Герберт Спенсер туралы

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

I. КІРІСПЕ

Г. СПЕНСЕРДІҢ ӨМІРІ

II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. СПЕНСЕРДІҢ ЕҢБЕКТЕРІ

2. ӘЛЕУМЕТТАНУ НЕГІЗІН ЖАЛҒАСТЫРУШЫ

III. ҚОРЫТЫНДЫ

СПЕНСЕРДІҢ НЕГІЗГІ ОЙЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Герберт Спенсер (1820-1903 ж. ж) - ағылшын философы, әлеуметтанушысы, психологы және инженер, әлеуметтанудың негізін қалаушылардың бірі, әлеуметтанудағы эволиционизмнің классигі.

1820 жылы Англияның Дерби деген шағын қаласында мектеп мұғалімінің отбасында дүниеге келді. Денсаулығының әлсіздігінен 13 жасқа дейін мектепке бармаған. Әкесі мен ағасының көмегімен үйінде оқып, өмір бойы өздігінен білім алуға және өз күшіне сенуге машықтанған. Бұл, бір жағынан, тұжырымдарының өткірлігіне, ойларының ерекшелігіне оң ықпал етіп, осы үшін көзі тірісінде «ағылшын Аристотелі» деген атқа ие болса, екінші жағынан, дүниетанымының қалыптасуына тірек болған және өз бетінше игерген жаратылыстанудың ескі қағидаларынан аса қиындықпен бас тартуының салдары болды.

Спенсер өз өмірінің көп бөлігін түрлі академиялық және ресми қызметтерден бас тартқан тәуелсіз ғалым және публицист ретінде өткізеді. Еңбектер жазуға дейін ол 1837-1846 жылдары темір жолда инженер-бақылаушы болып, 1848 жылдан бастап «Экономист» журналының екінші редакторы болып қызмет атқарды, саяси өмірге араласуға тырысты.

Спенсердің басты еңбегі - «Синтетикалық философия» жүйесінің он томы, ол теориялық жаратылыстану мен қоғамдық ғылымдарды ортақ эволюциялық идеямен біріктіре отырып, мыналарды қамтыды: «Негізгі бастамалар»(1862ж. Болмыстың алғашқы прициптері туралы кітап), «Биологияның негіздемелері» (1864-1867), «Психология негіздемелері» (1879-1893), «Әлеуметтану негіздемелері» (3 томдық, 1876-1896) . Басқа да аса маңызды әлеуметтану еңбектері - «Әлеуметтік статика» (1850) және «Әлеуметтану зерттеу пәні ретінде» (1873) .

Философ және ғалым Герберд Спенсерді позитивизмнің негізін қалаушылардың бірі деп саналады. Оның өмірі мен шығармашылық уақыты әлеуметтанудың пайда болуы және жеке ғылыми пән ретінде қалыптасу уақытымен сәйкес келеді. Ол әлеуметтануды ғана емес, антропологияны дамытуда да маңызды рөл атқарды, классикалық әлеуметтік ілімнің органикалық және эволюциялық мектептерінің негізін қалады. Ағылшын әлеуметтану мектебінің пайда болуы Спенсердің есімімен байланысты деп сеніммен айтуға болады.

Г. Спенсердің барлық әлеуметтану ой-тұжырымдары өзі бұрын жасаған, Дарвиндікінен тәуелсіз эволюция теориясына сүйенеді. Қоғамның эволюциялық теориясы - табиғат философиясының құрамдас бөлігі, өйткені әлеуметтік эволюция - әлем бағынған ұлы процестің бөлшегі. Барлық ғылымдарға ортақ принциптерді ол философиялық деп атайды. Бізді табиғаттың ортақ заңы және барлық ғылыми заңдардың жиынтығы ретінде эволюция заңы басқарады. Ғылым да, философия өзінің зерттеу саласын шектемейді. Бірақ дүниенің шынайы мәні екеуіне де жұмбақ. Біздің танымымыз әрқашан салыстырмалы және тәжірибе мен эмпирия саласымен шектелген.

Спенсер өзінің деклацияларында XIX ғасырдың эволюционизмімен байланыстыратын біржақты прогресс идеясымен күреседі. XX ғасырдың неоэволюционистері тәрізді Спенсер эволюцияны бір ғаламдық процесс ретінде емес, оны ерекше, біршама автономды процестер жиынтығы ретінде түсінді. Сөйтіп, ол Конттың «бүкіл жер шарында жабайы және өркениетті тайпалар өмір сүретін қоғамның әр түрлі нысандары тек бір нысанның түрлі сатыларын құрайды: сонымен қатар, әлеуметтік типтер, жеке-дара организмдер типі сияқты белгілі қатар құрмайды, тек бөлшектелген және тармақталған топтарға бөлінеді» деген «елеулі қатесін» сынайды.

Спенсер эволюция деп аталған процеске мынадай жалпы анықтама береді.

Эволюция дегеніміз ― қозғалыстың тармақталуымен қоса жүретін және оның барысында зат белгісіз, байланыссыз әртектілік күйінен белгілі, өзара байланысқан әртекті күйге ететін заттар интеграциясы, ол зат сақтаған қозғалыс дәл осындай өзгерісті бастан кешіреді.

Жаңадан өмірге жас ғылым, әлеуметтанушы ― әсіресе, оның позитивистік нұсқасы ― өз әдістерін басқа ғылыми пәндерден ала отырып дамуға мәжбүр болды. Спенсердің заманды мұндай балама механика немесе биология түрінде көрінді. Көптеген әлеуметтік философтар классикалық Ньютон механикасына ден қойды. Позитивизмнің негізгі қағидаларынан бас тартқан олар қоғамда табиғи күштер сияқты күштер мен соларға сәйкес заңдар әрекет етуі тиіс деп есептеді. Басқалар болса, керісінше, өз назарын тірі табиғатқа аударып, тірі табиғаттың тіршілік ету мен даму заңдары әлеуметтік тәртіпке жақынырақ деп есептеді. Бұл әдіс органикалық аналогия деген атауға ие болды.

Жалпы органикалық ұқсастықтың талдау әдісі ретінде әлеуметтік ғылымдарда өзінің сонау Платоннан бастау алатын ежелгі дәстүрлері бар. Ұқсастық бойынша жүргізілген кез келген ой-тұжырымның мәні мынада: қайсыбір объектіні қарастырудан алынған білім азырақ зерттелген, бірақ біріншісімен өзінің елеулі қасиеттерімен ұқсас басқа объектіге ауысады. Мұндай ой-тұжырымдар ғылыми болжамдардың басты қайнар көзі болып табылады. Зерттеушілер адам қауымдастықтарының басқа тірі организмдермен ұқсастықтарын байқап, осы ұқсастықтарды қолдануға тырысты.

Спенсер органикалық ұқсастықты дәйекті түрде жақтады. Бұл оның позитивистік ұстанымынан туған еді. Қоғамда организмнің ерекше түрі деп қарастыратынын айтып, Спенсер былай деп мәлімдеді: «Біз қоғамды ерекше мән ретінде қарастыруға құқылымыз; себебі ол дискретті бірліктерден құралса да, әр қоғамның алып отырған орны шеңберіндегі жалпы ұқсастықтарды ғасырлар бойы және тұтас ұрпақтарда сақтау олардың құрған агрегатының белгілі бір нақтылығын көрсетеді».

Спенсер әлеуметтік заңдарды тұжырымдай отырып, әлеуметтік реформаларды белгілеуден бұрын қоғамның нақты әлеуметтік жағдайын жете, жан-жақты білу қажет екендігін атап көрсеткен. Оның пікірінше, еркін және ішкі себептерден пайда болған әлеуметтік эволюцияның жетістікке жетуінің бірден-бір шарты ― мемлекет қызметіне қатаң шек қою болып табылады.

Спенсер «еркіндік теңдігі» заңын тұжырымдай келе, онда барлық жеке адамдардың «еркіндік теңдігі» басқа адамдардың еркіндігінің деңгейіне сәйкес пайдаланылуы тиіс дегенді айтады. Мемлекет те еркін, бірақ ол жеке адамдардың еркіндігін қорғайтын, соған кепілдік беретін ұйым. Мемлекет алыпсатарлыққа қатысты заңдар шығарумен, діни мекемелерді және қайырымдылық қоғамдарын басқарумен айналыспауы керек. Мемлекеттің негізгі міндеті ― қоғамда құқықтың жүзеге асырылуын және еркіндік теңдігі заңының сақталуын қамтамасыз ету, сөйтіп, ол өз азаматтарын тонау мен зорлықтан және соғыстан қорғап отыруды іске асырады.

Қоғамды тірі организм іспетті қарауға болады, бірақ бұл жерде мынаны есте ұстау керек, өзіндік өмір сүру заңдарын сақтаған әлеуметтікті құрайтындардың (ұлттар, мемлекеттер, таптар, т. б. ) организмдік мәні бар.

Әлеуметтік организмдер биологиялық организмдер ұқсас. Бұл ұқсастық барлық мүмкін жағынан емес, тек олардың алты жағынан ғана ұқсастықты белгілейді. Бүкіл организмдер:

1) өседі, көлемі жағынан ұлғаяды;

2) өзінің ішкі құрылымдары болады;

3) өсу деңгейіне сәйкес бұл құрылымдар күрделенеді;

4) құрылымның күрделенуі органдар функцияларының жіктелуінің күшеюімен қатар жүреді;

5) құрылым мен функциялардың күрделенуі жеклеген бөлімдер арасындағы өзара әрекеттің дамуына соқтырады;

6) жекелеген бөлімдер (органдар) тіптен тұтастықтың өмірінің берекесі кеткен жағдайдың өзінде де белгілі бір уақытқа дейін өмір сүре алады.

Қоғамды толығымен биологиялық организмге ұқсастыру қате болған болар еді, өйткені олардың принциптік тұрғыдан өзгешеліктері бар, ол кем дегенде үш мәселеде көрінеді:

1) биологиялық организм ― бұл нақты тұтастық, оның бүкіл органдары тығыз байланысқан. Қоғам ― дискреттік тұтастық, оның тірі құрылымдары мен элементтері бір-бірінен азды-көпті еркін және уақыт пен кеңістікте бытыраңқы орналасқан;

2) ойлау және сезім функциялары биоорганизмнің белгілі бір бөлімінде ғана шоғырланған, ал қоғамда ойлау мен көңіл-күй (эмоция) барлық құрылымдар мен элементтерге тән;

3) биологиялық организмде элементтер тұтастық үшін өмір сүреді, ал қоғамда бұл жағдай керісінше болады. Адамдар қоғамға қызмет етпейді, керісінше қоғам адамдарға қызмет етеді.

Спенсер организмнің ерекшелігін индивидтің автономиясын сақтап қалуға, жүйенің адамды жұтып қоюына жол бермеуге тырысқандығында деп түсіндірді.

Г. Спенсер қоғамдық өмірде мемлекеттің ролін шектеуді, тіптен кедейлерге көмек немесе балаларға тәрбие беру жөніндегі қамқорлығынан да бас тартуды ұсынды. Ол отаршылдық экспансияны сынады, өйткені бұл мемлекеттік бюрократияны күшеюіне әкеліп соғатын еді. Спенсердің пікірінше, кез келген қоғамның дамуы органдардың үш жүйесінің негізінде іске асады:

1) сүйемелдеуші жүйе. Бұл организмді қоректендіріп оның дамуын қамтамасыз ететін болса, қоғам да оның дамуына қажетті өнімдерді шығаратын өндіріс бөлімдерінен құралады;

2) бөлуші жүйе ― еңбек бөлінісінің негізінде қалыптасқан әлеуметтік организмнің әр түрлі бөлімдерінің байланысын қамтамасыз етеді;

3) реттеуші жүйе ― қоғамның құрамды бөлімдерін біртұтас орталыққа бағындырып, мемлекет тарапынан оның дамуын реттеп отырады.

Осы жүйелердің әрқайсысы әлеуметтік институттардан тұрады. Бұл ұғымдармен Спенсер «әлеуметтік әрекеттің тұрақты құрылымдарын» белгіледі. Реттеу жүйесін сипаттай келіп, ол адамдар мінез-құлқын қадағалайтын «әлеуметтік бақылау» институттарын бөліп көрсетеді және оның қатарына мемлекетті, шіркеуді, отбасын, салт және дәстүрлерді жатқызады. Әлеуметтік институттарды зерттеу, Спенсердің пікірі бойынша, әлеуметтанудың маңызды міндеті.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.