Ұлттық стильдегі пішімдер мен желбірлерді қолдана отырып, сахналық киімдерді жаңарту
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ
КӨРКЕМ-СУРЕТ ФАКУЛЬТЕТІ
СӘНДІК ҚОЛӨНЕР КАФЕДРАСЫ
050421-КИІМ
ДИЗАЙНЫМАМАНДЫҒЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қосалқа
Тақырыбы: Ұлттық стильдегі пішімдер мен желбірлерді қолдана отырып,
сахналық киімдерді жаңарту
Орындаған: V курс
студенті Сайланова.А.Қ.
Ғылыми жетекшісі: Аға оқытушы
Ахмнтова.Г.Н
Жұмыс қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі: Садыгулов Рахымжан
Сейткендирович
Сарапшы:
__________________________
Орындалу мерзімі:
Қорғау мерзімі:
Бағасы:
Алматы 2009 ж
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Сайланова Арайлым Қыдырбайқызы
Жұмыстың тақырыбы: : Қазақ ұлттық сарындағы қазіргі заманға сай салтанатты
койлекті жаңарту.
Жұмысты аяқтау мерзімі __ _______________ 2009 ж.
Дипломдық жұмысты орындауда сұрақтар тізімі мен оның қысқаша
мазмұны:
1.Зерттеу бөлімі. Ұлттық стильдегі оюларды қолдана отырып, сахналық
киімдерді жаңарту. Ежелден келе жатқан қазақ ұлттық оюларды ұрпақтан-
ұрпаққа жалғастыру.
2. Құрастыру бөлімі.Үлгі нобайын шығару, құрастыру сызбасын сызу, үлгі
ерекшеліктерін енгізу, негізгі бөлшектерді дайындау.
3.Технологиялық бөлімі. Үлгіні мата бетіне орналастыру, өңдеу әдісін
таңдау, ылғалды жылумен өңдеуді таңдау.
Графикалық материалдар тізімі
1.Бұйым сызбасы К 1:2
2.Тарихи ізденістер көшірмелері А1 форматта
3.Коллекцияларды графикалық беру А1 форматта
4.Коллекцияға ұсынылған мата коллажы
Жұмыс кеңесшілері
Тапсырма берілген мерзімі __ ______________________ 2009 ж.
Кафедра меңгерушісі Садыгулов
Р.С
Жұмыс жетекшісі.
Ахметова. Г.Н.
Тапсырма орындауға қабылданды.
Орындаған студент
Сайланова.А
Мерзімі __ _________________ 2009 ж.
Дипломдық жұмысқа кеңес беру
рсБөлім атауы Кеңес беруші аты-жөні Қолы
1 Композициялық Ахметова Г.Н.
2 Конструкторлық Рахметова Н.Б
3 Технологиялық Рахметова Н.Б
4 Экономиялық Ахметова Г
Тапсырма берілген мерзімі:
Кафедра меңгерушісі Садыгулов
Рахымжан Сейткендирович
Дипломдық жұмыстың ғылыми жетекшісі _________________
Орындаған студент
__________________
Университет бұйрығымен бекіткен мерзімі: № _ __ _____ ж.
Мерзімі: __ __________________ 2009 ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...4
1. Композициялық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
1. Зерттеу
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
1.1.1 Түстер
жайында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1.1.2. Сәндік киім-жетілген қоғам белгісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1.3 Ұлттық киімдер туралы ... ... ... ... ... ...
1.1.4 Ең негізгі сырт киімдер мен пішімдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Коллекцияның композициялық
шешімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
2. Бұйымға маталар
таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
1.3.1. Мата
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
1.3.2. Таңдалған үлгіге қойылған
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4. Үлгінің техникалық
нобайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5. Модельдің сыртқы түріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1. Құрастыру
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
1. Құрастыру сызбасын орындауды таңдау және негіздеу ... ..
1. Құрастыру әдісін таңдау және
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Құрастыру сызбасына қажетті өлшем бірліктері
... ... ... ... ... ...
2. Еркіндікке берілген қосымшаларды таңдау және негіздеу ... ...
1. Қосымшалар туралы
түсініктеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Еркіндікке берілген
қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Бұйымның негізін құрастыру сызбасының
есебі ... ... ... ... ... ... .
1. Құрастыру сызбасының
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Бұйымды құрастыру сызбасының модельдік ерекшелігі ... ... ...
4. Киім бөлшектерінің
спецификациясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
1. Тігіске берілген
ен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
2.5. Бұйымның үлгісін техникалық
көбейту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Технологиялық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1. Үлгіні мата бетіне
орналастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1.2 Жіптік қосылулардың орналастыру
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Технологиялық
тізбектілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3. Негізгі түйінді өңдеу әдістерін
таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
3.4. Құрал- жабдықтарды
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.5. Ылғалды- жылумен өңдеуді
таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
4. Экономикалық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Бұйымды
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
5.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкестілігі.
Еліміз дамудың төртінші сатысына аяқ басты. Заман талабы саясатқа да
жаңа леп алып келді. Соның арқасында көршілерден оқ бойы озып келеміз.
Еліміздің Президентін өзгелер үлгі тұтып мақтан ететін кезге жеттік.
Қазақстан тәуелсіздігін жариялап, нарық қатынастарын және халықаралық
құндылықтарды мойындайтын мемлекет екенін әлемге әйгілеген тұста барып
көзіміз ашылды. Бізде де сән өнері басқа өнер түрлерімен бірдей қатарға
қойылатын болды.
Президентіміз 10 түрлі істі саралап беріп, соның ең бастысы, халықтың
экономикалық-әлеуметтік жағдайын көтеру. Пайдалы іспен айналысамын деген
адамның жолына тосқауыл болатын бөгеттің бәріне тыйым салынды.
Сонау тарихқа жүгінсек, адам баласын табиғат құбылыстары мен аңдардан
қорғайтын баспана болса, адам денесін жауып, оны ауа райының, сыртқы
ортаның зиянды әсерінен қорғайтын киім болып, және осы салалар мен басқа да
салалардың қазіргі таңда өнерге айналып келе жатқаны баршаға да белгілі.
Өнердің күнделікті, қарапайым тіршіліктен бастау алып, кейін мүлде
бөлек, жалпы тіршіліктен жоғары ұғымға айналуының өзі-адамзат ұрпағының
алғашқы аталарынанбері қаншалықты дамып, жетілгенін қапысыз байқатады.
"Болашақта жетістікке жетем деген адам – алдымен өз ұлтының түп-қазығын
зерттейді" демекші, көнеден қалған мұра ретінде қазақ ұлттық киімдерін
зерттеп білудің мәні өте зор.
Адамзатпен бірге жасасып келе жатқан ең көне өнердің бір саласы – сән
өнері. Адамның сыртқы бой-басына қарап –ақ оның ой - өрісін, ішкі
мәдениетін тануға болады. Олай болса, ішкі-сыртқы болмысымызды айқындап
тұратын, киіну мәдениетін қалыптастыратын сән өнерінің шеберлері деуге
болады.
Тәуелсіздік алған Қазақстанның абыройын асыру, жақсы атын шығару осында
тұратын, осында туған әрбір адамның асыл мұратына айналуы керек.
Кейінгі жылдары өркениет заманына сай атақты сәнгерлер өз сән театрларын
ашып, ұлттық нақыштағы киім үлгілерімен қазақша сахналық киім үлгілерін
ұсынып, ескінің көзін ашып, халықтың көкейінен шығып жүр.
Сондай өнерлі орталықтарды атап айтсақ: іргетасы 1954 жылы қаланған
Сымбат сән академиясы, 1997 жылы шаңырақ көтерген Ерке-Нұр сән театры,
Би-Ана сияқты, кәсіпорындар өз коллекцияларын шығарып, ұлтымыздың
мәдениетін әлемдік аренада танытуда. Бұл да бір қазақ халқының сән
өнерінің тарихына қосқан үлкен үлес болып табылады.
Осылар сияқты сән үйлерінің болуы Қазақстанды осы заманғы талаппен
киіндіруге деген ізденістерге де мүмкіндік береді.
Осы тұрғыда отандық сән үлгілерін әлемге әйгілі етіп көрсетуде өз
үлестерін қосып, еңбегі сіңген Сабыркүл Асанова, Фарида Мерхамитқызы, және
де сәнді үлгілерді дүниеге әкеліп жүрген дизайнерлер Құралай Нұрқаділова,
Балнұр Асанова, т.б. көптеген жас дизайнер-модельерлердің еңбектерінен
көруге болады.
Ендеше, бұл жаңа модалар жасап қана отырғандық емес, Қазақстанды басқа
мемлекеттермен теңдестіру ісіне қосқан үлес деуге болады. Экономикасы
дамыған елдер жақсы киініп, жарқын тұрмыс кешуге толық хақылы.
Ендеше, біздің де жұртымыздың жүзі жарқын, жібі алтын болып киіну
арқылы қазақ даласында көсегесі көгерген, көкжиегі кеңейген, дәстүрі
дамыған, өндірісі өрге жүзген, адамдары асқақ тұрған, халқы құдіретінен
айрылмаған мемлекет қалыптасқанын төрткүл дүниенің төрт бұрышына түгел
әйгілеуге үлес қосайық.[ 191-б. ]
Зерттеу жұмыстың мақсаты: Ұлттық киімдердің пішімдерін, сәндік оюларды
қолдана отырып, қазіргі заманның талғамына сай, жаңа үлгідегі салтанатты
киімдер жинағын жасау.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
- жаңа үлгідегі ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімінің нобайын
таңдау;
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімінің матасын таңдау;
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімінің пішімін анықтау;
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімінің тігілу әдісін анықтау;
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімін әшекейлеу, безендіру;
- технология пәнінде ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімін теориялық және
практикалық тұрғыда талдау;
Жұмыстың міндеті-
Киім ең алдымен адамды сәнді де әдемі етіп, сымбаттылығын арттыруы,
сонымен қатар адам денесіне қолайлы отыруы, барлық гигиеналық талаптарға
сай болуы, жаңа үлгісі, модасы сәйкес келіп, адам тұлғасымен қоршаған
ортамен үйлесуі тиіс. Киіміне қарап қарсы алып, ақылына қарап шығарып
сал, дегендей, сәнді киім әрі адамның қоғамдағы орнынан, байлығынан,
білімінен хабардар етіп тұруы міндетті.
Берілген дипломдық жұмыста жер бетіне кең тараған, денсаулық пен
тұрақтылық түсі, өсімдік әлемінің түсі- жасыл түс қолданылған. Жасылдың
әртүрлі реңдерінен алынған, абстракты принтті гобелен, үлбіреген гафре
желбірленіп және тафта матасымен астарланып, костюм өз үйлесімін тапты.
Дипломдық жұмыста композициялық, зерттеу, құрастыру, технологиялық,
экономиялық бөлімдері қарастырылған.
Зерттеу жұмыстың обьектісі: Тігін өнеркәсібінде ұлттық нақыштағы киім
үлгілер.
Зерттеу жұмыстың жаңалығы:
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімінің нобайы жаңа үлгіде таңдалды;
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімінің матасы таңдалды;
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімінің күрделі пішімі анықталды;
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киіміне әсем жебірлер тігілді;
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімі тиімді өңдеу техпологиямен
тігілді;
- технология пәнінде ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімі теориялық және
практикалық тұрғыда талданды;
Түстер жайында
Ұлттық киім үлгілерінде әр түстің өзінің нышаны бар.
Қазақ түстердің өзін өмірмен, тіршілікпен астастырған. Кез келген түсті
бекер таңдамаған. Бояулардың қаншама түрін біле тұрып, қазақ сол
бояулардың әрқайсысының астарын ашқан, оған әлеуметтік мән берген..
Көк түс – аспанмен астасады. Көк аспан асқан паңдықты (асқақтық),
биіктігі әйгілейтін болған. Сол себепті көк көйлекті қыздар көлбеңдеп,
өздерін жоғары ұстаған. Аспан түстес болудың ар жағында мәңгілік мәңгілік,
яғни мәңгілік жастық түсінігі жатты.
Қызыл түс – көзге отты, күнді елестеткен. Қызыл көйлекті қыздың міінезі
де от сияқты лапылдап тұрған. Олардың ыстық лебі де, қызыл көйлегі де
қандай жігітті болмасын ерітіп жібергендей еді. От - жастықтың бір
таңбасындай. Сол себепті қызы түсті негізінен жастар киетін болған.
Ақ түс. Ал лала гүліндей құлпыратын, тау қарындай көз қарықтыратын ақ
түстің жөні бөлек. Атамыз қазақ ақ түсті жаңағы тазалықтың, пәктіктің
белгісі деп бағалаған. Ақ түс адалдықты, шындықты әйгілеп тұрған. Ақ түс
бақыт әкеледі деп саналған. Өйткені, таза жүрген, шындықты айтқан, бақытты
армандаған адам айналып келгенде бақытты болуы керек қой. Сол себепті ақ
түсті көйлектерді қалыңдықтар тойға киетін дәстүр қалыптасқан. Мұның өзі
шаңырақты жаңа көтерген жастарға бақыт, ақ жол тілеудің бір белгісіндей
еді.
Сары түс – сабырдың, ақылдың белгісі. Сары түсті әйелдер сарықарын
тартқанда, келіншектен енді әйел, одан әже боларда киген. Сары түс сабыр
мен ақыл белгісі болуы тегін емес. Мұнда да қазақтың табиғат пен жер
құбылысын қапысыз танитын алғырлығы жатыр. Күзде бәрі сары түске боялары
белгілі. Күз – жемістің, берекенің уақыты. Бүкіл қыр сары түске боялып,
көктемгі құаныштың, жазғы еңбектің жемісін әкеледі. Ендеше адамның сары
түсті табыс, ақыл, сабыр, байлыққа балауының қисыны бар.
Оның есесіне қара түс – топырақты танытқан. Көбінесе, еңбек пен
бейнеттің түсі деп танылған.
Жасыл түс-
Берілген костюмде жасыл түс қолданылды. Жасыл түс кез-келген адамды
жайнатып жібермек. Жасыл түс көзге енді оянған, өмірге іңкәр көктемді
елестеткен. Көктемдей көк- өрім жастар жасыл көйлек, жасыл тақия-бөрік
киіп құлпыратын болған. Ақ көйлекке жасыл түсті кесте тіккізген.
Жасыл - өсімдік әлемінің түсі, жер бетіне кең тараған. Жасыл –
денсаулық пен тұрақтылық түсі, ол тыныштандырады, ауруды басады, қан
және көз қысымын баяулатады, өмірлік тонусты көтереді, жүйке жүйесін
жаттықтырып, шаршағанды басады. Жасыл – ерекше сауықтыру түсі боп саналады.
Емізулі бөбектер жасыл түсті заттардың бәріне талпынады, бұл түстің жұмсақ,
нәрлі және қауіпсіз екенін сезгендіктен болар. Сондықтан балаға қауіпті
заттар жасыл болмауы тиіс. Жасыл түс ұйқысыздықты емдеу үшін қолданады. Сол
үшін сәби төсегінің төбесіне жасыл сүлгі немесе ойыншық іліп қойыңыз, сонда
балаңыз тәтті түстер көріп ұйқтайтын болады.
Кеңес: Жасыл суреттері бар кітапшаларды балаңызға оқып, әңгімелеп
берсеңіз бала тез қабылдайды, әрі көп ақпарат қабылдауға зейіндірек болады.
Бұл түс есте сақтау қабілеті мен шығармашылықты дамытады. Егер сәби ауырып
қалса, жасыл түсті киімдір кигізіңіз, өйткені бұл түс ағзаны сауықтырады.
Жасыл түстің зиянды қасиеттері жоқ, алайда бұл түс тым көп боп кетесе іш
пыстыруы мүмкін.
2.
3. Сәнді киім – жетілген қоғам белгісі
Сән дегеніміз не? Мода (сән) – латын сөзі белгілі бір өлшем, тәртіп,
әдіс, образ, іс-әрекет түрі, уақытша келісімді – сәнді киіне білу деген
ұғым береді
.Біздің өмірімізде сәннің рөлі қандай?
Ешқандай сәнді мойындамаймын деп мәләмдейтін адамдар бар; алайда жұрт
сияқты олар да үстіне “бірдеңелер” киеді, ал осы “бірдеңелердің” өзі де
қандай да бір сән түріне жататынын білмейді. Демек, сәнді мойындауға да,
мойындамауға да, оған таңдануға немесе реніш білдіруге де, оның жасаушысы
да, құлы да болуға болады – бірақ та сәнге қатыссыз қалу мүмкін емес.
Демек, сән дегеніміз – қоғамдық өмірдің бір бөлшегі, әлеуметтік
құбылыс.Сәнді киімге деген сұраным – қоғамның білім және мәдениет, этикет
дәрежесіне қатысты екені түсінікті.
Киім – ең бірінші қажеттілікке жатады, оны өндірумен - әр түрлі
өнеркәсіп салалары, ал сатумен орасан көп дүкендер айналысады. Осы тұрғыдан
алғанда сән – экономикалық құбылыс.
Сән қашан, қалай пайда болды деген екінші сұраққа ұғымды жауап: сән
адамзат пайда болғалы бері бірге жасасып келеді деуге болады. Сондықтан
костюм тарихын зерттегенде бұл кәдімгі өз тарихымыздың бір бөлігі екенін
ұмытпаған жөн.
Сұлба – тік жазықтағы көлемді форманың проекциясы. Бұйымның негізгі
нұсқалары, ұзындығы, енін, бел сызығының орнын және т.б. белгілерін
анықтайды. [2-66-76 б.].
Пропорция – бұл костюм бөліктерінің бір-біріне сәйкес келуі. Адамның
денесінің сыртқы формалары жекелеген белгіерімен сипатталады. Оларға жаппай
өлшемді, белгілердің дененің жекелеген бөліктердің өлшемдерін, формасын,
тепе-теңдігін, бойын, дене құрылысын жатқызады. [2-103-117 б.].
Талғам дегеніміз – бәрінен бұрын адамның өзіне шек қоя білуі (нені,
қайда, қашан қию керек, өзінің сырт келдетіне көзқарасы, өзін-өзі ұстай
білуі және т.б.)
“Костюм” - (французша costume – киім-кешек), өте маңызды термин, бұл
бір халықтың, таптың, дәуірдің тұрақты қалыптасқан, жалпыға ортақ иесін осы
терминмен атайды. Костюмнің бұл қасиеті әсәресе театр сахнасында,
кинематографиядан айқын көрінс тапқан
Сахнаға арнап костюм жасау – көркем творчествосының ауқымы кең, қызықты
саласы. Бізді әсіресе театр костюмінің образдылығы, басқаша айтқанда,
адамның мінез-құлық ерекшелігін, дербестігін, оның сыртқы бейнесінің
ажырағысыз бөлігі – киім арқылы білдіру жағы қызықтырады. Өйткені костюмнің
осы қасиеттеріне қазіргі сән ерекше ықылас қоюда.
1.1.3. Ұлттық киімдер туралы
Қазақ халқы, біздің сонау көне замандардан бастап
өмір сүрген ата-бабаларымыз өнердің қай түрін болмасын
қасиеттеп, қадірлеп, тіптен пір тұтып, көздің қарашығындай
аялап сақтаған. Содан да болса керек, ата-бабаларымыздың
қай дәуірде, қай кездерде, қандай жағдайда болмасын өмір
сүрген ортасының тыныс-тіршілігінен мағлұмат беретін, жерінің
табиғатының байлығын, дархан даладай көңіл-күйінің кеңдігін
танытатын, сұлулық пен сезімталдыққа деген көзқарасын бүгінгі
күнге қаз-қалпында жеткізетін өсиетіндей, өлмейтін
мәңгілік алтын қазына, асыл мұралары жетерлік.
Тәуелсіз мемлекет атанып, көк аспанымызда көк байрағымыз
желбіреп, алақанымызға төл теңгеміз түсіп, барлық мемлекеттермен
тереземіз тең болып жатқан тұста ұлттық сана-сезіміміз өсіп,
ұмтыла бастағанымызда іздеуге мүмкіндік туып, даңғыл жол ашылды.
Бабаларымыздан жеткен асыл мұраны шаң басқан жерінен сілкіп, тот
басқан бетін аршып, кейінгі ұрпаққа қайтаратын кез жетті.
Ықылым заманнан, адамдар алғаш аң терісін алып, өздеріне
жамылуды, одан түрлі нәзік талшықты өсімдіктерден жамылғы тоқуды
үйренген кезден бастап санада киім деген ұғым пайда болды.
Талай тарихымыз жыр кестесіне төгілген қазақтың Батырлар
жырын қарасаңыз, ақ берен, сауыт, көбе деген сөздер көптеп
кездеседі. Олар – батырлардың киімдері. Еруліге-қарулы дегендей,
содан кейін көбебұзар деген жебелер де жасалғаны белгілі.
Алдымен суықтан, кейін дұшпаннан қорғану үшін қажет болған
киімдер жетілген сайын қоғамдық мәнге де ие бола түсті. Ол сән
мен салтанатты байқататын бірден-бір құралға айналды. Моральдық және
рухани жағынан адамды ашатын дүниенің бірі де осы киім
екендігін қазір әркім іштей мойындайды.
Қаншама ұлт болса, соншама ұлттық киім үлгілері қалыптасқан.
Өйткені, әрбір ұлт өзінің тұрып жатқан жер жағдайына, ауа райына,
тарихи жолдарына, әлеуметтік жағдайларына қарай өздерінің киім
үлгілерін қалыптастырған.
Қазақтың ұлттық киімдері де өзінің сипатымен, сырымен,
сұлулығымен, сәнімен осындай сан ғасырлық тарихтың иісін сақтаған,
бедерін жеткізген. Қазақтың ұлттық киімдеріне қарапақ қазақтардың
қандай халық болғанын білуге болады.
Осынау ұлан – байтақ алып сахараны, оған көз тіккендерден
қорғап қалу бабаларымызға оңайға түспеген. Сол үшін ақтабан
шұбырынды, алқакөл сұлама да болды. Осындай замандарда күндіз
киіп, түнде жамылып жата кететін шапаннан лайық киім болар ма?
Ол өзі кигенде жеңіл, ал жатқанда жылы болуы үшін қандай
материалдан жасалу керек ? Әрине жүннен. Онда да халқымыз шапанды
түйенің жүнінен сырып жасаған. Осылайша өзі жеңіл, өзі жылы, осы
ыңғайлы ұлттық киім үлгісі – шапан дүниеге келген. Халқымыздың
байырғы кәсібі мал бағу болғаны да оның киімдерінен аңғарылып
тұрады. Мал соңындағы кісі үнемі ат үстінде жүретіні белгілі. Аяғы
үзеңгіден шықпақ емес. Жағдайда оған біріншіден, үнемі аяқты
үзеңгіге тіреп отыру үшін оған табанды ауыртпайтын, оған салмақ
түсірмейтін ерлер аяқ киімінің ұлтаны қалың болуы шарт. Екіншіден,
қыстың аязында, күздің қара суығында ат үстінде жүретін еркектің
тізесі тоңып қалмауы үшін аяқ киімнің қонышы тізеге дейін жетуін
ойластырған. Оның ішіндегі киіз байпақ етік қонышынан да жоғары
шығып, тізені толығымен қымтауға тиісті болған. Міне, ата-бабамыздың
саптама етігі осылайша дүниеге келген.
Сырт киімдер тобы.Ұлттық сырт киімдер тобын ерлердің
және әйелдердің сырт киімдері деп бөлеміз. Ерлердің сырт
киіміне: шапан, шекпен, бешпет, кеудеше жатады. Ал әйелдің
сырт киімінен бешпет, камзол, кеудеше, желбегей, шалбар,
белдемшелерді атап өтуге болады. Енді олардың біразына,
яғни ассортименттерге жеке-жеке тоқталайық.
Шапан. Ұлағатқа толы ұлттық киімдердің ең төрінде
қасиетті де қастерлі шапан тұрары талассыз. Ол – қазақтардың
ең ежелгі, әрі ең негізгі сырт киімі болып табылады.
Шапан қазіргі заманғы бірнеше түрлі сырт киімдердің міндетін
жалғыз атқарып, қазақтарды суыққа ұрындырмады, ыстыққа
қалдырмады. Төрдегі орнын төмендетпеді, еңбектегі үлесін кемітпеді.
Шапан жабу аса сыйлы адамдарға, мерейтой иелеріне
көрсетілер құрмет болып табылады. Демек, шапан – жай киімдердің
қатарынан көтеріліп, дәрежені, ықыласты білдірерлік
нышанға да айналған. Шапан жібек, жүн және мақта
материалдарынан тігілетін болған.
Бешпет. Ғасырлар бойына қалыптасқан ұлттық киімдерінің
ортасында бешпеттің жөні бөлек.Бешпетті түйенің жүнінен басып,
соның жұқа матасынан тіккен. Бешпеттер әшекейленген. Мәселен
бір бешпеттің әшекейі - тігінен және көлденеңінен түсетін
меандрлар - толқын тәріздес суреттер.Суреттің басты элементі-бір-
бірінен шығып, айналып тұрған шымқай шеңберлер. Олар
қазақтың қошқар мүйіз оюы үрдісіндежапсырылған. Қазақ қашан
да қошқар мүйізді барлық пен дәулеттің, юайлық пен
сәулеттің белгісі санаған.Бешпеттің қалтасы бар, оған да ою
түскен.Бешпеттердің бәрі мата белбеумен орап буылады. Ол
маталардың түсі жең мен жағаның жапсырмасымен бір түстес
болады.
Камзол. Қазақ әйелдерінің киімінде камзолдың орны ерекше
болған. Ол да әрі жылулық, әрі сәндік міндеттерді атқарған.
Әйелдің сырт киімі болып табылатын бұл камзолды тек
қазақ ғана емес, басқа да түркі халықтарының тұрмысынан
кездестіруге болады. Әйелдердің камзолы қысқа жеңді, иықтан
сәл түскен жеңді немесе жеңсіз болып тігіледі. Өйткені,
мұндай камзолдар жұмыс істеуге өте ыңғайлы, ешқандай
кедергі келтірмейді. Камзолдардың материалы көбіне түкті
пүліш маталар болады. Барқыттан, шұғадан да тігіледі. Ал
түсіне келсек, ол міндетті түрде бір түсті матадан
тігілген. Онда да шымқай қанық түстер таңдалады. Әйелдердің
жасына қарай камзол түрі де өзгеріп отырған. Қыздар
мен жас келіншектер көбінесе алқызыл түсті, ал одан да
жоғары жастағы әйелдер негізінен көк,жасыл, сарғыш
түсті камзолдар киеді. Камзолдарда жең болмайтыны сияқты жаға да
жасалмаған. Камзолдар түймеленбеген. Жас қыз-келіншектердің
камзолының белі үнемі қыналып тігілген. Оны – қазақтың ежелгі
сән өнерінің жетістігі, моданы сезінуі деуге болады.
Көйлек. Қыз келіншектердің көркем көйлектері – қазақтың ұлттық
киімдерінің басты бөлігі болып табылады. Халық әніндегі: Қос
етек, бұраң бел, қуалай соғар қоңыр жел... деген сазды
жоларды елтімей айту мүмкін емес. Әйел көйлегін пішудің екі
түрі болған: бірі – ұзыннан тұтастай пішу де, екіншісі – мықынға
дейін бөлек пішіп, кейін қосып тігу. Қазақтар әйел
көйлегінде міндетті түрде жең болуын ойластырған. Сол жеңнің
өзіне бір немесе екі қатар желбір жасау арқылы да көркемдік
жағы қарастырылды. . Ойын- сауыққа, той-думанға арналған бір
киер көйлектер жібектің, шұғаның, барқыттың және басқа құнды
маталардың ең қымбат түрлерінен тігілетін болған. Жиын-
тойларда киілетін көйлектердің ұзындықтары да ерекше болған.
Олар тура жерге тиер-тиместей етіп өте ұзын етіп
тігіледі. Оның есесіне, күнделікті киілетін әйел көйлегі сәл
қысқарақ болады
Аяқ киімдер. Қазақ халқының ұлттық киімдерінің бір тобы -
аяқ киімдер. Өйткені, өмірбойы ешкімнің де жалаңаяқ өтпейтіні
түсінікті. Оның үстіне қазақ даласының климат ерекшеліктері де
жеткілікті.Қазақ мақалдарының ішінде көп айтылатынының бірі –
Дос - басқа, дұшпан - аяққа қарайды деген нақыл сөз. Сол
себепті де халқымыз сықырлатып, жалтыратып аяқ киім
киюге ұмтылған.
Мәсі - қазақ халқының ең ежелгі аяқ киім үлгілерінің
бірі болып табылады. Ең көне аяқ киімдер қатарына жатқанмен
мәсінің әлі күнге сұранымға ие болып келе жатқаны –
таңырқауға тұрарлық нәрсе.Мәсіні жақсылап иленген, өте жұқа
етіп иін қандырған ешкі терісінен тігеді. Ешкі терісінен
тігілген мәсі киюге өте қолайлы. Әрі жеңіл, әрі жылу
сақтайды.
Етік. Бұл еркектер мен әйелдер үшін қажетті және
сыртқа шығуға керек аяқ киім түрі болып табылады.
Етіктерде міндетті түрде өкше болады, бұл оның мәсіден
айырмашылығы. Сән академиялар ұсынатын етіктер былғарыдан
тігіледі.Олартүрлі өрнектермен өрнектеледі.Сондай-ақ өкшесінде жез
дісылдырмақтар тағу да оған ұлттық сипат береді. Етіктің тігісін
қара сызықтармен ерекшелендіріп шығады.Қазақта етіктің
саптама деген түрі болады. Саптама – басқа етіктерге
қарағанда өте ұзын болып тігіледі. Ол ітзеге жетіп
тұруы керек. Саптаманы табиғи қара күрдеріден ( замш ) тігеді.
Оған қазіргі кезде қара түсті лактан ою салынады.
Кебіс. Қазіргі әйелдер туфлиі сияқты аяқ киімді атамыз
қазақ ертеден тіккізген. Бірақ оны кебіс деп атаған.
Сән академиясы Сымбаттың ұлттық өлшемдерге сай шығаратын
кебістері - әйелдер туфлиі – орташа биіктікте болып келеді.
Кебістің үсті жабық болады. Осы бетіне неше түрлі ұлттық
өрнекер салынады.Жалпы, аяқ киімдердің сәнді болуы бүкіл
костюмнің ажарын ашады.
Бас киімдер. Қазақтың соңғы жетпіс жылға дейінгі ұлт
ретіндегі және бір ерекшелігі бар. Ол – қазақтың ешқашан
жалаңбас жүрмегені. Қазақта әйел болсын, еркек болсын
жалаңбас жүрмеген. Тіпті, балаларға дейін тақия кигізіп,
оны үкілеп қоятын болған. Жалаңбас жүрмеудің эстетикалық,
экологиялық негіздерібар.Қыздардың, келіншектердің немесе әжелердің
бас киімі арасында айтарлықтай айырма бар.Әркім өз
кәсібіне қарай әр түрлі бас киім киетін болған.
Мәселен, елді жаудан қорғайтын батырлар ұрыста қапы
кетпес үшін бастарына дулыға киген. Дулығаны тек темірден
ұсталар соғатын болған. Ал, аңшылар, малшылар, бақташылар
негізінен тымақ киетін еді. Жастау адамдар, өнерге жақын
сал-сері көбінесе бөрік киетін.
Тақия. Тақия - қазақ бас киімдерінің ішінде ең көп
таралғаны. Олардың ең көп таралғаны – кертілген конус
түріндегі, етек жағы өте биік тақия. Оның етегі
дөңгеленіп, өрнектеледі. Бұл орайда тақияның негізгі түсіне
контрасты түсті таңдаған ләзім.Тақияның келесі түрін – тура
киіз үйдің кішірейтілген формасы ретінде көзге елестетуге
болады.
Қыздар тақиясы. Оның ер адамдар тақиясынан айтарлықтай ерекшеліктері
бар. Қыздар киер тақияға міндетті түрде қымбат маталар
қолданылады. Оның үстіне тақия түсі үстідегі бешпетке
немесе камзолға сәйкес келуі керек.Қыздар тақиясының жоғары
жағы не дөңгелек конус, не төрт қырлы пирамида түрінде
келеді. Ең ұшына міндетті түрде үкінің немесе
этнографиялық жағдайда тотының қауырсыны тағылады.
Бөрік. Ұлттық бас киім ішіндегі ең әдемісі болып
табылатын бөріктің де еркектерге немесе әйелдерге арналған
түрі кездеседі. Бөрік үшін міндетті түрде қымбат терілер
қажет. Қазақта бөріктердің атаулары оған қандай аңның
терісін пайдаланғанымен аталатын дәстүр бар. Бізге сусар
бөрік, құндыз бөрік, кәмшат бөрік деген атаулар содан
қалған.Әйелдердің бөркі өте биік келеді және конус түрінде
тігіледі. Қазіргі сәндік жағдайда үлгілеушілер мен шеберлер
мұндай бөріктердің жоғары бөлігіне фетрді немесе жұмсақ
драпты пайдаланып жүр.Еркектердің бөркі одан көп аласа болып
тігіледі. Бөріктің төбесіне барқыт, парша, сәтен маталар
қолданылады.
Қасаба - әйелдер киетін сәнді бас киім үлгісі. Оны
желке жағы төмен қарай ұзын етіп түсірілген тақия
түрінде көзге елестетуге болады.Қасаба - әйелдер костюмін өте
сәтті толықтырады. Ал қалпақ керісінше, тек ерлер киетін
бас киім болып саналады.Қазақта қалпақтың екі түрі бар.
Олар - Ақ қалпақ және Айыр қалпақ деп аталады. Сән-салтанатқа
арналған ерлер костюмдерінің қалпақтары барқыттан немесе
паршадан тігіледі.Айыр қалпақтың аты айтып тұрғандай, оның
етегі екі айыр болып келеді. Оны шапанның түріндегі
түстердің кез-келгенін пайдаланып тігуге болады. Соңғы уақытта
Айыр қалпаққа айрықша мән беріліп жүр.
Кимешек - қазақ әйелдерінің дәстүрлі ұлттық бас киімі.
Кимешекті жас келіншектерден бастап егде жастағы әйелдерге
дейін кигшен. Ол көбінесе ақ матадан тігілген. Жас келіншектерге
арнап кимешекті үлбіреген ақ жібектен жасаған.Кимешек басты,
мойынды, кеудені,иықты және жауырынды жауып тұрады. Оның өңірге,
жауырынға түсіп тұратын бөлігін күндік деп атайды.
Сәукеле - қазақ әйелдері бас киімінің арасында ең
көріктісі және ең ежелгілерінің бірі. Ол қалыңдық киімінің
ішіндегі салтанаттысы болып табылады.Өте биік бас киім оны
киген қызды асқақтатып, өр етіп көрсететін. Оны биік ету
арқылы қыз атты қымбат қазынаның қол жетпестей биікте
тұратынын мезгеген. Мұның өзі қазақтардың киімі тұнып
тұрған ұлағат екенін танытады.Сәукеле өзінің өн бойына түрлі
әшекей заттары қадалумен ерекшеленеді.Ата-бабаның жақсы салт-
дәстүрлерін қайта жаңғыртқан қазіргі заманда көптеген жастар
ұлттық киімді түрлі салтанаттарға, Наурыз, Қазақ тілі
және басқа мерекелерге киетін болды. Үйленушілер арасында
дәстүрлі қалыңдық киімін киетіндер де көбейді.
Қазақтың ұлттық киімдерінің түрлері мен атаулары көп: Олар кейде ұлы
жүз, орта жүз, кіші жүз үлгілері деп, кейде әлгі жүздер ішіндегі рулардың
аттарымен де айырылып айтылады. Мысалы: арған тымақ, найман тымақ, қыпшақ
тымақ т.б. Кейде географиялық мекен атына қарай да ерекше мәнер үлгіде
бөлінеді — қоңырат үлгісі, жетісу үлгісі, арқаның үлгісі және т.б. Әйел
киімдерінің де әр аймақта әр түрлі үлгілері мен әр алуан атаулары бар.
Солардың ішінде қазақ елінің бәріне тән түрлері: көйлек, кимешек, жаулық,
сәукеле, желек, тақия, камзол, нәзекей, кебіс-мәсі, көкірекше сияқты
киімдер жатады. Әйел киімдері әшекей, ажар жағынан ел салты бойынша төрт
топқа арналып тігілген. Олар қыз киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы
әйелдер мен қарт бәйбішелердің киімдері. Бұлардың әрқайсысының тігілу
мәнері де әшекей де әр қилы.
Қыз киімдері кеуделері тар, қынамалы, омырауы мен жаға-жеңдері кестелі,
көйлектері қос етекті, камзолдары қынама бел, бас киімдері үкілі, моншақты,
аяқ киімдері берік өкшелі, жеңіл және қай киімі болса да алтын, күміс
меруерт моншақтармен әшекейленеді. Қыздар көбінесе құндыз бөрік, қатипа
тақия киіп, шолпы тағып жүреді. Қыздар төсік жасыру үшін кеудесін
көкірекшемен қатты тартып тастап жүреді. Осы қазақ қыздарына тән киімдердің
ішінен, мен өзіме ұнайтын киімді алдым. Ол киім камзол. Камзолды тігудегі
қазақ қыздарына эстетикалық, этикалық талап беру. Қазақ қыздарының мінез-
құлқын, киген киімдерінен, жүріс-тұрысынан, инабаттылығынан, ізеттілігінен
көруге болады.
Қазақ халқы біздің сонау көне замандардан бастап өмір сүрген ата
бабаларымыз өнердің қай түрін болмасын қасиеттеп, қадірлеп, тіптен пір
тұтып көздің қарашығындай аялап сақтаған. Ықылым заманнан адамдар алғаш аң
терісін алып, өздеріне жамылуды, одан түрлі нәзік талшықты өсімдіктерден
жамылғы тоқуды үй-ренген кезден бастап санада ”киім” деген ұғым пайда
болды. Бұл-дыр-бұлдыр уақыттар керуені берірек жылжыған сайын сахарадағы
халықтардың киім жөніндегі түсінігі кеңейе түсті.
Әуел баста тек суықтан қорғану, бойды жылыту үшін ғана керек болған
киімдердің өмірде алатын орны анағұрлым кеңейеді. Адамзат тарихындағы мың-
мыңдаған соғыстар мен майдандар кезінде киім қорғаныш құралы болды. Оның
дәлелі ”Батырлар жырларында” кездесетін ”ақ берен”, ”сауыт”, ”көбе” деген
сөздер. Олар батырлар-дың киімдері.
Алдымен суықтан кейін дұшпаннан қорғану үшін қажет болған киім-дер
жетілген сайын қоғамдық мәнге де ие бола түсті. Ол сән мен сал-танатты
байқататын бірден-бір құралға айналды.
Жұмыр жер дөңгелеп жүр десек,оның алып төсін мыңдаған ұлттар мен
ұлыстар мекендейді. Сол сан нәсілдегі, тектегі және ұлттағы халықтарды бір-
бірінен ерекшелейтін нәрсе де киім. Қаншама ұлт болса, соншама ұлттық киім
үлгілері қалыптасқан. Өйткені әрбір ұлт өзінің тұрып жатқан жер
жағдайына,ауа райына, тарихи жолдарына қолындағы малы мен кәсібіне және
басқа да әлеуметтік жағдайларына қарай өздерінің киім үлгілерін
қалыптастырған. Ұлттардың ұлттық киімінен-ақ, оның тұрмыс-тіршілігін көруге
болады. Әр ұлт өзінің ұлттық киімін қадірлеп пір тұтады. Ол үлгідегі
киімдерді одан әрі дамытады.
Қазіргі заманғы ұлттық киімдер сән ағымына өтпес бұрын киім
эволюцияның ұзақ та күрделі жолынан өтті. Әр дәуірге әрбір тарихи кезеңге
сәйкес киімнің өзіне тән формасы, пішімі, өңделуі мен материалдары, матаның
түсі мен суреттері, заттардың жиынтығы мен олардың костюмге үйлесімділігі
болды, мұның өзі осымен бірге белгілі бір стиль жасады.
Соңғы он жылдықта ұлттық нақыштағы киімдерге қызығушылық арта түсуде.
Қазіргі киім нақышы мәдени-философиялық тұрғыдан талдауда үлкен қызығушылық
тудырады. Киімнің ұлттық нақыштығы эволюция үлгісінің негізгі мәселелерін
таңдауда үйлесімділік, құрастыру, түс таңдау, әшекейлеу және сонымен қатар
әшекей бұйымдар символикасы секілді киімдерді көркемдік тұрғыдан жобалау
қалыптасады. Ұлттық нақыштағы киімдердің ерекшеліктері мен өзара
қатынастары туралы материалдар және ырғақ үлгінің сәнін қалыптастырудың
негізгі бөлшектеріне енеді. Қазақ халқы ұлттық киім үлгілерін
әшекейлеуде ою-өрнектерді жиі қолданады. Қай ұлттық киімде болмасын ою-
өрнектердің неше түрін кездестіреміз, сол ұлттық киімнің әсемдік талғамы
мен танымына, эстетикалық көзқарасына орай белгілі бір өнер түрінің басым
дамып отыратынына көз жеткіземіз
Стиль – грек тілінен “stilus” - әдебиетке және өнерге қолданылатын сөз.
Қазақша баламасы “Сарын”. Сарын – бір суретшінің заманның ұлттық
шығармаларына тән көркемдік құралдардың жиынтығы.
Ұсынылып отырған ұлттық киім фольклорлық сарынға жатады. Фольклорлық
сарын – түрлі өзгеріске көбірек ұшырайды. Яғни “қиял”, “еске түсіру”,
“іздену” деген мағыналарда қолданылады. Фольклорлық сарынның ерекшелігі
тарихтың, ұлттық нақыштағы элементтер жиі кездеседі. Бұл сарынның басты
ерекшелігі киімнің нәзіктігіне, өрнектеріне, қосымша бөлшектеріне,
әсемдігіне жете мән беріледі. Бұл сарынның киімдердің көбісі мерекелерге,
кештерге, сән салтанаттарға арналып тігіледі. [3-20 б.].
Форма – заттың сырт көрінісінің бейнесі. Киімнің тұрақты формасы
болмайды. Форманың құрылымы конфигурациясы, беткі түрі оның негізгі сипаты
болып есептеледі. Олар киімнің түріне, дене өлшемі мен формасына және
тұтынушының жас мөлшеріне, киім матасына қазіргі сәтте үстемдік етіп
отырған эстетикалық нормаларға тәуелді болады. [2-65-66 б.].
Сәндеу, бұл киімге қосымша әсемдік беру мақсатында қолданылады. Бірақ,
сәндеу кез-келген костюмде қолданылмайды. Костюм көшені элементтерінің
бірі сәндеу. Киімді сәндеу барысында киім сызығына, пішіміне, матасына,
құрылысына, түсіне үйлестіре таңдау қажет. Тарихи кезеңдерде киімді сәндеу
элементтері киім тігуде негізгі роль атқарады. Мысалы, бір киімнің өзінде
әр түрлі сәндеулерді қолданып, киімді ауырлатып, тіпті адамнан киім басым
етіп көрсетіледі.
Мысалы 1912 жылы модада қазіргі кезде мода ағымына байланысты киімді
сәндеуде және оны пайдалануда өз ерекшеліктері болды. Моданың уақытша ағымы
барысында сәндеудің кейбір түрлері қайталанып отырады. Мысалы тоқыма, бау,
таспа, сутаж... Осы таспа мен сутажды 70-жылдардың басында мода ағымына
қайтадан киімді сәндеу қолданылатын жаңа көшендік шешімін тапқан.Қазіргі
кезде киімді сәндеуге: ою-өрнектер, әшекей тастар, үкі, табиғи және жасанды
тері, желбіршектер, қосымша маталар, машина тігістері, жиектік кант,
аппликация, шашақтар жасанды ұсақ-түйек заттар: биссер, пайетки, стеклярус,
таспа т.б. және сонымен қатар бүрмелер, буфалар, қатпарлар және әр түрлі
материалдардан киім әшекейлейді. Жоғарыда айтылғандай сәндеу киімге қосымша
әсем түр береді.
Киімді сәндеу барысында сол киімді қай мезгілде киетінін анықтап
және киілу мақсатына көңіл аудару керек. Күзге киетін жеңіл пальтоның
жағасы қаракөлдің терісінен ықшамды етіп тігілсе қыстық пальтоның жағасы
үлкендеу және сәндеудің арқасында киімнің қолдану мақсатына қарай өзгертуге
болады. Мысалы: белдік тығып күнделікті киім кисе сол киімге гүл, бант
қондырса ол киімді сән-салтанатқа киюге болады. Киімді сәндеу негізгі
көшендік ойлардың шешімін табуда үлкен рол атқарады.
Сәнділік ұғымына киімнің әсемдігі ғана емес, сонымен бірге нақты
жағдайға байланысты киіне білу, адамның шұғылданатын ісіне, жас шамасына
сәйкестігі де ескеріледі. Адамның өзіне тән ерекшелігі, талғамы, мүсіні,
басқаларға ұқсамайтын тұлғасы болады. Адамның осы қасиетін ескере отырып
әртүрлі киім ассортименті қолданылады.
Ассортимент - әртүрлі тауарлар жинағы. Киім ассортименті
тұтынушылар сұранымды қанағаттандыру үшін өнеркәсіп шығаратын түрі мен
мақсаты алуан түрлі бұйымның жиынтығы.
Киім – адам денесін мүшелеп немесе бүрлеп тұратын жабындылар жиынтығы.
Киім үлгісі адамның жаңалыққа, өзгеріске шынайы талпынысынан тұрады. Үлгі
ғұмыры ұзақ емес.
Фольклорлық сарынға жататын киімдер әртүрлі халықтардың ұлттық
киімдерінің кейбір элементтерін ала отырып орындалады. Этникалық стиль
модада XX-ғасырдың басынан бастап кең етек жайды. Ұлттық мәдениетке деген
қызығушылық ұлттық өнерді зерттеудің, сақтаудың қажеттілігін түсіну негізі
себепші болған еді.[5. 15б]
VI-IV ғасырда Жайық-Еділ далалары тұрғындарының қолөнерінде андық
стилі дамыды. Бейнеленген хайуандардың түр-тұқым құрамы Қазақстанның шөлді
және далалық аудандарының жергілікті хайуаннаттар дүниесін көрсетеді, бұлар
– айыр өркешті түйе, киік, жылқы, текелер. Бұған қоса қолданбалы барысынан
негізінен геометриялық, өсімдік тектес және зооморфтық мотивтер қолданылды.
VI-ғасырдан бастап ғимараттарды ою-өрнекпен әсемдей бастаған. Кейіннен
салынған Отырар, Сығанақ, Сауран қалаларында да қазақ ұлттық ою-өрнегі
өзінің қолтаңбасын айқын танытты. Мысалы Тараз моншасындағы кереге өрнек
Айша бибі Қошқармүйіз оюы молшылықтың нышаны ретінде бұл күнде де жиі
қолданып келеді. Қошқармүйіз оюы негізінде сыңармүйіз, қосмүйіз, тікмүйіз,
сынықмүйіз, тақмүйіз, төтмүйіз, сынықмүйіз оюлары қалыптасқан. Адам қоғам
дамуының тым ерте кезіндегі киім әшекейін тері-терсектерден тігілді деп
адамның сыртқы ортадан, ыстықтан өнерде зооморфтық стильде басым
қолданылды.Мәселен, Сынтас қорымынан табылған сүйек қасықтың сабында
бірнеше мүсін бар. Біріншісі – басын артқа қаратып,аузын ақситып жатқан
қасқыр, келесісі – бұл да басын артқа қаратқан бүркіт мүсіні. Құстың қанаты
қиықша кертпештермен, ал қауырсындары қабыршақ тәрізді оюлы
дөңгелекшелермен берілген.
Осы кезеңде қолөнер бұйымдарына геометрилық, өсімдік тектес ою-өрнек
түрлерінің жиі салынғандығын Берел обасынан табылған әшекейлер
дәлелдейді.Түрік қағанаты дәуірінде де тас өңдеу мен сүйек ұқсату өнерінің
өркендеуіне сай сүйек пен металдан жасалатын бұйымдарда әсемдеу қолайсыз
жағдайларынан қорғауда қызмет етті. Киім сән үлгісі ретінде ғана емес, әрі
әсем, әрі ыңғайлылығымен де пайдаланудан қалмай келе жатқан қазақтың ұлттық
киімдері аз емес. Олардың кейбіреулерін ескінің көзі қарттар күнделікті
киіп жүрсе, енді біреулерін қыз ұзату, келін түсіру тойларында ойын-
сауыққа, мерекелерде, сондай-ақ театр мен сахна төрімен де көріп жүрміз.
Осы өнерді жалғастыру біздің міндетіміз.
Әр ою-өрнектердің қолданылатын өз орны бөлек-бөлек болады. Яғни
киімнің мінездемесіне байланысты орнатылды. Бас киім сырт киім аяқ киім
көйлек т.с.с. киім түрлеріне әртүрлі ою-өрнектер қолданылады, сонымен қатар
ою-өрнектерді киімге қолданғанда ер, әйел деп ерекшелеген, яғни бұл жерде
ер адамның болмысына, мінез-құлқына байланысты оюлар қолданылса, ал әйел
киіміне нәзіктікті, әдемілікті сипаттайтын өрнектер қолданылады. Мысалы: ер
адамдар киіміне - қошқармүйіз, тау аюы, тік мүйіз сияқты қырандық
белгісіндегі оюлар көп кестеленген. Ескі де батырлар сауытына қырлы оюлар
көп қолданатын болған, яғни бұл ерлікті, жауынгерлікті білдіретіні сөзсіз.
Ал әйел адамдар киіміне гүлі бар, нәзіктікті суреттейтін ою-өрнектерді
салған. Бас киім мен сырт киімнің жағасына, жеңіне көбінесе мүйіз оюлар
қолданылса, әшекейлі әйел киімі сәукеле, шылауыш, бешпет сияқты киім
түрлеріне ирек, гүл, сырға, балдақ, тұмарша, шаттық сияқты ою-өрнектер
түрін салған. Сондай-ақ ұлттық киімге оюларды қолдану кезінде, киімнің
қолданысына да байланысты болады. Яғни той киімі, үй ішіне киетін киім,
тұрмысқа арналған киім, жұмысқа арналған киім, сән киімі сияқты
міндеттеріне де байланысты ою-өрнектер салынады. Той-томалаққа киетін сәнді
киімдерге ою-өрнектер жиі әрі көбірек қолданылады. Яғни сәнді болу үшін ою-
өрнектің бірнеше түрін бір киімге қолданады. Ал қарапайым күнделікті
киімдерге бір ғана түрлі ою қолданып келген. Және де адамдардың жас
мөлшеріне де байланысты өрнектер де бар. Мысалы: қазмойын, ботагөз,
жапырақ, қоянқұлақ сияқты оюларды бала мен бойжеткендер киіміне қолданып
отырған.
Сондай-ақ кәрі шал-кемпірлердің киіміне өзіндік мәні бар ою-өрнектер
қолданылса, бозбала мен бойжеткен қыздар киетін киім-кешектердің өзіндік
бөлек оюлары болған. Өнерді тәрбиемен ұштастыра білген қазақ халқының ою-
өрнектері әлі талай ғасырды таңдандырары сөзсіз. Әлемдік қолөнерде өзіндік
орны бар қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің әлі де ашылмаған сыры мен қыры
көп. Ата-бабалардан қалған ұлы мұраны қастерлеп, әрі қарай зерттеп,
зерделеу біздің міндетіміз. Жаппай батысқа бет бұрған мына заманда ұлттық
болмысымызды білдіретін, танытатын бірден бір дәлел бетке ұстарымыз осы ою-
өрнек өнеріміз болып отыр. Әркім өзінікін жарнамалаған заманда бізде
ұлттық өнерімізді жаңғыртуды қарастыруымыз керек. Ұлттық пішіммен еуропалық
киім үлгісін қиыстыра білсек, әлі-ақ әлемді таңдандыратын күн келер.
1.1.4. Ең негізгі сырт киімдер мен олардың пішімдері.
Қыз-келіншектер көйлегі
Ұлттық сырт киімдер тобын ерлердің және әйелдердің сырт киімдері деп
бөлеміз. Ерлер сырт киіміне шапан, шекпен, бешпет, кеудеше жатса, ал
әйелдер сырт киімінен камзол, бешпет, кеудеше, желбегей, шалбар,
белдемшелерді атап көрсетуге болады. Солардың ішіндегі дипломдық жұмыста
таңдалған киімдерге тоқталып өткім келеді.
Камзол Камзол-XVIII-XIX ғасырларда қазақ халқы арасында кең тараған
киім. Камзол туралы мәліметтер XIX ғасырдың ортасынан бастап тарады. Камзол
тек қазақта ғана емес, басқа да түркі елдерінің киім үлгілерінен де орын
тапты. Әйелдер киімінің ішінде камзолдың орны ерекше, ол әрі жылулық, әрі
сәндік қызметтерді атқаратын киім. Камзолдар астарлы, жеңсіз жеңіл жаздық
турлері болған.
Бір түсті қызыл, көк, жасыл, қара түсті барқыт, шұға, мауыты маталар
әйелдердің жас ерекшелігіне қарай таңдалған. Камзолдың үшкілдеп, қиық
шабылған етегі кең пішіледі, екі өңіріне және етегіне зерлі оқалар,
өрнектер жүргізіледі, түйме орнына күміс алқалар тағылады.. Өңіржиек, алқа,
тұмарша, шолпы, моншақ, тұмар, түйреуіш, т.б. алтын, күміс әшекейлер
тағылады.
Қыз-келіншектер камзолмен бірге киетін тақия, етіктерінің лген етіп,
таңдап киген. Алқалар, кемербелдіктер де камзолдармен үйлесім тапқан.
Әйелдердің камзолдарының ұзындығы тізеге түсетіндей, алдыңғы жағы омырауға
дейін ойық болып, көйлектің сыртынан киген, әсіресе тұйық жағалы көйлекке
үйлесім беріп тұрады.
Камзолдардың белі қынамалы, жеңі шынтақтан ғана келетін немесе жеңсіз
болған. Белдің тарылып тігілуі жастардың дене бітімін көркейтіп,
талшыбықтай немесе құмырсқа бел теңеулері осындай көріктен кейін
айтылса керек. Камзолдарға жең салынаты болса жеңді, жеңсіз болса, төс
камзол немесе шолақ жеңді камзол деп бөлген. Камзолдың жеңдісі, иықтан сәл
түскен жеңдісі немесе жеңсізі қозғалысқа қолайлы әрі үй шаруасымен
айналысқанға да қолайлы, денені суықтан қорғайды.
Бешпент Бешпент жеңілдеу тігілген астарлы шапан мағынасында қолданылады.
Кимесем екі бешпент сән болмайды (Халық әні).
Сөз төркініне келсек басқа түркі тілдерінде де кездесетін осы тұлғалас
сөздің төркінін көптеген ғалымдар зерттеді.Э.В. Севортян еңбегінде бұл сөз
парсы тілінен шықты дегенге күмәндана қарайды да, бірақ өз тарапынан еш
нәрсе ашып айтрайды. Э.В.Севортян күмәнін қоштайтын деректі біз парсы
тілінен табамыз, пәшім-жүн, жабағы, ал пәшминэ жүннен жасалған мата және
осыдан жасалған киімдер деген мағынасында. Осы тұлғалы сөз парсылардан
арабтарға өткен, араб тілінде, бишт-плащ іспеттес киім. Бешпент дыбыстық
құрамына жеткенше мына өзгерістерді басынан өткен,пәшминэ-бэшмин-бешпен-
бешпен+т-бешпент.(Ә.Нұрмағанбетов.5 1-б). Бешпент (бешмент) ұғымында әртүрлі
матадан тігілетін, етегі тізеден сәл жоғары келген жейде, көйлектің
сыртынан киетін, киіп жүруге арналған жеңіл сырт киім. Бешпетті түйенің
жүнінен басып, соның жұқа матасынан тіккен. Бешпеттер
әшекейленген. Мәселен бір бешпеттің әшекейі - тігінен және
көлденеңінен түсетін меандрлар - толқын тәріздес суреттер.
Суреттің басты элементі-бір-бірінен шығып, айналып тұрған
шымқай шеңберлер. Олар қазақтың қошқар мүйіз оюы
үрдісіндежапсырылған. Қазақ қашан да қошқар мүйізді барлық
пен дәулеттің, юайлық пен сәулеттің белгісі санаған.Бешпеттің
қалтасы бар, оған да ою түскен.Бешпеттердің бәрі мата
белбеумен орап буылады. Ол маталардың түсі жең мен
жағаның жапсырмасымен бір түстес болады.
Қыз-келіншектер көйлегі. Қыздар мен әйелдер көйлегін бүрмелі, тік
етек, қос етек, көп қатарлы деп бірнеше түрге бөледі. Тік етек, кең етекті
көк көйлекті қарт әжелер, бүрмелі көйлекті көбіне орта жастағы әйелдер,
қатарма, таспа жүгірткен бүрмелі, қос етекті көйлекті жас келіншектер мен
бойжеткен қыздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ
КӨРКЕМ-СУРЕТ ФАКУЛЬТЕТІ
СӘНДІК ҚОЛӨНЕР КАФЕДРАСЫ
050421-КИІМ
ДИЗАЙНЫМАМАНДЫҒЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қосалқа
Тақырыбы: Ұлттық стильдегі пішімдер мен желбірлерді қолдана отырып,
сахналық киімдерді жаңарту
Орындаған: V курс
студенті Сайланова.А.Қ.
Ғылыми жетекшісі: Аға оқытушы
Ахмнтова.Г.Н
Жұмыс қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі: Садыгулов Рахымжан
Сейткендирович
Сарапшы:
__________________________
Орындалу мерзімі:
Қорғау мерзімі:
Бағасы:
Алматы 2009 ж
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент: Сайланова Арайлым Қыдырбайқызы
Жұмыстың тақырыбы: : Қазақ ұлттық сарындағы қазіргі заманға сай салтанатты
койлекті жаңарту.
Жұмысты аяқтау мерзімі __ _______________ 2009 ж.
Дипломдық жұмысты орындауда сұрақтар тізімі мен оның қысқаша
мазмұны:
1.Зерттеу бөлімі. Ұлттық стильдегі оюларды қолдана отырып, сахналық
киімдерді жаңарту. Ежелден келе жатқан қазақ ұлттық оюларды ұрпақтан-
ұрпаққа жалғастыру.
2. Құрастыру бөлімі.Үлгі нобайын шығару, құрастыру сызбасын сызу, үлгі
ерекшеліктерін енгізу, негізгі бөлшектерді дайындау.
3.Технологиялық бөлімі. Үлгіні мата бетіне орналастыру, өңдеу әдісін
таңдау, ылғалды жылумен өңдеуді таңдау.
Графикалық материалдар тізімі
1.Бұйым сызбасы К 1:2
2.Тарихи ізденістер көшірмелері А1 форматта
3.Коллекцияларды графикалық беру А1 форматта
4.Коллекцияға ұсынылған мата коллажы
Жұмыс кеңесшілері
Тапсырма берілген мерзімі __ ______________________ 2009 ж.
Кафедра меңгерушісі Садыгулов
Р.С
Жұмыс жетекшісі.
Ахметова. Г.Н.
Тапсырма орындауға қабылданды.
Орындаған студент
Сайланова.А
Мерзімі __ _________________ 2009 ж.
Дипломдық жұмысқа кеңес беру
рсБөлім атауы Кеңес беруші аты-жөні Қолы
1 Композициялық Ахметова Г.Н.
2 Конструкторлық Рахметова Н.Б
3 Технологиялық Рахметова Н.Б
4 Экономиялық Ахметова Г
Тапсырма берілген мерзімі:
Кафедра меңгерушісі Садыгулов
Рахымжан Сейткендирович
Дипломдық жұмыстың ғылыми жетекшісі _________________
Орындаған студент
__________________
Университет бұйрығымен бекіткен мерзімі: № _ __ _____ ж.
Мерзімі: __ __________________ 2009 ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...4
1. Композициялық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
.
1. Зерттеу
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
1.1.1 Түстер
жайында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1.1.2. Сәндік киім-жетілген қоғам белгісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1.3 Ұлттық киімдер туралы ... ... ... ... ... ...
1.1.4 Ең негізгі сырт киімдер мен пішімдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Коллекцияның композициялық
шешімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
2. Бұйымға маталар
таңдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
1.3.1. Мата
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
1.3.2. Таңдалған үлгіге қойылған
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.4. Үлгінің техникалық
нобайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5. Модельдің сыртқы түріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1. Құрастыру
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
1. Құрастыру сызбасын орындауды таңдау және негіздеу ... ..
1. Құрастыру әдісін таңдау және
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Құрастыру сызбасына қажетті өлшем бірліктері
... ... ... ... ... ...
2. Еркіндікке берілген қосымшаларды таңдау және негіздеу ... ...
1. Қосымшалар туралы
түсініктеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Еркіндікке берілген
қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Бұйымның негізін құрастыру сызбасының
есебі ... ... ... ... ... ... .
1. Құрастыру сызбасының
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Бұйымды құрастыру сызбасының модельдік ерекшелігі ... ... ...
4. Киім бөлшектерінің
спецификациясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
1. Тігіске берілген
ен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .
2.5. Бұйымның үлгісін техникалық
көбейту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Технологиялық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1. Үлгіні мата бетіне
орналастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1.2 Жіптік қосылулардың орналастыру
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Технологиялық
тізбектілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3. Негізгі түйінді өңдеу әдістерін
таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
3.4. Құрал- жабдықтарды
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.5. Ылғалды- жылумен өңдеуді
таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
4. Экономикалық
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Бұйымды
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
5.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкестілігі.
Еліміз дамудың төртінші сатысына аяқ басты. Заман талабы саясатқа да
жаңа леп алып келді. Соның арқасында көршілерден оқ бойы озып келеміз.
Еліміздің Президентін өзгелер үлгі тұтып мақтан ететін кезге жеттік.
Қазақстан тәуелсіздігін жариялап, нарық қатынастарын және халықаралық
құндылықтарды мойындайтын мемлекет екенін әлемге әйгілеген тұста барып
көзіміз ашылды. Бізде де сән өнері басқа өнер түрлерімен бірдей қатарға
қойылатын болды.
Президентіміз 10 түрлі істі саралап беріп, соның ең бастысы, халықтың
экономикалық-әлеуметтік жағдайын көтеру. Пайдалы іспен айналысамын деген
адамның жолына тосқауыл болатын бөгеттің бәріне тыйым салынды.
Сонау тарихқа жүгінсек, адам баласын табиғат құбылыстары мен аңдардан
қорғайтын баспана болса, адам денесін жауып, оны ауа райының, сыртқы
ортаның зиянды әсерінен қорғайтын киім болып, және осы салалар мен басқа да
салалардың қазіргі таңда өнерге айналып келе жатқаны баршаға да белгілі.
Өнердің күнделікті, қарапайым тіршіліктен бастау алып, кейін мүлде
бөлек, жалпы тіршіліктен жоғары ұғымға айналуының өзі-адамзат ұрпағының
алғашқы аталарынанбері қаншалықты дамып, жетілгенін қапысыз байқатады.
"Болашақта жетістікке жетем деген адам – алдымен өз ұлтының түп-қазығын
зерттейді" демекші, көнеден қалған мұра ретінде қазақ ұлттық киімдерін
зерттеп білудің мәні өте зор.
Адамзатпен бірге жасасып келе жатқан ең көне өнердің бір саласы – сән
өнері. Адамның сыртқы бой-басына қарап –ақ оның ой - өрісін, ішкі
мәдениетін тануға болады. Олай болса, ішкі-сыртқы болмысымызды айқындап
тұратын, киіну мәдениетін қалыптастыратын сән өнерінің шеберлері деуге
болады.
Тәуелсіздік алған Қазақстанның абыройын асыру, жақсы атын шығару осында
тұратын, осында туған әрбір адамның асыл мұратына айналуы керек.
Кейінгі жылдары өркениет заманына сай атақты сәнгерлер өз сән театрларын
ашып, ұлттық нақыштағы киім үлгілерімен қазақша сахналық киім үлгілерін
ұсынып, ескінің көзін ашып, халықтың көкейінен шығып жүр.
Сондай өнерлі орталықтарды атап айтсақ: іргетасы 1954 жылы қаланған
Сымбат сән академиясы, 1997 жылы шаңырақ көтерген Ерке-Нұр сән театры,
Би-Ана сияқты, кәсіпорындар өз коллекцияларын шығарып, ұлтымыздың
мәдениетін әлемдік аренада танытуда. Бұл да бір қазақ халқының сән
өнерінің тарихына қосқан үлкен үлес болып табылады.
Осылар сияқты сән үйлерінің болуы Қазақстанды осы заманғы талаппен
киіндіруге деген ізденістерге де мүмкіндік береді.
Осы тұрғыда отандық сән үлгілерін әлемге әйгілі етіп көрсетуде өз
үлестерін қосып, еңбегі сіңген Сабыркүл Асанова, Фарида Мерхамитқызы, және
де сәнді үлгілерді дүниеге әкеліп жүрген дизайнерлер Құралай Нұрқаділова,
Балнұр Асанова, т.б. көптеген жас дизайнер-модельерлердің еңбектерінен
көруге болады.
Ендеше, бұл жаңа модалар жасап қана отырғандық емес, Қазақстанды басқа
мемлекеттермен теңдестіру ісіне қосқан үлес деуге болады. Экономикасы
дамыған елдер жақсы киініп, жарқын тұрмыс кешуге толық хақылы.
Ендеше, біздің де жұртымыздың жүзі жарқын, жібі алтын болып киіну
арқылы қазақ даласында көсегесі көгерген, көкжиегі кеңейген, дәстүрі
дамыған, өндірісі өрге жүзген, адамдары асқақ тұрған, халқы құдіретінен
айрылмаған мемлекет қалыптасқанын төрткүл дүниенің төрт бұрышына түгел
әйгілеуге үлес қосайық.[ 191-б. ]
Зерттеу жұмыстың мақсаты: Ұлттық киімдердің пішімдерін, сәндік оюларды
қолдана отырып, қазіргі заманның талғамына сай, жаңа үлгідегі салтанатты
киімдер жинағын жасау.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
- жаңа үлгідегі ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімінің нобайын
таңдау;
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімінің матасын таңдау;
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімінің пішімін анықтау;
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімінің тігілу әдісін анықтау;
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімін әшекейлеу, безендіру;
- технология пәнінде ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімін теориялық және
практикалық тұрғыда талдау;
Жұмыстың міндеті-
Киім ең алдымен адамды сәнді де әдемі етіп, сымбаттылығын арттыруы,
сонымен қатар адам денесіне қолайлы отыруы, барлық гигиеналық талаптарға
сай болуы, жаңа үлгісі, модасы сәйкес келіп, адам тұлғасымен қоршаған
ортамен үйлесуі тиіс. Киіміне қарап қарсы алып, ақылына қарап шығарып
сал, дегендей, сәнді киім әрі адамның қоғамдағы орнынан, байлығынан,
білімінен хабардар етіп тұруы міндетті.
Берілген дипломдық жұмыста жер бетіне кең тараған, денсаулық пен
тұрақтылық түсі, өсімдік әлемінің түсі- жасыл түс қолданылған. Жасылдың
әртүрлі реңдерінен алынған, абстракты принтті гобелен, үлбіреген гафре
желбірленіп және тафта матасымен астарланып, костюм өз үйлесімін тапты.
Дипломдық жұмыста композициялық, зерттеу, құрастыру, технологиялық,
экономиялық бөлімдері қарастырылған.
Зерттеу жұмыстың обьектісі: Тігін өнеркәсібінде ұлттық нақыштағы киім
үлгілер.
Зерттеу жұмыстың жаңалығы:
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімінің нобайы жаңа үлгіде таңдалды;
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімінің матасы таңдалды;
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімінің күрделі пішімі анықталды;
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киіміне әсем жебірлер тігілді;
- ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімі тиімді өңдеу техпологиямен
тігілді;
- технология пәнінде ұлттық нақыштағы бойжеткендер киімі теориялық және
практикалық тұрғыда талданды;
Түстер жайында
Ұлттық киім үлгілерінде әр түстің өзінің нышаны бар.
Қазақ түстердің өзін өмірмен, тіршілікпен астастырған. Кез келген түсті
бекер таңдамаған. Бояулардың қаншама түрін біле тұрып, қазақ сол
бояулардың әрқайсысының астарын ашқан, оған әлеуметтік мән берген..
Көк түс – аспанмен астасады. Көк аспан асқан паңдықты (асқақтық),
биіктігі әйгілейтін болған. Сол себепті көк көйлекті қыздар көлбеңдеп,
өздерін жоғары ұстаған. Аспан түстес болудың ар жағында мәңгілік мәңгілік,
яғни мәңгілік жастық түсінігі жатты.
Қызыл түс – көзге отты, күнді елестеткен. Қызыл көйлекті қыздың міінезі
де от сияқты лапылдап тұрған. Олардың ыстық лебі де, қызыл көйлегі де
қандай жігітті болмасын ерітіп жібергендей еді. От - жастықтың бір
таңбасындай. Сол себепті қызы түсті негізінен жастар киетін болған.
Ақ түс. Ал лала гүліндей құлпыратын, тау қарындай көз қарықтыратын ақ
түстің жөні бөлек. Атамыз қазақ ақ түсті жаңағы тазалықтың, пәктіктің
белгісі деп бағалаған. Ақ түс адалдықты, шындықты әйгілеп тұрған. Ақ түс
бақыт әкеледі деп саналған. Өйткені, таза жүрген, шындықты айтқан, бақытты
армандаған адам айналып келгенде бақытты болуы керек қой. Сол себепті ақ
түсті көйлектерді қалыңдықтар тойға киетін дәстүр қалыптасқан. Мұның өзі
шаңырақты жаңа көтерген жастарға бақыт, ақ жол тілеудің бір белгісіндей
еді.
Сары түс – сабырдың, ақылдың белгісі. Сары түсті әйелдер сарықарын
тартқанда, келіншектен енді әйел, одан әже боларда киген. Сары түс сабыр
мен ақыл белгісі болуы тегін емес. Мұнда да қазақтың табиғат пен жер
құбылысын қапысыз танитын алғырлығы жатыр. Күзде бәрі сары түске боялары
белгілі. Күз – жемістің, берекенің уақыты. Бүкіл қыр сары түске боялып,
көктемгі құаныштың, жазғы еңбектің жемісін әкеледі. Ендеше адамның сары
түсті табыс, ақыл, сабыр, байлыққа балауының қисыны бар.
Оның есесіне қара түс – топырақты танытқан. Көбінесе, еңбек пен
бейнеттің түсі деп танылған.
Жасыл түс-
Берілген костюмде жасыл түс қолданылды. Жасыл түс кез-келген адамды
жайнатып жібермек. Жасыл түс көзге енді оянған, өмірге іңкәр көктемді
елестеткен. Көктемдей көк- өрім жастар жасыл көйлек, жасыл тақия-бөрік
киіп құлпыратын болған. Ақ көйлекке жасыл түсті кесте тіккізген.
Жасыл - өсімдік әлемінің түсі, жер бетіне кең тараған. Жасыл –
денсаулық пен тұрақтылық түсі, ол тыныштандырады, ауруды басады, қан
және көз қысымын баяулатады, өмірлік тонусты көтереді, жүйке жүйесін
жаттықтырып, шаршағанды басады. Жасыл – ерекше сауықтыру түсі боп саналады.
Емізулі бөбектер жасыл түсті заттардың бәріне талпынады, бұл түстің жұмсақ,
нәрлі және қауіпсіз екенін сезгендіктен болар. Сондықтан балаға қауіпті
заттар жасыл болмауы тиіс. Жасыл түс ұйқысыздықты емдеу үшін қолданады. Сол
үшін сәби төсегінің төбесіне жасыл сүлгі немесе ойыншық іліп қойыңыз, сонда
балаңыз тәтті түстер көріп ұйқтайтын болады.
Кеңес: Жасыл суреттері бар кітапшаларды балаңызға оқып, әңгімелеп
берсеңіз бала тез қабылдайды, әрі көп ақпарат қабылдауға зейіндірек болады.
Бұл түс есте сақтау қабілеті мен шығармашылықты дамытады. Егер сәби ауырып
қалса, жасыл түсті киімдір кигізіңіз, өйткені бұл түс ағзаны сауықтырады.
Жасыл түстің зиянды қасиеттері жоқ, алайда бұл түс тым көп боп кетесе іш
пыстыруы мүмкін.
2.
3. Сәнді киім – жетілген қоғам белгісі
Сән дегеніміз не? Мода (сән) – латын сөзі белгілі бір өлшем, тәртіп,
әдіс, образ, іс-әрекет түрі, уақытша келісімді – сәнді киіне білу деген
ұғым береді
.Біздің өмірімізде сәннің рөлі қандай?
Ешқандай сәнді мойындамаймын деп мәләмдейтін адамдар бар; алайда жұрт
сияқты олар да үстіне “бірдеңелер” киеді, ал осы “бірдеңелердің” өзі де
қандай да бір сән түріне жататынын білмейді. Демек, сәнді мойындауға да,
мойындамауға да, оған таңдануға немесе реніш білдіруге де, оның жасаушысы
да, құлы да болуға болады – бірақ та сәнге қатыссыз қалу мүмкін емес.
Демек, сән дегеніміз – қоғамдық өмірдің бір бөлшегі, әлеуметтік
құбылыс.Сәнді киімге деген сұраным – қоғамның білім және мәдениет, этикет
дәрежесіне қатысты екені түсінікті.
Киім – ең бірінші қажеттілікке жатады, оны өндірумен - әр түрлі
өнеркәсіп салалары, ал сатумен орасан көп дүкендер айналысады. Осы тұрғыдан
алғанда сән – экономикалық құбылыс.
Сән қашан, қалай пайда болды деген екінші сұраққа ұғымды жауап: сән
адамзат пайда болғалы бері бірге жасасып келеді деуге болады. Сондықтан
костюм тарихын зерттегенде бұл кәдімгі өз тарихымыздың бір бөлігі екенін
ұмытпаған жөн.
Сұлба – тік жазықтағы көлемді форманың проекциясы. Бұйымның негізгі
нұсқалары, ұзындығы, енін, бел сызығының орнын және т.б. белгілерін
анықтайды. [2-66-76 б.].
Пропорция – бұл костюм бөліктерінің бір-біріне сәйкес келуі. Адамның
денесінің сыртқы формалары жекелеген белгіерімен сипатталады. Оларға жаппай
өлшемді, белгілердің дененің жекелеген бөліктердің өлшемдерін, формасын,
тепе-теңдігін, бойын, дене құрылысын жатқызады. [2-103-117 б.].
Талғам дегеніміз – бәрінен бұрын адамның өзіне шек қоя білуі (нені,
қайда, қашан қию керек, өзінің сырт келдетіне көзқарасы, өзін-өзі ұстай
білуі және т.б.)
“Костюм” - (французша costume – киім-кешек), өте маңызды термин, бұл
бір халықтың, таптың, дәуірдің тұрақты қалыптасқан, жалпыға ортақ иесін осы
терминмен атайды. Костюмнің бұл қасиеті әсәресе театр сахнасында,
кинематографиядан айқын көрінс тапқан
Сахнаға арнап костюм жасау – көркем творчествосының ауқымы кең, қызықты
саласы. Бізді әсіресе театр костюмінің образдылығы, басқаша айтқанда,
адамның мінез-құлық ерекшелігін, дербестігін, оның сыртқы бейнесінің
ажырағысыз бөлігі – киім арқылы білдіру жағы қызықтырады. Өйткені костюмнің
осы қасиеттеріне қазіргі сән ерекше ықылас қоюда.
1.1.3. Ұлттық киімдер туралы
Қазақ халқы, біздің сонау көне замандардан бастап
өмір сүрген ата-бабаларымыз өнердің қай түрін болмасын
қасиеттеп, қадірлеп, тіптен пір тұтып, көздің қарашығындай
аялап сақтаған. Содан да болса керек, ата-бабаларымыздың
қай дәуірде, қай кездерде, қандай жағдайда болмасын өмір
сүрген ортасының тыныс-тіршілігінен мағлұмат беретін, жерінің
табиғатының байлығын, дархан даладай көңіл-күйінің кеңдігін
танытатын, сұлулық пен сезімталдыққа деген көзқарасын бүгінгі
күнге қаз-қалпында жеткізетін өсиетіндей, өлмейтін
мәңгілік алтын қазына, асыл мұралары жетерлік.
Тәуелсіз мемлекет атанып, көк аспанымызда көк байрағымыз
желбіреп, алақанымызға төл теңгеміз түсіп, барлық мемлекеттермен
тереземіз тең болып жатқан тұста ұлттық сана-сезіміміз өсіп,
ұмтыла бастағанымызда іздеуге мүмкіндік туып, даңғыл жол ашылды.
Бабаларымыздан жеткен асыл мұраны шаң басқан жерінен сілкіп, тот
басқан бетін аршып, кейінгі ұрпаққа қайтаратын кез жетті.
Ықылым заманнан, адамдар алғаш аң терісін алып, өздеріне
жамылуды, одан түрлі нәзік талшықты өсімдіктерден жамылғы тоқуды
үйренген кезден бастап санада киім деген ұғым пайда болды.
Талай тарихымыз жыр кестесіне төгілген қазақтың Батырлар
жырын қарасаңыз, ақ берен, сауыт, көбе деген сөздер көптеп
кездеседі. Олар – батырлардың киімдері. Еруліге-қарулы дегендей,
содан кейін көбебұзар деген жебелер де жасалғаны белгілі.
Алдымен суықтан, кейін дұшпаннан қорғану үшін қажет болған
киімдер жетілген сайын қоғамдық мәнге де ие бола түсті. Ол сән
мен салтанатты байқататын бірден-бір құралға айналды. Моральдық және
рухани жағынан адамды ашатын дүниенің бірі де осы киім
екендігін қазір әркім іштей мойындайды.
Қаншама ұлт болса, соншама ұлттық киім үлгілері қалыптасқан.
Өйткені, әрбір ұлт өзінің тұрып жатқан жер жағдайына, ауа райына,
тарихи жолдарына, әлеуметтік жағдайларына қарай өздерінің киім
үлгілерін қалыптастырған.
Қазақтың ұлттық киімдері де өзінің сипатымен, сырымен,
сұлулығымен, сәнімен осындай сан ғасырлық тарихтың иісін сақтаған,
бедерін жеткізген. Қазақтың ұлттық киімдеріне қарапақ қазақтардың
қандай халық болғанын білуге болады.
Осынау ұлан – байтақ алып сахараны, оған көз тіккендерден
қорғап қалу бабаларымызға оңайға түспеген. Сол үшін ақтабан
шұбырынды, алқакөл сұлама да болды. Осындай замандарда күндіз
киіп, түнде жамылып жата кететін шапаннан лайық киім болар ма?
Ол өзі кигенде жеңіл, ал жатқанда жылы болуы үшін қандай
материалдан жасалу керек ? Әрине жүннен. Онда да халқымыз шапанды
түйенің жүнінен сырып жасаған. Осылайша өзі жеңіл, өзі жылы, осы
ыңғайлы ұлттық киім үлгісі – шапан дүниеге келген. Халқымыздың
байырғы кәсібі мал бағу болғаны да оның киімдерінен аңғарылып
тұрады. Мал соңындағы кісі үнемі ат үстінде жүретіні белгілі. Аяғы
үзеңгіден шықпақ емес. Жағдайда оған біріншіден, үнемі аяқты
үзеңгіге тіреп отыру үшін оған табанды ауыртпайтын, оған салмақ
түсірмейтін ерлер аяқ киімінің ұлтаны қалың болуы шарт. Екіншіден,
қыстың аязында, күздің қара суығында ат үстінде жүретін еркектің
тізесі тоңып қалмауы үшін аяқ киімнің қонышы тізеге дейін жетуін
ойластырған. Оның ішіндегі киіз байпақ етік қонышынан да жоғары
шығып, тізені толығымен қымтауға тиісті болған. Міне, ата-бабамыздың
саптама етігі осылайша дүниеге келген.
Сырт киімдер тобы.Ұлттық сырт киімдер тобын ерлердің
және әйелдердің сырт киімдері деп бөлеміз. Ерлердің сырт
киіміне: шапан, шекпен, бешпет, кеудеше жатады. Ал әйелдің
сырт киімінен бешпет, камзол, кеудеше, желбегей, шалбар,
белдемшелерді атап өтуге болады. Енді олардың біразына,
яғни ассортименттерге жеке-жеке тоқталайық.
Шапан. Ұлағатқа толы ұлттық киімдердің ең төрінде
қасиетті де қастерлі шапан тұрары талассыз. Ол – қазақтардың
ең ежелгі, әрі ең негізгі сырт киімі болып табылады.
Шапан қазіргі заманғы бірнеше түрлі сырт киімдердің міндетін
жалғыз атқарып, қазақтарды суыққа ұрындырмады, ыстыққа
қалдырмады. Төрдегі орнын төмендетпеді, еңбектегі үлесін кемітпеді.
Шапан жабу аса сыйлы адамдарға, мерейтой иелеріне
көрсетілер құрмет болып табылады. Демек, шапан – жай киімдердің
қатарынан көтеріліп, дәрежені, ықыласты білдірерлік
нышанға да айналған. Шапан жібек, жүн және мақта
материалдарынан тігілетін болған.
Бешпет. Ғасырлар бойына қалыптасқан ұлттық киімдерінің
ортасында бешпеттің жөні бөлек.Бешпетті түйенің жүнінен басып,
соның жұқа матасынан тіккен. Бешпеттер әшекейленген. Мәселен
бір бешпеттің әшекейі - тігінен және көлденеңінен түсетін
меандрлар - толқын тәріздес суреттер.Суреттің басты элементі-бір-
бірінен шығып, айналып тұрған шымқай шеңберлер. Олар
қазақтың қошқар мүйіз оюы үрдісіндежапсырылған. Қазақ қашан
да қошқар мүйізді барлық пен дәулеттің, юайлық пен
сәулеттің белгісі санаған.Бешпеттің қалтасы бар, оған да ою
түскен.Бешпеттердің бәрі мата белбеумен орап буылады. Ол
маталардың түсі жең мен жағаның жапсырмасымен бір түстес
болады.
Камзол. Қазақ әйелдерінің киімінде камзолдың орны ерекше
болған. Ол да әрі жылулық, әрі сәндік міндеттерді атқарған.
Әйелдің сырт киімі болып табылатын бұл камзолды тек
қазақ ғана емес, басқа да түркі халықтарының тұрмысынан
кездестіруге болады. Әйелдердің камзолы қысқа жеңді, иықтан
сәл түскен жеңді немесе жеңсіз болып тігіледі. Өйткені,
мұндай камзолдар жұмыс істеуге өте ыңғайлы, ешқандай
кедергі келтірмейді. Камзолдардың материалы көбіне түкті
пүліш маталар болады. Барқыттан, шұғадан да тігіледі. Ал
түсіне келсек, ол міндетті түрде бір түсті матадан
тігілген. Онда да шымқай қанық түстер таңдалады. Әйелдердің
жасына қарай камзол түрі де өзгеріп отырған. Қыздар
мен жас келіншектер көбінесе алқызыл түсті, ал одан да
жоғары жастағы әйелдер негізінен көк,жасыл, сарғыш
түсті камзолдар киеді. Камзолдарда жең болмайтыны сияқты жаға да
жасалмаған. Камзолдар түймеленбеген. Жас қыз-келіншектердің
камзолының белі үнемі қыналып тігілген. Оны – қазақтың ежелгі
сән өнерінің жетістігі, моданы сезінуі деуге болады.
Көйлек. Қыз келіншектердің көркем көйлектері – қазақтың ұлттық
киімдерінің басты бөлігі болып табылады. Халық әніндегі: Қос
етек, бұраң бел, қуалай соғар қоңыр жел... деген сазды
жоларды елтімей айту мүмкін емес. Әйел көйлегін пішудің екі
түрі болған: бірі – ұзыннан тұтастай пішу де, екіншісі – мықынға
дейін бөлек пішіп, кейін қосып тігу. Қазақтар әйел
көйлегінде міндетті түрде жең болуын ойластырған. Сол жеңнің
өзіне бір немесе екі қатар желбір жасау арқылы да көркемдік
жағы қарастырылды. . Ойын- сауыққа, той-думанға арналған бір
киер көйлектер жібектің, шұғаның, барқыттың және басқа құнды
маталардың ең қымбат түрлерінен тігілетін болған. Жиын-
тойларда киілетін көйлектердің ұзындықтары да ерекше болған.
Олар тура жерге тиер-тиместей етіп өте ұзын етіп
тігіледі. Оның есесіне, күнделікті киілетін әйел көйлегі сәл
қысқарақ болады
Аяқ киімдер. Қазақ халқының ұлттық киімдерінің бір тобы -
аяқ киімдер. Өйткені, өмірбойы ешкімнің де жалаңаяқ өтпейтіні
түсінікті. Оның үстіне қазақ даласының климат ерекшеліктері де
жеткілікті.Қазақ мақалдарының ішінде көп айтылатынының бірі –
Дос - басқа, дұшпан - аяққа қарайды деген нақыл сөз. Сол
себепті де халқымыз сықырлатып, жалтыратып аяқ киім
киюге ұмтылған.
Мәсі - қазақ халқының ең ежелгі аяқ киім үлгілерінің
бірі болып табылады. Ең көне аяқ киімдер қатарына жатқанмен
мәсінің әлі күнге сұранымға ие болып келе жатқаны –
таңырқауға тұрарлық нәрсе.Мәсіні жақсылап иленген, өте жұқа
етіп иін қандырған ешкі терісінен тігеді. Ешкі терісінен
тігілген мәсі киюге өте қолайлы. Әрі жеңіл, әрі жылу
сақтайды.
Етік. Бұл еркектер мен әйелдер үшін қажетті және
сыртқа шығуға керек аяқ киім түрі болып табылады.
Етіктерде міндетті түрде өкше болады, бұл оның мәсіден
айырмашылығы. Сән академиялар ұсынатын етіктер былғарыдан
тігіледі.Олартүрлі өрнектермен өрнектеледі.Сондай-ақ өкшесінде жез
дісылдырмақтар тағу да оған ұлттық сипат береді. Етіктің тігісін
қара сызықтармен ерекшелендіріп шығады.Қазақта етіктің
саптама деген түрі болады. Саптама – басқа етіктерге
қарағанда өте ұзын болып тігіледі. Ол ітзеге жетіп
тұруы керек. Саптаманы табиғи қара күрдеріден ( замш ) тігеді.
Оған қазіргі кезде қара түсті лактан ою салынады.
Кебіс. Қазіргі әйелдер туфлиі сияқты аяқ киімді атамыз
қазақ ертеден тіккізген. Бірақ оны кебіс деп атаған.
Сән академиясы Сымбаттың ұлттық өлшемдерге сай шығаратын
кебістері - әйелдер туфлиі – орташа биіктікте болып келеді.
Кебістің үсті жабық болады. Осы бетіне неше түрлі ұлттық
өрнекер салынады.Жалпы, аяқ киімдердің сәнді болуы бүкіл
костюмнің ажарын ашады.
Бас киімдер. Қазақтың соңғы жетпіс жылға дейінгі ұлт
ретіндегі және бір ерекшелігі бар. Ол – қазақтың ешқашан
жалаңбас жүрмегені. Қазақта әйел болсын, еркек болсын
жалаңбас жүрмеген. Тіпті, балаларға дейін тақия кигізіп,
оны үкілеп қоятын болған. Жалаңбас жүрмеудің эстетикалық,
экологиялық негіздерібар.Қыздардың, келіншектердің немесе әжелердің
бас киімі арасында айтарлықтай айырма бар.Әркім өз
кәсібіне қарай әр түрлі бас киім киетін болған.
Мәселен, елді жаудан қорғайтын батырлар ұрыста қапы
кетпес үшін бастарына дулыға киген. Дулығаны тек темірден
ұсталар соғатын болған. Ал, аңшылар, малшылар, бақташылар
негізінен тымақ киетін еді. Жастау адамдар, өнерге жақын
сал-сері көбінесе бөрік киетін.
Тақия. Тақия - қазақ бас киімдерінің ішінде ең көп
таралғаны. Олардың ең көп таралғаны – кертілген конус
түріндегі, етек жағы өте биік тақия. Оның етегі
дөңгеленіп, өрнектеледі. Бұл орайда тақияның негізгі түсіне
контрасты түсті таңдаған ләзім.Тақияның келесі түрін – тура
киіз үйдің кішірейтілген формасы ретінде көзге елестетуге
болады.
Қыздар тақиясы. Оның ер адамдар тақиясынан айтарлықтай ерекшеліктері
бар. Қыздар киер тақияға міндетті түрде қымбат маталар
қолданылады. Оның үстіне тақия түсі үстідегі бешпетке
немесе камзолға сәйкес келуі керек.Қыздар тақиясының жоғары
жағы не дөңгелек конус, не төрт қырлы пирамида түрінде
келеді. Ең ұшына міндетті түрде үкінің немесе
этнографиялық жағдайда тотының қауырсыны тағылады.
Бөрік. Ұлттық бас киім ішіндегі ең әдемісі болып
табылатын бөріктің де еркектерге немесе әйелдерге арналған
түрі кездеседі. Бөрік үшін міндетті түрде қымбат терілер
қажет. Қазақта бөріктердің атаулары оған қандай аңның
терісін пайдаланғанымен аталатын дәстүр бар. Бізге сусар
бөрік, құндыз бөрік, кәмшат бөрік деген атаулар содан
қалған.Әйелдердің бөркі өте биік келеді және конус түрінде
тігіледі. Қазіргі сәндік жағдайда үлгілеушілер мен шеберлер
мұндай бөріктердің жоғары бөлігіне фетрді немесе жұмсақ
драпты пайдаланып жүр.Еркектердің бөркі одан көп аласа болып
тігіледі. Бөріктің төбесіне барқыт, парша, сәтен маталар
қолданылады.
Қасаба - әйелдер киетін сәнді бас киім үлгісі. Оны
желке жағы төмен қарай ұзын етіп түсірілген тақия
түрінде көзге елестетуге болады.Қасаба - әйелдер костюмін өте
сәтті толықтырады. Ал қалпақ керісінше, тек ерлер киетін
бас киім болып саналады.Қазақта қалпақтың екі түрі бар.
Олар - Ақ қалпақ және Айыр қалпақ деп аталады. Сән-салтанатқа
арналған ерлер костюмдерінің қалпақтары барқыттан немесе
паршадан тігіледі.Айыр қалпақтың аты айтып тұрғандай, оның
етегі екі айыр болып келеді. Оны шапанның түріндегі
түстердің кез-келгенін пайдаланып тігуге болады. Соңғы уақытта
Айыр қалпаққа айрықша мән беріліп жүр.
Кимешек - қазақ әйелдерінің дәстүрлі ұлттық бас киімі.
Кимешекті жас келіншектерден бастап егде жастағы әйелдерге
дейін кигшен. Ол көбінесе ақ матадан тігілген. Жас келіншектерге
арнап кимешекті үлбіреген ақ жібектен жасаған.Кимешек басты,
мойынды, кеудені,иықты және жауырынды жауып тұрады. Оның өңірге,
жауырынға түсіп тұратын бөлігін күндік деп атайды.
Сәукеле - қазақ әйелдері бас киімінің арасында ең
көріктісі және ең ежелгілерінің бірі. Ол қалыңдық киімінің
ішіндегі салтанаттысы болып табылады.Өте биік бас киім оны
киген қызды асқақтатып, өр етіп көрсететін. Оны биік ету
арқылы қыз атты қымбат қазынаның қол жетпестей биікте
тұратынын мезгеген. Мұның өзі қазақтардың киімі тұнып
тұрған ұлағат екенін танытады.Сәукеле өзінің өн бойына түрлі
әшекей заттары қадалумен ерекшеленеді.Ата-бабаның жақсы салт-
дәстүрлерін қайта жаңғыртқан қазіргі заманда көптеген жастар
ұлттық киімді түрлі салтанаттарға, Наурыз, Қазақ тілі
және басқа мерекелерге киетін болды. Үйленушілер арасында
дәстүрлі қалыңдық киімін киетіндер де көбейді.
Қазақтың ұлттық киімдерінің түрлері мен атаулары көп: Олар кейде ұлы
жүз, орта жүз, кіші жүз үлгілері деп, кейде әлгі жүздер ішіндегі рулардың
аттарымен де айырылып айтылады. Мысалы: арған тымақ, найман тымақ, қыпшақ
тымақ т.б. Кейде географиялық мекен атына қарай да ерекше мәнер үлгіде
бөлінеді — қоңырат үлгісі, жетісу үлгісі, арқаның үлгісі және т.б. Әйел
киімдерінің де әр аймақта әр түрлі үлгілері мен әр алуан атаулары бар.
Солардың ішінде қазақ елінің бәріне тән түрлері: көйлек, кимешек, жаулық,
сәукеле, желек, тақия, камзол, нәзекей, кебіс-мәсі, көкірекше сияқты
киімдер жатады. Әйел киімдері әшекей, ажар жағынан ел салты бойынша төрт
топқа арналып тігілген. Олар қыз киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы
әйелдер мен қарт бәйбішелердің киімдері. Бұлардың әрқайсысының тігілу
мәнері де әшекей де әр қилы.
Қыз киімдері кеуделері тар, қынамалы, омырауы мен жаға-жеңдері кестелі,
көйлектері қос етекті, камзолдары қынама бел, бас киімдері үкілі, моншақты,
аяқ киімдері берік өкшелі, жеңіл және қай киімі болса да алтын, күміс
меруерт моншақтармен әшекейленеді. Қыздар көбінесе құндыз бөрік, қатипа
тақия киіп, шолпы тағып жүреді. Қыздар төсік жасыру үшін кеудесін
көкірекшемен қатты тартып тастап жүреді. Осы қазақ қыздарына тән киімдердің
ішінен, мен өзіме ұнайтын киімді алдым. Ол киім камзол. Камзолды тігудегі
қазақ қыздарына эстетикалық, этикалық талап беру. Қазақ қыздарының мінез-
құлқын, киген киімдерінен, жүріс-тұрысынан, инабаттылығынан, ізеттілігінен
көруге болады.
Қазақ халқы біздің сонау көне замандардан бастап өмір сүрген ата
бабаларымыз өнердің қай түрін болмасын қасиеттеп, қадірлеп, тіптен пір
тұтып көздің қарашығындай аялап сақтаған. Ықылым заманнан адамдар алғаш аң
терісін алып, өздеріне жамылуды, одан түрлі нәзік талшықты өсімдіктерден
жамылғы тоқуды үй-ренген кезден бастап санада ”киім” деген ұғым пайда
болды. Бұл-дыр-бұлдыр уақыттар керуені берірек жылжыған сайын сахарадағы
халықтардың киім жөніндегі түсінігі кеңейе түсті.
Әуел баста тек суықтан қорғану, бойды жылыту үшін ғана керек болған
киімдердің өмірде алатын орны анағұрлым кеңейеді. Адамзат тарихындағы мың-
мыңдаған соғыстар мен майдандар кезінде киім қорғаныш құралы болды. Оның
дәлелі ”Батырлар жырларында” кездесетін ”ақ берен”, ”сауыт”, ”көбе” деген
сөздер. Олар батырлар-дың киімдері.
Алдымен суықтан кейін дұшпаннан қорғану үшін қажет болған киім-дер
жетілген сайын қоғамдық мәнге де ие бола түсті. Ол сән мен сал-танатты
байқататын бірден-бір құралға айналды.
Жұмыр жер дөңгелеп жүр десек,оның алып төсін мыңдаған ұлттар мен
ұлыстар мекендейді. Сол сан нәсілдегі, тектегі және ұлттағы халықтарды бір-
бірінен ерекшелейтін нәрсе де киім. Қаншама ұлт болса, соншама ұлттық киім
үлгілері қалыптасқан. Өйткені әрбір ұлт өзінің тұрып жатқан жер
жағдайына,ауа райына, тарихи жолдарына қолындағы малы мен кәсібіне және
басқа да әлеуметтік жағдайларына қарай өздерінің киім үлгілерін
қалыптастырған. Ұлттардың ұлттық киімінен-ақ, оның тұрмыс-тіршілігін көруге
болады. Әр ұлт өзінің ұлттық киімін қадірлеп пір тұтады. Ол үлгідегі
киімдерді одан әрі дамытады.
Қазіргі заманғы ұлттық киімдер сән ағымына өтпес бұрын киім
эволюцияның ұзақ та күрделі жолынан өтті. Әр дәуірге әрбір тарихи кезеңге
сәйкес киімнің өзіне тән формасы, пішімі, өңделуі мен материалдары, матаның
түсі мен суреттері, заттардың жиынтығы мен олардың костюмге үйлесімділігі
болды, мұның өзі осымен бірге белгілі бір стиль жасады.
Соңғы он жылдықта ұлттық нақыштағы киімдерге қызығушылық арта түсуде.
Қазіргі киім нақышы мәдени-философиялық тұрғыдан талдауда үлкен қызығушылық
тудырады. Киімнің ұлттық нақыштығы эволюция үлгісінің негізгі мәселелерін
таңдауда үйлесімділік, құрастыру, түс таңдау, әшекейлеу және сонымен қатар
әшекей бұйымдар символикасы секілді киімдерді көркемдік тұрғыдан жобалау
қалыптасады. Ұлттық нақыштағы киімдердің ерекшеліктері мен өзара
қатынастары туралы материалдар және ырғақ үлгінің сәнін қалыптастырудың
негізгі бөлшектеріне енеді. Қазақ халқы ұлттық киім үлгілерін
әшекейлеуде ою-өрнектерді жиі қолданады. Қай ұлттық киімде болмасын ою-
өрнектердің неше түрін кездестіреміз, сол ұлттық киімнің әсемдік талғамы
мен танымына, эстетикалық көзқарасына орай белгілі бір өнер түрінің басым
дамып отыратынына көз жеткіземіз
Стиль – грек тілінен “stilus” - әдебиетке және өнерге қолданылатын сөз.
Қазақша баламасы “Сарын”. Сарын – бір суретшінің заманның ұлттық
шығармаларына тән көркемдік құралдардың жиынтығы.
Ұсынылып отырған ұлттық киім фольклорлық сарынға жатады. Фольклорлық
сарын – түрлі өзгеріске көбірек ұшырайды. Яғни “қиял”, “еске түсіру”,
“іздену” деген мағыналарда қолданылады. Фольклорлық сарынның ерекшелігі
тарихтың, ұлттық нақыштағы элементтер жиі кездеседі. Бұл сарынның басты
ерекшелігі киімнің нәзіктігіне, өрнектеріне, қосымша бөлшектеріне,
әсемдігіне жете мән беріледі. Бұл сарынның киімдердің көбісі мерекелерге,
кештерге, сән салтанаттарға арналып тігіледі. [3-20 б.].
Форма – заттың сырт көрінісінің бейнесі. Киімнің тұрақты формасы
болмайды. Форманың құрылымы конфигурациясы, беткі түрі оның негізгі сипаты
болып есептеледі. Олар киімнің түріне, дене өлшемі мен формасына және
тұтынушының жас мөлшеріне, киім матасына қазіргі сәтте үстемдік етіп
отырған эстетикалық нормаларға тәуелді болады. [2-65-66 б.].
Сәндеу, бұл киімге қосымша әсемдік беру мақсатында қолданылады. Бірақ,
сәндеу кез-келген костюмде қолданылмайды. Костюм көшені элементтерінің
бірі сәндеу. Киімді сәндеу барысында киім сызығына, пішіміне, матасына,
құрылысына, түсіне үйлестіре таңдау қажет. Тарихи кезеңдерде киімді сәндеу
элементтері киім тігуде негізгі роль атқарады. Мысалы, бір киімнің өзінде
әр түрлі сәндеулерді қолданып, киімді ауырлатып, тіпті адамнан киім басым
етіп көрсетіледі.
Мысалы 1912 жылы модада қазіргі кезде мода ағымына байланысты киімді
сәндеуде және оны пайдалануда өз ерекшеліктері болды. Моданың уақытша ағымы
барысында сәндеудің кейбір түрлері қайталанып отырады. Мысалы тоқыма, бау,
таспа, сутаж... Осы таспа мен сутажды 70-жылдардың басында мода ағымына
қайтадан киімді сәндеу қолданылатын жаңа көшендік шешімін тапқан.Қазіргі
кезде киімді сәндеуге: ою-өрнектер, әшекей тастар, үкі, табиғи және жасанды
тері, желбіршектер, қосымша маталар, машина тігістері, жиектік кант,
аппликация, шашақтар жасанды ұсақ-түйек заттар: биссер, пайетки, стеклярус,
таспа т.б. және сонымен қатар бүрмелер, буфалар, қатпарлар және әр түрлі
материалдардан киім әшекейлейді. Жоғарыда айтылғандай сәндеу киімге қосымша
әсем түр береді.
Киімді сәндеу барысында сол киімді қай мезгілде киетінін анықтап
және киілу мақсатына көңіл аудару керек. Күзге киетін жеңіл пальтоның
жағасы қаракөлдің терісінен ықшамды етіп тігілсе қыстық пальтоның жағасы
үлкендеу және сәндеудің арқасында киімнің қолдану мақсатына қарай өзгертуге
болады. Мысалы: белдік тығып күнделікті киім кисе сол киімге гүл, бант
қондырса ол киімді сән-салтанатқа киюге болады. Киімді сәндеу негізгі
көшендік ойлардың шешімін табуда үлкен рол атқарады.
Сәнділік ұғымына киімнің әсемдігі ғана емес, сонымен бірге нақты
жағдайға байланысты киіне білу, адамның шұғылданатын ісіне, жас шамасына
сәйкестігі де ескеріледі. Адамның өзіне тән ерекшелігі, талғамы, мүсіні,
басқаларға ұқсамайтын тұлғасы болады. Адамның осы қасиетін ескере отырып
әртүрлі киім ассортименті қолданылады.
Ассортимент - әртүрлі тауарлар жинағы. Киім ассортименті
тұтынушылар сұранымды қанағаттандыру үшін өнеркәсіп шығаратын түрі мен
мақсаты алуан түрлі бұйымның жиынтығы.
Киім – адам денесін мүшелеп немесе бүрлеп тұратын жабындылар жиынтығы.
Киім үлгісі адамның жаңалыққа, өзгеріске шынайы талпынысынан тұрады. Үлгі
ғұмыры ұзақ емес.
Фольклорлық сарынға жататын киімдер әртүрлі халықтардың ұлттық
киімдерінің кейбір элементтерін ала отырып орындалады. Этникалық стиль
модада XX-ғасырдың басынан бастап кең етек жайды. Ұлттық мәдениетке деген
қызығушылық ұлттық өнерді зерттеудің, сақтаудың қажеттілігін түсіну негізі
себепші болған еді.[5. 15б]
VI-IV ғасырда Жайық-Еділ далалары тұрғындарының қолөнерінде андық
стилі дамыды. Бейнеленген хайуандардың түр-тұқым құрамы Қазақстанның шөлді
және далалық аудандарының жергілікті хайуаннаттар дүниесін көрсетеді, бұлар
– айыр өркешті түйе, киік, жылқы, текелер. Бұған қоса қолданбалы барысынан
негізінен геометриялық, өсімдік тектес және зооморфтық мотивтер қолданылды.
VI-ғасырдан бастап ғимараттарды ою-өрнекпен әсемдей бастаған. Кейіннен
салынған Отырар, Сығанақ, Сауран қалаларында да қазақ ұлттық ою-өрнегі
өзінің қолтаңбасын айқын танытты. Мысалы Тараз моншасындағы кереге өрнек
Айша бибі Қошқармүйіз оюы молшылықтың нышаны ретінде бұл күнде де жиі
қолданып келеді. Қошқармүйіз оюы негізінде сыңармүйіз, қосмүйіз, тікмүйіз,
сынықмүйіз, тақмүйіз, төтмүйіз, сынықмүйіз оюлары қалыптасқан. Адам қоғам
дамуының тым ерте кезіндегі киім әшекейін тері-терсектерден тігілді деп
адамның сыртқы ортадан, ыстықтан өнерде зооморфтық стильде басым
қолданылды.Мәселен, Сынтас қорымынан табылған сүйек қасықтың сабында
бірнеше мүсін бар. Біріншісі – басын артқа қаратып,аузын ақситып жатқан
қасқыр, келесісі – бұл да басын артқа қаратқан бүркіт мүсіні. Құстың қанаты
қиықша кертпештермен, ал қауырсындары қабыршақ тәрізді оюлы
дөңгелекшелермен берілген.
Осы кезеңде қолөнер бұйымдарына геометрилық, өсімдік тектес ою-өрнек
түрлерінің жиі салынғандығын Берел обасынан табылған әшекейлер
дәлелдейді.Түрік қағанаты дәуірінде де тас өңдеу мен сүйек ұқсату өнерінің
өркендеуіне сай сүйек пен металдан жасалатын бұйымдарда әсемдеу қолайсыз
жағдайларынан қорғауда қызмет етті. Киім сән үлгісі ретінде ғана емес, әрі
әсем, әрі ыңғайлылығымен де пайдаланудан қалмай келе жатқан қазақтың ұлттық
киімдері аз емес. Олардың кейбіреулерін ескінің көзі қарттар күнделікті
киіп жүрсе, енді біреулерін қыз ұзату, келін түсіру тойларында ойын-
сауыққа, мерекелерде, сондай-ақ театр мен сахна төрімен де көріп жүрміз.
Осы өнерді жалғастыру біздің міндетіміз.
Әр ою-өрнектердің қолданылатын өз орны бөлек-бөлек болады. Яғни
киімнің мінездемесіне байланысты орнатылды. Бас киім сырт киім аяқ киім
көйлек т.с.с. киім түрлеріне әртүрлі ою-өрнектер қолданылады, сонымен қатар
ою-өрнектерді киімге қолданғанда ер, әйел деп ерекшелеген, яғни бұл жерде
ер адамның болмысына, мінез-құлқына байланысты оюлар қолданылса, ал әйел
киіміне нәзіктікті, әдемілікті сипаттайтын өрнектер қолданылады. Мысалы: ер
адамдар киіміне - қошқармүйіз, тау аюы, тік мүйіз сияқты қырандық
белгісіндегі оюлар көп кестеленген. Ескі де батырлар сауытына қырлы оюлар
көп қолданатын болған, яғни бұл ерлікті, жауынгерлікті білдіретіні сөзсіз.
Ал әйел адамдар киіміне гүлі бар, нәзіктікті суреттейтін ою-өрнектерді
салған. Бас киім мен сырт киімнің жағасына, жеңіне көбінесе мүйіз оюлар
қолданылса, әшекейлі әйел киімі сәукеле, шылауыш, бешпет сияқты киім
түрлеріне ирек, гүл, сырға, балдақ, тұмарша, шаттық сияқты ою-өрнектер
түрін салған. Сондай-ақ ұлттық киімге оюларды қолдану кезінде, киімнің
қолданысына да байланысты болады. Яғни той киімі, үй ішіне киетін киім,
тұрмысқа арналған киім, жұмысқа арналған киім, сән киімі сияқты
міндеттеріне де байланысты ою-өрнектер салынады. Той-томалаққа киетін сәнді
киімдерге ою-өрнектер жиі әрі көбірек қолданылады. Яғни сәнді болу үшін ою-
өрнектің бірнеше түрін бір киімге қолданады. Ал қарапайым күнделікті
киімдерге бір ғана түрлі ою қолданып келген. Және де адамдардың жас
мөлшеріне де байланысты өрнектер де бар. Мысалы: қазмойын, ботагөз,
жапырақ, қоянқұлақ сияқты оюларды бала мен бойжеткендер киіміне қолданып
отырған.
Сондай-ақ кәрі шал-кемпірлердің киіміне өзіндік мәні бар ою-өрнектер
қолданылса, бозбала мен бойжеткен қыздар киетін киім-кешектердің өзіндік
бөлек оюлары болған. Өнерді тәрбиемен ұштастыра білген қазақ халқының ою-
өрнектері әлі талай ғасырды таңдандырары сөзсіз. Әлемдік қолөнерде өзіндік
орны бар қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің әлі де ашылмаған сыры мен қыры
көп. Ата-бабалардан қалған ұлы мұраны қастерлеп, әрі қарай зерттеп,
зерделеу біздің міндетіміз. Жаппай батысқа бет бұрған мына заманда ұлттық
болмысымызды білдіретін, танытатын бірден бір дәлел бетке ұстарымыз осы ою-
өрнек өнеріміз болып отыр. Әркім өзінікін жарнамалаған заманда бізде
ұлттық өнерімізді жаңғыртуды қарастыруымыз керек. Ұлттық пішіммен еуропалық
киім үлгісін қиыстыра білсек, әлі-ақ әлемді таңдандыратын күн келер.
1.1.4. Ең негізгі сырт киімдер мен олардың пішімдері.
Қыз-келіншектер көйлегі
Ұлттық сырт киімдер тобын ерлердің және әйелдердің сырт киімдері деп
бөлеміз. Ерлер сырт киіміне шапан, шекпен, бешпет, кеудеше жатса, ал
әйелдер сырт киімінен камзол, бешпет, кеудеше, желбегей, шалбар,
белдемшелерді атап көрсетуге болады. Солардың ішіндегі дипломдық жұмыста
таңдалған киімдерге тоқталып өткім келеді.
Камзол Камзол-XVIII-XIX ғасырларда қазақ халқы арасында кең тараған
киім. Камзол туралы мәліметтер XIX ғасырдың ортасынан бастап тарады. Камзол
тек қазақта ғана емес, басқа да түркі елдерінің киім үлгілерінен де орын
тапты. Әйелдер киімінің ішінде камзолдың орны ерекше, ол әрі жылулық, әрі
сәндік қызметтерді атқаратын киім. Камзолдар астарлы, жеңсіз жеңіл жаздық
турлері болған.
Бір түсті қызыл, көк, жасыл, қара түсті барқыт, шұға, мауыты маталар
әйелдердің жас ерекшелігіне қарай таңдалған. Камзолдың үшкілдеп, қиық
шабылған етегі кең пішіледі, екі өңіріне және етегіне зерлі оқалар,
өрнектер жүргізіледі, түйме орнына күміс алқалар тағылады.. Өңіржиек, алқа,
тұмарша, шолпы, моншақ, тұмар, түйреуіш, т.б. алтын, күміс әшекейлер
тағылады.
Қыз-келіншектер камзолмен бірге киетін тақия, етіктерінің лген етіп,
таңдап киген. Алқалар, кемербелдіктер де камзолдармен үйлесім тапқан.
Әйелдердің камзолдарының ұзындығы тізеге түсетіндей, алдыңғы жағы омырауға
дейін ойық болып, көйлектің сыртынан киген, әсіресе тұйық жағалы көйлекке
үйлесім беріп тұрады.
Камзолдардың белі қынамалы, жеңі шынтақтан ғана келетін немесе жеңсіз
болған. Белдің тарылып тігілуі жастардың дене бітімін көркейтіп,
талшыбықтай немесе құмырсқа бел теңеулері осындай көріктен кейін
айтылса керек. Камзолдарға жең салынаты болса жеңді, жеңсіз болса, төс
камзол немесе шолақ жеңді камзол деп бөлген. Камзолдың жеңдісі, иықтан сәл
түскен жеңдісі немесе жеңсізі қозғалысқа қолайлы әрі үй шаруасымен
айналысқанға да қолайлы, денені суықтан қорғайды.
Бешпент Бешпент жеңілдеу тігілген астарлы шапан мағынасында қолданылады.
Кимесем екі бешпент сән болмайды (Халық әні).
Сөз төркініне келсек басқа түркі тілдерінде де кездесетін осы тұлғалас
сөздің төркінін көптеген ғалымдар зерттеді.Э.В. Севортян еңбегінде бұл сөз
парсы тілінен шықты дегенге күмәндана қарайды да, бірақ өз тарапынан еш
нәрсе ашып айтрайды. Э.В.Севортян күмәнін қоштайтын деректі біз парсы
тілінен табамыз, пәшім-жүн, жабағы, ал пәшминэ жүннен жасалған мата және
осыдан жасалған киімдер деген мағынасында. Осы тұлғалы сөз парсылардан
арабтарға өткен, араб тілінде, бишт-плащ іспеттес киім. Бешпент дыбыстық
құрамына жеткенше мына өзгерістерді басынан өткен,пәшминэ-бэшмин-бешпен-
бешпен+т-бешпент.(Ә.Нұрмағанбетов.5 1-б). Бешпент (бешмент) ұғымында әртүрлі
матадан тігілетін, етегі тізеден сәл жоғары келген жейде, көйлектің
сыртынан киетін, киіп жүруге арналған жеңіл сырт киім. Бешпетті түйенің
жүнінен басып, соның жұқа матасынан тіккен. Бешпеттер
әшекейленген. Мәселен бір бешпеттің әшекейі - тігінен және
көлденеңінен түсетін меандрлар - толқын тәріздес суреттер.
Суреттің басты элементі-бір-бірінен шығып, айналып тұрған
шымқай шеңберлер. Олар қазақтың қошқар мүйіз оюы
үрдісіндежапсырылған. Қазақ қашан да қошқар мүйізді барлық
пен дәулеттің, юайлық пен сәулеттің белгісі санаған.Бешпеттің
қалтасы бар, оған да ою түскен.Бешпеттердің бәрі мата
белбеумен орап буылады. Ол маталардың түсі жең мен
жағаның жапсырмасымен бір түстес болады.
Қыз-келіншектер көйлегі. Қыздар мен әйелдер көйлегін бүрмелі, тік
етек, қос етек, көп қатарлы деп бірнеше түрге бөледі. Тік етек, кең етекті
көк көйлекті қарт әжелер, бүрмелі көйлекті көбіне орта жастағы әйелдер,
қатарма, таспа жүгірткен бүрмелі, қос етекті көйлекті жас келіншектер мен
бойжеткен қыздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz