Картоп өсіру жайлы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
Зерттеу нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
Зерттеу жұмысының әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
3 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Стресстік факторларға төзімді қасиеттерімен ерекшеленетін
бастапқы материалды таңдау және ыстыққа төзімді линиялардың
физологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Әртүрлі экспланттардан алынған каллусогенез индукциясы ... ... ...32
Каллус клеткаларынан суспензия культураларын алу ... ... ... ... ... ..33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Экономикалық тиімділік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қосымшалар
1 Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
Зерттеу нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
Зерттеу жұмысының әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
3 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Стресстік факторларға төзімді қасиеттерімен ерекшеленетін
бастапқы материалды таңдау және ыстыққа төзімді линиялардың
физологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Әртүрлі экспланттардан алынған каллусогенез индукциясы ... ... ...32
Каллус клеткаларынан суспензия культураларын алу ... ... ... ... ... ..33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Экономикалық тиімділік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қосымшалар
Картоп - Қазақстанда өсірілетін негізгі ауыл шаруашылық дақылдарының бірі болып табылады. Өзінің биологиялық ерекшеліктеріне байланысты картоп өсіп-өну жағдайларына жоғары талаптар қояды және өсімдіктің өсуі мен дамуын тежейтiн, өнімділігі мен сапасын төмендететiн стресс факторлардың әсеріне өте сезімтал келеді.
Қазіргі уақытқа дейін селекция тәжірибесінде әр түрлі, әсіресе химиялық мутагенді факторлардың оңды өзгерістердің кең шеңберін тудыру қабілеттілігіне негізделген бағыт кеңінен қолданылып келген еді. Алайда, мұндай зерттеулер, вегетация кезінде тұрған өсімдіктерге және тұқымдық материалға әсер ету жолымен жүргізіліп келді. Бүл селекция процесін ұзартып қана қоймай, мутагенді факторлардың тікелей өсімдіктер геномымен өзара әрекеттесуін де қиындататын еді. Сондықтан да жоба бойынша қойылып отырған химиялық мутагендердің өсімдік клеткалары деңгейінде әсер ету заңдылығын зерттеу мақсаттары жаңашылдығымен ғана емес, аса көкейтестілігімен де ерекшеленеді.
Осылайша, осы зерттеудің көкейтестілігі тиімді клетка технологиясын, өсімдік клеткаларының генетикалық өзгергіштігіне тиімді әсер ету жағдайларын жасаудағы, ауыл шаруашылық дақылдарының стресс факторларға төзiмдiлiгін арттыру мәселесін шешу кезінде бастапқы материал ретінде пайдаланылатын жаңа, генетикалық клетка линиялары мен өсімдіктерді шығарып алудағы зор потенциалды мүмкіндіктерімен анықталады.
Әлемнің 7 жетекші елі бойынша 15 жылдық тереңдікке патенттік іздестіру нәтижелерінде зерттеу тақырыбы бойынша 26 патент табылды. Патенттердің пайда болу үрдісіне талдау жасау аталған мәселе бойынша зерттеулер жүргізу карқынының артқанын куәландырады. Мәселен, 1996-2000 жылдар аралығында 7 патент берілген болса, ал енді 2001-2005 жылдар кезеңінде 16 патент берілген екен. Патент ұстаушылар арасында жетекші орындарды Ресей Федерациясы мен АҚШ алып отыр.
Қазіргі уақытқа дейін селекция тәжірибесінде әр түрлі, әсіресе химиялық мутагенді факторлардың оңды өзгерістердің кең шеңберін тудыру қабілеттілігіне негізделген бағыт кеңінен қолданылып келген еді. Алайда, мұндай зерттеулер, вегетация кезінде тұрған өсімдіктерге және тұқымдық материалға әсер ету жолымен жүргізіліп келді. Бүл селекция процесін ұзартып қана қоймай, мутагенді факторлардың тікелей өсімдіктер геномымен өзара әрекеттесуін де қиындататын еді. Сондықтан да жоба бойынша қойылып отырған химиялық мутагендердің өсімдік клеткалары деңгейінде әсер ету заңдылығын зерттеу мақсаттары жаңашылдығымен ғана емес, аса көкейтестілігімен де ерекшеленеді.
Осылайша, осы зерттеудің көкейтестілігі тиімді клетка технологиясын, өсімдік клеткаларының генетикалық өзгергіштігіне тиімді әсер ету жағдайларын жасаудағы, ауыл шаруашылық дақылдарының стресс факторларға төзiмдiлiгін арттыру мәселесін шешу кезінде бастапқы материал ретінде пайдаланылатын жаңа, генетикалық клетка линиялары мен өсімдіктерді шығарып алудағы зор потенциалды мүмкіндіктерімен анықталады.
Әлемнің 7 жетекші елі бойынша 15 жылдық тереңдікке патенттік іздестіру нәтижелерінде зерттеу тақырыбы бойынша 26 патент табылды. Патенттердің пайда болу үрдісіне талдау жасау аталған мәселе бойынша зерттеулер жүргізу карқынының артқанын куәландырады. Мәселен, 1996-2000 жылдар аралығында 7 патент берілген болса, ал енді 2001-2005 жылдар кезеңінде 16 патент берілген екен. Патент ұстаушылар арасында жетекші орындарды Ресей Федерациясы мен АҚШ алып отыр.
1 Лигай Г.Л. Научные основы и методы создания высокопродуктивных исходных форм для селекции картофеля в Казахстане. // Автореф. дис. док. с.-х. наук. - Алматы, 1997 - 49 с.
2 Лигай Г.Л. Создание сортов картофеля на основе клеточной селекции. // Вестник с.-х. науки Казахстана. - Алматы. - №2. - 1997. - с.68-78
3 Park J. et al. Potato regeneration. // American Potato Journal.-1995.-72:c. 330-338
4 Кучко А.А. Разработка и применение биотехнологических методов создания исходного селекцимонного материала картофеля. - Автореф. дис. док. Биол. наук. - Киев, 1992 - С. 8.
5 Snyder G.W., Belknap W.R. A modified method for routine Agrobacterium-mediated transformation of invitro grown potato microtubers. // Plant Cell Rep. - 1993. - 12: C. 324-327.
6 Валиханова Г.Ж. Биотехнология растений. - Алматы. 1996. - 272 с.
7 Yarkin P., Beciverolt W.R. Somoclonal variation – a novel source of variability from cell cultures from plant improvement – Thecs. Appl. Ycnet. – 1981. – 60, N 2 - C. 197-214.
8 Лигай Г.Л., Турпанова Р.М., Жумагельдинов Б.К., Кожабергенова Ш., Смолякова О.И. Вариабельность морфологических признаков у клеточных вариантов картофеля. - Биотехнология. Теория и практика. - 1997. - №3 - С.105.
9 Фролова Л.В. Особенности популяции культивируемых клеток. – В кн.: Культура клеток растений. М. – 1981. – С. 5-16.
10 Иванова Н.Г. Разработка селективного фактора для проведения клеточной селекции на устойчивость. – В кн.: Использование клеточных технологий в селекции картофеля. – М. – 1987. – С. 29-32.
11 Иванова Н.Г. Разработка бактериального теста и оценка устойчивости сомаклональных вариантных линий картофеля к кольцевой гнили. – В кн.: Использование клеточных технологий в селекции картофеля. – М., 1987. – С. 26-28.
12 Рассадина Г.В., Хромова Л.М., Бутенко Р.Г. Эффективность клеточной селекции на устойчивость к кольцевой гнили картофеля. – В кн.: Использование клеточных технологий в селекции картофеля. – М. – 1987. – С. 32-40.
13 Жумагельдинов Б.К., Лигай Г.Л. Роль сомаклональной вариабельности в практической селекции картофеля к стрессовым факторам. - Биотехнология. Теория и практика. - 1997. - №3 - С.96-97
14 Мелик-Саркисов О.С., Аветисов В.А. Клеточные биотехнологии в решении проблем картофелеводства // Вестник с.-х. науки. – 1987. – № …. – С. 57-63.
15 Трофимец Л.Н., Волкова Т.В., Миренкова Н.Н. Методы культуры тканей в картофелеводстве. – В кн.: Тканевые и клеточные культуры в селекции растений. – М. – 1979. – С. 123-127.
16 Amtic P.Y.P., Lvorthcole O.H. The initiation, growth and characteristics of a tissue culture from potato tubers // J. Exp. Bot. – 1973. – 24, 49. – C. 425-441.
17 Sheperel Y., Tottem R. Mezophyll cell protoplasts of potato, proliferation and plant regeneration // Plant Physiol. - 1977. – 60, N 2. – C. 313-316.
18 Arazawa Y., Katsuna T. Effects of auxin and kinetin on the development and differentiation of potato tissue cultured in vitro // Physiol. Plant. – 1967. – 20, N 4. – C. 862-869.
19 Ильюшенок М.С., Папилова А.Н. Индукция и рост стеблевых каллусов диких видов картофеля в зависимости от гормонального баланса. // Докл.АН Беларуси. - 1995. - 39, № 4. - С. 67-69.
20 Фоменко Т.И., Вечер А.С. Культура ткани листа и клубни картофеля. – М. – 1984. – С. 23-27.
21 Методические указания по получению вариантных клеточных линий и растений у разных сортов картофеля. – М. – 1984. - 51с.
22 Смоленская С.Э. Изучение особенностей побегообразования у картофеля в культуре каллусной ткани // Сиб. вестник с.-х. науки. – 1989. - № 1. – С. 32-38.
23 Кучко А.А., Бутенко Р.Г., Тарасенко В.А. Соматическая гибридизация у картофеля // С.-х. биология. – 1983. - № 7. – С. 54-57.
24 Цилосани Г.М. Инициация и культивирование каллуса у различных образцов картофеля // Бюлл. ВИР. – 1979 – 93, № 9 - С. 44-46.
