Қазақстан туризмінің дамуындағы көліктің маңызы
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНЕВЕРСИТЕТІ
География факультеті
Туризм кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗАҚСТАН ТУРИЗМІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ КӨЛІКТІҢ МАҢЫЗЫ
Оындаған
4 курс студенті
Айдымбаева А
Ғылыми жетекші
Профессор (қолы, дата)
Мазбаев О.Б.
Нормабақылаушы
Төлемісова С.Е.
(қолы, дата)
Қорғауға жіберілді
Алматы 2007 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3
1. КӨЛІК ПЕН ТУРИЗМНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ МЕН КӨЛІК
ТҮРЛЕРІНІҢ ТУРИЗМДЕГІ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Көлік пен туризмнің өзара
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .4-7
1.2 Автосаяхаттарды жоспарлау мен
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... 7-14
1.3 Әуе көлігімен саяхаттарды ұйымдастыру мен жүргізудің
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5-20
1.4 Темір жол көлігімен саяхаттарды ұйымдастыру және
жоспарлау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .20-24
1.5 Туристерге су көлігімен қызмет
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25-27
2. ҚАЗАҚСТАН МЕН ШЕТЕЛДЕ ТУРИСТЕРГЕ ТЕМІР ЖОЛ
КӨЛІГІМЕН ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ
2.1 Дүние жүзінің әртурлі бөліктеріндегі темір жол көлігімен
саяхаттардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..27
2.1.1 Еуропаның темір жол тораптарындағы туристерді
тасымалдау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...27-33
2.1.2 Ресейдің темір жол тораптарындағы туристерге қызмет
көрсетуді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .33-37
2.1.3 Қазақстандағы темір жол көлігімен саяхаттарды
ұйымдастырудың
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 37-40
2.2 Қазақстандағы темір жол көлігімен саяхаттарды заңды
ұйымдастыру
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .41
2.2.1 Темір жол көлігінде туристерді тасымалдаудың ережелері мен
қызмет көрсетушілердің
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 41-45
2.2.2 Туристерді темір жол көлігінде тасымалдаудың заңды
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .45-50
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ІШКІ ТУРИЗМ ДАМУЫНДАҒЫ ТЕМІР ЖОЛ
КӨЛІГІМЕН САЯХАТТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ҚИЫНШЫЛЫҚТАРЫ МЕН МҮМКІНШІЛІКТЕРІ
3.1 Қазақстандағы ішкі туризм дамуындағы темір жол көлігімен
сахаттарды ұйымдастырудың
қиыншылықтары ... ... ... ... ... .. ... ... .50-55
3.2 Қазақстандағы темір жол көлігімен саяхаттарды ұйымдастырудың
мүмкіншіліктері мен темір жол көлігінің перспективті түрлері ... ..55-
69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 70-71
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..72-73
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: көліктің туризмнің қарқынды дамуына,
әсіресе, оның ішінде темір жол көлігінің ішкі туризмге әсерін талдау арқылы
Қазақстан нарығындағы темір жол туристік қызметтерді көрсетуді анықтау.
Көлік – халық шаруашылығының ірі салаларының бірі болып табылады.
Оның жұмысында маңызды үлесті жолаушыларды тасымалдау алады. Олардың ішінен
жоғарғы орында туристер. Туристерге негізінен саяхаттың созылу уақыты, оның
ыңғайлылығы және бағасы маңызды болып саналады.
Көліктердің ішіндегі темір жол көлігі әртүрлі мемлекеттерді
және мемлекеттердің әртүрлі аудандары арасында байланыстарды орнату үшін
айрықша роль атқарады. Әрбір мемлекеттің экономикасының дұрыс дамуын
қамтамасыз етеді және туристер көп қолданатын көлік түрі.
Дипломдық жұмыста көлік қызмет көрсету сферасында темір жол
тасымалдауларының бірқатар ерекшіліктеріне анықтама берілген. Осындай
ерекшеліктерге:
– темір жол көлігінің тасымалдау мүмкіншілігінің жоғары болуы;
– шығатын пунктен, бару пунктіне тасымалдаудың жоғары
жылдамдығы;
– үлкен қашықтықтарды өтудің мүмкіншілігі;
– метео жағдайларына байланыссыз тасымалдаудың тұрақтылығы және
т.б.
Дипломдық жұмыстың мақсаты көліктің туризмдегі алатын орнын
анықтай отырып, темір жол көлігімен саяхаттардың Қазақстан мен шетелдерде
ұйымдастырылуын салыстыру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
– көлік пен ішкі туризмнің өзара байланысын
талдау;
– Қазақстан мен шетелде темір жол көлігімен
саяхаттарды ұйымдастыруға салыстырмалы түрде анализ
жасау;
– Қазақстандағы ішкі туризмнің дамуына кедергі
жасайтын қиыншылықтарды шешудің оптимальді жолдарын анықтау;
– Ұлы Жібек жолының бойындағы тарихи қала
орталықтарын зерттеп, осы қалалар арқылы темір жол көлігімен
саяхаттың маршрутын жасау.
Зерттеу объектісі болып темір жол көлік шаруашылығы болып
табылады. Зерттеу пәні – оның ішкі туризмге әсері.
Зерттеудің методологиялық негізі: дипломдық жұмыс Қазақстанның
туризм географиясының негізін қалаушысы С.Р. Ердавлетовтың, басқа да З.В.
Тынчерованың, О.Я. Осипованың еңбектері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Ұлы Жібек жолының бойындағы
тарихи қала орталықтарын зерттеп, осы қалалар арқылы темір жол көлігімен
саяхаттың маршрутын жасау.
1 КӨЛІК ПЕН ТУРИЗМНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ МЕН КӨЛІК ТҮРЛЕРІНІҢ
ТУРИЗМДЕГІ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Көлік пен туризмнің өзара байланысы
Көлік – халық шаруашылығының ірі салалардың бірі болып табылады.
Оның жұмысында маңызды үлесті жолаушыларды тасымалдау алады. Олардың ішінен
жоғарғы орынды туристер алады. Туристерге негізінен саяхаттың созылу
уақыты, оның ыңғайлылығы және бағасы маңызды болып есептеледі. Көлік
түрінің және туристің ауқаттылық деңгейінің, туристік саяхаттың мінезі мен
шығу мақсатының алыстауының арасындағы тәуелділік айқын көрінеді.
19 ғасырдың екінші жартысы мен 20 ғасырдың басындағы туризмнің
интенсивті дамуы, темір жол желісінің қарқынды дамуымен тығыз байланысты
болды. Темір жолдардың маңыздылығы өте келе автокөлік және әуе көлігінің
пайдасына кеміді.
Туризмде пайдаланатын көлік түрлері географиялық орнына, жердің
табиғи жағдайына, сонымен қатар коммуникациялық желілердің дамуының
дәрежесіне тәуелді. Туристік көлік және жалпы көлік: құрлық, су (өзен,
теңіз) және әуе көлік болып бөлінеді. Туристік тасымалдаудағы көліктің
кейбір түрлерінің үлесі халықаралық және ішкі туризмде әртүрлі болып
құрылады. Қоғамдық көлік туристердің тікелей демалуының, тамақтану және
көңіл көтеру орны болады. Осындай көліктік туризм халықтың демалуының
айрықша әйгілі түріне айналды. Осы мақматқа негізінен су көліктерінің
түрлері бейімді – кемелер осында жоғарғы дәрежелі қонақ үйлер сияқты
ыңғайлы демалу үшін жағдайлар жасалады. Ересек адамдар үшін ең тартымды
жылжитын үй сияқты жолаушы су кемелері болып табылады. Темір жол көлігі
қызмет көрсетудің осындай жоғары деңгейін арнайы жылжымалы составты
қолданғанда да көрсете алмайды, бірақ оның да құндылығы бар. Ол кейбір
көрсеткіштер бойынша су көлігін озып кетеді.
Жоғары дамыған мемлекетерде автомобиль, темір жол және әуе туризмі
әйгілі болып келеді. Сонымен қатар, көлік экскурсияларда қызмет ету, оның
ішінде қалаларды, табиғи көрікті жерлерді, мәдени-тарихи обьектілерді т.б.
барып көру үшін маңызды роль атқарады.
В.И.Азар көлік түрлерінде демалу түрлерін ұйымдастыруға байланысты
келесі топтарды ажыратады:
– Арнайы туристік поездарда немесе кемелерде саяхаттайтын
туристер;
– Кәдімгі поездар мен кемелерде саяхаттайтын және қызмет
көрсету толық комплексі үшін төлейтін туристер;
– Жүру құжаттарын сатып алатын және өз бетінше саяхаттайтын
туристер.
Көптеген жылдар бойы әлемдік темір жол көлігінде электр немесе
тепловоздың тартудың жүйелік дамуы, поездардың жүру механизациясы мен
автоматизациясының даму дәрежесінің өсуі байқалады. Шапшаң жолаушы
поездардың қозғалудың коммерциялық жылдамдығы үнемі жоғарылайды. Жүрудің
ыңғайлылық деңгейінің өсуі және жылдамдықтың өсуіне бағытталған жұмыстар
өткізіліп, көптеген мемлекеттер үлкен жетістіктерге жетті. Бірақ өкінішке
орай біздің мемлекетімізде әлі осындай дәрежеге жету үшін өте аз шаралар
жүргізіледі, ал ол темір жол туризмнің дамуына үлкен тежегіш күш болып
табылады.
Темір жол әуе көлігіне қарағанда баяу жүретін болғандықтан, темір
жол көлігінің үлесі төмендеуде, осы төмендеу 60-шы жылдардан басталған.
Қолайсыз тенденцияны нейтрализациялау құралы болып жүру төлемінің төмен
болуы табылады. Соңғы кезде ішкі туризмнің дамуында айрықша маңызға ие
болып отыр. Сонымен қатар темір жолмен жүрушілерге қызмет көрсетудің жаңа
формалары табылып жатыр.
Біздің елде темір жол туризмі 50-ші жылдың соңынан дами бастады,
әйгілі және кең туризм түріне айналды. Осы туризм түрі болашақта оның
ыңғайлылығын жоғарлату жағдайында дамудың айрықша мүмкіншіліктеріне ие
болады. Су көлігімен салыстырғанда, темір жол көлігінің жүйесі қалың және
темір жол туризмі су туризміне қарағанда бірнеше есе арзан болып келеді.
ТМД-нің көптеген қалалары мен туристік обьектілері темір жол көлігінің
жететін сферада орналасқан, соған қоса ол автобус көлігімен кооперацияға
түседі, ал осы кооперация әртүрлі көрікті ауданды көру үшін шексіз
мүмкіншіліктерді туғызады.
Біздің мелекетіміздің көлік жүйесі басқа мемлекеттердің жүйелерімен
кең байланысы, көптеген аралас маршруттарды ұйымдастыруға, Қазақстанның
Азия және Еуропаның қалаларын барып көруге мүмкіншіліктер толып жатыр.
Халықаралық туризмде көп жылдар бойы адамдарды су бойынша
тасымалдаудың түрлері басым болған. Бірақ уақыт өте келе, авиацияның даму
мөлшеріне қарай оның маңыздылығы бірте-бірте қысқарды. Мысалға алсақ,
кемемен Солтүстік Атлантика арқылы Франциядан АҚШ-қа баратын саяхат 80
сағат уақытты алады, ал ұшақпен тек қана 8 сағатта ұшып өтесіз. Осындай
жағдай сонымен қатар Тынық мұхиты арқылы өтетін іскерлік рейстерде де
байқалады. Бірақ Европаның батыс жағалаулары, Жерорта теңізі, Кариб теңізі,
Азор және Атлантиканың басқа аралдары аймағында теңіз экскурсия-круиздері
үлкен маңызға ие болып отыр.
Круиздік туризм ежелгі заманнан пайда болғанға қарамастан, өзінің
қарқынды дамуын 50-ші жылдардың аяғынан бастаған болатын. Круиздік
саяхаттардың алғашқы гиді болып ағылшын жазушысы Уильям Теккерей саналады.
Круиздік саяхат негізінен қысқа мерзімді экскурсиялар өткізілетін
жағалаулардың бойымен жүргізіледі. Қазіргі кезде осы саяхаттар жаңа сипатқа
ие болып отыр. Ол ел ішіне басқа көлік түрлерін пайдаланып кіру арқылы ұзақ
саяхаттар жасау. Мысалға, Жерорта теңізімен круиз жасағанда Италияда
тоқтаған туристер Рим, Флоренция, сияқты әйгілі қалаларды көріп өтеді.
Қазақстанда су көлігін қолданатын туризм әлі дамымаған. Ол
гидрографиялық жүйенің нашар болуымен түсіндіріледі. Бірақ Республика
адамдарының көпшілігі жыл сайын басқа елдердің теңіз және өзен туристік
саяхаттарына қатысады.
Қазақстанда көліктік туризмнің екі түрі кең таралған. Ол автомобиль
және авиациялық туризмдердің түрлері. Халықаралық және ішкі туризмде жеке
автомобиль (жеке туристер) және автобустар (экскурсиялар) арқылы тасымалдау
маңызды орын алады. Мотоциклдермен, мопедтермен, велосипедтермен саяхаттау
қазіргі кезде таралмаған.
Автомобильдік қатынастардың қарқынды дамуы жеңіл автомобильдер мен
автобустарды шығарудың артуымен, автомобиль жолдар жүйесінің дамуымен және
жақсарумен байланысты. Қазіргі жолдардың қалың жүйесі автомобиль арқылы
елдің немесе басқа елдің әр түкпіріне жетуге болатындығын көрсетіп отыр.
Автомобиль жолдардың жүйесіне автотуристерге қызмет көрсетумен байланысты
дамыған инфрақұрылым сәйкес келеді. Мысалы: қоршалған паркингтер,
мотельдер, ресторандар, кафе, техникалық қызмет көрсету станциялары.
Автосаяхаттардың санында қазіргі кезде маңызды орынды- караванингтер
алады. Олар автомобильдерге қосылған автоприцептер.
Туристерді тасымалдау арнайы автобустармен жүргізілу керек. Олар
туристердің көпкүндік саяхатына сай ыңғайлы болу керек. Гидтерге арналған
арнайы орны, жүк орналастыру орны болу керек.
Қазақстанда автобустық туризм ресми туристік ұйымдардың деңгейінде
дамып жатыр.
Автотуризм деп – жеке көлікті туристік мақсатқа қолдануды айтады.
Осындай саяхаттар бірнеше күнге немесе аптаға есептелген. Автотуризмнің
ерекше белгісі болып: оның жоғары маневрленгендігі, қорғалануы, қысқы
мезгілде ұзақ қашықтыққа жүруі және көп туристік обьектілерді көріп шығуға
болатындығы саналады. Жоғарғы маневрленгендігі автотуристерге уақытша түнеу
орнына оралуға мүмкіндік береді. Туризмдегі әуе қатынастардың маңызы
ұшақтардың тасу мүмкіншілігінің жоғарлауымен байланысты. Ол негізінен 50-ші
жылдардан бастап байқалуда. Осы кезеңде ұшақтар пайда болған. Олардың
жылдамдығы сағатына 700-950 шақырым. (Мысалы: ТУ-104; каравелла; боинг-
707). 60-шы жылдардың аяғында бірнеше жүз адамдарды сыйғыздыратын үлкен
ұшақтар қолдануға берілді. (Мысалы: АҚШ-та боинг-747). Қазіргі туризм
осы заманға сай жаңа ұшақтарды пайдаланады.
Ең алдымен әуе көлікке жолаушыларды тарту үшін льготалық тарифтер
енгізілген болатын. Әуе саяхаттардың әйгілігінің өсуі, көптеген
мемлекеттерде осы көлік түрінің басқа көлік түрлерінен басымдылығының
өсуіне әкелді. Ол негізінен аралдық немесе туристік сұраныстан шалғай
жатқан елдерге қатысты. Әуе көліктің ішкі туристерді тасымалдау маңыздылығы
байқалып отыр. Ол АҚШ сияқты үлкен территориясы бар елдер мен дамыған әуе
желілері бар елдері (Франция, Ұлыбритания, Германия, Канада, Аустралия).
Әуе көлігі тек қана көлік қызметімен қатар, қонақ үй қызметін
атқару керек. Көптеген ірі әуежайлар туристерді қарсы алуға және шығарып
салуға қолданады. Әуе көлігі маусымдық түсулер кезінде чартерлік тасымалдау
қызметін атқарады. Чартерлік тасымалдау кезінде салонның толық толтырылуы,
жеке шетелдік фирмаларға тарифті төмендетуге жағдай жасайды. Чартерлік
тасымалдау үшін ұшақтарды жалға алудың екі түрі бар:
– белгілі мерзімге ұшақты жалға алу;
– белгілі күн мен сағатқа ұшақты жалға алу.
Туристік қозғалыста әуе көліктің маңыздылығы болашақта көбейеді. Ол
негізінен аса тез жолаушы ұшақтардың шығарылуы мен қолданылуымен
байланысты.
Қорыта айтқанда, көліктің туризмдегі рөлі өте үлкен екеніне көз
жеткізе отырып, көліктің қандай түрі туристерге ең қолайлы, ең комфортты
және аз уақытты қажет ететініне көз жеткізейік.
1.2 Автосаяхаттарды жоспарлау мен ұйымдастыру
Туристік саяхаттарды ұйымдастыруда авто көлік маңызды роль атқарады.
Ол негізінен оның мобильділігімен, ақпараттылығымен, арзандылығымен
ерекшелінеді. Авто тасымалдаулардың ерекшелігі болып, олардың тек қана
туристердің көпшілік тасымалдауы емес, әуе, темір жол, су көліктерін
пайдаланылатын жолаушылардың трансфері ретінде қолдануға мүмкіндік
табылады.
Автосаяхаттардың ерекшелігі болып, олардың өзінің тұратын жақтың
көрікті жерлерін көру мақсатымен ұзақ емес ара қашықтыққа жасалуы табылады.
Қазіргі уақытта автосаяхаттар жеке, жалға алынған немесе қоғамдық көлікте
пайдаланылып жасалады. Қоғамдық көлік бір елді мекеннен келесі елді мекенге
тасымалдау үшін қолданылады. Жалға алынған немесе жеке көлікті бірнеше
күнге маршрут бойынша елді мекендер ішінде тасымалдау және қызмет көрсету
үшін ыңғайлы.
Автокөліктің басқа көлік түрлерінен басымдылығы: жоғары
маневрленгендігі, мобильділігі, қолайлылығы, тарифтердің төменділігі,
қажеттілік бойынша шығуға мүмкіншіліктер, кең шолу, есіктен-есікке қызмет
көрсету, яғни ол вокзалдар, станциялар, порттар салу үшін капиталдық
шығындарды қысқартады.
Ұзақ маршруттарда автосаяхаттар ыңғайлылық деңгейінің төменділігімен
сипатталады.
Автосаяхаттардың басқа да кемшіліктері бар: жылдамдылығының төмен
болуы және айналадағы ортаның ластануы. Соңғы уақытта мамандар жетілген
автомобильдер түрлерін жасады.
Туристер топтарын тасымалдау үшін автобустар қолданады. Автобус бұл
– көп орынды, вагон типті құрлықта жүретін көлік түрі. Микроавтобустардың
ұзындығы бес метр, ал қосылған және автопоездар 24 метрге жетеді.
Автобустың өзінің классификациясы болады:
– орындарының санына қарай;
– орынның түрі бойынша;
– категориясына байланысты;
– ыңғайлылық атрибуттары бойынша.
Сонымен қатар автобустардың сыйымдылығы да әртүрлі болып келеді: 170
орыннан жоғары (ең үлкен сыйымдылық); микроавтобустарда 5-12 адамға дейін.
Двигательдегі отынның қолданатын түрі: бензин, солярка, сығылған
газ. Сонымен қатар электр және маховиктік механикалық энергиясы, күн
қолданылады.
Этаждылығы бойынша автобустар: бір, бір жарым, екі, үш этажды және
арнайы болып бөлінеді. Лифтермен жабдықталған арнайы автобустар қозғалу
функциялары нашар адамдарды, туристерді және күрделі құрал-жабдықтарды бар
спорттық жарысқа қатысушыларға арналған. Автобус категориясы ыңғайлылық
деңгейі мен көрсетілетін қызметтерімен анықталады. Категориясы жоқ
автобустар өзінің орындықтарының қаттылығымен, шуларды шектейтін жоғарғы
деңгейімен т.б. сипатталады.
2* - екі жұлдызды автобус категориясында – жұмсақ орындар,
тоңазытқыш, жылыту жүйесі, перделер, радио орталығы, микрофон бар.
3* - үш жұлдызды автобуста – жұмсақ биік орындар, тоңазытқыш, радио
орталық, көлеңке түсірілген жалюзи, әр туристке арналған жарық пен
вентиляция, дәретхана.
4* - төрт жұлдызды автобуста – душ, мини-бар, гардероб, теледидар,
радио, арнайы жарық, вентиляция, кондиционер, артқа қарай жылжитын
орындар, дәретхана.
Ең жоғарғы категория: 5* - бес жұлдызды. Осындай автобуста
орындықтар екі қатарда орналасқан, аралары жақсы ашылады, теле-видео
аппаратура, шағын асхана, т.б. бар.
Саяхаттарға арналған ең ыңғайлы автобустар: Мерседес, Тойота,
Вольво, Неоплан, Ман, Сетра жатады. Осындай көлік түрінде бірнеше
мыңдаған шақырым жүріп өтуге болады.
Халықаралық автобус турлары өзінің ұзақтылығымен, экскурсиялық
бағдарламалардың мазмұнымен және саяхат кезінде қызмет көрмету
жағдайларымен ерекшеленеді. Осы факторларға байланысты олар: экономикалық,
стандартты, фирмалық және эксклюзивті болып бөлінеді. Экономикалық турларда
саяхатқа жақсы экскурсиялық бағдарлама, 2-3* жұлдызды қонақ үйлерде
орналасу, түнде жүру кіреді.
Стандартты турларға бір түнгі жүру, орналасу, 3-5* жұлдызды қонақ
үйлерде, жақсы экскурсиялық бағдарлама, саяхаттайтын ірі пунктерде бос
уақыт берілуі кіреді.
Эксклюзивті турлар фирмалық турлардың негізінде құрылады. Бірақ
осында клиенттің жеке сұраулары көңілге алынады.
Қазақстандық турагенттіктер ірі Ресей туроператорларымен шарттарға
отырып, адамдарды Еуропаның әртүрлі қалаларына жібереді. Оларға қызығушылық
күннен өсуде, оның себебі осы турлар көбісіне қолайлы. Мысалы: Польша,
Бельгия, Берлин, Мюнхен, Дрезден, Амстердам қалаларын көріп өту және
Парижде үш күн туры 400$ құрайды. Турдың бағасына: тоғыз күндік тасымалдау,
таңғы ас, айтылған қалалар бойынша шолу экскурсиялары кіреді. Автобустарда
телеаппаратура және дәретхана жұмыс істейді.
Қазақстандық турагенттіктер Мәскеуге дейінгі ақыны төмендетуге
тырысады, бірақ формальдықтар үшін (Шенген және транзиттік визалар)
жолдаманың бағасы екі есе өседі. Осындай саяхат түрлерін ұйымдастыру
талаптары Қазақстанның солтүстік-батыс және орталық облыстарында
жүргізіледі. Ал ішкі маршруттар және көрші мемлекеттерге бару саяхаттары
кәдімгі жағдайға айналды.
Соңғы кезде, аралас турлар әйгілі болуда - темір жол + автобус,
ұшақ + автобус, паром + автобус. Осындай жағдайда туристер авто саяхат
басталу пунктіне темір жол немесе әуе көлікпен жеткізілуі мүмкін. Егер
мысалға аралас тур темір жол тасымалдауын кіргізілсе, онда туристер Брестке
дейін поезбен жеткізіледі, осында оларды автобус күтеді. Темір жол +
автобус турлары ыңғайлы жағдайда өтеді. Ұшақ + автобус турлары ақшасы бар
саяхаттаушыларға есептелген. Аралас турлардың жетістігі болып, олардың көп
мемлекетті өтуі, көруі болып табылады.
Автосаяхаттарды ұйымдастырған кезде нормативтік-құқықтық актілермен
танысу қажет. Құжаттармен танысу авто тасымалдауды реттейтін негізгі
талаптарды білу үшін қажет. Оның ішінде Жолаушыларды және жүктерді
халықаралық автомобильдік тасымалдау туралы келісімнің конвенциясы, Ол
01.03.1973 Женева конвенциясының негізінде құрылған, 1989 жылы туризм
бойынша Гаага деклорациясы, Шенген келісімі және т.б. туризм жөніндегі
деклорациялар. ТМД шегінде туристік тасымалдаулар 1993 жылы жасалған.
Туризм саласындағы серіктестік туралы келісіммен ТМД туризм кеңесі
туралы 09.09.1994, т.б. келісімдермен реттеледі.
Қазақстан келесі конвециялар мен келісімдерге қосылады:
– жүктерді халықаралық жол тасымалдау келісімі туралы конвенция
(КДПГ) 19 мамыр 1956 жылы.
– ХЖТ кітапшасын қоладанып жүктерді халықаралық тасымалдау туралы
кеден конвециясы 18 қаңтар 1975 жылы.
– Халықаралық автокөліктік тасымалдауды жүзеге асыратын көлік
түрлерінің жұмысы туралы Европалық келісім (ЕСТР) 1 шілде 1970 жылы.
– Халықаралық және тағы басқа автомагистральдар туралы Еуропалық
келісім. (СМА) 15 қараша 1975 жылы.
Мемлекетте бірқатар құжаттар жасалған, олар жолаушыларды және
жүктерді тасымалдауда көмек атқарады: Қазақстан Республикасының көлігі
туралы заң 21 қыркүйек 1994 жылы, түзетулер мен қосымшалармен 27 қаңтар
1996 жылы және 28 желтоқсан 1994 жылы. Содан кейін басқа да құжаттар
қабылданды: Жол жүру қозғалысының қауіпсіздігі туралы заң, көліктің жеке
түрлері бойынша заңдар мен үкімет қаулылары.
Автотурларды құрудағы маңызды көмекті мемлекеттік және халықаралық
ұйымдар атқарады: автомобиль көлігінің халықаралық одағы (МСАТ),
координациялық көлік кеңесі (КТС). Қазақстан Республикасындағы халықаралық
автомобиль тасымалдаушыларының одағы (КазАТО) 1993 жылы құрылған, 1995 жылы
МСАТ-қа қабылданды. КазАТО Қазақстандық тасымалдаушылардың мүдделерін
қорғайды және халықаралық тасымалдау қызметтерін ұйымдастырады. Сондықтан
автотурларды құру алдындағы жұмыс көп уақытты алуы мүмкін. Автосаяхаттарды
ұйымдастырудың маңызды кезеңі болып іс-әрекет жоспарын құру.
Автосаяхаттарды жоспарлау келесі этаптардан тұрады:
1) Саяхаттың мақсаты мен тақырыбын анықтау. Осының алдында
маркетингтік анализ жүргізілуі керек. Саяхаттың мақсаты әртүрлі болуы
мүмкін (туристердің, халықтың демалуға сұранысын қанағаттандырудан түсетін
табыс, өзінің білім деңгейін жақсарту, белгілі бір халық қабатын туризмге
қызықтыру, эксклюзивті маршруттар құру, қызмет көрсетудің жаңа түрін ұсыну,
т.б.) Саяхаттың тақырыбы да әртүрлі болып келеді: діни, тарихи-өлкетану,
оқу, көңіл-көтеру, этнографиялық, қызық оқиғалы, т.б.
2) Болжаулы трассаны жобалау. Осы этапта авто жолдардың картасы,
маршруттың эскизі құрылады.
3) Туристік ресурстармен танысу және оларды таңдау. Ең алдымен,
ресурстар таңдаған кезде, турдың тақырыбына сай көрікті жерлердің болуына
акцент жасалады.
4) Маршруттағы шектеуліктерді анықтау. Олар: қорықтар, қорықшалар,
экологиялық постар, шекара және кеден зоналары, жолдың болмаулығы болуы
мүмкін.
5) Тіршілікпен қамтамассыз ету жерлерін зерттеу: түнеу пунктерін,
орналасы, тамақтану, медициналық санитарлы-тұрмыстық қажеттіліктер, су
көздері.
6) Маршрутта қауіпсіздікті қамтамассыз ету. Осы этапта туристерді
демалу және тоқтайтын жерлерді, т.б. қорғау сұрақтары зерттеледі.
7) Маршрутты көріп өту. Оның мақсаттары: трассадағы шектеуліктерді
қоса уақыт хронометражы, тіршілікпен қамтамассыз ету пунктерін таңдау,
автокөлікке техникалық қызмет көрсету мүмкіншіліктерін зерттеу (СТО),
заправкалар, жол ақпараты жоспарын құру, жарнама үшін материалдарды жинау,
қызмет көрсету жұмыстары аяқталғаннан кейін серіктестерді таңдау. Маршрутты
көріп өтуде туристік мекеменің, авто мекемелердің, ал қажеттілік туса МАИ
қызметкерлері қатысады.
8) Маршрут схемасына түзетулер енгізу.
9) Келісім-шарттарға отыру. Ол маңызды этаптардың бірі болып
табылады, осы этаптан жолдаманың бағасы, қызмет көрсету сапасы, маршруттағы
қауіпсіздік тәуелді болады. Келісім шарттар орналасу пунктерімен, ТЖО,
автомекемемен, группаның бастығы немесе инструкторымен жасалады.
10) Маршруттың технологиялық картасын құру. Ол алдын-ала жасалады.
Осында: жүріп өту уақыты анықталады және ол маршруттың сенімділігі мен
қауіпсіздігін қамтамассыз етеді. Оның негізгі пуктері болып: елді
мекендермен қосылған картасхема, жүру графигі, тоқтаулар мен түнеулерді
белгілеу, МАИ постарының ТЖО-ның орны, жол жамылғысының жағдайы,
маршруттағы туристер саны, маршруттың созылуы табылады.
11) Калькуляцияны жасау. Жолдамалардың бағасының есептелуі
келісілген бағалармен анықталады. Бір маршрутқа бірнеше калькуляцияны
жасауға болады. Ол қызмет көрсетуді дифференцияциялауға көмектеседі.
12) Маршрутты бекіту. Барлық методикалық, келісім, қаржы құжаттарын
дайындаған және маршрутты авто мекеме мен МАИ бекіткен соң, оны бекіту
туристік мекеменің бастығымен жасалады.
Автотурларды ұйымдастырған кезде маңызды моменті болып автомекемемен
немесе туристерді тасымалдау үшін автокөлік түрлерінің иесімен шарт жасасу
табылады. Мекемеге маршрут бойынша мәлімет, керекті құжаттар беріледі.
Саяхаттың режимі бойынша, бір немесе екі жүргізуші тағайындалады. Осы
жағдайлар алдын-ала келісіледі. Келісімде автокөлік мекемелер мен туристік
мекемелердің міндеттері қарастырылады. Автомекемелердің міндеттерінде
автобустың санитарлық жағдайы мен дұрыс жұмыс істеуі, авто көлікпен
уақытында қамтамассыз ету, егер сынып қалған жағдайда ақысыз қосымша
көлікпен қамтамассыз ету, заказ берушінің алдын-ала бағалардың өзгеруі
туралы айту қарастырылады. Сонымен қатар келісімде немесе оның
қосымшаларында көрсетіледі: салондағы техникалық құралдардың бар болуы,
автобустың тұру жағдайымен қамтамассыз ету, басқа елді мекендерде
жүргізушілерге тамақтану және орналасу, форс-мажорлық ситуацияларды шешу,
маршрутта қауіпсіздікті қамтамассыз ету, т.б.
Туристік мекеме өзінің тарапынан келесі міндеттерді атқарады:
туристерді тасымалдау графиктері мен жазбаша заявкаларды уақытында беру,
автоқызметтер үшін төлеу. Туристік группаларды санына және автобус
орындарына қарай жинау, автокөлікті тек қана келісілген белгілеуге ғана
қолдану, туристер ішінде тәртіпті қамтамассыз ету, транспорттық құралдардың
бүлдіруден болған шығындарды өтеу, т.б.
Кей кезде таза тыс қаптардың, перделердің, таза судың, микрофонның
т.б. жоқ болуы, туристердің көңіл-күйлеріне әсер етуі мүмкін, ал кейде
клиенттердің санының төмендеуіне әкеледі. Сондықтан келісім-шарт және оған
қосымшалар заңдармен, нормативтік құжаттар мен ережеге сай болуын тексеру
керек.
Кету күні туристер алдын-ала жиналу керек. Туристік мекеменің
қызметкері оларды тіркеу, туристерді тізім арқылы тексеру және құжаттарды
тексеру керек (жеке куәлік, туу туралы куәлік, жолдама, т.б.). Автобусқа
отырғызу жұмысы дұрыс ұйымдастырылуы үшін, жоладманың ішінде салондағы
орынды жазу керек.
Автобустық маршруттың басшысы жол бойы экскурсиялық ақпаратты,
тәртіп туралы ережелерге инструктажды, маршруттың қысқаша сипаттамасын,
санитарлы-тұрмыстық тоқтаулардың орнын, уақытын, және созылуын беру керек.
Осындай тоқтаулардан кейін, туристердің санын тағы да тексеру керек.
Саяхаттың табысы жүргізуші мен топтың басшысының өзара
түсінушілігіне байланысты. Туристік топтың басшысы (инструктор,
экскурсовод, методист) оның туристердің тәртіп ережелерін дұрыс орындауына
жауапты екенін есте сақтау керек. Осы ережелер туристердің автобустық
маршруттағы міндеттер ретінде беріледі.
Туристің міндеттері: туристік топ басшының және жүргізушінің
талаптарын қатаң орындауы тиіс, автобус тоқтаған жерге уақытында келу,
автобустың салонында тазалық пен тәртіпті сақтау, автобустың құрал-
жабдықтарына ұқыпты қарау, экскурсиялар мен жол бойы ақпарат берілген кезде
тыныштықты сақтау, автобустың техникалық бұзылғаны туралы туристік топтың
басшысына айту керек, т.б.
Туристке (экскурсантқа) рұқсат берілмейді:
– жүргізушіні өзінің іс-қимылы мен сөздерімен көңілін аудару;
– автобус жүрген кезде салонда жүруге;
– автобуста шылым шегу, арақ-шарап ішуге;
– автобустың терезелерінен заттарды лақтыруға;
– автобус есіктерінің ашылу механизмдерін іске;
– автобус салонын түнеу мақсатында қолдануға;
– тез жанатын, қауіпті, улы, заттарды, қару-жарақ және т.б.
тасымалдауға;
– тоқтатуға және маршрутты өзгертуге.
Автобус жүргізушісі мен топ басшысы құжаттардың, ақшаның, туристің
заттарының сақталуына жауапты емес.
Басқа ережелер Қазақстан Республикасындағы көлігі туралы заңмен,
Қазақстан Республикасындағы туристік іс-әрекет туралы , т.б. реттеледі.
Автобустық маршруттағы жол бойы ақпараты:
Маршруттың жол бойы экскурсиялық ақпараты алдын-ала құрылады және
қабылданады. Жол бойы ақпараты: үш бөліктен құрылған. Кіріспе, негізгі
бөлім және қорытынды.
Кіріспе ұйымдастырушылық және ақпараттық болып бөлінеді. Ұйымдастыру
бөлігінде: туристік топ басшысы өзін таныстырады, жүргізушіні таныстырады,
автобустағы тәртіп ережелері туралы инструктаж
береді, жолдың ұзындығы, созылуы туралы мәліметті айтады және барлығына
сәтті сапар тілейді. Ақпараттық бөлігінде маршруттың сипаттамасы,
(облыстар, аудандар, елді мекендер, ескерткіштер және т.б. көрікті жерлер),
жолдың сипаттамасы мен саяхаттың соңғы пунктіндегі бағдарлама беріледі.
Негізгі бөлігінде жол бойы өтілетін мемлекеттер, облыстар, аудандар,
елді мекендер, ескерткіштер, қорғалатын жерлер туралы айтылады.
Мәліметтерде осы мемлекеттердің ауданы, халқы, өнеркәсібі, мәдениеті,
тарихы туралы айтылу жөн. Сонымен қатар ауданның климаты, табиғаты,
өсімдігі мен жануарлар әлемі туралы айтылу керек.
Қорытынды бөлігінде: көріп, естіп өткеннің қорытындылары шығарылады,
туристерге көмектері туралы рақмет айтылады, өзінің мекеменің маршруттары
бойынша жарнама жасалады.
Топ басшысының сандық мәліметі немесе әңгіменің жоспары жазылған
карточкалары, фото суреттер т.б. болуы керек.
Автосаяхаттың тағы бір түрі – ол автомобильдермен саяхат. Осындай
саяхаттар маршрут картасын құрумен басталады, содан кейін жүрудің уақытын
есептеу, демалу және елдімекендерде жүру уақыты т.б. есептеледі.
Кесте 1 – Жалпы пайдаланылатын автомобиль жолдарының ұзақтығы
Облыстар 2002 2003 2004 2005 2006
Ақмола 6286 5781 7920 7920 7899
Ақтөбе 6143 6147 6147 6167 6167
Алматы 9588 9448 9681 9681
Атырау 2987 2752 2752 2752 2752
Шығыс 9890 9914 9914 9930 11264
Қазақстан
Жамбыл 5234 4327 4327 4104 4112
Батыс 5384 5384 5385 5353 5353
Қазақстан
Қарағанды 8769 8752 8752 8752 8752
Қостанай 7993 7786 7786 8333 9133
Қызылорда 2614 2617 2617 2612 2612
Маңғыстау 2543 2547 2547 2551 2605
Павлодар 4922 4922 4922 4922 4921
Сол. Қазақстан9781 9588 7449 7529 7533
Оңт. Қазақстан5203 5203 5203 5261 5261
Қазақстан 87337 85186 85169 85867 88045
Республикасы
Содан кейін мотельдер, қонақ үйлермен, олардың қасындағы тұрақтарды жалға
алу шартына сәйкес келісімдер жасалады. Осындай маршруттардың ерекшелігі
болып ТЖО мен келісімдер жасау. Осындай келісімдер бірнеше болу керек. Осы
қызмет түрлерін серіктестер арқылы алуға болады. Ірі елді мекендерде
тоқтаулардың уақыты көп болу керек. Көрікті жерлермен танысу, жолдама
бағасына кіреді. 20-25 адамнан құрылған топқа қызмет көрсетудің бірінші
күнінде қала бойынша шолу экскурсиясы ұсынылады. Осы экскурсияның мақсаты
автосаяхаттаушыларға демалу мен ориентир жасауға көмектесу және келесі
күндері олардың қалада өздері жүруге көмектеседі. Осындай саяхат түрі бізде
аз таралған, бірақ олардың болашағы бар, оның себебі жеке көлік саны күннен
күнге өсуде. Саяхат барысында туристер жақындайды және оларды авто
тематикаға арналған жалпы қызығушылығына үйрену жүргізіледі. Осындай саяхат
түрін ұйымдастыру кезінде үнемі маманданған автомобилистпен кеңес жүргізу
керек.
Туристік мекеме ұйымдастырған алғашқы автосаяхаттар ұзындығы,
созылуы, уақыты бойынша ұзақ болмауы керек. Осы туризм түрінде саяхаттың
географиясы бірте - бірте кеңеюі керек.
Жолдардың, вокзалдар, мотель, кемпингтер инфрақұрылымының
жақсаруымен Қазақстан Республикасында осы туризм түрі әйгілі болатынына
үміт артамыз.
1.3 Әуе көлігімен саяхаттарды ұйымдастыру мен жүргізудің ерекшелігі
Қазіргі әлемде, адамдардың дүние жүзі бойыша саяхаты масштабты
сипатқа ие болып отыр. Осыған байланысты әуе көлігінің маңыздылығы артуда.
Ол көліктердің ішіндегі ең жылдамдысы болып саналады. Әуе тасымалдаудың
ерекше маңыздылығы көпшілік туризмді реализациялауда көрінеді. Оның өткен
ғасырдың ортасында қарқынды дамуы, жоғары ыңғайлылық деңгейі бар және
әртүрлі саяхат мақсаттарына жауап беретін ұшақтардың пайда болуын қажет
етті. Әуе кемелердің ішінде және әуежайларда жолаушыларға әртүрлі және
жетілген сервис ұсынылады.
Әуе тасымалдаулардың басқа көлік қызмет көрсетуден бірқатар
ерекшеліктері бар. Ол алдыменен метеожағдайларға тәуелділікпен, ұшатын және
қонатын жердің ландшафтына байланысты болады. Сонымен қатар қозғалмалы
составты эксплуотациялау жағдайлары, әуежайларды елді мекендерден сыртқа
қарай орналастыруды және жолаушыларды ұшуға дайындауға уақытты қажет етеді.
Бірақ, соған қарамастан, өзінің басты артықшылығына байланысты - әуе
тасымалдаулар құрлық бойынша және су көлік түрлеріне
бәсекелестікті тудырады.
Бүгінгі таңда, Қазақстандағы әуе саяхаттар – көлік саяхаттарының
көпшілік түрі. Тәуелсіздік алғаннан кейін, республика шетел туризмнің
географиясын кеңейту мүмкіншілігін алды.
Қазақстан Республикасы әуе кәсіпорындары республиканың астанасы мен
басқа қалаларынан АҚШ, Италия, Түркия, Сирия, БАӘ, Пәкістан, Үндістан,
Тайланд, Корея, Сингапур, Жапония, Қытай, Германия, Польша, Франция, Греция
және т.б. мемлекеттерге ұшақтарды жібереді. Ұшулар Қазақстан мен шетел
мемлекеттердің әуе компанияларымен ұйымдастырылады. Әуе компаниялар – бұл
ауада көлік қызметтерін атқаратын сауда мекемелері. Әрбір мемлекет
жолаушылар мен жүктерді тасымалдау үшін заңдар ережелерді шығарды. Мысалы:
Варшавалық келісім 1929 жылы, Чикаго келісімі 1944 жылы, әуе көлігінің
халықаралық ассоциациясы (IATA) мен азаматтық авиацияның халықаралық
ұйымының (OASI) ережелері.
Халықаралық ұйымдарға сәйкес тарифтердің болуын қадағалайды, әуе
компаниялар арасындағы ынтымақтастықты құруға мүмкіншіліктер жасайды,
қауіпсіздік жүйесін ұйымдастырады, бір-екі жақты әуежайлардың режимі және
әуе кеңестігін дұрыс пайдалану туралы келісімдер жасайды, әлемдік деңгейде
авиацияның дамуын бақылайды.
Қазақстан 188 мемлекеттің ішінде халықаралық әуе көлік ұйымының
мүшесі болып табылады. 2006 жылдың көрсеткіштері бойынша Қазақстан
Республикасында 47 әуе компаниялар (27 авиахим жұмысы үшін, 20 тұрақты және
чартерлік тасымалдау) Ұшақтар саны - 54O, тік ұшақтар - 88. (Қазақстанская
правда 14.12.2006 жылы).
Туристерді тасымалдауды графиктік ұшақтармен немесе арнайы
рейстермен жасалады. Әуе мекемелері әртүрлі қызмет түрін ұсынады:
Жолаушыларды тасымалдау, жүк тасымалдау, пошта және чартерлік тасымалдау
(ұшақты арендаға алу), туристік саяхаттарды ұйымдастыру, өндірістік-
коммерциялық операциялар, сыртқы экономикалық операциялар, бағалы
қағаздармен операциялар, құрылыс пен жобалау, т.б.
Кейбір әуе компаниялар жолаушылардың ыңғайлығы үшін рекордтық
бағыттар тактикасын пайдаланады, яғни периферия арқылы ұшулар (Мысалы:
Алматы – Көкшетау – Ақтөбе – Дюссельдорф).
Әуе саяхаттарды жоспарлау мен ұйымдастыру кезінде мамандар келесіні
білу керек.
- әуе ұшулардың нормативті-құқықтық базасын;
- әуе компаниялардың қызметін;
- әуе билеттерді броньдау жүйесін;
- жүктерді тасымалдау ережелері;
- чартерлік тасымалдауды ұйымдастырудың ерекшелігін;
- әуежайларда қызмет көрсету жүйелерін;
- әуе компания мен туристік мекеме арасындағы өзара қызмет
тәртібі;
- әуе маршруттағы туристік топ басшының жұмысын ұйымдастыру және
оның құқықтары мен жауапкершілігін білу;
- ұшуларын қауіпсіздікпен қамтамассыз ету жүйесін;
- жолаушыларды сақтандыру тәртіптерін.
Қазақстан Республикасының көлік туралы заңы көлік
мекемелердің клиент алдындағы жауапкершілік жүйесін және кейбір
жолаушыларды тасымалдау үшін льготаларды анықтады. Кейбір әуе компаниялар
Ұлы Отан соғысы ардагерлері, еңбек мүгедектеріне, кейбір студенттерге
арнайы сезондық тарифті қолданады. Келісімдерді жасаған кезде, басқа да
жеңілдіктер түрлері туралы жағдайлар айтылады. Әуе компанияларда
келісімдердің стандартты формалары бар. Туристік мекемеге тек қана
өздерінің реквизиттерін жазу және қолының үстіне мөр басу керек. Ол шағын
топтарды тасымалдау кезінде ғана жасалады, ал егер чартерлік рейс
ұйымдастырылса, онда келісім әрбір туристік мекемелермен жасалады.
Әуе билеттер түрлері:
Қазіргі кезде әлемде әуе билеттердің бірнеше түрлері қолданылады.
1) Көшірілетін автоматтық билет (Сэндвич), (Transitional
Automated Ticket - TAT);
2) Отыру талоны бар автоматтық купонды билет
(Automated TicketBoarding Pass);
3) Қолымен жазып алу билеті( manual Issued Ticket);
4) IATA-ның нейтралды бланктері;
5) Электронды билет (Electronic Ticket).
Көпшілік туристік сяахат ұйымдастыруда туристерді әуе чартер бойынша
тасымалдау кең таралуда. Олар туристер мен әуе компанияларға серийлік
маршруттар кезінде қолайлы болып табылады. Чартер ағылшын тілінен
аударғанда – кеме иесі мен арендаға алушы арасында бүкіл кемені немесе оның
кейбір бөліктерін белгіленген рейс немесе мерзімге алу келісімі дегенді
білдіреді. Чартерлік рейстер әуе компаниялар мен тур фирмалардың
келісімінің салдарынан пайда болды, әуе компаниялар өзінің тұрып қалған
ұшақтарын пайдалануға, ал турфирмалар билеттерді арзанырақ сатып алу үшін.
Чартерлік рейстің тұрақты рейске қарағанда бірнеше ерекшелігі бар:
- тұрақты ұшулардың кестелерінде оның жоқ болуы;
- маршрутты әуе компания емес, заказ беруші
тағайындайды;
- тұрақты рейске қарағанда арзанырақ болып табылады.
Бірақ чартерлік рейске билет сатып алған жолаушының тұрақты рейске
қарағанда, бару пунктіне уақытында бармау мүмкіндіктері жоғары. Чартерлік
рейстер ішкі және халықаралық байланыстарда, тұрақты жасалған және жаңа
енгізілген маршруттар арқылы ұйымдастырылуы мүмкін.
Чартерлік әуе маршрутты ұйымдастыру – ол қиын процесс, ол есептеуді
көп қажет етеді. Әуе компанияға рейс номерін білу, әуе коридорын
дайындау, ұшақтың тоқтау жерлерін, тоқтаудың бағасын т.б. анықтау керек.
Чартерлік рейстер түрлері.
Чартерлік тасымалдау кезінде заказ берушінің ролінде әрбір ұйым болу
мүмкін: ірі іскерлік құрылым, туристік фирма, өнеркәсіп мекемелері, оқу
орны, қоғамдық-саяси партия, т.б. Осы ұйымдар әуе кемелерді келесі
мақсаттармен жалға алады:
- өздерінің қызметкерлерін іскерлік немесе басқа
мақсаттармен тасымалдау үшін, туристерді демалу орнына
жеткізу үшін;
- жанкүйерлерді - спорттық шаралар өткізілетін орындарға;
- діни адамдарды - табыну орталықтарға;
- конгрессмендерді - конференциялар, сьездер, т.б. өткізу
орындарына жеткізу.
Осыған орай, әлемдік тәжірибеде чартерлердің коммерциялық
түрлерінің бірқатарын ажыратады.
Жабық чартер. Оның ерекшелігі: өзінің қызметкерлерін
тасымалдау үшін мекеме толық төлейді. Ереже бойынша, осындай
тасымалдаудың маршруттары тұрақты әуе жолдарына кірмейді. Жабық чартер
чартерлік рейстердің жалпы көлемінде аз ғана пайызды алады.
Мақсатты чартер. Ол бір мақсатпен жиналған (футбол жанкүйерлері,
спортсмендер, т.б.) жолаушылардың арнайы топтарын тасымалдау. Чартерге
заказ беруші, мүшелеріне тасымалдауды жартылай төлейтін ұйымдар болып
табылады.
Инклюзив-тур чартер. Ереже бойынша, ол негізінен туристік фирма
төлеген және ұйымдастырған, туристерді тасымалдау. Осындай жағдайда
туристерге ұшу арзан болып келеді, себебі әуе чартер кезінде әуе билет
саны, ең арзан льготалық тарифтермен салыстырғанда 30-50%-ға төмен.
Инклюзив-тур чартер және мақсатты чартер чартерлік нарықтағы әуе
тасымалдаулардың ең кең тараған түрі.
Блок-чартер. Осындай вариант заказ берушінің тұрақты рейс ұшағында
тек қана коммерциялық бөлігін сатып алу (20-30 орын) кезінде жасалады.
Осындай жағдайда төлем барлық орындар блогына жасалады. Оған сатып алынған
орындардың барлығы немесе барлығы емес толтырылғанына тәуелсіз. Блок-чартер
негізінен, турфирмаларда ұшақты арендаға алу үшін туристердің қажетті саны
болмаған жағдайда жасалады. Блок-чартер әуе компанияларға кейбір уақытта
пайдасыз болып табылады, себебі әуе билеттерді төмен бағамен сату жасалады.
Бірақ сезонның пигінде, билетке деген сұраныс жоғары болғанда
тасымалдаушылар туристік фирмаларға осындай қызмет көрсетуден бас
тартпайды.
Мақсатты емес чартер. Әуе жолаушылардың тобы саяхаттық мақсатына
тәуелсіз, таңдалатын тасымалдау түрі. Осындай тасымалдау түрінің
ұйымдастырушысы болып көлік компаниясы болу мүмкін.
Сплит чартер. Жолаушыларды тасымалдаудың ең қиын түрлеріне жатады.
Олар маршруттың әртүрлі учаскілерінде тұрақты немесе тұрақты емес
рейстермен жасалады. Осыған қоса, жасақталған топ ішіне әртүрлі бару
пунктіне баратын жолаушылар кіру мүмкін.
Ұшақты пайдалану жағдайына байланысты чартерлерді бірнеше түрге
бөлуге болады: бір реттік чартер, тайм-чартер және чартерлік тізбек.
Кесте 2 – Жалпы пайдаланудағы әуе көлігімен жолаушыларды тасымалдау
облыстар 2002 2003 2004 2005 2006
Ақмола - - 12,4 10,0 11,0
Ақтөбе 38 8 16,4 - 31,6
Алматы 5 9,1 5,8 9,2 1,4
Атырау 84 83,1 84,1 59,8 59,0
Шығыс Қазақстан 103 39,3 43,0 59,9 90,4
Жамбыл 26 9,5 2,2 2,1 4,4
Батыс Қазақстан 29 - 7,6 - 7,2
Қарағанды 168 15,6 22,4 19,0 17,1
Қостанай 60 - - - -
Қызылорда 42 8,6 3,2 - -
Маңғыстау 130 1,8 - - -
Павлодар 72 76,8 41,1 39,1 37,7
Сол. Қазақстан 34 16,4 0,1 - -
Оңт. Қазақстан 90 - 11,8 31,8 33,8
Астана қаласы 71 75,2 57,9 28,9 29,0
Алматы қаласы 1058 639,1 478,0 511,8 565,2
Қазақстан 2010 982,5 786,0 771,6 884,6
Республикасы
Бір реттік чартер. Кезінде ұшақ туристерді бару пунктіне дейін
жеткізіп, қайта оралады. Егер рейс Сол жаққа және қайта келуге
жоспарланса, онда біраз уақыттан кейін, ұшақ туристерді қайтару үшін келу
керек. Осындай тасымалдау кезінде әуе кемені жалға алушы ұшуларды
белгіленген мерзімге заказ береді және осы берілген даталарда әуе компания
чартерлік рейсті орындау үшін әуе кемені беру керек. Басқа уақытта,
тасымалдаушы осы ұшақты өзінің жоспарымен байланысты пайдалынады. Бір
реттік чартерлер сирек қолданылады, себебі олар отынға көп шығынды қажет
етеді.
Тайм-чартер. Әуе кемені уақыттың белгіленген мерзіміне жалға алу.
Осы жағдайда жолаушыларды жеткізген ұшақ қайта оралмайды; ол келген
әуежайда туристердің қайта ұшуын күтеді. Кейде тайм-чартерді тұрып қалған
бір реттік чартер деп айтады. Тайм-чартер заказ берушіге, егер туристердің
болу мерзімі көп емес болса ғана ыңғайлы. Осы жағдайда заказ беруші ұшақты
пайдалану уақыты үшін, әуежайда ұшақтың тұруына байланысты қосымша
шығындарды, экипажды орналастыру мен тұру шығындарды, ал кей уақытта –
кемені тұрақты рейстер алғаны үшін тасымалдаушының шығындарын өтеу үшін
төлейді.
Чартерлік тізбек: Ол Сол жаққа және қайта оралу схемасы
бойынша чартерлік тасымалдауды тұрақты кезеңділікпен жасайтын чартер түрі.
Ол бір туристік топты әкетеді де, келесі топты алып келеді. Олар тұрақты
тасымалдауларға өте ұқсас болып келеді. Чартерлік тізбек негізінен төрт-бес
ай уақыт мерзімінде, аптада бір-екі реттік рейстер ұйымдастырылады. Әрбір
чартерлік тізбектің рейсі біткеннен соң әуе кемесі әуе компаниясымен өз
ықтияры бойынша пайдаланылады, бірақ жаңа ұшудың моментіне ол заказ
берушіге баратын әуежайға әкелу керек. Чартерлік рейс басталатын пунктке
ұшақты уақытында жеткізу үшін жауапкершілікті тасымалдаушы өзіне алады.
Туристік фирма әуе кемелерін тасымалдау басталатын пунктке жеткізу үшін
төлемейді.
Чартерлік қызмет көрсету туралы келісім жасаған кезде, жақтардың
міндеттері мен жақтардың жауапкершілігі туралы баптарға аса көңіл
аударылады.
Әуе компанияның міндеттері:
1) Туристік фирма үшін оптимальді маршрут пен әуе кеме түрін
таңдауға, рейстің төлемін айтуға, жолаушы орындарының санын, рейс нөмірін,
әуе кеменің борттық нөмірін айтуға.
2) Рейсті маршрут пен жоспарға сай орындау.
3) Ұшулардың жоспарындағы өзгертулер туралы туристік фирмаға айту.
Туристік фирманың міндеттері:
1) Жолаушылардың толық тізімін, алдын-ала өткізу;
2) Туристерді үш сағат бұрын әуежайға әкелу;
3) Жүкті әуежайға уақытында жеткізу;
4) Жолаушыларды әуе көліктегі тәртіппен таныстыру.
Екі жақтың жауапкершілігі бөлігінде рейсті аудару немесе жүкті
жоғалту жағдайлары қарастырылады. Сонымен қатар осы бөлікте форс-мажорлық
жағдайлар кезіндегі іс-әрекеттер туралы айтылады.
Екі жақтың міндеттері деген бөлікте жасаушы жолаушыларды әуе
көлігіндегі тәртіппен таныстыру керек.
Туристік фирманың қызметкерлері алдын-ала туристке жүк тасымалдау
тәртібі, оның саны, басылым өнімдерін тасымалдау ерекшелігі, т.б. туралы
айту керек.
Осы маршруттар кезіндегі ең жауапты кезең чартерлік рейстің
басшысының іс-әрекеті болып табылады. Олар заказ беретін мекемеден
тағайындалады. Кейде чартерлік рейстерді ұйымдастыра алатын мекемелерді,
чартер ұстаушылар деп атайды.
Қазіргі уақытта көліктің бұл түрі туризмдегі ең пайдаланылатын
түрлерінің бірі болып табылады. Қазақстандағы жағдайы өте жоғарғы деңгейде
және де болашақта одан да артатынында күмән жоқ.
1.4 Темір жол көлігімен саяхаттарды ұйымдастыру және жоспарлау
Әртүрлі мемлекеттердің және әртүрлі аудандары арасында байланыстарды
орнату үшін темір жол айрықша роль атқарады. Әрбір мемлекеттің
экономикасының дұрыс дамуын қамтамассыз етеді және туристер көп қолданатын
көлік түрі.
Көлік қызмет көрсету сферасында темір жол тасымалдауларының бірқатар
ерекшіліктері бар. Осындай ерекшеліктерге:
- темір жол көлігінің тасымалдау мүмкіншілігінің жоғары
болуы;
- шығатын пункттен, бару пунктіне тасымалдаудың жоғары
жылдамдығы;
- үлкен қашықтықтарды өтудің мүмкіншілігі;
- метео жағдайға байланыссыз тасымалдаудың тұрақтылығы.
Осы тасымалдаудың тағы бір артықшылығы болып жергілікті
орынды кең түрде көру мүмкіншілігі. Осы жағдай, олардың танымдық
мінездемесін жоғарылатады. Сонымен қатар олар, ұзақ қашықтықты саяхаттарда
туристерге ыңғайлы жағдайларды ұсынады.
Қазіргі кезде туристік-экскурсиялық мекемелер темір жол
саяхаттарын келесі түрде жүргізеді:
- бір немесе бірнеше жолдарда жүретін, сонымен бірге
шеңберлік маршруттар мен шетелге шығатын арнайы туристік-
экскурсиялық поездарда;
- жергілікті немесе қала маңайы байланыс поездарында;
- алыс ара-қашықтыққа жүретін тұрақты поездарда.
Олар туристерді олардың демалу орындарына дейін апарады.
Темір жол саяхаттарын ұйымдастырудағы ең қиыны болып, маршрутты
таңдау болып табылады. Ол негізінен көлік құралдарының саяхат мақсатының,
жолдаманың бағасының болуына тәуелді. Әрбір туристік маршруттың
бағдарламасы саяхат мақсатына сәйкес болуы қажет. Туристік-экскурсиялық
поездар маршрутын жасаған кезде, негізінен туристерді қызықтыратын
обьектілер таңдалады. Мысалы: Алматы қаласынан басталатын Орта Азия
Республикалары бойынша маршруты Ташкент, Самарканд, Ферғана, Ашхабат,
Душанбе, Ургенч сияқты қалаларымен өтті. Балтық Теңізі жағалауына
маршрутқа Мәскеу, Смоленск, Минск, Вильнюс, Каунас, Рига, Талинн, Санкт-
Петербург қалаларын көріп өту кірді.
Темір жол туристік-экскурсиялық маршруттар әр станциядан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
География факультеті
Туризм кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗАҚСТАН ТУРИЗМІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ КӨЛІКТІҢ МАҢЫЗЫ
Оындаған
4 курс студенті
Айдымбаева А
Ғылыми жетекші
Профессор (қолы, дата)
Мазбаев О.Б.
Нормабақылаушы
Төлемісова С.Е.
(қолы, дата)
Қорғауға жіберілді
Алматы 2007 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3
1. КӨЛІК ПЕН ТУРИЗМНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ МЕН КӨЛІК
ТҮРЛЕРІНІҢ ТУРИЗМДЕГІ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Көлік пен туризмнің өзара
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .4-7
1.2 Автосаяхаттарды жоспарлау мен
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... 7-14
1.3 Әуе көлігімен саяхаттарды ұйымдастыру мен жүргізудің
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5-20
1.4 Темір жол көлігімен саяхаттарды ұйымдастыру және
жоспарлау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .20-24
1.5 Туристерге су көлігімен қызмет
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25-27
2. ҚАЗАҚСТАН МЕН ШЕТЕЛДЕ ТУРИСТЕРГЕ ТЕМІР ЖОЛ
КӨЛІГІМЕН ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ
2.1 Дүние жүзінің әртурлі бөліктеріндегі темір жол көлігімен
саяхаттардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..27
2.1.1 Еуропаның темір жол тораптарындағы туристерді
тасымалдау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...27-33
2.1.2 Ресейдің темір жол тораптарындағы туристерге қызмет
көрсетуді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .33-37
2.1.3 Қазақстандағы темір жол көлігімен саяхаттарды
ұйымдастырудың
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 37-40
2.2 Қазақстандағы темір жол көлігімен саяхаттарды заңды
ұйымдастыру
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .41
2.2.1 Темір жол көлігінде туристерді тасымалдаудың ережелері мен
қызмет көрсетушілердің
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 41-45
2.2.2 Туристерді темір жол көлігінде тасымалдаудың заңды
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .45-50
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ІШКІ ТУРИЗМ ДАМУЫНДАҒЫ ТЕМІР ЖОЛ
КӨЛІГІМЕН САЯХАТТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ҚИЫНШЫЛЫҚТАРЫ МЕН МҮМКІНШІЛІКТЕРІ
3.1 Қазақстандағы ішкі туризм дамуындағы темір жол көлігімен
сахаттарды ұйымдастырудың
қиыншылықтары ... ... ... ... ... .. ... ... .50-55
3.2 Қазақстандағы темір жол көлігімен саяхаттарды ұйымдастырудың
мүмкіншіліктері мен темір жол көлігінің перспективті түрлері ... ..55-
69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 70-71
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..72-73
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: көліктің туризмнің қарқынды дамуына,
әсіресе, оның ішінде темір жол көлігінің ішкі туризмге әсерін талдау арқылы
Қазақстан нарығындағы темір жол туристік қызметтерді көрсетуді анықтау.
Көлік – халық шаруашылығының ірі салаларының бірі болып табылады.
Оның жұмысында маңызды үлесті жолаушыларды тасымалдау алады. Олардың ішінен
жоғарғы орында туристер. Туристерге негізінен саяхаттың созылу уақыты, оның
ыңғайлылығы және бағасы маңызды болып саналады.
Көліктердің ішіндегі темір жол көлігі әртүрлі мемлекеттерді
және мемлекеттердің әртүрлі аудандары арасында байланыстарды орнату үшін
айрықша роль атқарады. Әрбір мемлекеттің экономикасының дұрыс дамуын
қамтамасыз етеді және туристер көп қолданатын көлік түрі.
Дипломдық жұмыста көлік қызмет көрсету сферасында темір жол
тасымалдауларының бірқатар ерекшіліктеріне анықтама берілген. Осындай
ерекшеліктерге:
– темір жол көлігінің тасымалдау мүмкіншілігінің жоғары болуы;
– шығатын пунктен, бару пунктіне тасымалдаудың жоғары
жылдамдығы;
– үлкен қашықтықтарды өтудің мүмкіншілігі;
– метео жағдайларына байланыссыз тасымалдаудың тұрақтылығы және
т.б.
Дипломдық жұмыстың мақсаты көліктің туризмдегі алатын орнын
анықтай отырып, темір жол көлігімен саяхаттардың Қазақстан мен шетелдерде
ұйымдастырылуын салыстыру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
– көлік пен ішкі туризмнің өзара байланысын
талдау;
– Қазақстан мен шетелде темір жол көлігімен
саяхаттарды ұйымдастыруға салыстырмалы түрде анализ
жасау;
– Қазақстандағы ішкі туризмнің дамуына кедергі
жасайтын қиыншылықтарды шешудің оптимальді жолдарын анықтау;
– Ұлы Жібек жолының бойындағы тарихи қала
орталықтарын зерттеп, осы қалалар арқылы темір жол көлігімен
саяхаттың маршрутын жасау.
Зерттеу объектісі болып темір жол көлік шаруашылығы болып
табылады. Зерттеу пәні – оның ішкі туризмге әсері.
Зерттеудің методологиялық негізі: дипломдық жұмыс Қазақстанның
туризм географиясының негізін қалаушысы С.Р. Ердавлетовтың, басқа да З.В.
Тынчерованың, О.Я. Осипованың еңбектері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Ұлы Жібек жолының бойындағы
тарихи қала орталықтарын зерттеп, осы қалалар арқылы темір жол көлігімен
саяхаттың маршрутын жасау.
1 КӨЛІК ПЕН ТУРИЗМНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ МЕН КӨЛІК ТҮРЛЕРІНІҢ
ТУРИЗМДЕГІ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Көлік пен туризмнің өзара байланысы
Көлік – халық шаруашылығының ірі салалардың бірі болып табылады.
Оның жұмысында маңызды үлесті жолаушыларды тасымалдау алады. Олардың ішінен
жоғарғы орынды туристер алады. Туристерге негізінен саяхаттың созылу
уақыты, оның ыңғайлылығы және бағасы маңызды болып есептеледі. Көлік
түрінің және туристің ауқаттылық деңгейінің, туристік саяхаттың мінезі мен
шығу мақсатының алыстауының арасындағы тәуелділік айқын көрінеді.
19 ғасырдың екінші жартысы мен 20 ғасырдың басындағы туризмнің
интенсивті дамуы, темір жол желісінің қарқынды дамуымен тығыз байланысты
болды. Темір жолдардың маңыздылығы өте келе автокөлік және әуе көлігінің
пайдасына кеміді.
Туризмде пайдаланатын көлік түрлері географиялық орнына, жердің
табиғи жағдайына, сонымен қатар коммуникациялық желілердің дамуының
дәрежесіне тәуелді. Туристік көлік және жалпы көлік: құрлық, су (өзен,
теңіз) және әуе көлік болып бөлінеді. Туристік тасымалдаудағы көліктің
кейбір түрлерінің үлесі халықаралық және ішкі туризмде әртүрлі болып
құрылады. Қоғамдық көлік туристердің тікелей демалуының, тамақтану және
көңіл көтеру орны болады. Осындай көліктік туризм халықтың демалуының
айрықша әйгілі түріне айналды. Осы мақматқа негізінен су көліктерінің
түрлері бейімді – кемелер осында жоғарғы дәрежелі қонақ үйлер сияқты
ыңғайлы демалу үшін жағдайлар жасалады. Ересек адамдар үшін ең тартымды
жылжитын үй сияқты жолаушы су кемелері болып табылады. Темір жол көлігі
қызмет көрсетудің осындай жоғары деңгейін арнайы жылжымалы составты
қолданғанда да көрсете алмайды, бірақ оның да құндылығы бар. Ол кейбір
көрсеткіштер бойынша су көлігін озып кетеді.
Жоғары дамыған мемлекетерде автомобиль, темір жол және әуе туризмі
әйгілі болып келеді. Сонымен қатар, көлік экскурсияларда қызмет ету, оның
ішінде қалаларды, табиғи көрікті жерлерді, мәдени-тарихи обьектілерді т.б.
барып көру үшін маңызды роль атқарады.
В.И.Азар көлік түрлерінде демалу түрлерін ұйымдастыруға байланысты
келесі топтарды ажыратады:
– Арнайы туристік поездарда немесе кемелерде саяхаттайтын
туристер;
– Кәдімгі поездар мен кемелерде саяхаттайтын және қызмет
көрсету толық комплексі үшін төлейтін туристер;
– Жүру құжаттарын сатып алатын және өз бетінше саяхаттайтын
туристер.
Көптеген жылдар бойы әлемдік темір жол көлігінде электр немесе
тепловоздың тартудың жүйелік дамуы, поездардың жүру механизациясы мен
автоматизациясының даму дәрежесінің өсуі байқалады. Шапшаң жолаушы
поездардың қозғалудың коммерциялық жылдамдығы үнемі жоғарылайды. Жүрудің
ыңғайлылық деңгейінің өсуі және жылдамдықтың өсуіне бағытталған жұмыстар
өткізіліп, көптеген мемлекеттер үлкен жетістіктерге жетті. Бірақ өкінішке
орай біздің мемлекетімізде әлі осындай дәрежеге жету үшін өте аз шаралар
жүргізіледі, ал ол темір жол туризмнің дамуына үлкен тежегіш күш болып
табылады.
Темір жол әуе көлігіне қарағанда баяу жүретін болғандықтан, темір
жол көлігінің үлесі төмендеуде, осы төмендеу 60-шы жылдардан басталған.
Қолайсыз тенденцияны нейтрализациялау құралы болып жүру төлемінің төмен
болуы табылады. Соңғы кезде ішкі туризмнің дамуында айрықша маңызға ие
болып отыр. Сонымен қатар темір жолмен жүрушілерге қызмет көрсетудің жаңа
формалары табылып жатыр.
Біздің елде темір жол туризмі 50-ші жылдың соңынан дами бастады,
әйгілі және кең туризм түріне айналды. Осы туризм түрі болашақта оның
ыңғайлылығын жоғарлату жағдайында дамудың айрықша мүмкіншіліктеріне ие
болады. Су көлігімен салыстырғанда, темір жол көлігінің жүйесі қалың және
темір жол туризмі су туризміне қарағанда бірнеше есе арзан болып келеді.
ТМД-нің көптеген қалалары мен туристік обьектілері темір жол көлігінің
жететін сферада орналасқан, соған қоса ол автобус көлігімен кооперацияға
түседі, ал осы кооперация әртүрлі көрікті ауданды көру үшін шексіз
мүмкіншіліктерді туғызады.
Біздің мелекетіміздің көлік жүйесі басқа мемлекеттердің жүйелерімен
кең байланысы, көптеген аралас маршруттарды ұйымдастыруға, Қазақстанның
Азия және Еуропаның қалаларын барып көруге мүмкіншіліктер толып жатыр.
Халықаралық туризмде көп жылдар бойы адамдарды су бойынша
тасымалдаудың түрлері басым болған. Бірақ уақыт өте келе, авиацияның даму
мөлшеріне қарай оның маңыздылығы бірте-бірте қысқарды. Мысалға алсақ,
кемемен Солтүстік Атлантика арқылы Франциядан АҚШ-қа баратын саяхат 80
сағат уақытты алады, ал ұшақпен тек қана 8 сағатта ұшып өтесіз. Осындай
жағдай сонымен қатар Тынық мұхиты арқылы өтетін іскерлік рейстерде де
байқалады. Бірақ Европаның батыс жағалаулары, Жерорта теңізі, Кариб теңізі,
Азор және Атлантиканың басқа аралдары аймағында теңіз экскурсия-круиздері
үлкен маңызға ие болып отыр.
Круиздік туризм ежелгі заманнан пайда болғанға қарамастан, өзінің
қарқынды дамуын 50-ші жылдардың аяғынан бастаған болатын. Круиздік
саяхаттардың алғашқы гиді болып ағылшын жазушысы Уильям Теккерей саналады.
Круиздік саяхат негізінен қысқа мерзімді экскурсиялар өткізілетін
жағалаулардың бойымен жүргізіледі. Қазіргі кезде осы саяхаттар жаңа сипатқа
ие болып отыр. Ол ел ішіне басқа көлік түрлерін пайдаланып кіру арқылы ұзақ
саяхаттар жасау. Мысалға, Жерорта теңізімен круиз жасағанда Италияда
тоқтаған туристер Рим, Флоренция, сияқты әйгілі қалаларды көріп өтеді.
Қазақстанда су көлігін қолданатын туризм әлі дамымаған. Ол
гидрографиялық жүйенің нашар болуымен түсіндіріледі. Бірақ Республика
адамдарының көпшілігі жыл сайын басқа елдердің теңіз және өзен туристік
саяхаттарына қатысады.
Қазақстанда көліктік туризмнің екі түрі кең таралған. Ол автомобиль
және авиациялық туризмдердің түрлері. Халықаралық және ішкі туризмде жеке
автомобиль (жеке туристер) және автобустар (экскурсиялар) арқылы тасымалдау
маңызды орын алады. Мотоциклдермен, мопедтермен, велосипедтермен саяхаттау
қазіргі кезде таралмаған.
Автомобильдік қатынастардың қарқынды дамуы жеңіл автомобильдер мен
автобустарды шығарудың артуымен, автомобиль жолдар жүйесінің дамуымен және
жақсарумен байланысты. Қазіргі жолдардың қалың жүйесі автомобиль арқылы
елдің немесе басқа елдің әр түкпіріне жетуге болатындығын көрсетіп отыр.
Автомобиль жолдардың жүйесіне автотуристерге қызмет көрсетумен байланысты
дамыған инфрақұрылым сәйкес келеді. Мысалы: қоршалған паркингтер,
мотельдер, ресторандар, кафе, техникалық қызмет көрсету станциялары.
Автосаяхаттардың санында қазіргі кезде маңызды орынды- караванингтер
алады. Олар автомобильдерге қосылған автоприцептер.
Туристерді тасымалдау арнайы автобустармен жүргізілу керек. Олар
туристердің көпкүндік саяхатына сай ыңғайлы болу керек. Гидтерге арналған
арнайы орны, жүк орналастыру орны болу керек.
Қазақстанда автобустық туризм ресми туристік ұйымдардың деңгейінде
дамып жатыр.
Автотуризм деп – жеке көлікті туристік мақсатқа қолдануды айтады.
Осындай саяхаттар бірнеше күнге немесе аптаға есептелген. Автотуризмнің
ерекше белгісі болып: оның жоғары маневрленгендігі, қорғалануы, қысқы
мезгілде ұзақ қашықтыққа жүруі және көп туристік обьектілерді көріп шығуға
болатындығы саналады. Жоғарғы маневрленгендігі автотуристерге уақытша түнеу
орнына оралуға мүмкіндік береді. Туризмдегі әуе қатынастардың маңызы
ұшақтардың тасу мүмкіншілігінің жоғарлауымен байланысты. Ол негізінен 50-ші
жылдардан бастап байқалуда. Осы кезеңде ұшақтар пайда болған. Олардың
жылдамдығы сағатына 700-950 шақырым. (Мысалы: ТУ-104; каравелла; боинг-
707). 60-шы жылдардың аяғында бірнеше жүз адамдарды сыйғыздыратын үлкен
ұшақтар қолдануға берілді. (Мысалы: АҚШ-та боинг-747). Қазіргі туризм
осы заманға сай жаңа ұшақтарды пайдаланады.
Ең алдымен әуе көлікке жолаушыларды тарту үшін льготалық тарифтер
енгізілген болатын. Әуе саяхаттардың әйгілігінің өсуі, көптеген
мемлекеттерде осы көлік түрінің басқа көлік түрлерінен басымдылығының
өсуіне әкелді. Ол негізінен аралдық немесе туристік сұраныстан шалғай
жатқан елдерге қатысты. Әуе көліктің ішкі туристерді тасымалдау маңыздылығы
байқалып отыр. Ол АҚШ сияқты үлкен территориясы бар елдер мен дамыған әуе
желілері бар елдері (Франция, Ұлыбритания, Германия, Канада, Аустралия).
Әуе көлігі тек қана көлік қызметімен қатар, қонақ үй қызметін
атқару керек. Көптеген ірі әуежайлар туристерді қарсы алуға және шығарып
салуға қолданады. Әуе көлігі маусымдық түсулер кезінде чартерлік тасымалдау
қызметін атқарады. Чартерлік тасымалдау кезінде салонның толық толтырылуы,
жеке шетелдік фирмаларға тарифті төмендетуге жағдай жасайды. Чартерлік
тасымалдау үшін ұшақтарды жалға алудың екі түрі бар:
– белгілі мерзімге ұшақты жалға алу;
– белгілі күн мен сағатқа ұшақты жалға алу.
Туристік қозғалыста әуе көліктің маңыздылығы болашақта көбейеді. Ол
негізінен аса тез жолаушы ұшақтардың шығарылуы мен қолданылуымен
байланысты.
Қорыта айтқанда, көліктің туризмдегі рөлі өте үлкен екеніне көз
жеткізе отырып, көліктің қандай түрі туристерге ең қолайлы, ең комфортты
және аз уақытты қажет ететініне көз жеткізейік.
1.2 Автосаяхаттарды жоспарлау мен ұйымдастыру
Туристік саяхаттарды ұйымдастыруда авто көлік маңызды роль атқарады.
Ол негізінен оның мобильділігімен, ақпараттылығымен, арзандылығымен
ерекшелінеді. Авто тасымалдаулардың ерекшелігі болып, олардың тек қана
туристердің көпшілік тасымалдауы емес, әуе, темір жол, су көліктерін
пайдаланылатын жолаушылардың трансфері ретінде қолдануға мүмкіндік
табылады.
Автосаяхаттардың ерекшелігі болып, олардың өзінің тұратын жақтың
көрікті жерлерін көру мақсатымен ұзақ емес ара қашықтыққа жасалуы табылады.
Қазіргі уақытта автосаяхаттар жеке, жалға алынған немесе қоғамдық көлікте
пайдаланылып жасалады. Қоғамдық көлік бір елді мекеннен келесі елді мекенге
тасымалдау үшін қолданылады. Жалға алынған немесе жеке көлікті бірнеше
күнге маршрут бойынша елді мекендер ішінде тасымалдау және қызмет көрсету
үшін ыңғайлы.
Автокөліктің басқа көлік түрлерінен басымдылығы: жоғары
маневрленгендігі, мобильділігі, қолайлылығы, тарифтердің төменділігі,
қажеттілік бойынша шығуға мүмкіншіліктер, кең шолу, есіктен-есікке қызмет
көрсету, яғни ол вокзалдар, станциялар, порттар салу үшін капиталдық
шығындарды қысқартады.
Ұзақ маршруттарда автосаяхаттар ыңғайлылық деңгейінің төменділігімен
сипатталады.
Автосаяхаттардың басқа да кемшіліктері бар: жылдамдылығының төмен
болуы және айналадағы ортаның ластануы. Соңғы уақытта мамандар жетілген
автомобильдер түрлерін жасады.
Туристер топтарын тасымалдау үшін автобустар қолданады. Автобус бұл
– көп орынды, вагон типті құрлықта жүретін көлік түрі. Микроавтобустардың
ұзындығы бес метр, ал қосылған және автопоездар 24 метрге жетеді.
Автобустың өзінің классификациясы болады:
– орындарының санына қарай;
– орынның түрі бойынша;
– категориясына байланысты;
– ыңғайлылық атрибуттары бойынша.
Сонымен қатар автобустардың сыйымдылығы да әртүрлі болып келеді: 170
орыннан жоғары (ең үлкен сыйымдылық); микроавтобустарда 5-12 адамға дейін.
Двигательдегі отынның қолданатын түрі: бензин, солярка, сығылған
газ. Сонымен қатар электр және маховиктік механикалық энергиясы, күн
қолданылады.
Этаждылығы бойынша автобустар: бір, бір жарым, екі, үш этажды және
арнайы болып бөлінеді. Лифтермен жабдықталған арнайы автобустар қозғалу
функциялары нашар адамдарды, туристерді және күрделі құрал-жабдықтарды бар
спорттық жарысқа қатысушыларға арналған. Автобус категориясы ыңғайлылық
деңгейі мен көрсетілетін қызметтерімен анықталады. Категориясы жоқ
автобустар өзінің орындықтарының қаттылығымен, шуларды шектейтін жоғарғы
деңгейімен т.б. сипатталады.
2* - екі жұлдызды автобус категориясында – жұмсақ орындар,
тоңазытқыш, жылыту жүйесі, перделер, радио орталығы, микрофон бар.
3* - үш жұлдызды автобуста – жұмсақ биік орындар, тоңазытқыш, радио
орталық, көлеңке түсірілген жалюзи, әр туристке арналған жарық пен
вентиляция, дәретхана.
4* - төрт жұлдызды автобуста – душ, мини-бар, гардероб, теледидар,
радио, арнайы жарық, вентиляция, кондиционер, артқа қарай жылжитын
орындар, дәретхана.
Ең жоғарғы категория: 5* - бес жұлдызды. Осындай автобуста
орындықтар екі қатарда орналасқан, аралары жақсы ашылады, теле-видео
аппаратура, шағын асхана, т.б. бар.
Саяхаттарға арналған ең ыңғайлы автобустар: Мерседес, Тойота,
Вольво, Неоплан, Ман, Сетра жатады. Осындай көлік түрінде бірнеше
мыңдаған шақырым жүріп өтуге болады.
Халықаралық автобус турлары өзінің ұзақтылығымен, экскурсиялық
бағдарламалардың мазмұнымен және саяхат кезінде қызмет көрмету
жағдайларымен ерекшеленеді. Осы факторларға байланысты олар: экономикалық,
стандартты, фирмалық және эксклюзивті болып бөлінеді. Экономикалық турларда
саяхатқа жақсы экскурсиялық бағдарлама, 2-3* жұлдызды қонақ үйлерде
орналасу, түнде жүру кіреді.
Стандартты турларға бір түнгі жүру, орналасу, 3-5* жұлдызды қонақ
үйлерде, жақсы экскурсиялық бағдарлама, саяхаттайтын ірі пунктерде бос
уақыт берілуі кіреді.
Эксклюзивті турлар фирмалық турлардың негізінде құрылады. Бірақ
осында клиенттің жеке сұраулары көңілге алынады.
Қазақстандық турагенттіктер ірі Ресей туроператорларымен шарттарға
отырып, адамдарды Еуропаның әртүрлі қалаларына жібереді. Оларға қызығушылық
күннен өсуде, оның себебі осы турлар көбісіне қолайлы. Мысалы: Польша,
Бельгия, Берлин, Мюнхен, Дрезден, Амстердам қалаларын көріп өту және
Парижде үш күн туры 400$ құрайды. Турдың бағасына: тоғыз күндік тасымалдау,
таңғы ас, айтылған қалалар бойынша шолу экскурсиялары кіреді. Автобустарда
телеаппаратура және дәретхана жұмыс істейді.
Қазақстандық турагенттіктер Мәскеуге дейінгі ақыны төмендетуге
тырысады, бірақ формальдықтар үшін (Шенген және транзиттік визалар)
жолдаманың бағасы екі есе өседі. Осындай саяхат түрлерін ұйымдастыру
талаптары Қазақстанның солтүстік-батыс және орталық облыстарында
жүргізіледі. Ал ішкі маршруттар және көрші мемлекеттерге бару саяхаттары
кәдімгі жағдайға айналды.
Соңғы кезде, аралас турлар әйгілі болуда - темір жол + автобус,
ұшақ + автобус, паром + автобус. Осындай жағдайда туристер авто саяхат
басталу пунктіне темір жол немесе әуе көлікпен жеткізілуі мүмкін. Егер
мысалға аралас тур темір жол тасымалдауын кіргізілсе, онда туристер Брестке
дейін поезбен жеткізіледі, осында оларды автобус күтеді. Темір жол +
автобус турлары ыңғайлы жағдайда өтеді. Ұшақ + автобус турлары ақшасы бар
саяхаттаушыларға есептелген. Аралас турлардың жетістігі болып, олардың көп
мемлекетті өтуі, көруі болып табылады.
Автосаяхаттарды ұйымдастырған кезде нормативтік-құқықтық актілермен
танысу қажет. Құжаттармен танысу авто тасымалдауды реттейтін негізгі
талаптарды білу үшін қажет. Оның ішінде Жолаушыларды және жүктерді
халықаралық автомобильдік тасымалдау туралы келісімнің конвенциясы, Ол
01.03.1973 Женева конвенциясының негізінде құрылған, 1989 жылы туризм
бойынша Гаага деклорациясы, Шенген келісімі және т.б. туризм жөніндегі
деклорациялар. ТМД шегінде туристік тасымалдаулар 1993 жылы жасалған.
Туризм саласындағы серіктестік туралы келісіммен ТМД туризм кеңесі
туралы 09.09.1994, т.б. келісімдермен реттеледі.
Қазақстан келесі конвециялар мен келісімдерге қосылады:
– жүктерді халықаралық жол тасымалдау келісімі туралы конвенция
(КДПГ) 19 мамыр 1956 жылы.
– ХЖТ кітапшасын қоладанып жүктерді халықаралық тасымалдау туралы
кеден конвециясы 18 қаңтар 1975 жылы.
– Халықаралық автокөліктік тасымалдауды жүзеге асыратын көлік
түрлерінің жұмысы туралы Европалық келісім (ЕСТР) 1 шілде 1970 жылы.
– Халықаралық және тағы басқа автомагистральдар туралы Еуропалық
келісім. (СМА) 15 қараша 1975 жылы.
Мемлекетте бірқатар құжаттар жасалған, олар жолаушыларды және
жүктерді тасымалдауда көмек атқарады: Қазақстан Республикасының көлігі
туралы заң 21 қыркүйек 1994 жылы, түзетулер мен қосымшалармен 27 қаңтар
1996 жылы және 28 желтоқсан 1994 жылы. Содан кейін басқа да құжаттар
қабылданды: Жол жүру қозғалысының қауіпсіздігі туралы заң, көліктің жеке
түрлері бойынша заңдар мен үкімет қаулылары.
Автотурларды құрудағы маңызды көмекті мемлекеттік және халықаралық
ұйымдар атқарады: автомобиль көлігінің халықаралық одағы (МСАТ),
координациялық көлік кеңесі (КТС). Қазақстан Республикасындағы халықаралық
автомобиль тасымалдаушыларының одағы (КазАТО) 1993 жылы құрылған, 1995 жылы
МСАТ-қа қабылданды. КазАТО Қазақстандық тасымалдаушылардың мүдделерін
қорғайды және халықаралық тасымалдау қызметтерін ұйымдастырады. Сондықтан
автотурларды құру алдындағы жұмыс көп уақытты алуы мүмкін. Автосаяхаттарды
ұйымдастырудың маңызды кезеңі болып іс-әрекет жоспарын құру.
Автосаяхаттарды жоспарлау келесі этаптардан тұрады:
1) Саяхаттың мақсаты мен тақырыбын анықтау. Осының алдында
маркетингтік анализ жүргізілуі керек. Саяхаттың мақсаты әртүрлі болуы
мүмкін (туристердің, халықтың демалуға сұранысын қанағаттандырудан түсетін
табыс, өзінің білім деңгейін жақсарту, белгілі бір халық қабатын туризмге
қызықтыру, эксклюзивті маршруттар құру, қызмет көрсетудің жаңа түрін ұсыну,
т.б.) Саяхаттың тақырыбы да әртүрлі болып келеді: діни, тарихи-өлкетану,
оқу, көңіл-көтеру, этнографиялық, қызық оқиғалы, т.б.
2) Болжаулы трассаны жобалау. Осы этапта авто жолдардың картасы,
маршруттың эскизі құрылады.
3) Туристік ресурстармен танысу және оларды таңдау. Ең алдымен,
ресурстар таңдаған кезде, турдың тақырыбына сай көрікті жерлердің болуына
акцент жасалады.
4) Маршруттағы шектеуліктерді анықтау. Олар: қорықтар, қорықшалар,
экологиялық постар, шекара және кеден зоналары, жолдың болмаулығы болуы
мүмкін.
5) Тіршілікпен қамтамассыз ету жерлерін зерттеу: түнеу пунктерін,
орналасы, тамақтану, медициналық санитарлы-тұрмыстық қажеттіліктер, су
көздері.
6) Маршрутта қауіпсіздікті қамтамассыз ету. Осы этапта туристерді
демалу және тоқтайтын жерлерді, т.б. қорғау сұрақтары зерттеледі.
7) Маршрутты көріп өту. Оның мақсаттары: трассадағы шектеуліктерді
қоса уақыт хронометражы, тіршілікпен қамтамассыз ету пунктерін таңдау,
автокөлікке техникалық қызмет көрсету мүмкіншіліктерін зерттеу (СТО),
заправкалар, жол ақпараты жоспарын құру, жарнама үшін материалдарды жинау,
қызмет көрсету жұмыстары аяқталғаннан кейін серіктестерді таңдау. Маршрутты
көріп өтуде туристік мекеменің, авто мекемелердің, ал қажеттілік туса МАИ
қызметкерлері қатысады.
8) Маршрут схемасына түзетулер енгізу.
9) Келісім-шарттарға отыру. Ол маңызды этаптардың бірі болып
табылады, осы этаптан жолдаманың бағасы, қызмет көрсету сапасы, маршруттағы
қауіпсіздік тәуелді болады. Келісім шарттар орналасу пунктерімен, ТЖО,
автомекемемен, группаның бастығы немесе инструкторымен жасалады.
10) Маршруттың технологиялық картасын құру. Ол алдын-ала жасалады.
Осында: жүріп өту уақыты анықталады және ол маршруттың сенімділігі мен
қауіпсіздігін қамтамассыз етеді. Оның негізгі пуктері болып: елді
мекендермен қосылған картасхема, жүру графигі, тоқтаулар мен түнеулерді
белгілеу, МАИ постарының ТЖО-ның орны, жол жамылғысының жағдайы,
маршруттағы туристер саны, маршруттың созылуы табылады.
11) Калькуляцияны жасау. Жолдамалардың бағасының есептелуі
келісілген бағалармен анықталады. Бір маршрутқа бірнеше калькуляцияны
жасауға болады. Ол қызмет көрсетуді дифференцияциялауға көмектеседі.
12) Маршрутты бекіту. Барлық методикалық, келісім, қаржы құжаттарын
дайындаған және маршрутты авто мекеме мен МАИ бекіткен соң, оны бекіту
туристік мекеменің бастығымен жасалады.
Автотурларды ұйымдастырған кезде маңызды моменті болып автомекемемен
немесе туристерді тасымалдау үшін автокөлік түрлерінің иесімен шарт жасасу
табылады. Мекемеге маршрут бойынша мәлімет, керекті құжаттар беріледі.
Саяхаттың режимі бойынша, бір немесе екі жүргізуші тағайындалады. Осы
жағдайлар алдын-ала келісіледі. Келісімде автокөлік мекемелер мен туристік
мекемелердің міндеттері қарастырылады. Автомекемелердің міндеттерінде
автобустың санитарлық жағдайы мен дұрыс жұмыс істеуі, авто көлікпен
уақытында қамтамассыз ету, егер сынып қалған жағдайда ақысыз қосымша
көлікпен қамтамассыз ету, заказ берушінің алдын-ала бағалардың өзгеруі
туралы айту қарастырылады. Сонымен қатар келісімде немесе оның
қосымшаларында көрсетіледі: салондағы техникалық құралдардың бар болуы,
автобустың тұру жағдайымен қамтамассыз ету, басқа елді мекендерде
жүргізушілерге тамақтану және орналасу, форс-мажорлық ситуацияларды шешу,
маршрутта қауіпсіздікті қамтамассыз ету, т.б.
Туристік мекеме өзінің тарапынан келесі міндеттерді атқарады:
туристерді тасымалдау графиктері мен жазбаша заявкаларды уақытында беру,
автоқызметтер үшін төлеу. Туристік группаларды санына және автобус
орындарына қарай жинау, автокөлікті тек қана келісілген белгілеуге ғана
қолдану, туристер ішінде тәртіпті қамтамассыз ету, транспорттық құралдардың
бүлдіруден болған шығындарды өтеу, т.б.
Кей кезде таза тыс қаптардың, перделердің, таза судың, микрофонның
т.б. жоқ болуы, туристердің көңіл-күйлеріне әсер етуі мүмкін, ал кейде
клиенттердің санының төмендеуіне әкеледі. Сондықтан келісім-шарт және оған
қосымшалар заңдармен, нормативтік құжаттар мен ережеге сай болуын тексеру
керек.
Кету күні туристер алдын-ала жиналу керек. Туристік мекеменің
қызметкері оларды тіркеу, туристерді тізім арқылы тексеру және құжаттарды
тексеру керек (жеке куәлік, туу туралы куәлік, жолдама, т.б.). Автобусқа
отырғызу жұмысы дұрыс ұйымдастырылуы үшін, жоладманың ішінде салондағы
орынды жазу керек.
Автобустық маршруттың басшысы жол бойы экскурсиялық ақпаратты,
тәртіп туралы ережелерге инструктажды, маршруттың қысқаша сипаттамасын,
санитарлы-тұрмыстық тоқтаулардың орнын, уақытын, және созылуын беру керек.
Осындай тоқтаулардан кейін, туристердің санын тағы да тексеру керек.
Саяхаттың табысы жүргізуші мен топтың басшысының өзара
түсінушілігіне байланысты. Туристік топтың басшысы (инструктор,
экскурсовод, методист) оның туристердің тәртіп ережелерін дұрыс орындауына
жауапты екенін есте сақтау керек. Осы ережелер туристердің автобустық
маршруттағы міндеттер ретінде беріледі.
Туристің міндеттері: туристік топ басшының және жүргізушінің
талаптарын қатаң орындауы тиіс, автобус тоқтаған жерге уақытында келу,
автобустың салонында тазалық пен тәртіпті сақтау, автобустың құрал-
жабдықтарына ұқыпты қарау, экскурсиялар мен жол бойы ақпарат берілген кезде
тыныштықты сақтау, автобустың техникалық бұзылғаны туралы туристік топтың
басшысына айту керек, т.б.
Туристке (экскурсантқа) рұқсат берілмейді:
– жүргізушіні өзінің іс-қимылы мен сөздерімен көңілін аудару;
– автобус жүрген кезде салонда жүруге;
– автобуста шылым шегу, арақ-шарап ішуге;
– автобустың терезелерінен заттарды лақтыруға;
– автобус есіктерінің ашылу механизмдерін іске;
– автобус салонын түнеу мақсатында қолдануға;
– тез жанатын, қауіпті, улы, заттарды, қару-жарақ және т.б.
тасымалдауға;
– тоқтатуға және маршрутты өзгертуге.
Автобус жүргізушісі мен топ басшысы құжаттардың, ақшаның, туристің
заттарының сақталуына жауапты емес.
Басқа ережелер Қазақстан Республикасындағы көлігі туралы заңмен,
Қазақстан Республикасындағы туристік іс-әрекет туралы , т.б. реттеледі.
Автобустық маршруттағы жол бойы ақпараты:
Маршруттың жол бойы экскурсиялық ақпараты алдын-ала құрылады және
қабылданады. Жол бойы ақпараты: үш бөліктен құрылған. Кіріспе, негізгі
бөлім және қорытынды.
Кіріспе ұйымдастырушылық және ақпараттық болып бөлінеді. Ұйымдастыру
бөлігінде: туристік топ басшысы өзін таныстырады, жүргізушіні таныстырады,
автобустағы тәртіп ережелері туралы инструктаж
береді, жолдың ұзындығы, созылуы туралы мәліметті айтады және барлығына
сәтті сапар тілейді. Ақпараттық бөлігінде маршруттың сипаттамасы,
(облыстар, аудандар, елді мекендер, ескерткіштер және т.б. көрікті жерлер),
жолдың сипаттамасы мен саяхаттың соңғы пунктіндегі бағдарлама беріледі.
Негізгі бөлігінде жол бойы өтілетін мемлекеттер, облыстар, аудандар,
елді мекендер, ескерткіштер, қорғалатын жерлер туралы айтылады.
Мәліметтерде осы мемлекеттердің ауданы, халқы, өнеркәсібі, мәдениеті,
тарихы туралы айтылу жөн. Сонымен қатар ауданның климаты, табиғаты,
өсімдігі мен жануарлар әлемі туралы айтылу керек.
Қорытынды бөлігінде: көріп, естіп өткеннің қорытындылары шығарылады,
туристерге көмектері туралы рақмет айтылады, өзінің мекеменің маршруттары
бойынша жарнама жасалады.
Топ басшысының сандық мәліметі немесе әңгіменің жоспары жазылған
карточкалары, фото суреттер т.б. болуы керек.
Автосаяхаттың тағы бір түрі – ол автомобильдермен саяхат. Осындай
саяхаттар маршрут картасын құрумен басталады, содан кейін жүрудің уақытын
есептеу, демалу және елдімекендерде жүру уақыты т.б. есептеледі.
Кесте 1 – Жалпы пайдаланылатын автомобиль жолдарының ұзақтығы
Облыстар 2002 2003 2004 2005 2006
Ақмола 6286 5781 7920 7920 7899
Ақтөбе 6143 6147 6147 6167 6167
Алматы 9588 9448 9681 9681
Атырау 2987 2752 2752 2752 2752
Шығыс 9890 9914 9914 9930 11264
Қазақстан
Жамбыл 5234 4327 4327 4104 4112
Батыс 5384 5384 5385 5353 5353
Қазақстан
Қарағанды 8769 8752 8752 8752 8752
Қостанай 7993 7786 7786 8333 9133
Қызылорда 2614 2617 2617 2612 2612
Маңғыстау 2543 2547 2547 2551 2605
Павлодар 4922 4922 4922 4922 4921
Сол. Қазақстан9781 9588 7449 7529 7533
Оңт. Қазақстан5203 5203 5203 5261 5261
Қазақстан 87337 85186 85169 85867 88045
Республикасы
Содан кейін мотельдер, қонақ үйлермен, олардың қасындағы тұрақтарды жалға
алу шартына сәйкес келісімдер жасалады. Осындай маршруттардың ерекшелігі
болып ТЖО мен келісімдер жасау. Осындай келісімдер бірнеше болу керек. Осы
қызмет түрлерін серіктестер арқылы алуға болады. Ірі елді мекендерде
тоқтаулардың уақыты көп болу керек. Көрікті жерлермен танысу, жолдама
бағасына кіреді. 20-25 адамнан құрылған топқа қызмет көрсетудің бірінші
күнінде қала бойынша шолу экскурсиясы ұсынылады. Осы экскурсияның мақсаты
автосаяхаттаушыларға демалу мен ориентир жасауға көмектесу және келесі
күндері олардың қалада өздері жүруге көмектеседі. Осындай саяхат түрі бізде
аз таралған, бірақ олардың болашағы бар, оның себебі жеке көлік саны күннен
күнге өсуде. Саяхат барысында туристер жақындайды және оларды авто
тематикаға арналған жалпы қызығушылығына үйрену жүргізіледі. Осындай саяхат
түрін ұйымдастыру кезінде үнемі маманданған автомобилистпен кеңес жүргізу
керек.
Туристік мекеме ұйымдастырған алғашқы автосаяхаттар ұзындығы,
созылуы, уақыты бойынша ұзақ болмауы керек. Осы туризм түрінде саяхаттың
географиясы бірте - бірте кеңеюі керек.
Жолдардың, вокзалдар, мотель, кемпингтер инфрақұрылымының
жақсаруымен Қазақстан Республикасында осы туризм түрі әйгілі болатынына
үміт артамыз.
1.3 Әуе көлігімен саяхаттарды ұйымдастыру мен жүргізудің ерекшелігі
Қазіргі әлемде, адамдардың дүние жүзі бойыша саяхаты масштабты
сипатқа ие болып отыр. Осыған байланысты әуе көлігінің маңыздылығы артуда.
Ол көліктердің ішіндегі ең жылдамдысы болып саналады. Әуе тасымалдаудың
ерекше маңыздылығы көпшілік туризмді реализациялауда көрінеді. Оның өткен
ғасырдың ортасында қарқынды дамуы, жоғары ыңғайлылық деңгейі бар және
әртүрлі саяхат мақсаттарына жауап беретін ұшақтардың пайда болуын қажет
етті. Әуе кемелердің ішінде және әуежайларда жолаушыларға әртүрлі және
жетілген сервис ұсынылады.
Әуе тасымалдаулардың басқа көлік қызмет көрсетуден бірқатар
ерекшеліктері бар. Ол алдыменен метеожағдайларға тәуелділікпен, ұшатын және
қонатын жердің ландшафтына байланысты болады. Сонымен қатар қозғалмалы
составты эксплуотациялау жағдайлары, әуежайларды елді мекендерден сыртқа
қарай орналастыруды және жолаушыларды ұшуға дайындауға уақытты қажет етеді.
Бірақ, соған қарамастан, өзінің басты артықшылығына байланысты - әуе
тасымалдаулар құрлық бойынша және су көлік түрлеріне
бәсекелестікті тудырады.
Бүгінгі таңда, Қазақстандағы әуе саяхаттар – көлік саяхаттарының
көпшілік түрі. Тәуелсіздік алғаннан кейін, республика шетел туризмнің
географиясын кеңейту мүмкіншілігін алды.
Қазақстан Республикасы әуе кәсіпорындары республиканың астанасы мен
басқа қалаларынан АҚШ, Италия, Түркия, Сирия, БАӘ, Пәкістан, Үндістан,
Тайланд, Корея, Сингапур, Жапония, Қытай, Германия, Польша, Франция, Греция
және т.б. мемлекеттерге ұшақтарды жібереді. Ұшулар Қазақстан мен шетел
мемлекеттердің әуе компанияларымен ұйымдастырылады. Әуе компаниялар – бұл
ауада көлік қызметтерін атқаратын сауда мекемелері. Әрбір мемлекет
жолаушылар мен жүктерді тасымалдау үшін заңдар ережелерді шығарды. Мысалы:
Варшавалық келісім 1929 жылы, Чикаго келісімі 1944 жылы, әуе көлігінің
халықаралық ассоциациясы (IATA) мен азаматтық авиацияның халықаралық
ұйымының (OASI) ережелері.
Халықаралық ұйымдарға сәйкес тарифтердің болуын қадағалайды, әуе
компаниялар арасындағы ынтымақтастықты құруға мүмкіншіліктер жасайды,
қауіпсіздік жүйесін ұйымдастырады, бір-екі жақты әуежайлардың режимі және
әуе кеңестігін дұрыс пайдалану туралы келісімдер жасайды, әлемдік деңгейде
авиацияның дамуын бақылайды.
Қазақстан 188 мемлекеттің ішінде халықаралық әуе көлік ұйымының
мүшесі болып табылады. 2006 жылдың көрсеткіштері бойынша Қазақстан
Республикасында 47 әуе компаниялар (27 авиахим жұмысы үшін, 20 тұрақты және
чартерлік тасымалдау) Ұшақтар саны - 54O, тік ұшақтар - 88. (Қазақстанская
правда 14.12.2006 жылы).
Туристерді тасымалдауды графиктік ұшақтармен немесе арнайы
рейстермен жасалады. Әуе мекемелері әртүрлі қызмет түрін ұсынады:
Жолаушыларды тасымалдау, жүк тасымалдау, пошта және чартерлік тасымалдау
(ұшақты арендаға алу), туристік саяхаттарды ұйымдастыру, өндірістік-
коммерциялық операциялар, сыртқы экономикалық операциялар, бағалы
қағаздармен операциялар, құрылыс пен жобалау, т.б.
Кейбір әуе компаниялар жолаушылардың ыңғайлығы үшін рекордтық
бағыттар тактикасын пайдаланады, яғни периферия арқылы ұшулар (Мысалы:
Алматы – Көкшетау – Ақтөбе – Дюссельдорф).
Әуе саяхаттарды жоспарлау мен ұйымдастыру кезінде мамандар келесіні
білу керек.
- әуе ұшулардың нормативті-құқықтық базасын;
- әуе компаниялардың қызметін;
- әуе билеттерді броньдау жүйесін;
- жүктерді тасымалдау ережелері;
- чартерлік тасымалдауды ұйымдастырудың ерекшелігін;
- әуежайларда қызмет көрсету жүйелерін;
- әуе компания мен туристік мекеме арасындағы өзара қызмет
тәртібі;
- әуе маршруттағы туристік топ басшының жұмысын ұйымдастыру және
оның құқықтары мен жауапкершілігін білу;
- ұшуларын қауіпсіздікпен қамтамассыз ету жүйесін;
- жолаушыларды сақтандыру тәртіптерін.
Қазақстан Республикасының көлік туралы заңы көлік
мекемелердің клиент алдындағы жауапкершілік жүйесін және кейбір
жолаушыларды тасымалдау үшін льготаларды анықтады. Кейбір әуе компаниялар
Ұлы Отан соғысы ардагерлері, еңбек мүгедектеріне, кейбір студенттерге
арнайы сезондық тарифті қолданады. Келісімдерді жасаған кезде, басқа да
жеңілдіктер түрлері туралы жағдайлар айтылады. Әуе компанияларда
келісімдердің стандартты формалары бар. Туристік мекемеге тек қана
өздерінің реквизиттерін жазу және қолының үстіне мөр басу керек. Ол шағын
топтарды тасымалдау кезінде ғана жасалады, ал егер чартерлік рейс
ұйымдастырылса, онда келісім әрбір туристік мекемелермен жасалады.
Әуе билеттер түрлері:
Қазіргі кезде әлемде әуе билеттердің бірнеше түрлері қолданылады.
1) Көшірілетін автоматтық билет (Сэндвич), (Transitional
Automated Ticket - TAT);
2) Отыру талоны бар автоматтық купонды билет
(Automated TicketBoarding Pass);
3) Қолымен жазып алу билеті( manual Issued Ticket);
4) IATA-ның нейтралды бланктері;
5) Электронды билет (Electronic Ticket).
Көпшілік туристік сяахат ұйымдастыруда туристерді әуе чартер бойынша
тасымалдау кең таралуда. Олар туристер мен әуе компанияларға серийлік
маршруттар кезінде қолайлы болып табылады. Чартер ағылшын тілінен
аударғанда – кеме иесі мен арендаға алушы арасында бүкіл кемені немесе оның
кейбір бөліктерін белгіленген рейс немесе мерзімге алу келісімі дегенді
білдіреді. Чартерлік рейстер әуе компаниялар мен тур фирмалардың
келісімінің салдарынан пайда болды, әуе компаниялар өзінің тұрып қалған
ұшақтарын пайдалануға, ал турфирмалар билеттерді арзанырақ сатып алу үшін.
Чартерлік рейстің тұрақты рейске қарағанда бірнеше ерекшелігі бар:
- тұрақты ұшулардың кестелерінде оның жоқ болуы;
- маршрутты әуе компания емес, заказ беруші
тағайындайды;
- тұрақты рейске қарағанда арзанырақ болып табылады.
Бірақ чартерлік рейске билет сатып алған жолаушының тұрақты рейске
қарағанда, бару пунктіне уақытында бармау мүмкіндіктері жоғары. Чартерлік
рейстер ішкі және халықаралық байланыстарда, тұрақты жасалған және жаңа
енгізілген маршруттар арқылы ұйымдастырылуы мүмкін.
Чартерлік әуе маршрутты ұйымдастыру – ол қиын процесс, ол есептеуді
көп қажет етеді. Әуе компанияға рейс номерін білу, әуе коридорын
дайындау, ұшақтың тоқтау жерлерін, тоқтаудың бағасын т.б. анықтау керек.
Чартерлік рейстер түрлері.
Чартерлік тасымалдау кезінде заказ берушінің ролінде әрбір ұйым болу
мүмкін: ірі іскерлік құрылым, туристік фирма, өнеркәсіп мекемелері, оқу
орны, қоғамдық-саяси партия, т.б. Осы ұйымдар әуе кемелерді келесі
мақсаттармен жалға алады:
- өздерінің қызметкерлерін іскерлік немесе басқа
мақсаттармен тасымалдау үшін, туристерді демалу орнына
жеткізу үшін;
- жанкүйерлерді - спорттық шаралар өткізілетін орындарға;
- діни адамдарды - табыну орталықтарға;
- конгрессмендерді - конференциялар, сьездер, т.б. өткізу
орындарына жеткізу.
Осыған орай, әлемдік тәжірибеде чартерлердің коммерциялық
түрлерінің бірқатарын ажыратады.
Жабық чартер. Оның ерекшелігі: өзінің қызметкерлерін
тасымалдау үшін мекеме толық төлейді. Ереже бойынша, осындай
тасымалдаудың маршруттары тұрақты әуе жолдарына кірмейді. Жабық чартер
чартерлік рейстердің жалпы көлемінде аз ғана пайызды алады.
Мақсатты чартер. Ол бір мақсатпен жиналған (футбол жанкүйерлері,
спортсмендер, т.б.) жолаушылардың арнайы топтарын тасымалдау. Чартерге
заказ беруші, мүшелеріне тасымалдауды жартылай төлейтін ұйымдар болып
табылады.
Инклюзив-тур чартер. Ереже бойынша, ол негізінен туристік фирма
төлеген және ұйымдастырған, туристерді тасымалдау. Осындай жағдайда
туристерге ұшу арзан болып келеді, себебі әуе чартер кезінде әуе билет
саны, ең арзан льготалық тарифтермен салыстырғанда 30-50%-ға төмен.
Инклюзив-тур чартер және мақсатты чартер чартерлік нарықтағы әуе
тасымалдаулардың ең кең тараған түрі.
Блок-чартер. Осындай вариант заказ берушінің тұрақты рейс ұшағында
тек қана коммерциялық бөлігін сатып алу (20-30 орын) кезінде жасалады.
Осындай жағдайда төлем барлық орындар блогына жасалады. Оған сатып алынған
орындардың барлығы немесе барлығы емес толтырылғанына тәуелсіз. Блок-чартер
негізінен, турфирмаларда ұшақты арендаға алу үшін туристердің қажетті саны
болмаған жағдайда жасалады. Блок-чартер әуе компанияларға кейбір уақытта
пайдасыз болып табылады, себебі әуе билеттерді төмен бағамен сату жасалады.
Бірақ сезонның пигінде, билетке деген сұраныс жоғары болғанда
тасымалдаушылар туристік фирмаларға осындай қызмет көрсетуден бас
тартпайды.
Мақсатты емес чартер. Әуе жолаушылардың тобы саяхаттық мақсатына
тәуелсіз, таңдалатын тасымалдау түрі. Осындай тасымалдау түрінің
ұйымдастырушысы болып көлік компаниясы болу мүмкін.
Сплит чартер. Жолаушыларды тасымалдаудың ең қиын түрлеріне жатады.
Олар маршруттың әртүрлі учаскілерінде тұрақты немесе тұрақты емес
рейстермен жасалады. Осыған қоса, жасақталған топ ішіне әртүрлі бару
пунктіне баратын жолаушылар кіру мүмкін.
Ұшақты пайдалану жағдайына байланысты чартерлерді бірнеше түрге
бөлуге болады: бір реттік чартер, тайм-чартер және чартерлік тізбек.
Кесте 2 – Жалпы пайдаланудағы әуе көлігімен жолаушыларды тасымалдау
облыстар 2002 2003 2004 2005 2006
Ақмола - - 12,4 10,0 11,0
Ақтөбе 38 8 16,4 - 31,6
Алматы 5 9,1 5,8 9,2 1,4
Атырау 84 83,1 84,1 59,8 59,0
Шығыс Қазақстан 103 39,3 43,0 59,9 90,4
Жамбыл 26 9,5 2,2 2,1 4,4
Батыс Қазақстан 29 - 7,6 - 7,2
Қарағанды 168 15,6 22,4 19,0 17,1
Қостанай 60 - - - -
Қызылорда 42 8,6 3,2 - -
Маңғыстау 130 1,8 - - -
Павлодар 72 76,8 41,1 39,1 37,7
Сол. Қазақстан 34 16,4 0,1 - -
Оңт. Қазақстан 90 - 11,8 31,8 33,8
Астана қаласы 71 75,2 57,9 28,9 29,0
Алматы қаласы 1058 639,1 478,0 511,8 565,2
Қазақстан 2010 982,5 786,0 771,6 884,6
Республикасы
Бір реттік чартер. Кезінде ұшақ туристерді бару пунктіне дейін
жеткізіп, қайта оралады. Егер рейс Сол жаққа және қайта келуге
жоспарланса, онда біраз уақыттан кейін, ұшақ туристерді қайтару үшін келу
керек. Осындай тасымалдау кезінде әуе кемені жалға алушы ұшуларды
белгіленген мерзімге заказ береді және осы берілген даталарда әуе компания
чартерлік рейсті орындау үшін әуе кемені беру керек. Басқа уақытта,
тасымалдаушы осы ұшақты өзінің жоспарымен байланысты пайдалынады. Бір
реттік чартерлер сирек қолданылады, себебі олар отынға көп шығынды қажет
етеді.
Тайм-чартер. Әуе кемені уақыттың белгіленген мерзіміне жалға алу.
Осы жағдайда жолаушыларды жеткізген ұшақ қайта оралмайды; ол келген
әуежайда туристердің қайта ұшуын күтеді. Кейде тайм-чартерді тұрып қалған
бір реттік чартер деп айтады. Тайм-чартер заказ берушіге, егер туристердің
болу мерзімі көп емес болса ғана ыңғайлы. Осы жағдайда заказ беруші ұшақты
пайдалану уақыты үшін, әуежайда ұшақтың тұруына байланысты қосымша
шығындарды, экипажды орналастыру мен тұру шығындарды, ал кей уақытта –
кемені тұрақты рейстер алғаны үшін тасымалдаушының шығындарын өтеу үшін
төлейді.
Чартерлік тізбек: Ол Сол жаққа және қайта оралу схемасы
бойынша чартерлік тасымалдауды тұрақты кезеңділікпен жасайтын чартер түрі.
Ол бір туристік топты әкетеді де, келесі топты алып келеді. Олар тұрақты
тасымалдауларға өте ұқсас болып келеді. Чартерлік тізбек негізінен төрт-бес
ай уақыт мерзімінде, аптада бір-екі реттік рейстер ұйымдастырылады. Әрбір
чартерлік тізбектің рейсі біткеннен соң әуе кемесі әуе компаниясымен өз
ықтияры бойынша пайдаланылады, бірақ жаңа ұшудың моментіне ол заказ
берушіге баратын әуежайға әкелу керек. Чартерлік рейс басталатын пунктке
ұшақты уақытында жеткізу үшін жауапкершілікті тасымалдаушы өзіне алады.
Туристік фирма әуе кемелерін тасымалдау басталатын пунктке жеткізу үшін
төлемейді.
Чартерлік қызмет көрсету туралы келісім жасаған кезде, жақтардың
міндеттері мен жақтардың жауапкершілігі туралы баптарға аса көңіл
аударылады.
Әуе компанияның міндеттері:
1) Туристік фирма үшін оптимальді маршрут пен әуе кеме түрін
таңдауға, рейстің төлемін айтуға, жолаушы орындарының санын, рейс нөмірін,
әуе кеменің борттық нөмірін айтуға.
2) Рейсті маршрут пен жоспарға сай орындау.
3) Ұшулардың жоспарындағы өзгертулер туралы туристік фирмаға айту.
Туристік фирманың міндеттері:
1) Жолаушылардың толық тізімін, алдын-ала өткізу;
2) Туристерді үш сағат бұрын әуежайға әкелу;
3) Жүкті әуежайға уақытында жеткізу;
4) Жолаушыларды әуе көліктегі тәртіппен таныстыру.
Екі жақтың жауапкершілігі бөлігінде рейсті аудару немесе жүкті
жоғалту жағдайлары қарастырылады. Сонымен қатар осы бөлікте форс-мажорлық
жағдайлар кезіндегі іс-әрекеттер туралы айтылады.
Екі жақтың міндеттері деген бөлікте жасаушы жолаушыларды әуе
көлігіндегі тәртіппен таныстыру керек.
Туристік фирманың қызметкерлері алдын-ала туристке жүк тасымалдау
тәртібі, оның саны, басылым өнімдерін тасымалдау ерекшелігі, т.б. туралы
айту керек.
Осы маршруттар кезіндегі ең жауапты кезең чартерлік рейстің
басшысының іс-әрекеті болып табылады. Олар заказ беретін мекемеден
тағайындалады. Кейде чартерлік рейстерді ұйымдастыра алатын мекемелерді,
чартер ұстаушылар деп атайды.
Қазіргі уақытта көліктің бұл түрі туризмдегі ең пайдаланылатын
түрлерінің бірі болып табылады. Қазақстандағы жағдайы өте жоғарғы деңгейде
және де болашақта одан да артатынында күмән жоқ.
1.4 Темір жол көлігімен саяхаттарды ұйымдастыру және жоспарлау
Әртүрлі мемлекеттердің және әртүрлі аудандары арасында байланыстарды
орнату үшін темір жол айрықша роль атқарады. Әрбір мемлекеттің
экономикасының дұрыс дамуын қамтамассыз етеді және туристер көп қолданатын
көлік түрі.
Көлік қызмет көрсету сферасында темір жол тасымалдауларының бірқатар
ерекшіліктері бар. Осындай ерекшеліктерге:
- темір жол көлігінің тасымалдау мүмкіншілігінің жоғары
болуы;
- шығатын пункттен, бару пунктіне тасымалдаудың жоғары
жылдамдығы;
- үлкен қашықтықтарды өтудің мүмкіншілігі;
- метео жағдайға байланыссыз тасымалдаудың тұрақтылығы.
Осы тасымалдаудың тағы бір артықшылығы болып жергілікті
орынды кең түрде көру мүмкіншілігі. Осы жағдай, олардың танымдық
мінездемесін жоғарылатады. Сонымен қатар олар, ұзақ қашықтықты саяхаттарда
туристерге ыңғайлы жағдайларды ұсынады.
Қазіргі кезде туристік-экскурсиялық мекемелер темір жол
саяхаттарын келесі түрде жүргізеді:
- бір немесе бірнеше жолдарда жүретін, сонымен бірге
шеңберлік маршруттар мен шетелге шығатын арнайы туристік-
экскурсиялық поездарда;
- жергілікті немесе қала маңайы байланыс поездарында;
- алыс ара-қашықтыққа жүретін тұрақты поездарда.
Олар туристерді олардың демалу орындарына дейін апарады.
Темір жол саяхаттарын ұйымдастырудағы ең қиыны болып, маршрутты
таңдау болып табылады. Ол негізінен көлік құралдарының саяхат мақсатының,
жолдаманың бағасының болуына тәуелді. Әрбір туристік маршруттың
бағдарламасы саяхат мақсатына сәйкес болуы қажет. Туристік-экскурсиялық
поездар маршрутын жасаған кезде, негізінен туристерді қызықтыратын
обьектілер таңдалады. Мысалы: Алматы қаласынан басталатын Орта Азия
Республикалары бойынша маршруты Ташкент, Самарканд, Ферғана, Ашхабат,
Душанбе, Ургенч сияқты қалаларымен өтті. Балтық Теңізі жағалауына
маршрутқа Мәскеу, Смоленск, Минск, Вильнюс, Каунас, Рига, Талинн, Санкт-
Петербург қалаларын көріп өту кірді.
Темір жол туристік-экскурсиялық маршруттар әр станциядан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz