Қазақстан жануарлар дүниесінің топонимдердегі көрінісі

Пән: География
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ - ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

ГЕОГРАФИЯ КАФЕДРАСЫ

БАКАЛАВРЛЫҚ БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы: Қазақстан жануарлар дүниесінің топонимдердегі көрінісі

Орындаған: 050609 - география

мамандығын бітіруші

Едилова Г. Б.

Ғылыми жетекшісі: Бірмағамбетов Ә. Б.

Нормабақылаушы: Ниетжанова Г. Е.

Қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі: Қасенов С. Қ.

Хаттама № « »2009 ж

Алматы 2009

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . .

Кіріспе . . .:

Кіріспе . . .: I - тарау. Қазақстанның жер - су атауларын зерттеу тарихына қысқаша шолу . . .

3: 6

Кіріспе . . .:

Кіріспе . . .: II - тарау. Қазақстанның жануарлар әлеміне жалпы сипаттама . . .

3: 8

Кіріспе . . .:

Кіріспе . . .: III - тарау. Қазақстан топонимиясында жануарлардың атымен байланысты географиялық атаулардың алатын орны . . .

3: 17

Кіріспе . . .:

Кіріспе . . .: IV-тарау. Жануарлар атымен аталатын атауларға шолу . . .

3: 20

Кіріспе . . .:

Кіріспе . . .: V - тарау. Зоотопонимдердің жануарлардың ареалдарын анықтау үшін маңызы . . .

3: 41

Кіріспе . . .:

Кіріспе . . .: VI - тарау . Жануарлардың атымен аталатын жер - су атауларын

Кіріспе . . .: мектеп оқытудың кейбір тиімді әдістері . . .

3: 45

Кіріспе . . .:

Кіріспе . . .: Қорытынды . . .

3: 46

Кіріспе . . .:

Кіріспе . . .: Пайдаланған әдебиеттер тізімі . . .

3: 47

Кіріспе . . .:

Кіріспе

Дүние жүзі тілдерінде не көп десек, жалқы есім көп, оның ішінде жер - су аттары (топонимдер) көп, біздің Қазақстанда одан кенде емес. Қазақ жерінің ойы, қыры, тауы, даласы, көлі, өзен - бұлақтары, жан - жануарлары, қысқасы сан - салалы табиғат көрінісінің әрбір аттамы атсыз емес. Меншіктеп берілген өз аттары бар, атсыз адам болмайтын сияқты атсыз өңір жоқ. Тіл теориясы сөз атаулыны белгілі деп білетініндей, атауларда сол белгіге жатады, бірақ олар кәдімгі сағанаша орнатылған көрінеу белгілер емес. Әбір атау өз тұсындағы қоғам тіршілігінен, жұрт қалауынан туады. Сондықтан да кез келген сөз атау бола бермейді, «оған бір басшылық керек» дейтін қағиданың мәні сонда. Әрбір онома қоғамдық құбылыстың әр тұстағы бір көрінісі. Сондықтан да атау атаулының бәрі, сөз атаулының бәрі сияқты, қоғам ризығы, тарихтың ұшқыны, соның табы сіңген нысаналы белгі. Бұл топонимикалық атаулардың негізгі заңы.

Жалқы есімдерді түсіндіретін ілімді ономастика дейді.

Ономастика немесе ономасиология көне гректің onoma «есім, ат» (адамның аты, аңдардың немесе жер бетіндегі өзге түрлі обьектілердің аты, аспан әлеміндегі планеталардың, космос кеңістігіндегі жарық дүниелердің, галактика топтарының аттары болуы да мүмкін) + logos «ұғым, ілім» сөздерінен құралған есімдер туралы ілім деген мәні бар сөзі.

Ономастикалық зерттеулер талай ғылымның деректеріне сүйенеді. Көп жағдайда ол лингвистикалық деркетермен бірге география, тарих, этнография т. б. ғылым дерекетерін мол пайдаланады. Ол қоғамдық ғылымдармен ғана жанасып қоймай, табиғаттану, зоология, ботаника ғылымдарымен де ұштасып жатады. Демек, өзге ғылымдардың да ономастикадан алары көп. Одан ел мен ел арасында өткен түрлі мәдени және басқа қарым - қатынастар, көнедегі ру - тайпалардың миграциялық жолдары, этнотоптардың туыстықтары т. б. байқалады. Тарихшылар мен өлкетанушылар да ономастикаға зор назар аударады. Мәселен, поляк ғалымдары Т. Войцековский, Ф. Пекосинский т. б. Польшада бұл заманда ізі қалмаған, бірақ аттары сақталған өсімдіктер мен жануарлардың (зубр - қодастары) болған жерлерін, шектерін ажыратты.

Атау туралы ұғымдарымыз өзінің қарапайым болжам дәрежесінен артып күрделене түспек. Осы міндеттер тұрғысынан ономастика ілімін біріне- бірі жалғас, ара жігі іліктес ірі - ірі үш салаға бөлуге болады.

Топонимика - жер бетіндегі обьектілердің тілдік құрамын, мән - мағыналарын қарастыратын ілім;
Антротопонимика - адам аттарының шығу тарихын қарастыратын ілім;
Этнонимика - ру, тайпа, ел аттарының шығу тарихын, құралу, ыдырау процестерін қарастыратын ілім.

Сонымен, топонимика - ономастиканың кесек бір бөлігі. Ол да лексикология сияқты сөз туралы ілім, тілдегі лексиканы, сөздік құрамды, солардың қалыптасу тарихын қарастырады. Сол себепті ол тіл тарихы мәселесімен сабақтас ілім, тіл білімі тұрғысынан тарихи лексикамен тікелей байланысты.

Сөздіктің басты міндеті - өз құрамындағы сөздердің (топонимдердің) ғана сырын ашу, бірақ Қазақстан топонимі ұшан - теңіз, миллиондап саналады, біз солардың болмашысын ғана сөздікке енгізіп, оқырман жұртшылыққа тәжірибе ретінде ұсынып отырмыз.

Топонимика ( көне гректің topos - орын + onuma - есім, ат ) деген сөздерінен алынған. Топонимиканың кеңістігі, яғни оның зерттеу аумағы жер бетіндегі нүктелермен ғана шектеліп қоймайды. Бір сөзбен айтқанда, топонимиканың зерттейтіндері жер бетіндегі обьектілердің ғана аттары емес, жер шарынан оқшау дүниеліктерге де қатысты. Сол үшін де «топонимика» ұғымының аясына ономастиканың мына төмендегідей пәндер тобы кіреді:

Астронимика - әуе кеңістігіндегі жарық дүниелер аттары туралы ілім;

Гидронимика - өзен, су, көл және теңіз аттары туралы ілім;

Зоонимика - хайуанаттар аттары туралы ілім;

Космонимика - галактика және жұлдыздар тобының аттары туралы ілім;

Оронимика - тау аттары туралы ілім;

Ойконимика - үй, ауыл, туған ел аттарының қойылу (аталу) жолдары туралы ілім;

Урбанимика - қала, көше аттарының даму, өзгеру заңдылықтары туралы ілім;

Фитонимика - өсімдіктермен байланысты атаулар туралы ілім;

Хрематонимика - әр заман тұсындағы түрлі мекемелердің, мейрамдардың, газет-журналдардың, кинофильмдердің, пароход және поездардың, самолеттердің аттары туралы ілім.

Қазақстан топонимиясының негізгі ерекшеліктерінің бірі - географиялық атауларда ландшафттық, өсімдік және аң - жануарлардың көрінісі сипаттама алатындығы. Топонимдер құрамындағы аң - жануар, құс атаулары Қазақстанда аңдардың кейбір түрлері кең тарағандығын және олардың аңшылық маңызы болғандығын аңғартады. Белгілі совет зоологы А. Н. Формозов Қазақстан картасында аңдарға байланысты атаулар бар екенін айта отырып, аңдардың аңшылықтың халық өмірінде атқарған үлкен мән - мағынасын атап өтеді. Ғ. Қ. Қоңқашбаевтың пікірінше көшпенділердің күн көрісіне жер бедері (рельеф), ауа - райы (климат), су (гидрография), өсімдіктер және аңдар, үлкен септігін тигізеді.

Дипломдық жұмысты жазу барысында Ғ. Қ. Қоңқашбаев, А. Әбдірахманов, Е. Қойшыбаев, Ә. Б. Бірмағамбаетов, Р. С. Сәтімбеков, Т. Жанұзақов, Қ. Қаймулдинова, Б. Керімбаев тағы басқа ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды.

Дипломдық жұмысты жазудан басты мақсатым - Қазақстан жануарлар дүниесінің топонимдерін атап көрсету, оларға түсініктеме беру. Атаулардың шығу тарихына, аталуына тоқталу. Қазақстанның жануарлар әлеміне жалпы сипаттама бере отырып, жан - жануарлардың атынан қойылған өзен, көл аттарына жалпылама шолу. Қазақстан топонимиясында жануарлардың атымен байланысты географиялық атаулардың алатынын орнын, зоотопонимдер жануарлардың ареалдарын анықтау үшін маңыздылығын анықтау. Жануарлардың атымен аталатын жер - су атауларын мектепте оқытудың кейбір тиімді әдістерін айқындау.

Алға қойылған мақсатқа байланысты келесі міндеттерді шешу жоспарланды:

Қазақстанның жер - су атауларын зертеу тарихына қысқаша шолу жасау.
Р. Сәтімбековтың Қазақстан жерінде сирек кездесетін жануарларды анықтау.
Қазақстандағы жануарлардың атымен аталатын топонимдердің алатын орны.
Жануарлардың атымен аталатын атауларды шолу.

Әрбі тақырыпшалардан соң қосымшалар беріліп отырады.

а) Қазақстанда жануарлардың атымен аталатын жер - су аттарының картасы.

ә) Қазақстанда жануарлардың атымен аталатын өзен - көлдердің картасы.

б) Қазақстанда жануарлардың атымен аталатын елді - мекендер және жануарлардың суреттері.

Дипломдық жұмысты жазу барысында монографиялық еңбектер, ғылыми мақалалар, мерзімді баспасөз бетінде жарияланған мақалалар мен қатар, Қазақстан Республикасының атласы мен физикалық картасын, интернет желісінен алынған деректер пайдаландым.

I - тарау. Қазақстанның жер - су атауларын зерттеу тарихына қысқаша шолу

Топонимика географиялық атауларды зертейтін ономастиканың бөлігі. Топонимика гректің topos - орын + onuma - есім, ат деген сөздерінен алынған. Ол өзен, су, құдық, бұлақ, көл, теңіз аттарын (гидронимдерді) ; тау, сай - сала, қырат, жоталар, асулар, орман - тоғай, жайлау аттарын (оронимдерді) ; елді - мекендердің аттарын (ойконимдерді) жан - жақты зерттейді.

Географиялық обьектілердің: таулар мен өзендердің, көлдер мен бұлақтардың және елді - мекендердің санын дәл айту мүмкін емес. Ал жер - су аттарының шығу төркіні, олардың қолдану ерекшеліктерін, жазылуын ғылыми тұрғыдан сипаттап жазудың қиындығы мен күрделілігін осыдан - ақ байқауға болады.

Географиялық атаулардың (топонимдердің) шығу төркіні, олардың аталу себебі адамдарды ерте заманнан - ақ қызықтырып келеді.

Ертеде адамдар табиғатты да, жер - суды, тау - тасты, ағашты, өсімдіктерді де жанды нәрсе деп есептеп, оларға сиынып отырған.

Адамзат дамуының көне дәуірінде атау мен аталған заттың арасында тығыз ажырамас байланыс бар деген түсінік болған.

Ертедегі грек және рим тарихшылары, жиһанкездері жер - су аттарының қойылу себептерін, оның мән - мағынасын ашып көрсетуге алғашқы талпыныстар жасай бастады. Солардың ішінде топонимикалық зерттеулермен асқан ойшыл, энциклопедист - ғалым Аристотель де шұғылданды.

Жер - су аттарының қойылу сырына үңілген шығыстың ғұлама ғалымы Әбу Райхан әл - Бируни былай деп жазыпты: «названия изменяются быстро, когда какой - либо местностью овладевают иноплеменники с чужим языком. Их органы речи часто коверкают названия, и в таком виде переносят их свой язык, как это в обычае греков. Они берут первоначальное значение, но название претерпевают изменения ».

Жер-су аттарының түрлі өзгеріске ұшырап, ауысып отыру құбылысы, тарихи жағдайларға тікелей байланысты. Атамекен атаулар белгілі бір халықтың тарихына, мәдениетіне қатысты болғандықтан ондағы жер - су аттары тарихи ескерткіш іспетті көрінеді. 1837 жылы жазылған бір еңбегінде орыс ғалымы П. И. Надеждин топонимдер арқылы халықтардың миграциясын (көшуін), жаңа жерлерге қоныстануын анықтауға болады деген тұжырым жасайды.

Әрине, біздің бүгінгі дәуірге жетіп отырған Қазақстан жер - су аттары әр түрлі тарихи кезеңдерде пайда болған. Филология ғылымының кандидаты А. Әбдірахманов Қазақстан жеріндегі атауларды мынадай топқа бөліп қарайды:

Алтай дәуіріндегі атаулар: Алтай, Алтынемел, Аңырақай, Арғанаты, Арқат, Бақанас, Басқан, Борқат, Ереймен, Ертіс, Жем, Жлңғар ( Алатауы), Зеренді, Қатонқарағай, Келес, Көкдаба, Қалба, Қапшағай, Қарагем, Қорғалжын, Қордай, Мұқыр, Нұра, Сайрам, Сөгеті, Сілеті, Талас, Тараты, Шабарты, Шар, Шүй т. б.

Көне түркі дәуіріндегі атаулар: Аламты, Атасағұн, Аякөз, Бадаларт, Байраққұм, Баласағұн, Барсыған (Барсаган), Ебейті, Елек, Есіл, Жайық, Жамбыл, Қағыл, Қазақстан («Қазақ» этнонимі), Қазықұрт, Қарталы, Қиыл, Қыпшақ (этнотопоним), Лепсі, Маңқыстау, Машат, Мұзғат, Ойыл, Ор, Орал, Отырар, Сығанақ, Сырдария (түркі - иран), Таңсық, Тартұқ, Текес, Топар, Торғай, Ұржар, Шайқұйрық, Ызбан, Ырғыз, Іле, Чарын, Шәуілдір, Шу т. б.

Көне қазақ тіліндегі атаулар: Бөген, Бұқтырма, Есекартқан, Қапал, Қарақаралы, Құйған, Мұзарт, Түгіскен т. б.

Жаңа қазақ тіліндегі атаулар: Алатау, Қаратау, Ақсу, Көксу, Сарысу, Тоқайқазған, Шалсүрінген, Миялы, Шортанды, Жарсуат, Еңбекшілдер т. б.

Басқа тілдерден енген атаулар: Иран тілдерінен - Айдарлы, Ангрен, Бадам, Бетпақдала ( иран - түркі), Қобда, Ленгер, Талғар, Фараб ( тарихи қала), Шалдуар, Шымкент, Шолақдара ( қазақ - иран ), Шардара т. б. ; Араб тілінен : Ғазалкент ( араб - иран), Қазалы, Суяб (түркі - араб), т. б. Моңғол тілдерінен : Байынқол, Баянауыл, Баянжүрек, Борабұрғысын, Борғұстай, Дағанды, Дендер, Доланқара, Дүрбінбұлақ, Жүнжүрек, Зайсан, Кеген, Кершілеу, Қайшы, Қалғұты, Қандағатай, Қызылрай (қазақ - моңғол), Мақаншы, Нарын, Нарынқол, Ноқайзалың, Сүмбе, Тарбағатай т. б.

Угор тілдерінен: Мұғалжар, Өлкейек ( түркі - угор), Сургут т. б.

Орыс тілінен: Кереку, Үйшік (Нурьев) т. б.

Әр тарихи кезеңнің өзіне тән белгілері, сол елдің топонимикасынан да айқын көрінеді. Жер бетіндегі тау, өзен, сай - сала, қала, елді - мекендердің атауынан сол халықтың шежіресін көріп, сезінгендей боламыз.

II - тарау. Қазақстанның жануарлар әлеміне жалпы сипаттама

Өмір сүріп отырған дүниеміздің шегіне, оның алуан түрлі құбылыстарына ой жеткізу мүмкін емес. Үнемі даму процесіндегі дүние біздің біліміміздің сарқылмас көзі болып табылады. Көріністер мен құбылыстары шексіз болғандықтан, ол ақыл - ой алдына барған сайын күрделі жұмбақтар қойып келеді, солардың бірін шешсең, екіншісі шығады.

Адамның айналасындағы дүние жұмбақтары алдында тізе бүгіп, тағзым еткен заман әлдеқашан өтіп кетті. Ғылым сол тылсым құбылыстардың ішкі мәніне тереңірек үңіле түсуде, бірақ табиғаттың шексіздігі барған сайын жаңа сауалдар қоюда. Біздің біліміміз, көбінесе сезіміміз «беймәлім», «түсініксіз» құбылыстар әлеміне жиі - жиі жетелеп отырады. Адамзат танымының бүкіл жолы осы ерекшелікке толы: білмеуден білуге қарай жұмбақ арқылы жол тартамыз.

Сондай - ақ жұмбақ дүниені танып - білуіміздің табиғи көздерінің бірі - жануарлар әлемі. Міне, жер бетінде адамзатпен қоңсылас тіршілік ететін сондай ғажайып әлем өкілдері - сүтқоректілер. Құс және бауырымен жорғалаушылардың 40 мыңнан астам түрі тіршілік етеді. Ал, жалпы табиғатта 2 миллионға жуық түрлері бар - микроскоп арқылы ғана көрінетін организмдерден бастап алып тұлғалы піл, дене тұрқы 30 метрлік кит сияқты жануарлар кездеседі. Осылардың бір бөлігінің ғана табиғатта еркін жүргенін көру үшін барлық континенттерге ұзақ та қатерлі саяхат шегіп, тропика жунглиіне, Сібір тайгасына, тундраға, таулы өлкелер мен сахараларға, шөлдер мен шөлейттерге, Антарктида мен Арктикаға саяхат жасап, иеңіз, мұхит тұңғиығына сүңгуге тура келер еді. Жер планетасына мұндай саяхат жасау мүмкін болғанымен оңай емес.

Ал енді дүние жүзінің жануарлар әлемі жайында сөз етпей - ақ тек өзіміздің республикаға ғана тоқталсақ, фауна мен флораға бай өлкелердің бірі болып табылады.

Қазақстан Еуразия материгінің орталығында орналасқан, оның жер көлемі 2 млн. 715 мың шаршы шақырым. Қазақстанның батысында Каспий теңізінен, Шығысында Алтай тауларына дейін 2925 шақырым, солтүстігінде Батыс Сібір жазығының оңтүстігі мен Орал тауларының сілемдерінен, оңтүстігінде Тянь - Шань биік таулы жлоталары мен Қызылқұм шөлдеріне дейін 1600 шақырымға созылып жатыр. Осыған байланысты Қазақстанның табиғат жағдайлары да әр түрлі.

Мұнда жазықтық жерлердің сан алуан түрлері солтүстігінде орманды далалардан басталып, оңтүстіктегі шөл - шөлейттереге, құмды, сазды, тасты, сортаңды шөлдерге жалғасады. Таулы - тасты жерлері аласа таулы жоталардан басталып, Алтайдың тайгалы ормандары мен Тянь - Шанның қарлы шыңдарына ұласады; сулары - Каспий, Арал теңізі, Балқаш, Зайсан, Марқакөл көлдерінен және Жайық, Сырдария, Шу, Іле, Қаратал, Ертіс, Есіл, Тобыл сияқты тасқынды өзендер мен жылғалардан тұрады. Қазақстан жерінде алуан түрлі жануарлар мен өсімдіктер әлемі кездеседі. Мұнда омыртқалы жануарлардың 835 түрі бар. Соның ішінде сүтқоректілердің 178 түрі, құстың 500 - ге жуық, бауырымен жорғалаушылардың - 49, қосмекенділердің - 12, балықтың - 104, дөңгелек ауыздылар немесе балық тәрізділердің 3 түрі тіршілік етеді, бунақденелілердің бірнеше мың түрі кездеседі. Атап айтқанда кез - келген адамға таныс аю, қасқыр, түлкі, қоян, кірпі, үйректер, тырна, қаз, аққу, бүркіт, қараторғай, бұлбұл, улы сұр жылан, бақа, алабұға, шортан және тағы басқалар кездеседі.

Бұлар бір - бірімен сыртқы түрі, пішін және ерекшеліктеріне қарай түрге, туысқа топтасып, үлкен бір бірлестікті құрайды. Қазақстанда сұр жыланның - 2, тырнаның - 3, аққудың - 3, бүркіттің - 5, қаздың - 7, ал үйректің тіпті 26 түрі бар. Омыртқасыз жануарлардың түрлері көп, оларға - жәндіктер, өрмекшілер, кенелер, былқылдақденелілер, құрттар және басқа қарапайымдылар жатады.

Бұлардың көбі әлі зерттелмеген, сондықтан зоологтар жыл сайын олардың жаңа түрлерін зерттеп, сипаттап жазуда. Қазақстан ғадымдарының зерттеулері бойынша, біздің ремпубликамыздың жерінде омыртқасыз жануарлардың 50 мыңға жуық түрі тіршілік етеді, бұлардың ішінде дене мөлшерінің кішілігіне қарамай, адам өмірі үшін маңызы зор түрлері де бар. Біреулері адамға тамақ ретінде (шаянтәрізділер, былқылдақденелілер) ; екіншілері - кәсіптік маңызы бар аңдарға жем ретінде ( құстар мен балықтар) ; үшіншілері - адамдар мен жануарлар ауруын тасушылар ( қарапайымдылар, биттер, бүргелер, масалар, кенелер, құрттар) болып табылады. Көптеген омыртқасыздар ауылшаруашылығының зиянкестері, кейбіреулері - ( қарақұрт, сарышаян, бүйі) улы, тағы басқа түрлері адам үшін өнімдерімен пайдалы: бал аралары - бал, балауыз, прополис; жібек құрты - жібек; кейбір былқылдақденелер - маржан т. б. береді. Тек жануарлардың тізімін немесе олардың пайдалы ( зиянды, адамдардың көзқарасымен қарағанда) қасиеттерін тізіп жазудың өзі бірнеше бетті алар еді. Бұл дипломдық жұмысты жазудан негізгі мақсат - халқымызды республикамыздың негізгі ландшафты аймақтарында мекендейтін кейбір жануарлармен таныстыру. Сол үшін жануарлардың әртүрлі класының сүтқоректілер, құстар, бауырымен жорғалаушылар, қос мекенділер, балықтар, жәндіктер, өрмекшітәрізділер және тағы басқа маңызды өкілдері таңдап алынды. Оқырманның жануарға деген қызығушылығын арттыру үшін Қазақстан жануарларының карта суреттері қойылып, мекен ету ортасы туралы мәліметтер жазылған.

Қазақстан аумағының көп жерін жазық жерлер алып жатқандықтан, оның жануарлар дүниесінің сипаттамасын далалы аймақтан бастаймыз. Жазық жерлер ел аумағының төрттен бір бөлігін алып жатыр. Қазақ мәдениетінің бесігі, дала табиғаты қазақ өмірінің әдет - ғұрпын тудырған, ол халық әндерінде, аңыз - ертегілерінде айтылған.

Зоогеографиялық аудандастыру бойынша Қазақстан аумағы Арктогея патшалығының Голарктика облысының Палеарктика бөліміне жатады. Мұнда палеарктиканың ең кіші облысы түйіседі. Республиканың солтүстігі мен солтүстік - батысы ( орманды дала, дала зоналары), Алтай тауы Еуропа - Сібір кіші облысына, қалған үлкен бөлігі ( шөлейт, шөл зоналары, Сауыр - Тарбағатай - Жоңғар таулы аймағы, Тянь - Шань) Орталық Азия кіші облысына кіреді. Қазақстанның оңтүстігіндегі шөлдерге Жерортатеңіз және алдыңғы Азия кіші облыстарының бірқатар жануарлары өтеді. Соған байланысты кейбір зоогеография мамандары бұл тарапты Жерорта теңіз кіші облысына жатқызады.

Қазақстанның қазіргі фаунасының түп негізі палеогенге кетеді. Жануарлар әлемінің палеоген - неогендегі және төрттік дәуірдегі даму тарихы түгелдей өсімдік жамылғысының даму тарихына ұқсас. Неогенде Қазақстан жерінде ежелгі үнді және африка фаунасымен тығыз байланысты тропиктік және субтропиктік түрлер мекендеген. Төрттік мұз басу кезінде бұл ежелгі жылу сүйгіш түрлердің көпшілігі жойылып кеткен, біразы оңтүстікке қарай шегінген. Сақталып қалған түрлер мұзбасудан кейін қайтадан бұрынғы орнына қарай жылжыған. Мұндай түрлерге орман қарақас тышқаны, жайра, қабан, марал, жолбарыс, жалбағай, аққұтан т. б. жатады.

Мұзбасудан кейінгі суық, әрі құрғақ кезеңде тундраның және Моңғолияның суық шөлдерінің жануарлары бір - бірімен қатар өмір сүрген. Оған Алтайда тундраның өкілі тұяқты алақоржынмен дала мен шөлдің өкілі сары алақоржын сүйектерінің бір қабаттан табылуы дәлел.

Жануарлар әлеміндегі тарихи кезеңдегі өзгерістер. Өсімдік жамылғысы сияқты жануарлар әлемінде тарихи кезеңде адамның шаруашылық әрекетіне байланысты үлкен өзгерістерге ұшыраған. Бұрын Қазақстанның далалары мен шөлдерінде кең таралған көптеген түрлер қазіргі кезде мүлде жойылып кеткен немесе өте аз мөлшерде ғана қалған. Саяхатшылардың жазбаларына қарағанда, 18 - ғасырда дала мен шөлейтте жабайы жылқы - тарпаң, құлан, ақбөкен мыңдаған бастан тұратын табын құрап жайлып жүрген. Зайсан қазанщұңқырында Моңғолия жақтан жабайы түйе өтіп тұрған. Бұл айтылғандардың тарпаң 19 - ғасырдың 2 - жартысында мүлде құрып кетті. Құлан қорықта ған сақталып қалды. Ақбөкен де құрып бітуге айналып еді, қатаң қорғауды, нәтижесінде 20 - ғасыр 40 - жылдарында қалпына келтіріліп, кәсіптік аулау дәрежесіне жеткізілді. Бірақ соңғы кезде аяусыз қырып жоюдың арқасында ақбөкеннің саны тағы да құлдырап, азайып кетті. Қазақстан аумағында бұрын мекендеген жануарлардан жолбарыс пен гепард жойылып кетті. Барыс, бұлан, марал, арқар, жабайы қой, қарақұйрық, қызыл қасқыр, жабайы мысықтың түрлері, көк суыр, орман сусары, дуадақ, аққу, бірқазан, қырғауыл, қоқиқаз т. б. сирек кездесетін, жойылып кету қаупі бар түрлердің қатарына қосылды. Мұндай жойылып кетуге жақын түрлер балықтардың, жорғалаушылардың, қосмекенділердің арасында да көптеп кездеседі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.