25 Рапопорт И.А., Шигаева М.Х., Ахматуллина Н.Б. Химический мутагенез - Алма-Ата - 1980. - 320 С.
26 Лигай Г.Л., Кулаков Н.П. Исследование химического мутагенеза в селекции картофеля. // Вестник с.-х. науки Казахстана. - Алматы. - № 2. - 1992. - с.68-78.
27 Калинин А.В. Каллусогенез в культуре неоплодотворенных семяпочек картофеля. - Междунар. конф. “Биология культивируемых клеток и биотехнологии”. – Новосибирск. – 1988, Т. 2. – С. 206-207.
2 Лигай Г.Л. Создание сортов картофеля на основе клеточной селекции. // Вестник с.-х. науки Казахстана. - Алматы. - №2. - 1997. - с.68-78
3 Park J. et al. Potato regeneration. // American Potato Journal.-1995.-72:c. 330-338
4 Кучко А.А. Разработка и применение биотехнологических методов создания исходного селекцимонного материала картофеля. - Автореф. дис. док. Биол. наук. - Киев, 1992 - С. 8.
5 Snyder G.W., Belknap W.R. A modified method for routine Agrobacterium-mediated transformation of invitro grown potato microtubers. // Plant Cell Rep. - 1993. - 12: C. 324-327.
6 Валиханова Г.Ж. Биотехнология растений. - Алматы. 1996. - 272 с.
7 Yarkin P., Beciverolt W.R. Somoclonal variation – a novel source of variability from cell cultures from plant improvement – Thecs. Appl. Ycnet. – 1981. – 60, N 2 - C. 197-214.
8 Лигай Г.Л., Турпанова Р.М., Жумагельдинов Б.К., Кожабергенова Ш., Смолякова О.И. Вариабельность морфологических признаков у клеточных вариантов картофеля. - Биотехнология. Теория и практика. - 1997. - №3 - С.105.
9 Фролова Л.В. Особенности популяции культивируемых клеток. – В кн.: Культура клеток растений. М. – 1981. – С. 5-16.
10 Иванова Н.Г. Разработка селективного фактора для проведения клеточной селекции на устойчивость. – В кн.: Использование клеточных технологий в селекции картофеля. – М. – 1987. – С. 29-32.
11 Иванова Н.Г. Разработка бактериального теста и оценка устойчивости сомаклональных вариантных линий картофеля к кольцевой гнили. – В кн.: Использование клеточных технологий в селекции картофеля. – М., 1987. – С. 26-28.
12 Рассадина Г.В., Хромова Л.М., Бутенко Р.Г. Эффективность клеточной селекции на устойчивость к кольцевой гнили картофеля. – В кн.: Использование клеточных технологий в селекции картофеля. – М. – 1987. – С. 32-40.
13 Жумагельдинов Б.К., Лигай Г.Л. Роль сомаклональной вариабельности в практической селекции картофеля к стрессовым факторам. - Биотехнология. Теория и практика. - 1997. - №3 - С.96-97
14 Мелик-Саркисов О.С., Аветисов В.А. Клеточные биотехнологии в решении проблем картофелеводства // Вестник с.-х. науки. – 1987. – № …. – С. 57-63.
15 Трофимец Л.Н., Волкова Т.В., Миренкова Н.Н. Методы культуры тканей в картофелеводстве. – В кн.: Тканевые и клеточные культуры в селекции растений. – М. – 1979. – С. 123-127.
16 Amtic P.Y.P., Lvorthcole O.H. The initiation, growth and characteristics of a tissue culture from potato tubers // J. Exp. Bot. – 1973. – 24, 49. – C. 425-441.
17 Sheperel Y., Tottem R. Mezophyll cell protoplasts of potato, proliferation and plant regeneration // Plant Physiol. - 1977. – 60, N 2. – C. 313-316.
18 Arazawa Y., Katsuna T. Effects of auxin and kinetin on the development and differentiation of potato tissue cultured in vitro // Physiol. Plant. – 1967. – 20, N 4. – C. 862-869.
19 Ильюшенок М.С., Папилова А.Н. Индукция и рост стеблевых каллусов диких видов картофеля в зависимости от гормонального баланса. // Докл.АН Беларуси. - 1995. - 39, № 4. - С. 67-69.
20 Фоменко Т.И., Вечер А.С. Культура ткани листа и клубни картофеля. – М. – 1984. – С. 23-27.
21 Методические указания по получению вариантных клеточных линий и растений у разных сортов картофеля. – М. – 1984. - 51с.
22 Смоленская С.Э. Изучение особенностей побегообразования у картофеля в культуре каллусной ткани // Сиб. вестник с.-х. науки. – 1989. - № 1. – С. 32-38.
23 Кучко А.А., Бутенко Р.Г., Тарасенко В.А. Соматическая гибридизация у картофеля // С.-х. биология. – 1983. - № 7. – С. 54-57.
24 Цилосани Г.М. Инициация и культивирование каллуса у различных образцов картофеля // Бюлл. ВИР. – 1979 – 93, № 9 - С. 44-46.
25 Рапопорт И.А., Шигаева М.Х., Ахматуллина Н.Б. Химический мутагенез - Алма-Ата - 1980. - 320 С.
26 Лигай Г.Л., Кулаков Н.П. Исследование химического мутагенеза в селекции картофеля. // Вестник с.-х. науки Казахстана. - Алматы. - № 2. - 1992. - с.68-78.
27 Калинин А.В. Каллусогенез в культуре неоплодотворенных семяпочек картофеля. - Междунар. конф. “Биология культивируемых клеток и биотехнологии”. – Новосибирск. – 1988, Т. 2. – С. 206-207.
МАЗМҰНЫ
бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1. Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2. Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...12
Зерттеу
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...12
Зерттеу жұмысының
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
3. Зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .22
Стресстік факторларға төзімді қасиеттерімен ерекшеленетін
бастапқы материалды таңдау және ыстыққа төзімді линиялардың
физологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...22
Әртүрлі экспланттардан алынған каллусогенез индукциясы ... ... ...32
Каллус клеткаларынан суспензия культураларын алу ... ... ... ... ... ..33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 5
Экономикалық тиімділік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.36
Еңбек
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..39
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 4
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Картоп - Қазақстанда өсірілетін негізгі ауыл шаруашылық дақылдарының
бірі болып табылады. Өзінің биологиялық ерекшеліктеріне байланысты картоп
өсіп-өну жағдайларына жоғары талаптар қояды және өсімдіктің өсуі мен дамуын
тежейтiн, өнімділігі мен сапасын төмендететiн стресс факторлардың әсеріне
өте сезімтал келеді.
Қазіргі уақытқа дейін селекция тәжірибесінде әр түрлі, әсіресе
химиялық мутагенді факторлардың оңды өзгерістердің кең шеңберін тудыру
қабілеттілігіне негізделген бағыт кеңінен қолданылып келген еді. Алайда,
мұндай зерттеулер, вегетация кезінде тұрған өсімдіктерге және тұқымдық
материалға әсер ету жолымен жүргізіліп келді. Бүл селекция процесін ұзартып
қана қоймай, мутагенді факторлардың тікелей өсімдіктер геномымен өзара
әрекеттесуін де қиындататын еді. Сондықтан да жоба бойынша қойылып отырған
химиялық мутагендердің өсімдік клеткалары деңгейінде әсер ету заңдылығын
зерттеу мақсаттары жаңашылдығымен ғана емес, аса көкейтестілігімен де
ерекшеленеді.
Осылайша, осы зерттеудің көкейтестілігі тиімді клетка технологиясын,
өсімдік клеткаларының генетикалық өзгергіштігіне тиімді әсер ету
жағдайларын жасаудағы, ауыл шаруашылық дақылдарының стресс факторларға
төзiмдiлiгін арттыру мәселесін шешу кезінде бастапқы материал ретінде
пайдаланылатын жаңа, генетикалық клетка линиялары мен өсімдіктерді шығарып
алудағы зор потенциалды мүмкіндіктерімен анықталады.
Әлемнің 7 жетекші елі бойынша 15 жылдық тереңдікке патенттік іздестіру
нәтижелерінде зерттеу тақырыбы бойынша 26 патент табылды. Патенттердің
пайда болу үрдісіне талдау жасау аталған мәселе бойынша зерттеулер жүргізу
карқынының артқанын куәландырады. Мәселен, 1996-2000 жылдар аралығында 7
патент берілген болса, ал енді 2001-2005 жылдар кезеңінде 16 патент
берілген екен. Патент ұстаушылар арасында жетекші орындарды Ресей
Федерациясы мен АҚШ алып отыр.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Ауыл шаруашылық дақылдарының ген қорын сақтау және зерттеу үшін
биотехнология жетістіктерін пайдалану Қазақстанда биология ғылымын
дамытудың стратегиялық бағыттарының бірі болып табылады. Дәстүрлі селекция
әдістерінен басқа технологияларды ауыл шаруашылығына кеңінен ендіруге
биоинженерия әдістерінің селекциялық процестерді тездетудегі, генетикалық
белгілері өзгерген өсімдіктер шығарудағы және тікелей жаңа өсімдік
формаларын құрастырудағы зор потенциалды мүмкіндіктері себеп болып отыр.
Осы зерттеудің маңыздылығы өсімдік клеткаларының генетикалық
өзгергіштігіне бағытты әсер ететін тиімді клетка технологияларын,
өсімдіктердің клеткалы биологиясының фундаментальды және қолданбалы
мәселелерін шешуде бастапқы материал ретінде пайдаланылатын жаңа,
генетикалық таңбаланған клетка линиялары мен өсімдіктерді алудағы зор
потенциалды мүмкіндіктерімен анықталады. Климат аймақтары өте алуан түрлі
болып келетін Қазақстан үшін ұсынылып отырған жұмыс өсімдіктердің
экстремальды тмператураларға төзімділігін зерттеу мәселесі өте көкейтесті
болып табылады. Жобаның іс жүзіндегі маңыздылығы республикамыздың ең
маңызды ауыл шаруашылық дақылдарының бірі картоптың өнімділігін және
тұрақтылығын және оның тұрақтылығын арттырудың жаңа жолдарын айқындау
мүмкіндігімен байланысты болып отыр.
Қазақстанда өсірілетін негізгі ауыл шаруашылық дақылдарының бірі
картоп болып табылады. Қазіргі жағдайларда өсімдіктер топырақтың тұздануы,
металдардың токсикалық шоғырлануы, ылғалдың жетіспеушілігі, экстремальды
температуралар секілді алуан түрлі стресс факторлардың әсеріне килігуде.
Осы факторлардың барлығы көп жағдайда қатарласып әсер етеді және ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндіруді айтарлықтай шектейді.
Өзінің биологиялық ерекшеліктеріне орай картоп өсіп-өну жағдайларына
жоғары талаптар қояды және өсімдіктің өсуі мен дамуының тежелуін,
өнімділігі мен сапасының төмендеуін тудыратын стресс факторлардың әсеріне
өте сезімтал келеді. Картоптың өнімділігін шектейтін маңызды факторлар
болып салыстырмалы түрде жоғарғы және төменгі температуралардың әсер етуі,
сондай-ақ ылғалдың жетіспеушілігі табылады.
Жоғары температуралардың зиянды әсерінің кешенді сипаты болады әрі
клеткадағы физикалық және химиялық процестерге тікелей тежейтін әсерімен
де, ең алдымен ылғалдың физиологиялық жетіспеушілігімен байланысты жанама
әсерімен де түсіндіріледі. Қазақстан аумағының көпшілік бөлігінде картоп
суармалы жерлерде өсірілетініне қарамастан, топырақта ылғал мөлшері
жеткілікті болып тұрған күннің өзінде, жоғары температуралардың әсерінің
нәтижесінде өсімдіктер булануға (физиологиялық шөл) орай ылғалға зәру
болады. Соңғы жылдары осындай климаттық құбылыстар республиканың барлық
дерлік аймақтарында жиі-жиі байқалады. Осымен қоймай, картоп көшеттері
вегетациялык кезеңнің әуел басында және ең соңында, яғни өсімдіктің калыпты
дамуы мен өнімнің қалыптасуы үшін ең маңызды кезеңдерде үнемі төмен
температуралардың әсер етуі қаупінде болады. Төмен температуралар тудырған
стресс, өсімдіктердің тікелей немесе жанама зақымдануына әкеледі, бұған
себеп ферменттердің инактивациясы, биохимиялык процестердің бұзылуы,
токсикалық заттардың жиналып-шоғырлануы, иондардың шығып кетуі, азық
тапшылығы және басқа да себептер болып табылады.
Температуралық стресстер, әдетте, ғаламдық климаттық өзгерістердің
нәтижесі болып табылады және іс жүзінде адамның бақылау жасауына
бағынбайды. Мүндай жағдайларда өнімділікті сақтаудың жалғыз мүмкіндігі
-қолайсыз факторға өсімдіктердің жеке өздерінің төзімділігін арттыру болып
табылады. Осыған байланысты қазіргі таңда осы төтенше факторларға
төзімдірек (толерантты) ауыл шаруашылық дақылдарының селекциясына көбірек
көңіл бөлінуде [1]. Алайда, селекцияның дәстүрлі әдістерін пайдалану тым
қиынға соғады әрі үлкен уақыт шығындары мен материалдық шығындарды қажет
етеді. Онымен қоймай, сыртқы жағдайларды (температура, жарық түсу және тағы
басқалары) үлкен көлемде және ұзак уақыт бойы үлгілеу қажеттігі дербес әрі
күрделі техникалық міндеттерді шешуді талап етеді.
Дәстүрлі селекция-генетика тәсілдерімен үйлесін таба отырып,
биотехнологиялық әдістер өсімдіктердің стресс факторларға төзімділігін
арттыру мәселесін шешуге айтарлықтай әсерін тигізе алады. Ұлпалар мен
клеткаларды өсіру әдісі азықтық, техникалық, әсемдік, дәрілік дақылдардың
сорттарын жақсартуға бағытталған әр түрлі селекциялық бағдарламарда кеңінен
қолданылады [2,3,4,5].
Қолайлы ортаға [азық-кор мен гормондар] орналастырылған кез келген
тірі өсімдік ұлпасы дифференцияланбаған, бөлінетін клеткалар колониясы
-каллус түзе алады. Каллус - клеткалардың ұйымдаспаған пролиферациясы
арқылы пайда болған ұлпа [6]. Кез келген клетканың каллусты клеткаға айналу
процесі терең биохимиялық және құрылымдық қайта құрумен астасады. Алайда,
өсімдік клеткаларының дифференциялану процесінің нәзік механизмдері әлі
зерттелмеген.
Өсімдіктердің in vitro жағдайында клеткаларды өсіру барысында клетка
популяцияларының айтарлықтай генетикалық әр түрлілігі жаппай байқалады, бұл
бастапқы өсімдіктерден фенотиптік белгілері бойынша да, генетикалық
белгілері бойынша да ерекшеленетін келесі регенерант - өсімдіктерде де
сақталады [7,8]. Қазіргі уақытта өсімдік клеткаларының ұйымдаспаған өсу
сатысынан өтуі өсімдіктердің жаңа формаларының сомаклонды нұсқалардың
пайда болуына ықпал ететіндігі түпкілікті көрсетілген. Алайда, пайдалы
қасиеттері бар регенерат - өсімдіктерді алудағы белгілі бір жетістіктерге
қарамастан, тұрақты мутациялардың пайда болу жиілігі әдетте шамалы болып
келеді. Бұл жағдайда генетикалық өзгерістерге ықпал ететін қосымша
мутагенді факторларды пайдаланудың маңызы зор болуы мүмкін.
Осы қасиетті күнделікті селекцияда пайдалануды қиындататын жағдай,
дақылдағы және олардан құрылған регенеранттардағы клеткалардың
тұрақтылығының сәйкес келмеуі мүмкін, ал токсиндерге төзімділік міндетті
түрде дәл патогеннің өзіне төзімділікпен астаспайды [14]. Алайда, бұл
жағдайлар бастапқы нұсқаулардың көп мөлшерін алу және кейініректе далалық
жағдайларда қатаң бақылауға алу жолымен шешіледі.
Сомаклоналды өзгергіштік өсімдіктердің in vitro жағдайында өсірілетін
барлық клеткаларында байқалады. Алайда, бұл өзгергіштік каллус клеткаларына
көбірек тән. Сомаклоналды өзгергіштіктің бар болуы — каллус және суспензия
культурасы картоптың клеткалық селекциясын жүргізу үшін пайдалану
тиімділігінің негізгі шарты.
Сонымен катар, соңғы кездері бұларды өсімдіктерді вирустық аурулардан
сауықтыру үшін пайдаланғандықтан, каллусты ұлпа өсінділерін алудың дербес
қызықты жағы да бар [15].
Картоп ұлпалары өсінділеріндегі форма кұру процестерін толық басқару
үшін индукция және өсімдік ұлпаларының дедифференциялау, каллусогенез және
каллус ұлпасын қайтара дифференциялау процестерін камтамасыз ету шарттарын
білу қажет.
Қазіргі уақытта картоптың жабайы түрлерінің және мәдени сұрыптарының
әр түрлі плойдтық деңгейдегі каллустық өсінділері алынған [16,17,18,19].
[25]. Химиялық мутагендер әсерінің көріну спектрі өте алуан түрлі болып
келеді. Олар өсімдікте уақытша модификациялық та, тұқым қуалайтын да
генетикалық өзгерістер тудыруы мүмкін. Бұл әсерлер әдетте организмнің
фенотиптік белгілерінің өзгеруі түрінде көрінеді. Алайда, клетка
өсінділерін пайдаланған жағдайда, тікелей клеткаларға әсер етуге, одан соң
селекциялық жағдайларда өсіруге болады [26]. Клеткалардың кейініректегі
регенерациясы жоғарғы температураға шыдамдылыққа, төзімділікке ие мутантты
өсімдіктердің кең көлемін алуға мүмкіндік береді.
Сонымен, келтірілген мәліметтерді талдау химиялық мутагендердің каллус
клеткалардың өсінділеріне әсер ету барысын зерттеудің және регенерат
-өсімдіктер алудың көкейтесті мәселе екендігін куәландырады.
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Зерттеу нысаны ретiнде: Невский, Ақсор, Бақша картоп сорттарының
тұқымдық материалдары алынды.
Сорт Невский - Солтүстік-Батыс АШҒЗИ шығарылған. Орташа ерте
пісетін, өнімділігі жоғары. Түйнегі домалақ, сопақша келген, түсі ақ.
Түйнектің сыртқы қабығы майда және ұсақ, азғантай қызғылт көзшелері бар.
Түйнегінің іші ақ, кесілген кезде қараймайды. Крахмал мөлшері 11-15%. Рак
ауруына төзімді, фитофторозбен орташа зақымдалады.
Авторлары: Осипов Е. А., Логинова Г. А., Шарова Е. С., Прилепов В.В.
Сорт Ақсор - картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми - зерттеу
институтында шығарылған. 1997 жылдан бастап Алматы және Павлодар
облыстарына қолдануға жіберілді.
Сорт орташа пісетін, аспаздық және дәмділігі жақсы қасиеттері бар.
Өнімділігі жоғары. Танаптық жағдайда вирус ауруларына жоғары төзімді,
түйнектері татты дақ ауруымен зақымдалмайды. Құрғақшылыққа және ыстыққа
төзімді. Өнімділігі 35-40 тга.
Сатылы будандастыру (Смачный х Олев) х Резерв әдісі арқылы
алынған.
Сорт Бақша - картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми - зерттеу
институтында шығарылған.
Сорт орташаерте пісетін, ыстыққа төзімді, құрғақшылыққа төзімділігі
орташа, жапырақтардың вирустық оралуына, таңбалы қатпарлығына, теңбіл
алалығына төзімді. Жапырақтардың ерте қоңыр теңбіл ауруына төзімділігі
орташа және кәдімгі парша мен ризоктониоз ауруларына төзімділігі жоғары.
Түйнегі дөңгелек сопақша келген, көзшелері терең орналасқан. Қабығы Жуан,
қатпарлы.
Өнімділігі гектарынан 41,0 т. Түйіндер құрамында 26,9 % құрғақ заттар,
19,6 % крахмал және 9,33 % С витамині бар.
2.2 Зерттеу жұмысының әдiстерi
Пробиркалық өсiмдiктердi өсiруге Мурасиге-Скуг, Гамборга В5, Д және
АА (аминқышқылдық) қоректiк орталарының (қосымшалар) әртүрлi
модификациялары қолданылды. Экспланттарды бөлiп алуда, каллусогенез
индукциясына, каллус және суспензия культураларын өсiруге, өсiмдiктердiң
физиологиялық жағдайын анықтауға стандартты және модификациялық әдiстер
қолданылды.
Қоректік ортаны дайындау
Қоректік ортаны дайындайтын бөлмеде лабораториялық столдар, ыдыстар
мен реактивтерді сақтайтын шкафтар, реактивтер мен қоректік орталарды
сақтағыш тоңазытқыштары, аналитикалық таразылар, рН-метр, магнатті
араластырғыш, су моншасы болуы тиіс.
Өсімдіктер ұлпаларын өсіруге арналған жасанды қоректік орта
құрамы күрделі болып келеді.
Меристеманы өсіру үшін қолданатын қоректік орта, картоп
өсімдігіне керекті барлық қоректік заттар ескеріле отырып жасалады. Бұл
қоректік орта құрамына кіретіндер: минералдық тұздар, витаминдер, өсіргіш
заттар және құрамында қанты бар заттар. Қоректік ортаны дистиллятор арқылы
залалсыздандырған суға дайындайды. Меристема өсетін орта сұйық немесе қатты
болуы мүмкін. Қатты қоректік ортаны агар қосу арқылы жасайды. Қоректік
ортаға 0,7-0,8% агар қосса, меристема бөлігі жақсы өседі.
Қатты қоректік ортаны дайындау үшін агардың керекті залалсыз
судың 14- не салып, 80-100ºС жылулыққа дейін қыздырады. Агар құйылған
колбаны, біркелкі ерітінді түзілгенше шайқап отыру қажет. Содан соң осы
ерітіндіге алдын ала дайындалған минералды тұздар, қанттар, витаминдер,
өсіргіш заттар ерітіндісін қосады. Содан кейін дистиллятордан өткен суды
қосып отырып, жобалаған көлемге жеткізеді. Уақытты үнемдеу үшін
макроэлементтерді алдын ала концентрациясын 10 есе көбейтіп, микро
элементтердің және витаминдердің концентрациясын 100 есе көбейтіп, дайындап
алып, тоңазытқышта 4-5 аптаға дейін сақтауға болады.
Мұндай ерітінділердің атын және дайындалған уақытын, сол
ерітінді тұрған ыдыс бүйіріне жазады. Жұмыс жасар алдында ерітінділерді
тексеріп алу қажет, тұнба түссе немесе түсі өзгерсе қайта жасалады.
Барлық ерітінділер дистиллятордан өткен судан дайындалады.
Минералды тұздар және микроэлементтер жеке-жеке дайындалып, міндетті түрде
сүзгіден өтеді. Қалған қоспалар бөлек дайындалады.
Темір хелатын дайындау:
1. FeSO47H2O 557 мг - 100 мл жеткізбей қайнатады.
2. Na ЭДТА(трилон Б)-745 мг х 100 мл жеткізбей 5 мин. қайнатады, содан
соң 100 мл жеткізеді.
1 л қоректік зат ортаға осы темір хелат ерітіндісінің 5 мл жетеді.
1 кесте - Мурасиге-Скуга бойынша макроэлементтердің ерітіндісін дайындау
(100 мл дистиллялотордан өткен суға)
Тұздар г. 1л -
1.NH4NO3 33 1л қоректік ортаға
2.KNO3 38 1л қоректік ортаға
3.CaCl2 х2H2O 8,8 50мл ерітінді құяды
немесе
CaCl2 х6H2O 13,8
4 МgSO4.MgSO4х7H2O 7,4 50мл ерітінді құяды
немесе
МgSO4 (сусыз) 3,6
5.KH2PO4 3,4 50мл ерітінді құяды
2 кесте - Мурасиге-Скуга бойынша микроэлементтердің ерітіндісін дайындау
(100 мл дистиллялотордан өткен суға)
Заттар гмг 100мл
1.H3BO3 620мг
2. МgSO4 х4H2O 2г230мг
3.ZnSO4 х7H2O 860мг 1л қоректік ортада 1мл
4.KJ 83 ерітінді құяды
5.Na2MoO4х 2H2O 25мг
6.СuSO4 х5H2O 2,5мг
7.СaCl2 х6H2O 2,5мг
Витаминдерді 100 мл дистиллятордан өткен суға дайындау:
1.В1-тиамин 20мг
2.В6-пиридоксин 10мг
3.С-аскорбин қышқылы 20 мг
Кинитинді дайындау:
1.Кинитинді NaOH-тың 5 %-тік ерітіндісін бір тамшыдан қосып ерітеді.
2.100 мл дистиллятордан өткен суға-4 мг кинитин қосады.
Ферул қышқылын дайындау:
NaOH-тың 5 %-тік ерітіндісінмен кристалдар ерігенше бір тамшыдан
қосып ерітіп алып, 1 мл дистиллятордан өткен суға 1мг құяды.
ИСҚ-ты дайындау:
NaOH-тың 5 %-тік ерітіндісін ерітіп алып, 1 мл дистиллятордан
өткен суға 1мг ИСҚ-ты құяды.
3. кесте - Қоректік ортаны дайындаудағы заттардың құйылу реті (1 литр
дистиллятордан өткен суға)
Заттар Көлемі
1. Макроэлементгер ерітіндісі 50мл
2. Микроэлементтер ерітіндісі 1мл
3. Темір — хелат 5мл
4. Витаминдер 1мл
5. Сахароза 20г
6. Кинитин 1мл
7. ИСҚ 1мл
8, Казеин гидролизаты 40мг
9. Ферул қышқылы 1мл
10. Агар 5-7г
Қалған қоспаларды: мезоинозитті, аденинді, сахарозаны, алдын ала
дайындамайды, оларды аздаған дистиллятордан өткен суға ерітіп
алып, қоректік орта дайындалған колбаға сүзіп құяды. Дайындаған қоректік
ортаға агарды құяр алдында оның қышқылдығын рН-метрмен немесе лакмус
қағазымен тексереді. Оның қышқылдығы рН-5,7 болу керек.
4 кесте - Қоректік орта құрамы
Негізгі заттар Мурасиге – Скуга Қолданып жүрген орта
қорек ортасы
Меристема өсіру Көбейту үшін
үшін
Макроэлементтер
NH4NO3 1650 1650 1250
KNO3 1900 1900 1100
CaCl22H2O 440 440 332
Ca(NO3)2 - - 307
MgSO4x7H2O 370 370 370
KH2PO4 170 170 970
Na2 37,3 37,3 37,3
FeSO4x7H2O 27,8 27,8 27,8
Fe(SO4)32H2O - - 50,8
Микроэлементтер
H3BO3 6,2 6,2 6,2
МgSO4 х4H2O 22,3 22,3 22,3
ZnSO4 х7H2O 8,6 8,6 8,6
KJ 0,83 0,75 0,83
Na2MoO4х2H2O 0,025 0,025 0,025
СuSO4 х5H2O 0,25 0,25 0,25
СaCl2 х6H2O 0,025 0,025 0,025
Витаминдер
Мезоинозит 100 100 -
4 кестенің жалғасы
Никотин қышқылы 0,5 2,0 -
Пиридоксин 0,5 1,0 1,0
Тиамин 0,1 1,0 1,6
Аскорбин қышқылы - 0,2 3,0
Пантотенат Са - 10,0 -
Сахароза 30000 20000 10000
Гидролизаты 1000 40 -
Фолий қышқылы - 0,5 -
Рибофлавин - 0,5 -
Бистин - 1,0 -
В12 - 0,015 -
ГК 1,0 2,0 3,0
Кинитин 0,01 0,5 0,25
ИСҚ 2,0 - 1,0
Аденин - 40,0 0,25
Ферул қышқылы - 0,02 -
8-гидрокси-хинолин - 0,3 -
Хлороген қышқылы - - 0,05
Агар 10000 7000 7000
Активтелген көмір - 10000 -
Экспланттарды залалсыздандыру
Өсімдік бетін стерильдеуге көптеген заттарды қолдануға болады, соның
ішінде жиі қолданылатындары: кальцийдің және натрийдің гипохлоридтары,
хлорамин, хлорлы әк. Бұларды қолданар алдында дайындап сүзеді.
Одан басқа стерильдейтін заттарға жататындар спирт, йод ерітіндісі,
бром, сулема, диацид, т.б.
Өсімдік жылы сумен сабындалып, жуылып, ағынды суда шайылып, сорғыш
қағазбен кептіріліп, спиртпен сүртіліп, содан соң стерилъдейтін ерітіндіге
салынып боксқа әкелінеді.
Ламинар – боксты залалсыздандыру
Бокс немесе бөлме-материалды отырғызар алдында ультракүлгін сәулемен
0,5-2 сағат бойы залалсыздандырады.
Бұнда ультракүлгін сәуленің әсерінен бөлмеде улы газ-азонның жоғары
концентрациясы жиналатынын ескерген жөн. Сондықтан сәулемен өңделгеннен
кейін 15-20 мин. өткен соң жұмыс жасау керек. Кейбір объектілермен жұмыс
жасағанда залалсыздандырылған халат, бөрікше және бетжапқыштарды
пайдалануға тура келеді.
Ыдыстарды залалсыздандыру
Әдетте шыны ыдыстарды тазалау мақсатында хромпикті (концентрлі күкірт
қышқылы мен калий бихроматының қоспасы) қолданады. Оның ерітіндісінде
ыдыстарды 4-6 сағат ұстайды, содан соң ұқыпты түрде жылы сумен жуады, екі
рет дистилденген және бір рет бидистилденген сумен шайқайды. Басқа жағдайда
ыдысты жуу үшін әртүрлі жуғыш заттарды қолданады. 100-130° С құрғатқыш
шкафтарда құрғатады. Ыдысты сақтағанда оны мақтадан жасалған тығынмен
тығындап, фольга немес целофаннан қалпақ жасап жауып қояды.
Аспаптарды залалсыздандыру
Материалды қайта отырғызу әрекеттерінен бұрын бөлме немесе боксті,
қоректік орталарды, ыдыстарды, түрлі материалдарды және аспаптарды,
өсірілетін объектілерді залалсыздандырады. Ыдыстарды, материалдарды және
құрал- жабдықтарды 150-1700 С температурада 2-2,5 сағаттай құрғатқыш
шкафтарда немесе 1,5-2 атм. автоклавта жарты сағат бойына
залалсыздандырады. Ыдыстар, аспаптар және материалдарды алдын- ала қағазға,
фольгага немесе арнаулы контейнерлерге салып залалсыздандырады.
Картоптың әртүрлі экспланттарынан каллус культурасын алу әдісі
Бiз ең бiрiншi каллус алмай тұрып, тәжiрибемiзге қажеттi сорттарды
таңдап аламыз. Қажеттi сорттарды алған соң, одан экспланттарды бөлiп
аламыз. Осы алынған жапырақ мезофилiн каллусқа арналған құрамында 2,4-Д
(5мгл), ал кинетин (0,01мгл) бар Мурасиге - Скуг немесе Д қоректiк
ортасына отырғызамыз. (1-кесте). Отырғызылған күннен бастап бiр аптадан соң
алғашқы каллустар түзiле бастайды. Алғашқы түзiлген каллустарды құрамы
басқа қоректiк ортаға көшiремiз, ал каллус түзiлмеген экспланттың бөлiгiн
құрамы бастапқыдай қоректiк ортада каллус түзiлгенше өсiріледі. Алынған
каллустарға тығыздығы, түсi, өсу қарқындылығы бойынша бақылау жасалынады.
Алғашқы түзiлген каллустарды жаңа қоректiк ортаға отырғызамыз. Бұл
ортада каллустардың мөлшерiн көбейтiп, суспензиялық культура алу үшiн
каллустарды сұрыптаймыз. Суспензиялық культураға қажеттi каллустар түсi
жағынан ақ немесе ақшыл сары, ал тығыздығы жағынан борпылдақ болуы керек.
Бұндай каллустардан жақсы суспензиялық культура алынады. Себебi борпылдақ
каллус клеткалары сұйық қоректiк ортаға түскенде тез бөлiне бастайды.
Картоптың суспензиялық культурасын алу әдісі
Суспензиялық культура алу үшiн массасы 2 г каллус аламыз. Бұл
каллустарды скальпельдiң көмегiмен гомогендi масса түзiлгенше тураймыз
немесе еземiз. Алынған гомогендi массаны 40 мл сұйық қоректiк орта құйылған
250 мл колбаға салып, шайқағышқа қоямыз. Салғаннан соң үш күннен кейiн
биомассаның өсуiн өлшеймiз.
Суспензиядан екінші реттік каллус алу үшiн, суспензияны
центрифугадан өткiзiп, пробирканың бетiндегi супернатантты алып тастап
түбiндегi клеткаларды қатты қоректiк ортаға отырғызамыз. Клеткалар
отырғызылған чашкаларды термостатқа қоямыз. 10-12 күннен кейiн табақшада
каллустар түiзiле бастайды. Осы түзiлген каллустарды регенерацияға арналған
қоректiк ортаға отырғызып, жарық жиiлiгi жоғары бөлмеге қоямыз.
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
3.1 Стресстiк факторларға төзiмдi қасиеттерiмен ерекшеленетiн бастапқы
материалды таңдау және ыстыққа төзімді линиялардың физиологиясы
Бастапқы материалды таңдау: Невский, Ақсор, Бақша картоп
сорттарының тұқымдық түйіндерінде жүргiзiлдi. Әр сорттан 60 дана тұқым
санап алынып, 250С температурадағы термостатқа өну үшін қойылды. (1,2-
сурет)
Тұқымнан өнiп шыққан өсiндiлер пробиркаларға отырғызылып, 340С
температурадағы фитотронда 7 күн сұрыптау жүргiзiлдi. (3- сурет)
Осы сұрыптаудан кейiн Невский сортының 100 өсiндiсiнен 63-i тiрi
қалды. Өсiндiлер микроқалемшелеу арқылы көбейтiлiп, бiр бөлiгi (80 өсiмдiк)
ыстыққа төзiмдiлiгiн бағалау үшiн арнайы дайындалған топырақ және торф
қосылып даындалған ыдыстарға отырғызылды.
Ақсор сортының 50 өсiмдiгiнен фитотрондағы сынақтан кейiн 25-i тiрi
қалды. Қалған өсiндiлердiң бiр бөлiгi (12 өсiмдiк) ыстыққа төзiмдiлiгiн
бағалау үшiн арнайы дайындалған топыраққа отырғызылды.
Бақша сортының 50 өсiндiсiнiң 32- сi сынақтан өттi, осының бiр бөлiгi
(7 өсiмдiк) арнайы дайындалған топыраққа отырғызылды. (4- сурет)
Жалпы линиялардың физиолгиялық жағдайын, ыстыққа төзiмдiлiгiн бағалау
үшiн Невский сортынан 2 линия, Ақсор сортынан 2 линия, Бақша сортынан 2
линия алынды.
Картоптың сұрыптап алынған тәжiрибелiк және бақылау линияларының
физиологиялық көрсеткiштерiне зерттеу жүргiзiлдi.
Ең бiрiншiден су режимiнiң көрсеткiштерi, яғни жалпы, бос және
байланысқан судың мөлшерi, жапырақтардың суды ұстау қабiлеттiлiгi және
транспирация қарқындылығы зерттелдi. Алынған мәлiметтер 5 - кестеде және
5,6- суреттерде көрсетiлген.
1 сурет-Картоп дақылының тұқымдық түйіндері
2 сурет- Тұқымдық түйінділерінен өнген өскіндер
4 сурет- Пробиркадағы картоп дақылының өскіндері
Ақсор
Бақша
Невский
4. сурет- Топыраққа отырғызылған картоп дақылы
5 кесте - Картоптың ыстыққа төзiмдi линияларының физиологиялық сипаттамасы
№№ Сорт, ТҚ Жапырақтардың суды ұстау Жалпы Бос Байлан
линия қабiлеттiлiгi. су % .су, %ысқан
су, %
пп. гч*м2 20 мин 40 мин 40-20 60 мин
пп. балл % балл % балл % Балл % балл % 1 333 5 ≥50 4
40-50 5 ≥50 5 ≥50 5 ≥50 2 203 5 ≥50 5 ≥50 5 ≥50 5 ≥50
5 ≥50 3 243 4 40-50 5 ≥50 5 ≥50 5 ≥50 5 ≥50 4 135 2
5-15 5 ≥50 5 ≥50 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1. Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2. Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...12
Зерттеу
нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...12
Зерттеу жұмысының
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
3. Зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .22
Стресстік факторларға төзімді қасиеттерімен ерекшеленетін
бастапқы материалды таңдау және ыстыққа төзімді линиялардың
физологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...22
Әртүрлі экспланттардан алынған каллусогенез индукциясы ... ... ...32
Каллус клеткаларынан суспензия культураларын алу ... ... ... ... ... ..33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 5
Экономикалық тиімділік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.36
Еңбек
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..39
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 4
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Картоп - Қазақстанда өсірілетін негізгі ауыл шаруашылық дақылдарының
бірі болып табылады. Өзінің биологиялық ерекшеліктеріне байланысты картоп
өсіп-өну жағдайларына жоғары талаптар қояды және өсімдіктің өсуі мен дамуын
тежейтiн, өнімділігі мен сапасын төмендететiн стресс факторлардың әсеріне
өте сезімтал келеді.
Қазіргі уақытқа дейін селекция тәжірибесінде әр түрлі, әсіресе
химиялық мутагенді факторлардың оңды өзгерістердің кең шеңберін тудыру
қабілеттілігіне негізделген бағыт кеңінен қолданылып келген еді. Алайда,
мұндай зерттеулер, вегетация кезінде тұрған өсімдіктерге және тұқымдық
материалға әсер ету жолымен жүргізіліп келді. Бүл селекция процесін ұзартып
қана қоймай, мутагенді факторлардың тікелей өсімдіктер геномымен өзара
әрекеттесуін де қиындататын еді. Сондықтан да жоба бойынша қойылып отырған
химиялық мутагендердің өсімдік клеткалары деңгейінде әсер ету заңдылығын
зерттеу мақсаттары жаңашылдығымен ғана емес, аса көкейтестілігімен де
ерекшеленеді.
Осылайша, осы зерттеудің көкейтестілігі тиімді клетка технологиясын,
өсімдік клеткаларының генетикалық өзгергіштігіне тиімді әсер ету
жағдайларын жасаудағы, ауыл шаруашылық дақылдарының стресс факторларға
төзiмдiлiгін арттыру мәселесін шешу кезінде бастапқы материал ретінде
пайдаланылатын жаңа, генетикалық клетка линиялары мен өсімдіктерді шығарып
алудағы зор потенциалды мүмкіндіктерімен анықталады.
Әлемнің 7 жетекші елі бойынша 15 жылдық тереңдікке патенттік іздестіру
нәтижелерінде зерттеу тақырыбы бойынша 26 патент табылды. Патенттердің
пайда болу үрдісіне талдау жасау аталған мәселе бойынша зерттеулер жүргізу
карқынының артқанын куәландырады. Мәселен, 1996-2000 жылдар аралығында 7
патент берілген болса, ал енді 2001-2005 жылдар кезеңінде 16 патент
берілген екен. Патент ұстаушылар арасында жетекші орындарды Ресей
Федерациясы мен АҚШ алып отыр.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Ауыл шаруашылық дақылдарының ген қорын сақтау және зерттеу үшін
биотехнология жетістіктерін пайдалану Қазақстанда биология ғылымын
дамытудың стратегиялық бағыттарының бірі болып табылады. Дәстүрлі селекция
әдістерінен басқа технологияларды ауыл шаруашылығына кеңінен ендіруге
биоинженерия әдістерінің селекциялық процестерді тездетудегі, генетикалық
белгілері өзгерген өсімдіктер шығарудағы және тікелей жаңа өсімдік
формаларын құрастырудағы зор потенциалды мүмкіндіктері себеп болып отыр.
Осы зерттеудің маңыздылығы өсімдік клеткаларының генетикалық
өзгергіштігіне бағытты әсер ететін тиімді клетка технологияларын,
өсімдіктердің клеткалы биологиясының фундаментальды және қолданбалы
мәселелерін шешуде бастапқы материал ретінде пайдаланылатын жаңа,
генетикалық таңбаланған клетка линиялары мен өсімдіктерді алудағы зор
потенциалды мүмкіндіктерімен анықталады. Климат аймақтары өте алуан түрлі
болып келетін Қазақстан үшін ұсынылып отырған жұмыс өсімдіктердің
экстремальды тмператураларға төзімділігін зерттеу мәселесі өте көкейтесті
болып табылады. Жобаның іс жүзіндегі маңыздылығы республикамыздың ең
маңызды ауыл шаруашылық дақылдарының бірі картоптың өнімділігін және
тұрақтылығын және оның тұрақтылығын арттырудың жаңа жолдарын айқындау
мүмкіндігімен байланысты болып отыр.
Қазақстанда өсірілетін негізгі ауыл шаруашылық дақылдарының бірі
картоп болып табылады. Қазіргі жағдайларда өсімдіктер топырақтың тұздануы,
металдардың токсикалық шоғырлануы, ылғалдың жетіспеушілігі, экстремальды
температуралар секілді алуан түрлі стресс факторлардың әсеріне килігуде.
Осы факторлардың барлығы көп жағдайда қатарласып әсер етеді және ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндіруді айтарлықтай шектейді.
Өзінің биологиялық ерекшеліктеріне орай картоп өсіп-өну жағдайларына
жоғары талаптар қояды және өсімдіктің өсуі мен дамуының тежелуін,
өнімділігі мен сапасының төмендеуін тудыратын стресс факторлардың әсеріне
өте сезімтал келеді. Картоптың өнімділігін шектейтін маңызды факторлар
болып салыстырмалы түрде жоғарғы және төменгі температуралардың әсер етуі,
сондай-ақ ылғалдың жетіспеушілігі табылады.
Жоғары температуралардың зиянды әсерінің кешенді сипаты болады әрі
клеткадағы физикалық және химиялық процестерге тікелей тежейтін әсерімен
де, ең алдымен ылғалдың физиологиялық жетіспеушілігімен байланысты жанама
әсерімен де түсіндіріледі. Қазақстан аумағының көпшілік бөлігінде картоп
суармалы жерлерде өсірілетініне қарамастан, топырақта ылғал мөлшері
жеткілікті болып тұрған күннің өзінде, жоғары температуралардың әсерінің
нәтижесінде өсімдіктер булануға (физиологиялық шөл) орай ылғалға зәру
болады. Соңғы жылдары осындай климаттық құбылыстар республиканың барлық
дерлік аймақтарында жиі-жиі байқалады. Осымен қоймай, картоп көшеттері
вегетациялык кезеңнің әуел басында және ең соңында, яғни өсімдіктің калыпты
дамуы мен өнімнің қалыптасуы үшін ең маңызды кезеңдерде үнемі төмен
температуралардың әсер етуі қаупінде болады. Төмен температуралар тудырған
стресс, өсімдіктердің тікелей немесе жанама зақымдануына әкеледі, бұған
себеп ферменттердің инактивациясы, биохимиялык процестердің бұзылуы,
токсикалық заттардың жиналып-шоғырлануы, иондардың шығып кетуі, азық
тапшылығы және басқа да себептер болып табылады.
Температуралық стресстер, әдетте, ғаламдық климаттық өзгерістердің
нәтижесі болып табылады және іс жүзінде адамның бақылау жасауына
бағынбайды. Мүндай жағдайларда өнімділікті сақтаудың жалғыз мүмкіндігі
-қолайсыз факторға өсімдіктердің жеке өздерінің төзімділігін арттыру болып
табылады. Осыған байланысты қазіргі таңда осы төтенше факторларға
төзімдірек (толерантты) ауыл шаруашылық дақылдарының селекциясына көбірек
көңіл бөлінуде [1]. Алайда, селекцияның дәстүрлі әдістерін пайдалану тым
қиынға соғады әрі үлкен уақыт шығындары мен материалдық шығындарды қажет
етеді. Онымен қоймай, сыртқы жағдайларды (температура, жарық түсу және тағы
басқалары) үлкен көлемде және ұзак уақыт бойы үлгілеу қажеттігі дербес әрі
күрделі техникалық міндеттерді шешуді талап етеді.
Дәстүрлі селекция-генетика тәсілдерімен үйлесін таба отырып,
биотехнологиялық әдістер өсімдіктердің стресс факторларға төзімділігін
арттыру мәселесін шешуге айтарлықтай әсерін тигізе алады. Ұлпалар мен
клеткаларды өсіру әдісі азықтық, техникалық, әсемдік, дәрілік дақылдардың
сорттарын жақсартуға бағытталған әр түрлі селекциялық бағдарламарда кеңінен
қолданылады [2,3,4,5].
Қолайлы ортаға [азық-кор мен гормондар] орналастырылған кез келген
тірі өсімдік ұлпасы дифференцияланбаған, бөлінетін клеткалар колониясы
-каллус түзе алады. Каллус - клеткалардың ұйымдаспаған пролиферациясы
арқылы пайда болған ұлпа [6]. Кез келген клетканың каллусты клеткаға айналу
процесі терең биохимиялық және құрылымдық қайта құрумен астасады. Алайда,
өсімдік клеткаларының дифференциялану процесінің нәзік механизмдері әлі
зерттелмеген.
Өсімдіктердің in vitro жағдайында клеткаларды өсіру барысында клетка
популяцияларының айтарлықтай генетикалық әр түрлілігі жаппай байқалады, бұл
бастапқы өсімдіктерден фенотиптік белгілері бойынша да, генетикалық
белгілері бойынша да ерекшеленетін келесі регенерант - өсімдіктерде де
сақталады [7,8]. Қазіргі уақытта өсімдік клеткаларының ұйымдаспаған өсу
сатысынан өтуі өсімдіктердің жаңа формаларының сомаклонды нұсқалардың
пайда болуына ықпал ететіндігі түпкілікті көрсетілген. Алайда, пайдалы
қасиеттері бар регенерат - өсімдіктерді алудағы белгілі бір жетістіктерге
қарамастан, тұрақты мутациялардың пайда болу жиілігі әдетте шамалы болып
келеді. Бұл жағдайда генетикалық өзгерістерге ықпал ететін қосымша
мутагенді факторларды пайдаланудың маңызы зор болуы мүмкін.
Осы қасиетті күнделікті селекцияда пайдалануды қиындататын жағдай,
дақылдағы және олардан құрылған регенеранттардағы клеткалардың
тұрақтылығының сәйкес келмеуі мүмкін, ал токсиндерге төзімділік міндетті
түрде дәл патогеннің өзіне төзімділікпен астаспайды [14]. Алайда, бұл
жағдайлар бастапқы нұсқаулардың көп мөлшерін алу және кейініректе далалық
жағдайларда қатаң бақылауға алу жолымен шешіледі.
Сомаклоналды өзгергіштік өсімдіктердің in vitro жағдайында өсірілетін
барлық клеткаларында байқалады. Алайда, бұл өзгергіштік каллус клеткаларына
көбірек тән. Сомаклоналды өзгергіштіктің бар болуы — каллус және суспензия
культурасы картоптың клеткалық селекциясын жүргізу үшін пайдалану
тиімділігінің негізгі шарты.
Сонымен катар, соңғы кездері бұларды өсімдіктерді вирустық аурулардан
сауықтыру үшін пайдаланғандықтан, каллусты ұлпа өсінділерін алудың дербес
қызықты жағы да бар [15].
Картоп ұлпалары өсінділеріндегі форма кұру процестерін толық басқару
үшін индукция және өсімдік ұлпаларының дедифференциялау, каллусогенез және
каллус ұлпасын қайтара дифференциялау процестерін камтамасыз ету шарттарын
білу қажет.
Қазіргі уақытта картоптың жабайы түрлерінің және мәдени сұрыптарының
әр түрлі плойдтық деңгейдегі каллустық өсінділері алынған [16,17,18,19].
[25]. Химиялық мутагендер әсерінің көріну спектрі өте алуан түрлі болып
келеді. Олар өсімдікте уақытша модификациялық та, тұқым қуалайтын да
генетикалық өзгерістер тудыруы мүмкін. Бұл әсерлер әдетте организмнің
фенотиптік белгілерінің өзгеруі түрінде көрінеді. Алайда, клетка
өсінділерін пайдаланған жағдайда, тікелей клеткаларға әсер етуге, одан соң
селекциялық жағдайларда өсіруге болады [26]. Клеткалардың кейініректегі
регенерациясы жоғарғы температураға шыдамдылыққа, төзімділікке ие мутантты
өсімдіктердің кең көлемін алуға мүмкіндік береді.
Сонымен, келтірілген мәліметтерді талдау химиялық мутагендердің каллус
клеткалардың өсінділеріне әсер ету барысын зерттеудің және регенерат
-өсімдіктер алудың көкейтесті мәселе екендігін куәландырады.
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Зерттеу нысаны ретiнде: Невский, Ақсор, Бақша картоп сорттарының
тұқымдық материалдары алынды.
Сорт Невский - Солтүстік-Батыс АШҒЗИ шығарылған. Орташа ерте
пісетін, өнімділігі жоғары. Түйнегі домалақ, сопақша келген, түсі ақ.
Түйнектің сыртқы қабығы майда және ұсақ, азғантай қызғылт көзшелері бар.
Түйнегінің іші ақ, кесілген кезде қараймайды. Крахмал мөлшері 11-15%. Рак
ауруына төзімді, фитофторозбен орташа зақымдалады.
Авторлары: Осипов Е. А., Логинова Г. А., Шарова Е. С., Прилепов В.В.
Сорт Ақсор - картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми - зерттеу
институтында шығарылған. 1997 жылдан бастап Алматы және Павлодар
облыстарына қолдануға жіберілді.
Сорт орташа пісетін, аспаздық және дәмділігі жақсы қасиеттері бар.
Өнімділігі жоғары. Танаптық жағдайда вирус ауруларына жоғары төзімді,
түйнектері татты дақ ауруымен зақымдалмайды. Құрғақшылыққа және ыстыққа
төзімді. Өнімділігі 35-40 тга.
Сатылы будандастыру (Смачный х Олев) х Резерв әдісі арқылы
алынған.
Сорт Бақша - картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми - зерттеу
институтында шығарылған.
Сорт орташаерте пісетін, ыстыққа төзімді, құрғақшылыққа төзімділігі
орташа, жапырақтардың вирустық оралуына, таңбалы қатпарлығына, теңбіл
алалығына төзімді. Жапырақтардың ерте қоңыр теңбіл ауруына төзімділігі
орташа және кәдімгі парша мен ризоктониоз ауруларына төзімділігі жоғары.
Түйнегі дөңгелек сопақша келген, көзшелері терең орналасқан. Қабығы Жуан,
қатпарлы.
Өнімділігі гектарынан 41,0 т. Түйіндер құрамында 26,9 % құрғақ заттар,
19,6 % крахмал және 9,33 % С витамині бар.
2.2 Зерттеу жұмысының әдiстерi
Пробиркалық өсiмдiктердi өсiруге Мурасиге-Скуг, Гамборга В5, Д және
АА (аминқышқылдық) қоректiк орталарының (қосымшалар) әртүрлi
модификациялары қолданылды. Экспланттарды бөлiп алуда, каллусогенез
индукциясына, каллус және суспензия культураларын өсiруге, өсiмдiктердiң
физиологиялық жағдайын анықтауға стандартты және модификациялық әдiстер
қолданылды.
Қоректік ортаны дайындау
Қоректік ортаны дайындайтын бөлмеде лабораториялық столдар, ыдыстар
мен реактивтерді сақтайтын шкафтар, реактивтер мен қоректік орталарды
сақтағыш тоңазытқыштары, аналитикалық таразылар, рН-метр, магнатті
араластырғыш, су моншасы болуы тиіс.
Өсімдіктер ұлпаларын өсіруге арналған жасанды қоректік орта
құрамы күрделі болып келеді.
Меристеманы өсіру үшін қолданатын қоректік орта, картоп
өсімдігіне керекті барлық қоректік заттар ескеріле отырып жасалады. Бұл
қоректік орта құрамына кіретіндер: минералдық тұздар, витаминдер, өсіргіш
заттар және құрамында қанты бар заттар. Қоректік ортаны дистиллятор арқылы
залалсыздандырған суға дайындайды. Меристема өсетін орта сұйық немесе қатты
болуы мүмкін. Қатты қоректік ортаны агар қосу арқылы жасайды. Қоректік
ортаға 0,7-0,8% агар қосса, меристема бөлігі жақсы өседі.
Қатты қоректік ортаны дайындау үшін агардың керекті залалсыз
судың 14- не салып, 80-100ºС жылулыққа дейін қыздырады. Агар құйылған
колбаны, біркелкі ерітінді түзілгенше шайқап отыру қажет. Содан соң осы
ерітіндіге алдын ала дайындалған минералды тұздар, қанттар, витаминдер,
өсіргіш заттар ерітіндісін қосады. Содан кейін дистиллятордан өткен суды
қосып отырып, жобалаған көлемге жеткізеді. Уақытты үнемдеу үшін
макроэлементтерді алдын ала концентрациясын 10 есе көбейтіп, микро
элементтердің және витаминдердің концентрациясын 100 есе көбейтіп, дайындап
алып, тоңазытқышта 4-5 аптаға дейін сақтауға болады.
Мұндай ерітінділердің атын және дайындалған уақытын, сол
ерітінді тұрған ыдыс бүйіріне жазады. Жұмыс жасар алдында ерітінділерді
тексеріп алу қажет, тұнба түссе немесе түсі өзгерсе қайта жасалады.
Барлық ерітінділер дистиллятордан өткен судан дайындалады.
Минералды тұздар және микроэлементтер жеке-жеке дайындалып, міндетті түрде
сүзгіден өтеді. Қалған қоспалар бөлек дайындалады.
Темір хелатын дайындау:
1. FeSO47H2O 557 мг - 100 мл жеткізбей қайнатады.
2. Na ЭДТА(трилон Б)-745 мг х 100 мл жеткізбей 5 мин. қайнатады, содан
соң 100 мл жеткізеді.
1 л қоректік зат ортаға осы темір хелат ерітіндісінің 5 мл жетеді.
1 кесте - Мурасиге-Скуга бойынша макроэлементтердің ерітіндісін дайындау
(100 мл дистиллялотордан өткен суға)
Тұздар г. 1л -
1.NH4NO3 33 1л қоректік ортаға
2.KNO3 38 1л қоректік ортаға
3.CaCl2 х2H2O 8,8 50мл ерітінді құяды
немесе
CaCl2 х6H2O 13,8
4 МgSO4.MgSO4х7H2O 7,4 50мл ерітінді құяды
немесе
МgSO4 (сусыз) 3,6
5.KH2PO4 3,4 50мл ерітінді құяды
2 кесте - Мурасиге-Скуга бойынша микроэлементтердің ерітіндісін дайындау
(100 мл дистиллялотордан өткен суға)
Заттар гмг 100мл
1.H3BO3 620мг
2. МgSO4 х4H2O 2г230мг
3.ZnSO4 х7H2O 860мг 1л қоректік ортада 1мл
4.KJ 83 ерітінді құяды
5.Na2MoO4х 2H2O 25мг
6.СuSO4 х5H2O 2,5мг
7.СaCl2 х6H2O 2,5мг
Витаминдерді 100 мл дистиллятордан өткен суға дайындау:
1.В1-тиамин 20мг
2.В6-пиридоксин 10мг
3.С-аскорбин қышқылы 20 мг
Кинитинді дайындау:
1.Кинитинді NaOH-тың 5 %-тік ерітіндісін бір тамшыдан қосып ерітеді.
2.100 мл дистиллятордан өткен суға-4 мг кинитин қосады.
Ферул қышқылын дайындау:
NaOH-тың 5 %-тік ерітіндісінмен кристалдар ерігенше бір тамшыдан
қосып ерітіп алып, 1 мл дистиллятордан өткен суға 1мг құяды.
ИСҚ-ты дайындау:
NaOH-тың 5 %-тік ерітіндісін ерітіп алып, 1 мл дистиллятордан
өткен суға 1мг ИСҚ-ты құяды.
3. кесте - Қоректік ортаны дайындаудағы заттардың құйылу реті (1 литр
дистиллятордан өткен суға)
Заттар Көлемі
1. Макроэлементгер ерітіндісі 50мл
2. Микроэлементтер ерітіндісі 1мл
3. Темір — хелат 5мл
4. Витаминдер 1мл
5. Сахароза 20г
6. Кинитин 1мл
7. ИСҚ 1мл
8, Казеин гидролизаты 40мг
9. Ферул қышқылы 1мл
10. Агар 5-7г
Қалған қоспаларды: мезоинозитті, аденинді, сахарозаны, алдын ала
дайындамайды, оларды аздаған дистиллятордан өткен суға ерітіп
алып, қоректік орта дайындалған колбаға сүзіп құяды. Дайындаған қоректік
ортаға агарды құяр алдында оның қышқылдығын рН-метрмен немесе лакмус
қағазымен тексереді. Оның қышқылдығы рН-5,7 болу керек.
4 кесте - Қоректік орта құрамы
Негізгі заттар Мурасиге – Скуга Қолданып жүрген орта
қорек ортасы
Меристема өсіру Көбейту үшін
үшін
Макроэлементтер
NH4NO3 1650 1650 1250
KNO3 1900 1900 1100
CaCl22H2O 440 440 332
Ca(NO3)2 - - 307
MgSO4x7H2O 370 370 370
KH2PO4 170 170 970
Na2 37,3 37,3 37,3
FeSO4x7H2O 27,8 27,8 27,8
Fe(SO4)32H2O - - 50,8
Микроэлементтер
H3BO3 6,2 6,2 6,2
МgSO4 х4H2O 22,3 22,3 22,3
ZnSO4 х7H2O 8,6 8,6 8,6
KJ 0,83 0,75 0,83
Na2MoO4х2H2O 0,025 0,025 0,025
СuSO4 х5H2O 0,25 0,25 0,25
СaCl2 х6H2O 0,025 0,025 0,025
Витаминдер
Мезоинозит 100 100 -
4 кестенің жалғасы
Никотин қышқылы 0,5 2,0 -
Пиридоксин 0,5 1,0 1,0
Тиамин 0,1 1,0 1,6
Аскорбин қышқылы - 0,2 3,0
Пантотенат Са - 10,0 -
Сахароза 30000 20000 10000
Гидролизаты 1000 40 -
Фолий қышқылы - 0,5 -
Рибофлавин - 0,5 -
Бистин - 1,0 -
В12 - 0,015 -
ГК 1,0 2,0 3,0
Кинитин 0,01 0,5 0,25
ИСҚ 2,0 - 1,0
Аденин - 40,0 0,25
Ферул қышқылы - 0,02 -
8-гидрокси-хинолин - 0,3 -
Хлороген қышқылы - - 0,05
Агар 10000 7000 7000
Активтелген көмір - 10000 -
Экспланттарды залалсыздандыру
Өсімдік бетін стерильдеуге көптеген заттарды қолдануға болады, соның
ішінде жиі қолданылатындары: кальцийдің және натрийдің гипохлоридтары,
хлорамин, хлорлы әк. Бұларды қолданар алдында дайындап сүзеді.
Одан басқа стерильдейтін заттарға жататындар спирт, йод ерітіндісі,
бром, сулема, диацид, т.б.
Өсімдік жылы сумен сабындалып, жуылып, ағынды суда шайылып, сорғыш
қағазбен кептіріліп, спиртпен сүртіліп, содан соң стерилъдейтін ерітіндіге
салынып боксқа әкелінеді.
Ламинар – боксты залалсыздандыру
Бокс немесе бөлме-материалды отырғызар алдында ультракүлгін сәулемен
0,5-2 сағат бойы залалсыздандырады.
Бұнда ультракүлгін сәуленің әсерінен бөлмеде улы газ-азонның жоғары
концентрациясы жиналатынын ескерген жөн. Сондықтан сәулемен өңделгеннен
кейін 15-20 мин. өткен соң жұмыс жасау керек. Кейбір объектілермен жұмыс
жасағанда залалсыздандырылған халат, бөрікше және бетжапқыштарды
пайдалануға тура келеді.
Ыдыстарды залалсыздандыру
Әдетте шыны ыдыстарды тазалау мақсатында хромпикті (концентрлі күкірт
қышқылы мен калий бихроматының қоспасы) қолданады. Оның ерітіндісінде
ыдыстарды 4-6 сағат ұстайды, содан соң ұқыпты түрде жылы сумен жуады, екі
рет дистилденген және бір рет бидистилденген сумен шайқайды. Басқа жағдайда
ыдысты жуу үшін әртүрлі жуғыш заттарды қолданады. 100-130° С құрғатқыш
шкафтарда құрғатады. Ыдысты сақтағанда оны мақтадан жасалған тығынмен
тығындап, фольга немес целофаннан қалпақ жасап жауып қояды.
Аспаптарды залалсыздандыру
Материалды қайта отырғызу әрекеттерінен бұрын бөлме немесе боксті,
қоректік орталарды, ыдыстарды, түрлі материалдарды және аспаптарды,
өсірілетін объектілерді залалсыздандырады. Ыдыстарды, материалдарды және
құрал- жабдықтарды 150-1700 С температурада 2-2,5 сағаттай құрғатқыш
шкафтарда немесе 1,5-2 атм. автоклавта жарты сағат бойына
залалсыздандырады. Ыдыстар, аспаптар және материалдарды алдын- ала қағазға,
фольгага немесе арнаулы контейнерлерге салып залалсыздандырады.
Картоптың әртүрлі экспланттарынан каллус культурасын алу әдісі
Бiз ең бiрiншi каллус алмай тұрып, тәжiрибемiзге қажеттi сорттарды
таңдап аламыз. Қажеттi сорттарды алған соң, одан экспланттарды бөлiп
аламыз. Осы алынған жапырақ мезофилiн каллусқа арналған құрамында 2,4-Д
(5мгл), ал кинетин (0,01мгл) бар Мурасиге - Скуг немесе Д қоректiк
ортасына отырғызамыз. (1-кесте). Отырғызылған күннен бастап бiр аптадан соң
алғашқы каллустар түзiле бастайды. Алғашқы түзiлген каллустарды құрамы
басқа қоректiк ортаға көшiремiз, ал каллус түзiлмеген экспланттың бөлiгiн
құрамы бастапқыдай қоректiк ортада каллус түзiлгенше өсiріледі. Алынған
каллустарға тығыздығы, түсi, өсу қарқындылығы бойынша бақылау жасалынады.
Алғашқы түзiлген каллустарды жаңа қоректiк ортаға отырғызамыз. Бұл
ортада каллустардың мөлшерiн көбейтiп, суспензиялық культура алу үшiн
каллустарды сұрыптаймыз. Суспензиялық культураға қажеттi каллустар түсi
жағынан ақ немесе ақшыл сары, ал тығыздығы жағынан борпылдақ болуы керек.
Бұндай каллустардан жақсы суспензиялық культура алынады. Себебi борпылдақ
каллус клеткалары сұйық қоректiк ортаға түскенде тез бөлiне бастайды.
Картоптың суспензиялық культурасын алу әдісі
Суспензиялық культура алу үшiн массасы 2 г каллус аламыз. Бұл
каллустарды скальпельдiң көмегiмен гомогендi масса түзiлгенше тураймыз
немесе еземiз. Алынған гомогендi массаны 40 мл сұйық қоректiк орта құйылған
250 мл колбаға салып, шайқағышқа қоямыз. Салғаннан соң үш күннен кейiн
биомассаның өсуiн өлшеймiз.
Суспензиядан екінші реттік каллус алу үшiн, суспензияны
центрифугадан өткiзiп, пробирканың бетiндегi супернатантты алып тастап
түбiндегi клеткаларды қатты қоректiк ортаға отырғызамыз. Клеткалар
отырғызылған чашкаларды термостатқа қоямыз. 10-12 күннен кейiн табақшада
каллустар түiзiле бастайды. Осы түзiлген каллустарды регенерацияға арналған
қоректiк ортаға отырғызып, жарық жиiлiгi жоғары бөлмеге қоямыз.
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
3.1 Стресстiк факторларға төзiмдi қасиеттерiмен ерекшеленетiн бастапқы
материалды таңдау және ыстыққа төзімді линиялардың физиологиясы
Бастапқы материалды таңдау: Невский, Ақсор, Бақша картоп
сорттарының тұқымдық түйіндерінде жүргiзiлдi. Әр сорттан 60 дана тұқым
санап алынып, 250С температурадағы термостатқа өну үшін қойылды. (1,2-
сурет)
Тұқымнан өнiп шыққан өсiндiлер пробиркаларға отырғызылып, 340С
температурадағы фитотронда 7 күн сұрыптау жүргiзiлдi. (3- сурет)
Осы сұрыптаудан кейiн Невский сортының 100 өсiндiсiнен 63-i тiрi
қалды. Өсiндiлер микроқалемшелеу арқылы көбейтiлiп, бiр бөлiгi (80 өсiмдiк)
ыстыққа төзiмдiлiгiн бағалау үшiн арнайы дайындалған топырақ және торф
қосылып даындалған ыдыстарға отырғызылды.
Ақсор сортының 50 өсiмдiгiнен фитотрондағы сынақтан кейiн 25-i тiрi
қалды. Қалған өсiндiлердiң бiр бөлiгi (12 өсiмдiк) ыстыққа төзiмдiлiгiн
бағалау үшiн арнайы дайындалған топыраққа отырғызылды.
Бақша сортының 50 өсiндiсiнiң 32- сi сынақтан өттi, осының бiр бөлiгi
(7 өсiмдiк) арнайы дайындалған топыраққа отырғызылды. (4- сурет)
Жалпы линиялардың физиолгиялық жағдайын, ыстыққа төзiмдiлiгiн бағалау
үшiн Невский сортынан 2 линия, Ақсор сортынан 2 линия, Бақша сортынан 2
линия алынды.
Картоптың сұрыптап алынған тәжiрибелiк және бақылау линияларының
физиологиялық көрсеткiштерiне зерттеу жүргiзiлдi.
Ең бiрiншiден су режимiнiң көрсеткiштерi, яғни жалпы, бос және
байланысқан судың мөлшерi, жапырақтардың суды ұстау қабiлеттiлiгi және
транспирация қарқындылығы зерттелдi. Алынған мәлiметтер 5 - кестеде және
5,6- суреттерде көрсетiлген.
1 сурет-Картоп дақылының тұқымдық түйіндері
2 сурет- Тұқымдық түйінділерінен өнген өскіндер
4 сурет- Пробиркадағы картоп дақылының өскіндері
Ақсор
Бақша
Невский
4. сурет- Топыраққа отырғызылған картоп дақылы
5 кесте - Картоптың ыстыққа төзiмдi линияларының физиологиялық сипаттамасы
№№ Сорт, ТҚ Жапырақтардың суды ұстау Жалпы Бос Байлан
линия қабiлеттiлiгi. су % .су, %ысқан
су, %
пп. гч*м2 20 мин 40 мин 40-20 60 мин
пп. балл % балл % балл % Балл % балл % 1 333 5 ≥50 4
40-50 5 ≥50 5 ≥50 5 ≥50 2 203 5 ≥50 5 ≥50 5 ≥50 5 ≥50
5 ≥50 3 243 4 40-50 5 ≥50 5 ≥50 5 ≥50 5 ≥50 4 135 2
5-15 5 ≥50 5 ≥50 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz