлердің қуатын
арттыра отырып, жұмыстың клиент – серверлі нұсқауына көшуге және одан әрі
жүйенің өнімділігін арттыруға болады.
3- деңгейлі архитектура қолданудың басқа негізгі аспектісі
администрлеудің ыңғайлығы және ақпараттық базаға қолданушылардың кірісін
реттеу болып табылады. Бұл нұсқауда қолданушы конфигурацияның немесе
мәліметтер базасының физикалық орналасуы туралы білмеуі керек.
3.3 Ақпарат: құрылымы, түрлері, қасиеттері
Кез келген пәнді меңгеру оның негізгі ұғымдары мен категорияларын
анықтаудан басталады. Информатиканың негізгі базалық ұғымы болып
(математикадағы нүкте сияқты) ақпарат ұғымы табылады. Ақпарат, сонымен
қатар, жалпы ғылыми категория қатарына жатады, әр ғылым саласында
(философия, кибернетика, т.с.с.) өзіндік көзқараспен және тәсілдермен
түсіндіріледі.
Ақпараттың ең негізгі ерекшелігі – ол бар адамға интуитивті түсінікті,
екінші жағынан оның ғылыми дәл анықтамасын беру мүмкін емес, сондықтан
ақпарат туралы ұғым қолданылады. Ақпарат термині латынның informatio -
түсініктеме, баяндама, хабар басу деген сөзінен шыққан.
Ақпарат ұғымын бірнеше тұрғыдан анықтап көрейік. Кең мағынада
философиялық тұрғыдан, ақпарат – біздің санамызбен қабылданатын, ақиқат
өмірдің белгілі бір объектілері, үрдістері мен құбылыстарының қасиеттері
мен қатынастарының бейнелері. Есептеу техникасы тұрғысынан, ақпарат ұғымы
оның жадында сақталатын, қажеттігіне байланысты өңделетін және сыртқы
ортаға берілетін мәліметтер.
Ақпарат ұғымын оның берілу үрдісін сызбалық сипаттаудан анықтайық.
Яғни, ақпарат ұғымы таратқыш, қабылдағыш және байланыс арнасы арқылы
берілетін хабар (сурет 3.4).
байланыс арнасы
хабар
Сурет 3.4 Ақпарат берілуінің сызбалық сипаттамасы
Хабарды таратқыш және қабылдағыш адамдар немесе техникалық құрылғылар
болуы мүмкін. Яғни, ақпаратты бейнелеуге және түсінуге болады. Сондықтан
әрбір ақпараттың бейнелену пішімі және мазмұны болады.
Хабар – белгілі пішімде көрсетілген және беруге арналған ақпарат, яғни
ақпараттың бейнелену пішімі. Хабар материалды-энергетикалық пішімде –
сызбалар, мәтін, дыбыс, жарық, қимыл және т.б. түрінде беріледі. Яғни,
хабар қандай да бір қатынас тілінің өрнегі болады, олар – табиғи тілдер,
математика тіл, әуез тілі, мимика белгілері және т.б.
Ақпарат түрлері. Хабар таратқыштан қабылдағышқа жеткізілуі үшін
ақпарат тасушы қажет. Тасушы көмегімен берілетін хабар сигнал деп аталады.
Сигнал – уақыт ішінде өзгеретін физикалық үрдіс (мысалы, тізбекте жүретін
электр тогы, жарықтың таралу үрдісі). Ақпарат физикалық үрдістің, яғни
сигналдың бір немесе бірнеше параметрлерінің мәнімен беріледі.
Егер сигнал параметрі берілген аралықта кез келген аралық мән қабылдай
алатын болса (уақытқа байланысты үздіксіз функциямен анықталса), онда
сигнал үздіксіз ал мұндай сигналмен анықталған хабар да үздіксіз деп
аталады. Бұл жағдайда таратқышпен берілген ақпарат үздіксіз түріне ие
болады.
Егер сигнал параметрі берілген аралықта жеке бекітілген мәндерді
қабылдаса, онда сигнал дискретті, ал мұндай сигналмен анықталған хабар да
дискретті деп аталады. Бұл жағдайда таратқышпен берілген ақпарат дискретті
түріне ие болады. Сонымен біз ақпарат берілуінің екі негізгі түрін
(пішімін) - үздіксіз және дискретті ақпаратты анықтадық.
Үздіксіз ақпаратпен жұмыс жасайтын арнайы ЭЕМ-дер бар, олар аналогтық
машиналар деп аталады. Бірақ олар арнайы есептер кластарымен жұмыс
атқаратындықтан көпшілік қолданушыларға кең таныс емес. Ақпарат берілуінің
басқа пішімдері:
־ таңбалы – мәтіндік (әріп, цифр, таңбалар т.б.);
־ графикалық (суреттер, бейнелер көмігімен, т.б. көмегімен);
־ дыбыстық.
Сонымен қатар бізді қоршаған алуан ақпаратты әртүрлі белгілерге
байланысты топтастыруға, яғни түрлерге жіктеуге болады.
Пайда болу және қолдану аумақтарына байланысты түрлері:
־ биологиялық;
־ әлеуметтік;
־ ғылыми;
־ экономикалық т.с.с.
Берілу және қабылдау тәсілдеріне байланысты түрлері:
־ визуальды (таңбалар мен бейнелер арқылы);
־ аудиальды (дыбыс арқылы);
־ тактильдік (сезім арқылы);
־ органалептикалық (дәм мен иіс арқылы);
־ машиналық (есептеу техникасының құралдары арқылы) т.с.с.
Ақпараттың қасиеттері. Кез келген ақиқат өмірдегі объектілерге тән
ішкі және сыртқы қасиеттерін анықтауға болады. Сыртқы қасиеттер объектінің
басқа объектілермен әсерлесу барысында анықталатын қасиеттер болғандықтан,
ақпарат үшін маңызды сыртқы қасиеттер оны тұтынушы (қабылдағыш)
көзқарасынан анықтайтын қасиеттер. Ақпараттың аталған қасиеттері:
Объектілік және субъектілік қасиеті. Ақпараттың жеке көзқарастар мен
талқылаудан тәуелсіздігін анықтайтын қасиет
Толықтық қасиеті. Ақпараттың объектіні немесе үрдісті толық мінездеу
қасиеті. Бұл қасиет ақпараттың сапасын және оның қажетті шешім қабылдауға
жеткіліктігін анықтайды.
Өзектілік (дәлуақыттылық) қасиеті. Ақпараттық ағымдық уақыт мезетіне
сәйкестік дәрежесін анықтайтын қасиет. Бұл қасиет ақпараттың толықтығымен
біріге отырып оның құндылығын анықтайды.
Ақиқаттық қасиеті. Ақпаратта жасырын қателіктердің болмауы қасиеті.
Ақпарат қабылдағыш алған уақытта белгілі мөлшерде ақпараттық шуыл болуы
мүмкін, ол неғұрлым аз болса, ақпараттың ақиқаттығы жоғарылайды.
Қатынау мүмкіндігі қасиеті. Пайдаланушының ақпаратты алу мүмкіндігі
дәрежесін анықтайтын қасиет. Ақпаратқа қатынау мүмкіндігінің жоқтығы оны
қатынауға мүмкін емес етеді.
Адекваттық қасиеті. Ақпараттың өзі бейнелейтін объектіге немесе
құбылысқа, үрдіске бірмәнді сәйкестігін анықтайтын қасиет. Бұл қасиет
ақиқаттық және қолданушы мұқтаждығына сәйкес келу қасиеттерімен анықталады.
Эргономдық қасиеті. Белгілі қолданушы үшін ақпараттың пішімі мен
көлемінің ықғайлылық дәрежесін көрсететін қасиет.
Ақпараттың ішкі қасиеттерінің маңыздылары оның ішкі құрылымы және
көлемі (мөлшері) болып табылады.
Ішкі құрылымына байланысты:
• мәліметтер немесе қарапайым логикалық реттелмеген мағлұматтар жиынтығы;
• логикалық реттелген, ұйымдастырылған мәліметтер жиынтығы.
Информатикада ақпарат ұғымымен бір қатарда мәліметтер және білім
ұғымдары орналасады.
Мәліметтер – мүмкін өңдеу үрдістеріне адекватты белгілі бір пішімде
берілген ақпарат (немесе формальданған, ықғайлы түрге келтірілген және
техникалық құралдардың (ЭЕМ-де) көмегімен өңдеуге берілген ақпараттар.).
Мәліметтер – тіркелген сигналдар. Мәліметтердің реттелуі оларға белгілі бір
құрылымдарды орнатумен жүзеге асырылады, яғни мәліметтер құрылымдары
анықталады.
Білім – берілген типті объектідегі барлық қарастырылып отырған
жағдайлардың жиыны және бір объектіден екінші объектіге өту сипаттамасын
беретін ақпарат.
Білім ақпараттың ерекше логикалық реттелген, ұйымдастырылған құрылымын
анықтайды. Білім – логикалық талқылаудың негізінде белгілі бір шешімдер
қабылдауға мүмкіндік беретін ақпараттар.
Ақпарат көлемі (мөлшері). Жоғарыда айтылғандай ақпараттың ішкі
қасиеттерінің бірі – оның көлемі (мөлшері). Ақпарат көлемі (мөлшері)
ұғымын анықтауда екі негізгі көзқарас бар:
• энтропиялық (ықтималдық) тұрғыдан;
• көлемдік тұрғыдан;
К.Шеннон дамытқан ақпарат мөлшерін өлшеудің энтропиялық тәсілі
ақпараттар теориясында кеңінен қолданылады, ал ЭЕМ-ң шығуы көлемдік тәсілді
кеңінен қолдануға әкелді. Сондықтан біз көлемдік тұрғыдан ақпарат мөлшерін
өлшеуді қарастырамыз.
3.4 Ақпараттарды өңдеу үрдістері, ерекшеліктері
Қазіргі заманда күрделі адам – машиналы ақпараттық жүйелер қоғам
инфрақұрылымының маңызды құраушысы болып табылады, ал ақпарат – оның өмір
сүруінің басты ресурстарының бірі. Сондықтан да негізгі ақпараттық
үрдістерді, яғни ақпаратты жинау, жеткізу, өңдеу, сақтауды түсіну маңызды
болып табылады.
Ақпараттық үрдістер – жеке адамдардың, адамдар тобының немесе
ұйымдардың жүйелі түрде жүзеге асыратын ақпаратты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz