Көне түркі сөздік құрамының қалыптасуының түркі тайпалалары мен байланыстылығы
1. Кіріспе
1.1. Көне түркі тілі
1.2. Түркі халқының көне тарихы
2. Негізгі бөлімі
2.1. Түркі этнонимі
2.2. Көне түркі тілінің лексикасы
3. Қорытынды
3.1. Түркі мақал.мәтелдерінің сөздік құрамы
1.1. Көне түркі тілі
1.2. Түркі халқының көне тарихы
2. Негізгі бөлімі
2.1. Түркі этнонимі
2.2. Көне түркі тілінің лексикасы
3. Қорытынды
3.1. Түркі мақал.мәтелдерінің сөздік құрамы
Көне түркі тілі – көне дәуірде Азияны мекендеген қазіргі түркі халықтар
тілі. Көне түркі тілінің кейбір материалдары топонимика мен ономастика тарихында көршілес елдердің жылнамаларында кездеседі.
Топономика ( грек. topos- орын және onуmа – есім, атау) географиялық атаулардың ( топонимдердің ) қызметін, маңызы мен шығу тегін даму заңдылықтарын зерттейтін негізгі салаларының бірі.
Ономастика ( грек.onyma – есім, ат) – тіл білімінің жалқы есімдерді зерттейтін саласы.Жалқы есімдерге жер-су, ру-тайпа, ел-жұрт, халық, ұлт аттары кісі есімдері мен фамилиялары, жан-жануарлардың аттары,
астрономиялық атаулар жатады.
Лексика ( грек. Iexikos-сөзге қатысты)- тілдегі сөздер жиынтығы; тілдің сөздік қоры.
Сөздік құрам, лексика – белгілі бір халықтың тұрмыс жағдайын, күнкөріс –
тіршілігін, кәсібін түгел қамтып көрсететін тілдердегі сөздер жиынтығы.
Белгілі бір халықтың қоғамдық шаруашылық мәдени- тұрмысы неғұрлым күрделі болса, соғұрлым сол тілдің сөздік құрамы да бай болады деген сөз.
Басты мәліметтер көне түркі жазба ескерткіштер ( V-VII ғасыр) мен
көне ұйғыр жазба ескерткіштерінде (V-XIII ғасыр) сақталып қалған. Олар жеке тайпалық тілдердің негізінде жасалған. Қазіргі түркі тілдерінің жетілу барысындағы белгілі бір дәуір кезеңін танытатын тарихи нұсқа көне түркі тілінің грамматикалық құрылысы фонетикалық жүйесі және оның негізгі сөздік қоры осы күнгі түркі тілдерінде түгелдей сақталған.
Кейбір өзгешеліктері мыналар; Грамматикалық ерекшеліктер; Көне түркі тілі типологиялық жағынан жалғамалы топқа жатады, оның морфологиялық
құрылысының негізі – аффиксация; түбір + жұрнақ + жалғау.Түбір көбінесе
бір буынды ғана болып келеді, аффиксациялық көрсеткіштер де іспеттес.
Көне түркі тілінде тек (род) категориясы болмаған. Атау тұлғада тұрған сөз
көптеген мәнде қолданылған.Жіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктері – этимологиялық жағынан өзара төркіндес.Қазіргі түркі тілдерімен салыстыр-
ғанда, көне түркі тілінде мынандай айырмашылықтар кездеседі; табыс септігінің –ғ/г; -ығ/-іг жалғауы; сөз-сөздігі (сөзді), баш-башығ (басты);
-ғару/-геру (ға-ру,ге-ру) табғачару (табғачқа), -ңару/-ңеру,-ңар/-ңер: аңар (оған), -йа/-йе/: курйа (кері, кері қарай); құралдық септіктің –ын/-ін, -ун/үн жалғауы; көлік-көлгүн (көлікпен). Қазіргі қазақ тіліндегі көрі, ілгері,
сыртқары, шеткері, жазын, қысын, күзін сияқты сөздер. Көне түркі тілінің
кезінде қалыптасып кеткен реликті формаларда тұрып қолданылады.
Өткен шақ жекеше екінші жақ –тығ/-тіг: бардығ (бардық); ауыспалы келер шақ – тачы/течі, -дачы/-дечі:болатчы (болады), өлүртечі (өлтіреді);
өткен шақ –тұқ/-түк,-дұқ/-дүк: өтүнтүк (өтінген), бардуқ (барған); есімше
бірінші 2-ші жақ есімдіктерімен тіркесіп айтылады: болатчы сөн (боласың);
көсемшенің өткен шағы –бан/-пан, -бен/-пен арқылы берілген;
тілі. Көне түркі тілінің кейбір материалдары топонимика мен ономастика тарихында көршілес елдердің жылнамаларында кездеседі.
Топономика ( грек. topos- орын және onуmа – есім, атау) географиялық атаулардың ( топонимдердің ) қызметін, маңызы мен шығу тегін даму заңдылықтарын зерттейтін негізгі салаларының бірі.
Ономастика ( грек.onyma – есім, ат) – тіл білімінің жалқы есімдерді зерттейтін саласы.Жалқы есімдерге жер-су, ру-тайпа, ел-жұрт, халық, ұлт аттары кісі есімдері мен фамилиялары, жан-жануарлардың аттары,
астрономиялық атаулар жатады.
Лексика ( грек. Iexikos-сөзге қатысты)- тілдегі сөздер жиынтығы; тілдің сөздік қоры.
Сөздік құрам, лексика – белгілі бір халықтың тұрмыс жағдайын, күнкөріс –
тіршілігін, кәсібін түгел қамтып көрсететін тілдердегі сөздер жиынтығы.
Белгілі бір халықтың қоғамдық шаруашылық мәдени- тұрмысы неғұрлым күрделі болса, соғұрлым сол тілдің сөздік құрамы да бай болады деген сөз.
Басты мәліметтер көне түркі жазба ескерткіштер ( V-VII ғасыр) мен
көне ұйғыр жазба ескерткіштерінде (V-XIII ғасыр) сақталып қалған. Олар жеке тайпалық тілдердің негізінде жасалған. Қазіргі түркі тілдерінің жетілу барысындағы белгілі бір дәуір кезеңін танытатын тарихи нұсқа көне түркі тілінің грамматикалық құрылысы фонетикалық жүйесі және оның негізгі сөздік қоры осы күнгі түркі тілдерінде түгелдей сақталған.
Кейбір өзгешеліктері мыналар; Грамматикалық ерекшеліктер; Көне түркі тілі типологиялық жағынан жалғамалы топқа жатады, оның морфологиялық
құрылысының негізі – аффиксация; түбір + жұрнақ + жалғау.Түбір көбінесе
бір буынды ғана болып келеді, аффиксациялық көрсеткіштер де іспеттес.
Көне түркі тілінде тек (род) категориясы болмаған. Атау тұлғада тұрған сөз
көптеген мәнде қолданылған.Жіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктері – этимологиялық жағынан өзара төркіндес.Қазіргі түркі тілдерімен салыстыр-
ғанда, көне түркі тілінде мынандай айырмашылықтар кездеседі; табыс септігінің –ғ/г; -ығ/-іг жалғауы; сөз-сөздігі (сөзді), баш-башығ (басты);
-ғару/-геру (ға-ру,ге-ру) табғачару (табғачқа), -ңару/-ңеру,-ңар/-ңер: аңар (оған), -йа/-йе/: курйа (кері, кері қарай); құралдық септіктің –ын/-ін, -ун/үн жалғауы; көлік-көлгүн (көлікпен). Қазіргі қазақ тіліндегі көрі, ілгері,
сыртқары, шеткері, жазын, қысын, күзін сияқты сөздер. Көне түркі тілінің
кезінде қалыптасып кеткен реликті формаларда тұрып қолданылады.
Өткен шақ жекеше екінші жақ –тығ/-тіг: бардығ (бардық); ауыспалы келер шақ – тачы/течі, -дачы/-дечі:болатчы (болады), өлүртечі (өлтіреді);
өткен шақ –тұқ/-түк,-дұқ/-дүк: өтүнтүк (өтінген), бардуқ (барған); есімше
бірінші 2-ші жақ есімдіктерімен тіркесіп айтылады: болатчы сөн (боласың);
көсемшенің өткен шағы –бан/-пан, -бен/-пен арқылы берілген;
1. Ә. Қайдар, М. Оразов
Түкітануға кіріспе Алматы – 2004 ж.
2. Отар - Әлі – Бүркіт
Түркітану Алматы – 2003 ж.
3. А. Нұрмаханов
Түркі фразеологиясы Алматы – 1998 ж.
4. Ғ. Айдаров
Күлтегін ескерткіші Алматы – 1996 ж.
5. А. Салқынбай Е. Абақан
Лингвистикалық түсіндірме сөздік Алматы – 2002 ж.
6. Бас редактор Е.М. Арын
Жауапты редактор А.Ж. Құдабаев
Құрастырушы жауапты редактор Ә. Құрышанов
Қазақ тілі энциклопедия Алматы – 1998 ж.
Түкітануға кіріспе Алматы – 2004 ж.
2. Отар - Әлі – Бүркіт
Түркітану Алматы – 2003 ж.
3. А. Нұрмаханов
Түркі фразеологиясы Алматы – 1998 ж.
4. Ғ. Айдаров
Күлтегін ескерткіші Алматы – 1996 ж.
5. А. Салқынбай Е. Абақан
Лингвистикалық түсіндірме сөздік Алматы – 2002 ж.
6. Бас редактор Е.М. Арын
Жауапты редактор А.Ж. Құдабаев
Құрастырушы жауапты редактор Ә. Құрышанов
Қазақ тілі энциклопедия Алматы – 1998 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университеті
Қазақ филология факультеті
Реферат
Тақырыбы: Көне түркі сөздік құрамының қалыптасуының
түркі тайпалалары мен байланыстылығы
Орындаған: Тажиев Ербол
3-курс, 1-топ
Тексерген: Кенжебаева Гүлдариға
Алматы -2007 ж.
Жоспар
1. Кіріспе
1.1. Көне түркі тілі
1.2. Түркі халқының көне тарихы
2. Негізгі бөлімі
2.1. Түркі этнонимі
2.2. Көне түркі тілінің лексикасы
3. Қорытынды
3.1. Түркі мақал-мәтелдерінің сөздік құрамы
Көне түркі сөздік құрамының қалыптасуының түркі
тайпалары мен байланыстылығы
Көне түркі тілі – көне дәуірде Азияны мекендеген қазіргі түркі халықтар
тілі. Көне түркі тілінің кейбір материалдары топонимика мен ономастика
тарихында көршілес елдердің жылнамаларында кездеседі.
Топономика ( грек. topos- орын және onуmа – есім, атау) географиялық
атаулардың ( топонимдердің ) қызметін, маңызы мен шығу тегін даму
заңдылықтарын зерттейтін негізгі салаларының бірі.
Ономастика ( грек.onyma – есім, ат) – тіл білімінің жалқы есімдерді
зерттейтін саласы.Жалқы есімдерге жер-су, ру-тайпа, ел-жұрт, халық, ұлт
аттары кісі есімдері мен фамилиялары, жан-жануарлардың аттары,
астрономиялық атаулар жатады.
Лексика ( грек. Iexikos-сөзге қатысты)- тілдегі сөздер жиынтығы; тілдің
сөздік қоры.
Сөздік құрам, лексика – белгілі бір халықтың тұрмыс жағдайын, күнкөріс –
тіршілігін, кәсібін түгел қамтып көрсететін тілдердегі сөздер жиынтығы.
Белгілі бір халықтың қоғамдық шаруашылық мәдени- тұрмысы неғұрлым күрделі
болса, соғұрлым сол тілдің сөздік құрамы да бай болады деген сөз.
Басты мәліметтер көне түркі жазба ескерткіштер ( V-VII ғасыр) мен
көне ұйғыр жазба ескерткіштерінде (V-XIII ғасыр) сақталып қалған. Олар жеке
тайпалық тілдердің негізінде жасалған. Қазіргі түркі тілдерінің жетілу
барысындағы белгілі бір дәуір кезеңін танытатын тарихи нұсқа көне түркі
тілінің грамматикалық құрылысы фонетикалық жүйесі және оның негізгі сөздік
қоры осы күнгі түркі тілдерінде түгелдей сақталған.
Кейбір өзгешеліктері мыналар; Грамматикалық ерекшеліктер; Көне түркі тілі
типологиялық жағынан жалғамалы топқа жатады, оның морфологиялық
құрылысының негізі – аффиксация; түбір + жұрнақ + жалғау.Түбір көбінесе
бір буынды ғана болып келеді, аффиксациялық көрсеткіштер де іспеттес.
Көне түркі тілінде тек (род) категориясы болмаған. Атау тұлғада тұрған сөз
көптеген мәнде қолданылған.Жіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктері –
этимологиялық жағынан өзара төркіндес.Қазіргі түркі тілдерімен салыстыр-
ғанда, көне түркі тілінде мынандай айырмашылықтар кездеседі; табыс
септігінің –ғг; -ығ-іг жалғауы; сөз-сөздігі (сөзді), баш-башығ (басты);
-ғару-геру (ға-ру,ге-ру) табғачару (табғачқа), -ңару-ңеру,-ңар-ңер: аңар
(оған), -йа-йе: курйа (кері, кері қарай); құралдық септіктің –ын-ін,
-унүн жалғауы; көлік-көлгүн (көлікпен). Қазіргі қазақ тіліндегі көрі,
ілгері,
сыртқары, шеткері, жазын, қысын, күзін сияқты сөздер. Көне түркі тілінің
кезінде қалыптасып кеткен реликті формаларда тұрып қолданылады.
Өткен шақ жекеше екінші жақ –тығ-тіг: бардығ (бардық); ауыспалы келер шақ
– тачытечі, -дачы-дечі:болатчы (болады), өлүртечі (өлтіреді);
өткен шақ –тұқ-түк,-дұқ-дүк: өтүнтүк (өтінген), бардуқ (барған); есімше
бірінші 2-ші жақ есімдіктерімен тіркесіп айтылады: болатчы сөн (боласың);
көсемшенің өткен шағы –бан-пан, -бен-пен арқылы берілген;
келібен(келіп),алыбан (алып); шартты рай –сар-сер: келсер (келсе);рай –ың-
ің, -уң-үң (2-ші жақ көпше,сыпайы түрі),
1
-ғыл-гіл (2-ші жақ көпше, анайы түрі); барың (барыңыздар), барғыл
(барыңдар) т.б. Ондық сан есімдердің жасалу жолдары ерекше түзілген: әуелі
бірлік сандар, сонан соң ондық сандар айтылады: 15 – беш игірімі
(бес жиырма – он бес).Осы іспеттес ерекшелік қазіргі сары ұйғыр тілінде
кездеседі. Сөздердің грамматикалық кластарға жіктелуінде зат есім мен
сын есімге, зат есім мен етістікке ортақ тұлғалар жиі қолданылған.
Үстеу мен шылау сөздердің саны барынша аз болған.
Синтаксистік ерекшеліктерінің басты бір көрсеткіші: матасудың 1-түрі
(екі сыңарының да жалғаусыз келуі) өте жиі жұмсалады: түрк будун
(түрік халқы), 2-түрі (бір сыңары жалғаулы болуы) біршама жиі (қаған інісі
–
ханның інісі),ал 3-түрі (екі сыңары да жалғаулы болып келуі) өте сирек
ұшырасады, бұл вариант қазіргі қазақ тілінде жиі қолданылады.
Фонетикалық ерекшеліктер. Жуан және жіңішке болып айтылатын
8 дауысты дыбыс қолданылған: а-е, о-ө, у-ү, ы-і, (и), 18 дауыссыз дыбыс
болған: б, д, ж, з, г, ғ, к, қ, й, л, м, н, п, р, с, т, ч, ш. Сөйлемнің 1-
жартысында 8, қалған жартысында 6 не 7 дауыссыз дыбыстар жұмсалып отырған
(сөз соңында о, ө дыбыстары кездеспеген, у, ү өте сирек ұшырайтын болған).
Сөз басында 7 дауыссыз фонема (б, т, қ, ч, м, с, й), басқа позицияларда
18 дауыссыз дыбыс қолданылған. Кейбір ұяң дауыссыздардың (ғ, г, б, д) сөз
соңында келуі әдеттегі құбылыс: сарығ (сары), кічіг (кіші), еб(үй), өд
(уақыт).
Сөздің абсолютты басқа позициясында екі дауыссыз қатар келмейді, бірақ
басқа орындарда ( түбір мен қосымшаның қосылған жерінде) кездесе береді,
сөз соңында лт, рт, нт тіркестері жиі ұшырайды: алты (алды), олурты
(отырды), анта (онда). Қазіргі түркі тілдермен салыстырғанда ғ, г
дыбыстарының ұ, й дыбыстармен алмасуы не болмаса айтылмай түсіп қалуы, сол
сияқты дтй заңдылығы жиі байқалады: оғыры (ұры), оғул (улұл), өгірет
(үйрет), тағ (тау), адақ, айақ (аяқ), т.б.
Көне түркі тілінде кейбір дыбыстар өзара алмасып отыратын болған:
сш:
садшад (атақ, дәреже), мб: менбен (мен), тд: тегірідегірі (де, дейін),
чш: кічікіші (кісі), еи: елил (ел), ни: анығайығ (сұм, зұлым), ңи:
қоңқой (қой) т.б. Жергілікті тайпа тілдерінің әсерінен пайда болған мұндай
фонетикалық құбылыстар сөздің қай поизициясында болса да ұшыраса береді.
Түркі халқының өзіне тән көне тарихы бар, бірақ күні кешеге дейін
Кеңестер елінде ұстанған саясат бойынша олар туралы ашық айтуға тыйым
салынған еді. Орыстан басқа Шығыс халықтарының өз тарихы жоқ, мәдениеті
төмен ел еді деген көзқарастарды қалыптастырды. Қазір егемендікті алған
түркі халықтары өз тарихын іздеп, архивтерді зерттеп, түрктердің көне
тарихын ашық жазуға кірісті. Өзіндік мәдениетін жұртқа паш ете бастады.
Қазірге дейін сол тарихи материалдардың негізінде түркілердің де көне
тарихы болғандығы, дүние жүзіндегі мәдениет деген сарайдың іргетасын
қалаған халықтардың бірі болғандығы айқындала бастады. Тарихта бұрыннан
белгілі қытай халықтарымен иық тіресіп өмір
сүрген тайпалардың ішінде қазақ халқының негізін құраған көне үйсін,
2
қаңлы, қыпшақ, т.б. тайпалардың болғандығы ашық айтыла бастады. Түркілердің
ұлы Кирмен соғысып, жерін бермей сақтап қалған ел екендігі,
Константинапольдің құлауына себепші болған жауынгер халықтың бірі екендігі
анық айтыла бастады.
Түркі тайпалары тарихқа өз атымен тек VI ғасырда (545ж.) ғана
кіргендігі айтылып келді. Ертеде жазылған жылнамалар, саяхатнамаларда түркі
тайпаларының атын да, затын да өзгертіп беруге тырысты. Мысалы Қытайдың
солтүстігінде біздің жыл санауымыздан бұрын 20-ғасырында жасаған түркі
тайпаларының бірін қытай жылнамашылары жуандар, екіншісін – хундар, үшінші
тобын – дунхулар деп атап келді. Ал дунху сөзі:
дун – көне қытайша шығыс, ху – жабайы дегенді білдіретін еді. Демек,
дунху – шығыстағы жабайылар мағынасын береді. Еділ бойындағы түркі
тайпаларының аттары да осындай өз атымен аталмай, аудармасымен немесе
этностың кейбір белгілерімен аталды. Мысалы, П.В.Голубовскийдің
көрсетуінше, кумандар, қыпшақтар, половецтер – бір тайпаның атауы. Сыр
бойында жасаған массагеттер мен сақтар бір тайпаның атаулары екендігі анық.
Демек түркі тайпаларының атауларына қарай бірнеше тайпалар бар екен деуге
болмайды. Түркі тайпалары туралы дерек заманымыздан бұрын да болған, бірақ
олардың тілі мен әдебиеті, қоғамдық құрылымы туралы жүйелі мәлімет
берілмеген. Сондай-ақ, XI-ғасырдан бастап түрктер өздері өз тарихынан
мәлімет беретін жазбаларын қалдырған. Онда да олар тасқа жазылған
ескерткіштерінде өз тілдері туралы айтпайды.
Көне түркілер мен қытайлардан кейін тығыз қатынаста болған – арабтар.
Әму мен Сыр бойында жасаған түркі тайпалары араб пен парсы тілдес
халықтармен араласып өмір сүрген кездері болды. Олардың арасында соғыс та,
бейбіт, тату өмір де болды. Мысалы, Александр Македонский Самарханға шабуыл
жасағанда оған соғдылар тізе қосып тұрған түркі тайпалары болғандығы
тарихтагн белгілі. Ал Кир мен сақтардың соғысы аңыз түрінде болса да,
Геродот былай суреттейді: Өлген массагетер патшасының жесірі Томирис елді
биледі. Кир оған елші жіберіп, өзіне күйеуге шығуын ұсынады. Бірақ Томирис
Кирдің пиғылын танып, оған қарсы жауап береді. Осыдан соң Кир массагетерге
шабуыл жасауға дайындыққа кіріседі. Әмуден (Арахстан) өту үшін көпір сала
бастайды. Томирис оларға адам жіберіп, дариядан көпір салмай-ақ қойсын
деп, өз әскерін бір күндік жерге шегертіп, Кир сарбаздарының өтуіне жағдай
жасайды. Томиристің жас баласын Кир қолға түсіріп, басын алады. Одан
хабардар болған Томирис: Қанішер Кир. Өзінің жеңіл жеңіске жеткеніңе
мақтанба, ашыған жүзім суына алдап, баламның басын алдың. Күн құдайдың
атымен ант беремін, сені өз қолыммен қаныңа тойдырамын, - деп оған хабар
береді. Кир сарбаздарын құм арасына алдап кіргізіп, әбден шөлдетіп,
болдырған әскерлеріне массагеттер сарбазы шабуыл жасайды. Шала-жансар Кирді
сарбаздар арасынан тауып алып, оның басын кесіп, местегі қанға батырып, оны
еліне жібереді.
Түркі халықтары – бір-бірінен бөлініп, жеке-дара өмір сүрген халықтар
емес, қайта өзара тайпа-тайпа болып, жіті араласып, тығыз қарым-қатынаста
3
бірге жасап келе жатқан, кейде өзара жауласып, кейде одақтасып отырған
этникалық топтар. Сондықтан болар, көп жағдайда олардың тарихы, әлеуметтік
жағдайы, мәдениеті, салт-дәстүрі, діні, тілі ортақ болып келген. Көне түркі
тайпалары мен халықтарының көптеген ғасырға созылған тарихын зерттеу
барысында қалыптасқан түркітану пән болып саналса, екінші жағынан, әлі жас,
көптеген проблемалары шешіле қоймаған, әлі де дами түсуге тиісті ғылым
саласы. Егер түркі тайпалары мен халықтары өз көзімен көріп, олар туралы өз
білгендерін талдап таратып, жазып ғылымда қымбат мәлімет қалдырған ертедегі
зиялы қауымды түркітанушы ғалым деп санасақ, онда түркі әлемінде алғашқы
түркітанушы ғалым деп біз Махмуд Қашқариды санауымыз керек.Махмұт Қашқари
ХІ ғасырда өмір сүрген (1029-1039) – түркі халықтарының тұңғыш ұлы
филологы, ежелгі ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші ғалым.Оның шын
аты-жөні;
Махмут ибн Мухаммадин Қашқари .Махмут Қашқари Барсхан қаласында
туған.Бұл қаланы Тұран әміршісі Алып-Ер-Тоңғаның баласы салдырғанын
оқырманға ескерткіміз келеді.Алғаш Қашқар қаласында, сосын- Бұхара,
Нишапур, Самарқан, Мерв және Бағдат шаһарларында оқыған.Ерекше зейін
қойып үйренген түркі рулары мен тайпаларының тілдері, фольклоры,
этнография, әдет-ғұрпы, наным-сенімі Махмут Қашқари осы мақсатын жүзеге
асыру үшін, бір жағы – Жетісу Мауренахр, Хорезм, ал екінші жағы
Еділ, Жайық, Қара Теңіз жағалауына дейінгі түркі тайпалары мекндеген ұлан-
ғайыр өлкені аралап шығады.Соның нәтижесінде қыруар көп тілдік
Этнографиялық деректер, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап алады.Сөйтіп
Түркі тілдерінің жинағы өмірге келеді.Ол өзінің Түркі тілдерінің жинағы
атты еңбегінің кіріспесінде Бісміллә-һір-Рәхмәнір-Рахим! Аса қамқор, ерекше
мейірімді Алланың атымен бастаймын! былай деп жазады Мен сол түріктердің
қызыл тілге ең мешендерінен, ең әдемі әңгімешілерінен, ең бір
зеректерінен, ең білгерлерінен, ежелгі асыл тайпаларынан уа соғыс ісінде
мықты найзагерлерінен болдығымнан олардың шаһарлы мен сахарасын бастан –аяқ
аралап шықтым.Түрік ,түркімен, оғыз, шығыл, йағма ,қырғыздардың сөздерін
және қасиет, құпияларын анықтап шықтым оларды пайдалндым.Мен осы
тілдердегі әрбір кішігірім айырмашылықтарын парықтап білу үшін істедім.
Сонымен олардың әрқайсының тілі менің көңіліме ұялап, берік сақталып
қалды.Мен оларды мұқият реттеп, әбден тәртіпке келтіріп, жүйелеп шықтым да
Диуани лұғат ит-түрік (Түркі тілінің сөздігі) деген ат бердім.
Бұл еңбек 1074 жылы жазылған. Диуани лұғат ат-түрік - қазіргітүркі
халықтарының бәріне ортақ мұра.Бұл сөздікте орта ғасырдағы түркі ру-
тайпаларының бәріне ортақ алты мыңнан астам төл сөз бен жеке тайпаларға
ғана қатысты диалект сөздер бар. Бұл лексикалық жинаққа енген сөздер,
Мақалдар, өлең жолдары, т.б. түркі тілдерінің сөз тудыру, сөйлем құру
жүйелерін, әдеби тіл мен құралдарының өмірге келу жолдарын анықтай түсуге
мүмкіндік береді. Диуани лұғат ат-түрік - тіл білімінің ең басты салалары
бойынша теориялық тұрғыдан құнды түйіндер жасаған еңбек.
4
Көне түркі әдебиет ескерткіштерінің тілін үйренуге бұл зерттеу көп көмек
көрсетіп келеді.Мәселен, осы Диуани лұғат-ат-түрік табылғаннан кейін
ғана Жүсіп Баласағұның Құтты білік дастанын оқу, аудару және транскрипция
жасу кезінде бұрын жіберілген қателіктер түзетілді.
Махмұт Қашқаридың бұл сөздігі шын мәнінде энциклопедиялық туынды деуге
болады. Мұнда тек тіл мен әдебиетке ғана емес, сондай-ақ сол
ру-тайпалар мен халықтардың қоғамдық-экономикалық жағдайына,
көне тарихы мен наным-сеніміне, т.б.қатысты аса бағалы деректер берілген.
Махмұт Қашқари еңбегінің осы бір өзіндік ерекшелігі, энциклопедиялық
Мән-мағынасы жайында айта келіп, белгілі түрколог А.Н.Кононов былай деп
жазды: Мұнда ХІ ғасырдың түріктердің өмірі туралы; олардың материалдық
мәдениетінің бұйымдары, тұрмыс жайлары туралы..,
Этнонимдері мен топонимдері, ру-тайпалары туралы, туыстық және жекжаттық
терминдері туралы, түркі қызмет адамдарының титулдары мен аттары, тағам-
сусындардың аттары туралы, үй жануарлары мен аттары, тағам-сусындардың
аттары туралы, үй жануарлары мен жабайы жануарлар
және құстар, мал шаруашылығы терминдері туралы, өсімдіктер мен дәмді
дақылдар туралы, астрономиялық терминдер, халықтық календарь, айлардың
және аптадағы күндердің аттары туралы, географиялық терминология мен
номенклатура туралы, қалалар туралы,аурулар мен дәрігерлердің аттары,
анатомиялық терминология туралы, материалдар туралы, әскери спорт және
әкімшілік терминологиясы туралы, түрлі тарихи және мифтік қаһармандардың
есімдері туралы, діни және этникалық терминология туралы
балалардың ойындары мен ермектері және тағы басқалар туралы көп жағдайда
бірден-бір деректеме болып табылады.
Белгілі түркітанушы С.Е.Маловтың пікіріне сүйенсек, түркі халықтары
біздің жыл санауымызға жыл санауымызға дейін V ғасырдың өзінде қазіргі
қоныстанған жерлердің тіпті одан да үлкен территорияны билеген яғни, көне
дәуірдің өзінде түркі халықтары Қытайдан Дунайға дейінгі аралықты
жайлаған.Ғалымның бұл пікіоіне күмән келтірген ғалымдар болса да,
С.Е.Малов топшылауының дұрыстығын тағыбір ірі зерттеушінің тұжырымы
растай түседі.Белгілі орыс фольклортанушысы, академик В.М.Жирмунский
түркі халқының эпосы Алпамыс пен грек эпосы Одессея сюжеттерінің
ұқсастығын бұл халықтар арасында көне байланыстардың болғандығы деп санайды
және оны терең зерттеу қажетігін айтады.
Түркі халықтары Ғұн дәуірінен бастап әлемге белгілі болды.Олардың тілі,
әдебиеті және мәдениеті мыңдаған жылдар бойы даму жолынан өткені мәлім.
Түркі халықтары әлемдік өркениеттің даму үрдісінде де өзіндік ізін қалдыры.
Ғұн империясы ыдырап, оның құрамындағы халықтардың Еуропаға жылжуы
евразиялық материкті мекендейтін халықтардың өркениетінде өзінің позитивті
ізін қалдырды. Халықтардың ұлы қозғалысы атауына ие болған бұл процестің
басқа ұлттар өміріне тигізген игілікті әсерін әлем ғалымдары толық мойындап
отыр. Көне түркілердің адамзат тарихындағы рөлі ерекше болғандығына бүгінде
әлемдік өркениетте өзінің анық ізін
5
қалдырған түркі халықтарының тарихы әлі күнге дейін толық жазылмай отыр. Ал
халықтың тарихы оның тілінің тарихымен тығыз байланысты болып келетінін
ескерсек, түркі халықтарының тарихы олардың тілінің тарихымен де сабақтасып
жатады деген сөз.
История человечества изучена крайне неравномерно. В то время как
последовательности и смен общественных формаций в Европе и на Ближнем
Востоке была изложена в общедоступных сводных работах уже в конце XIX веке,
а Индия и Китай описание в начале XX века, огромная территория Евразийской
степи еще ждет своего исследователей, - деп жазды.
XX ғасырдың 30-жылдарында белгілі түркітанушы Л.Н.Гумилев.
Кез-келген ғылымның зерттеу обьектісі – адам, халық болып табылады.
Ғылым атаулының барлығы халық үшін қажетті құбылыстар мен адамзат құриясын
ашуға бағытталған.
Түркі этнонимі туралы
Түркі халықтарының ортақ атауына айналған түркі терминінің қалыптасу
тарихы төңірегінде осы кезге дейін айтылған бірнеше пікірлер бар.
А.Н.Коновтың пікіріне сүйенсек, бұл этноним ол баста түркі және монғол
тілдерінде саяси термин ретінде қалыптасқан. Түркүн, төркін, төргін,
түркін сөзі арқылы ерте кезде түркі халықтары күйеуге шыққан әйел адамның
артында қалған үйі мен оның мүшелерін атаған. Бұл термин алғашқыда түркі
тайпасының ақсүйек тобының отбасы мүшелерін атау үшін қолданған. Көне қытай
жазбаларындағы деректерге сүйенсек, түрік сөзі күшті, берік ұғымын
берген. Осы ұғымның негізінде түркюттер деген атау пайда болған. Көне
түркі дәуірінде өздерінің алғашқы мемлекетін құрған түркію тайпаларының
атауы осы сөздің негізінде қалыптасқан. Көшпелі түркію империясы мен оның
құрамына кірген түркі тайпаларының өмірі туралы мәлімет бізге Орхон-Енисей
жазба ескерткіштері арқылы жетті.
Түркі тайпаларын белгілеуде түрік этнонимінің жаппай қолданыла
бастауы XV ғасырдан басталса керек. Түріктердің 1453 жылы Константинопольді
басып алуы түрік этнонимінің Еуропаға тез тарала бастауына себепші болды.
Түріктердің көрші мемлекеттерге үстемшілдік көзқарасы олардың әлемдік саяси
аренадағы орнын күшейітті. Орыстардың тамаққа отырарда құдайға: О, жасаған
ием! Найзағай мен топан судан және түріктерден сақтай гөр, - деп мінәжат
етуі түріктердің шын мәнінде дүние жүзіне танымал болғандығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университеті
Қазақ филология факультеті
Реферат
Тақырыбы: Көне түркі сөздік құрамының қалыптасуының
түркі тайпалалары мен байланыстылығы
Орындаған: Тажиев Ербол
3-курс, 1-топ
Тексерген: Кенжебаева Гүлдариға
Алматы -2007 ж.
Жоспар
1. Кіріспе
1.1. Көне түркі тілі
1.2. Түркі халқының көне тарихы
2. Негізгі бөлімі
2.1. Түркі этнонимі
2.2. Көне түркі тілінің лексикасы
3. Қорытынды
3.1. Түркі мақал-мәтелдерінің сөздік құрамы
Көне түркі сөздік құрамының қалыптасуының түркі
тайпалары мен байланыстылығы
Көне түркі тілі – көне дәуірде Азияны мекендеген қазіргі түркі халықтар
тілі. Көне түркі тілінің кейбір материалдары топонимика мен ономастика
тарихында көршілес елдердің жылнамаларында кездеседі.
Топономика ( грек. topos- орын және onуmа – есім, атау) географиялық
атаулардың ( топонимдердің ) қызметін, маңызы мен шығу тегін даму
заңдылықтарын зерттейтін негізгі салаларының бірі.
Ономастика ( грек.onyma – есім, ат) – тіл білімінің жалқы есімдерді
зерттейтін саласы.Жалқы есімдерге жер-су, ру-тайпа, ел-жұрт, халық, ұлт
аттары кісі есімдері мен фамилиялары, жан-жануарлардың аттары,
астрономиялық атаулар жатады.
Лексика ( грек. Iexikos-сөзге қатысты)- тілдегі сөздер жиынтығы; тілдің
сөздік қоры.
Сөздік құрам, лексика – белгілі бір халықтың тұрмыс жағдайын, күнкөріс –
тіршілігін, кәсібін түгел қамтып көрсететін тілдердегі сөздер жиынтығы.
Белгілі бір халықтың қоғамдық шаруашылық мәдени- тұрмысы неғұрлым күрделі
болса, соғұрлым сол тілдің сөздік құрамы да бай болады деген сөз.
Басты мәліметтер көне түркі жазба ескерткіштер ( V-VII ғасыр) мен
көне ұйғыр жазба ескерткіштерінде (V-XIII ғасыр) сақталып қалған. Олар жеке
тайпалық тілдердің негізінде жасалған. Қазіргі түркі тілдерінің жетілу
барысындағы белгілі бір дәуір кезеңін танытатын тарихи нұсқа көне түркі
тілінің грамматикалық құрылысы фонетикалық жүйесі және оның негізгі сөздік
қоры осы күнгі түркі тілдерінде түгелдей сақталған.
Кейбір өзгешеліктері мыналар; Грамматикалық ерекшеліктер; Көне түркі тілі
типологиялық жағынан жалғамалы топқа жатады, оның морфологиялық
құрылысының негізі – аффиксация; түбір + жұрнақ + жалғау.Түбір көбінесе
бір буынды ғана болып келеді, аффиксациялық көрсеткіштер де іспеттес.
Көне түркі тілінде тек (род) категориясы болмаған. Атау тұлғада тұрған сөз
көптеген мәнде қолданылған.Жіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктері –
этимологиялық жағынан өзара төркіндес.Қазіргі түркі тілдерімен салыстыр-
ғанда, көне түркі тілінде мынандай айырмашылықтар кездеседі; табыс
септігінің –ғг; -ығ-іг жалғауы; сөз-сөздігі (сөзді), баш-башығ (басты);
-ғару-геру (ға-ру,ге-ру) табғачару (табғачқа), -ңару-ңеру,-ңар-ңер: аңар
(оған), -йа-йе: курйа (кері, кері қарай); құралдық септіктің –ын-ін,
-унүн жалғауы; көлік-көлгүн (көлікпен). Қазіргі қазақ тіліндегі көрі,
ілгері,
сыртқары, шеткері, жазын, қысын, күзін сияқты сөздер. Көне түркі тілінің
кезінде қалыптасып кеткен реликті формаларда тұрып қолданылады.
Өткен шақ жекеше екінші жақ –тығ-тіг: бардығ (бардық); ауыспалы келер шақ
– тачытечі, -дачы-дечі:болатчы (болады), өлүртечі (өлтіреді);
өткен шақ –тұқ-түк,-дұқ-дүк: өтүнтүк (өтінген), бардуқ (барған); есімше
бірінші 2-ші жақ есімдіктерімен тіркесіп айтылады: болатчы сөн (боласың);
көсемшенің өткен шағы –бан-пан, -бен-пен арқылы берілген;
келібен(келіп),алыбан (алып); шартты рай –сар-сер: келсер (келсе);рай –ың-
ің, -уң-үң (2-ші жақ көпше,сыпайы түрі),
1
-ғыл-гіл (2-ші жақ көпше, анайы түрі); барың (барыңыздар), барғыл
(барыңдар) т.б. Ондық сан есімдердің жасалу жолдары ерекше түзілген: әуелі
бірлік сандар, сонан соң ондық сандар айтылады: 15 – беш игірімі
(бес жиырма – он бес).Осы іспеттес ерекшелік қазіргі сары ұйғыр тілінде
кездеседі. Сөздердің грамматикалық кластарға жіктелуінде зат есім мен
сын есімге, зат есім мен етістікке ортақ тұлғалар жиі қолданылған.
Үстеу мен шылау сөздердің саны барынша аз болған.
Синтаксистік ерекшеліктерінің басты бір көрсеткіші: матасудың 1-түрі
(екі сыңарының да жалғаусыз келуі) өте жиі жұмсалады: түрк будун
(түрік халқы), 2-түрі (бір сыңары жалғаулы болуы) біршама жиі (қаған інісі
–
ханның інісі),ал 3-түрі (екі сыңары да жалғаулы болып келуі) өте сирек
ұшырасады, бұл вариант қазіргі қазақ тілінде жиі қолданылады.
Фонетикалық ерекшеліктер. Жуан және жіңішке болып айтылатын
8 дауысты дыбыс қолданылған: а-е, о-ө, у-ү, ы-і, (и), 18 дауыссыз дыбыс
болған: б, д, ж, з, г, ғ, к, қ, й, л, м, н, п, р, с, т, ч, ш. Сөйлемнің 1-
жартысында 8, қалған жартысында 6 не 7 дауыссыз дыбыстар жұмсалып отырған
(сөз соңында о, ө дыбыстары кездеспеген, у, ү өте сирек ұшырайтын болған).
Сөз басында 7 дауыссыз фонема (б, т, қ, ч, м, с, й), басқа позицияларда
18 дауыссыз дыбыс қолданылған. Кейбір ұяң дауыссыздардың (ғ, г, б, д) сөз
соңында келуі әдеттегі құбылыс: сарығ (сары), кічіг (кіші), еб(үй), өд
(уақыт).
Сөздің абсолютты басқа позициясында екі дауыссыз қатар келмейді, бірақ
басқа орындарда ( түбір мен қосымшаның қосылған жерінде) кездесе береді,
сөз соңында лт, рт, нт тіркестері жиі ұшырайды: алты (алды), олурты
(отырды), анта (онда). Қазіргі түркі тілдермен салыстырғанда ғ, г
дыбыстарының ұ, й дыбыстармен алмасуы не болмаса айтылмай түсіп қалуы, сол
сияқты дтй заңдылығы жиі байқалады: оғыры (ұры), оғул (улұл), өгірет
(үйрет), тағ (тау), адақ, айақ (аяқ), т.б.
Көне түркі тілінде кейбір дыбыстар өзара алмасып отыратын болған:
сш:
садшад (атақ, дәреже), мб: менбен (мен), тд: тегірідегірі (де, дейін),
чш: кічікіші (кісі), еи: елил (ел), ни: анығайығ (сұм, зұлым), ңи:
қоңқой (қой) т.б. Жергілікті тайпа тілдерінің әсерінен пайда болған мұндай
фонетикалық құбылыстар сөздің қай поизициясында болса да ұшыраса береді.
Түркі халқының өзіне тән көне тарихы бар, бірақ күні кешеге дейін
Кеңестер елінде ұстанған саясат бойынша олар туралы ашық айтуға тыйым
салынған еді. Орыстан басқа Шығыс халықтарының өз тарихы жоқ, мәдениеті
төмен ел еді деген көзқарастарды қалыптастырды. Қазір егемендікті алған
түркі халықтары өз тарихын іздеп, архивтерді зерттеп, түрктердің көне
тарихын ашық жазуға кірісті. Өзіндік мәдениетін жұртқа паш ете бастады.
Қазірге дейін сол тарихи материалдардың негізінде түркілердің де көне
тарихы болғандығы, дүние жүзіндегі мәдениет деген сарайдың іргетасын
қалаған халықтардың бірі болғандығы айқындала бастады. Тарихта бұрыннан
белгілі қытай халықтарымен иық тіресіп өмір
сүрген тайпалардың ішінде қазақ халқының негізін құраған көне үйсін,
2
қаңлы, қыпшақ, т.б. тайпалардың болғандығы ашық айтыла бастады. Түркілердің
ұлы Кирмен соғысып, жерін бермей сақтап қалған ел екендігі,
Константинапольдің құлауына себепші болған жауынгер халықтың бірі екендігі
анық айтыла бастады.
Түркі тайпалары тарихқа өз атымен тек VI ғасырда (545ж.) ғана
кіргендігі айтылып келді. Ертеде жазылған жылнамалар, саяхатнамаларда түркі
тайпаларының атын да, затын да өзгертіп беруге тырысты. Мысалы Қытайдың
солтүстігінде біздің жыл санауымыздан бұрын 20-ғасырында жасаған түркі
тайпаларының бірін қытай жылнамашылары жуандар, екіншісін – хундар, үшінші
тобын – дунхулар деп атап келді. Ал дунху сөзі:
дун – көне қытайша шығыс, ху – жабайы дегенді білдіретін еді. Демек,
дунху – шығыстағы жабайылар мағынасын береді. Еділ бойындағы түркі
тайпаларының аттары да осындай өз атымен аталмай, аудармасымен немесе
этностың кейбір белгілерімен аталды. Мысалы, П.В.Голубовскийдің
көрсетуінше, кумандар, қыпшақтар, половецтер – бір тайпаның атауы. Сыр
бойында жасаған массагеттер мен сақтар бір тайпаның атаулары екендігі анық.
Демек түркі тайпаларының атауларына қарай бірнеше тайпалар бар екен деуге
болмайды. Түркі тайпалары туралы дерек заманымыздан бұрын да болған, бірақ
олардың тілі мен әдебиеті, қоғамдық құрылымы туралы жүйелі мәлімет
берілмеген. Сондай-ақ, XI-ғасырдан бастап түрктер өздері өз тарихынан
мәлімет беретін жазбаларын қалдырған. Онда да олар тасқа жазылған
ескерткіштерінде өз тілдері туралы айтпайды.
Көне түркілер мен қытайлардан кейін тығыз қатынаста болған – арабтар.
Әму мен Сыр бойында жасаған түркі тайпалары араб пен парсы тілдес
халықтармен араласып өмір сүрген кездері болды. Олардың арасында соғыс та,
бейбіт, тату өмір де болды. Мысалы, Александр Македонский Самарханға шабуыл
жасағанда оған соғдылар тізе қосып тұрған түркі тайпалары болғандығы
тарихтагн белгілі. Ал Кир мен сақтардың соғысы аңыз түрінде болса да,
Геродот былай суреттейді: Өлген массагетер патшасының жесірі Томирис елді
биледі. Кир оған елші жіберіп, өзіне күйеуге шығуын ұсынады. Бірақ Томирис
Кирдің пиғылын танып, оған қарсы жауап береді. Осыдан соң Кир массагетерге
шабуыл жасауға дайындыққа кіріседі. Әмуден (Арахстан) өту үшін көпір сала
бастайды. Томирис оларға адам жіберіп, дариядан көпір салмай-ақ қойсын
деп, өз әскерін бір күндік жерге шегертіп, Кир сарбаздарының өтуіне жағдай
жасайды. Томиристің жас баласын Кир қолға түсіріп, басын алады. Одан
хабардар болған Томирис: Қанішер Кир. Өзінің жеңіл жеңіске жеткеніңе
мақтанба, ашыған жүзім суына алдап, баламның басын алдың. Күн құдайдың
атымен ант беремін, сені өз қолыммен қаныңа тойдырамын, - деп оған хабар
береді. Кир сарбаздарын құм арасына алдап кіргізіп, әбден шөлдетіп,
болдырған әскерлеріне массагеттер сарбазы шабуыл жасайды. Шала-жансар Кирді
сарбаздар арасынан тауып алып, оның басын кесіп, местегі қанға батырып, оны
еліне жібереді.
Түркі халықтары – бір-бірінен бөлініп, жеке-дара өмір сүрген халықтар
емес, қайта өзара тайпа-тайпа болып, жіті араласып, тығыз қарым-қатынаста
3
бірге жасап келе жатқан, кейде өзара жауласып, кейде одақтасып отырған
этникалық топтар. Сондықтан болар, көп жағдайда олардың тарихы, әлеуметтік
жағдайы, мәдениеті, салт-дәстүрі, діні, тілі ортақ болып келген. Көне түркі
тайпалары мен халықтарының көптеген ғасырға созылған тарихын зерттеу
барысында қалыптасқан түркітану пән болып саналса, екінші жағынан, әлі жас,
көптеген проблемалары шешіле қоймаған, әлі де дами түсуге тиісті ғылым
саласы. Егер түркі тайпалары мен халықтары өз көзімен көріп, олар туралы өз
білгендерін талдап таратып, жазып ғылымда қымбат мәлімет қалдырған ертедегі
зиялы қауымды түркітанушы ғалым деп санасақ, онда түркі әлемінде алғашқы
түркітанушы ғалым деп біз Махмуд Қашқариды санауымыз керек.Махмұт Қашқари
ХІ ғасырда өмір сүрген (1029-1039) – түркі халықтарының тұңғыш ұлы
филологы, ежелгі ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші ғалым.Оның шын
аты-жөні;
Махмут ибн Мухаммадин Қашқари .Махмут Қашқари Барсхан қаласында
туған.Бұл қаланы Тұран әміршісі Алып-Ер-Тоңғаның баласы салдырғанын
оқырманға ескерткіміз келеді.Алғаш Қашқар қаласында, сосын- Бұхара,
Нишапур, Самарқан, Мерв және Бағдат шаһарларында оқыған.Ерекше зейін
қойып үйренген түркі рулары мен тайпаларының тілдері, фольклоры,
этнография, әдет-ғұрпы, наным-сенімі Махмут Қашқари осы мақсатын жүзеге
асыру үшін, бір жағы – Жетісу Мауренахр, Хорезм, ал екінші жағы
Еділ, Жайық, Қара Теңіз жағалауына дейінгі түркі тайпалары мекндеген ұлан-
ғайыр өлкені аралап шығады.Соның нәтижесінде қыруар көп тілдік
Этнографиялық деректер, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап алады.Сөйтіп
Түркі тілдерінің жинағы өмірге келеді.Ол өзінің Түркі тілдерінің жинағы
атты еңбегінің кіріспесінде Бісміллә-һір-Рәхмәнір-Рахим! Аса қамқор, ерекше
мейірімді Алланың атымен бастаймын! былай деп жазады Мен сол түріктердің
қызыл тілге ең мешендерінен, ең әдемі әңгімешілерінен, ең бір
зеректерінен, ең білгерлерінен, ежелгі асыл тайпаларынан уа соғыс ісінде
мықты найзагерлерінен болдығымнан олардың шаһарлы мен сахарасын бастан –аяқ
аралап шықтым.Түрік ,түркімен, оғыз, шығыл, йағма ,қырғыздардың сөздерін
және қасиет, құпияларын анықтап шықтым оларды пайдалндым.Мен осы
тілдердегі әрбір кішігірім айырмашылықтарын парықтап білу үшін істедім.
Сонымен олардың әрқайсының тілі менің көңіліме ұялап, берік сақталып
қалды.Мен оларды мұқият реттеп, әбден тәртіпке келтіріп, жүйелеп шықтым да
Диуани лұғат ит-түрік (Түркі тілінің сөздігі) деген ат бердім.
Бұл еңбек 1074 жылы жазылған. Диуани лұғат ат-түрік - қазіргітүркі
халықтарының бәріне ортақ мұра.Бұл сөздікте орта ғасырдағы түркі ру-
тайпаларының бәріне ортақ алты мыңнан астам төл сөз бен жеке тайпаларға
ғана қатысты диалект сөздер бар. Бұл лексикалық жинаққа енген сөздер,
Мақалдар, өлең жолдары, т.б. түркі тілдерінің сөз тудыру, сөйлем құру
жүйелерін, әдеби тіл мен құралдарының өмірге келу жолдарын анықтай түсуге
мүмкіндік береді. Диуани лұғат ат-түрік - тіл білімінің ең басты салалары
бойынша теориялық тұрғыдан құнды түйіндер жасаған еңбек.
4
Көне түркі әдебиет ескерткіштерінің тілін үйренуге бұл зерттеу көп көмек
көрсетіп келеді.Мәселен, осы Диуани лұғат-ат-түрік табылғаннан кейін
ғана Жүсіп Баласағұның Құтты білік дастанын оқу, аудару және транскрипция
жасу кезінде бұрын жіберілген қателіктер түзетілді.
Махмұт Қашқаридың бұл сөздігі шын мәнінде энциклопедиялық туынды деуге
болады. Мұнда тек тіл мен әдебиетке ғана емес, сондай-ақ сол
ру-тайпалар мен халықтардың қоғамдық-экономикалық жағдайына,
көне тарихы мен наным-сеніміне, т.б.қатысты аса бағалы деректер берілген.
Махмұт Қашқари еңбегінің осы бір өзіндік ерекшелігі, энциклопедиялық
Мән-мағынасы жайында айта келіп, белгілі түрколог А.Н.Кононов былай деп
жазды: Мұнда ХІ ғасырдың түріктердің өмірі туралы; олардың материалдық
мәдениетінің бұйымдары, тұрмыс жайлары туралы..,
Этнонимдері мен топонимдері, ру-тайпалары туралы, туыстық және жекжаттық
терминдері туралы, түркі қызмет адамдарының титулдары мен аттары, тағам-
сусындардың аттары туралы, үй жануарлары мен аттары, тағам-сусындардың
аттары туралы, үй жануарлары мен жабайы жануарлар
және құстар, мал шаруашылығы терминдері туралы, өсімдіктер мен дәмді
дақылдар туралы, астрономиялық терминдер, халықтық календарь, айлардың
және аптадағы күндердің аттары туралы, географиялық терминология мен
номенклатура туралы, қалалар туралы,аурулар мен дәрігерлердің аттары,
анатомиялық терминология туралы, материалдар туралы, әскери спорт және
әкімшілік терминологиясы туралы, түрлі тарихи және мифтік қаһармандардың
есімдері туралы, діни және этникалық терминология туралы
балалардың ойындары мен ермектері және тағы басқалар туралы көп жағдайда
бірден-бір деректеме болып табылады.
Белгілі түркітанушы С.Е.Маловтың пікіріне сүйенсек, түркі халықтары
біздің жыл санауымызға жыл санауымызға дейін V ғасырдың өзінде қазіргі
қоныстанған жерлердің тіпті одан да үлкен территорияны билеген яғни, көне
дәуірдің өзінде түркі халықтары Қытайдан Дунайға дейінгі аралықты
жайлаған.Ғалымның бұл пікіоіне күмән келтірген ғалымдар болса да,
С.Е.Малов топшылауының дұрыстығын тағыбір ірі зерттеушінің тұжырымы
растай түседі.Белгілі орыс фольклортанушысы, академик В.М.Жирмунский
түркі халқының эпосы Алпамыс пен грек эпосы Одессея сюжеттерінің
ұқсастығын бұл халықтар арасында көне байланыстардың болғандығы деп санайды
және оны терең зерттеу қажетігін айтады.
Түркі халықтары Ғұн дәуірінен бастап әлемге белгілі болды.Олардың тілі,
әдебиеті және мәдениеті мыңдаған жылдар бойы даму жолынан өткені мәлім.
Түркі халықтары әлемдік өркениеттің даму үрдісінде де өзіндік ізін қалдыры.
Ғұн империясы ыдырап, оның құрамындағы халықтардың Еуропаға жылжуы
евразиялық материкті мекендейтін халықтардың өркениетінде өзінің позитивті
ізін қалдырды. Халықтардың ұлы қозғалысы атауына ие болған бұл процестің
басқа ұлттар өміріне тигізген игілікті әсерін әлем ғалымдары толық мойындап
отыр. Көне түркілердің адамзат тарихындағы рөлі ерекше болғандығына бүгінде
әлемдік өркениетте өзінің анық ізін
5
қалдырған түркі халықтарының тарихы әлі күнге дейін толық жазылмай отыр. Ал
халықтың тарихы оның тілінің тарихымен тығыз байланысты болып келетінін
ескерсек, түркі халықтарының тарихы олардың тілінің тарихымен де сабақтасып
жатады деген сөз.
История человечества изучена крайне неравномерно. В то время как
последовательности и смен общественных формаций в Европе и на Ближнем
Востоке была изложена в общедоступных сводных работах уже в конце XIX веке,
а Индия и Китай описание в начале XX века, огромная территория Евразийской
степи еще ждет своего исследователей, - деп жазды.
XX ғасырдың 30-жылдарында белгілі түркітанушы Л.Н.Гумилев.
Кез-келген ғылымның зерттеу обьектісі – адам, халық болып табылады.
Ғылым атаулының барлығы халық үшін қажетті құбылыстар мен адамзат құриясын
ашуға бағытталған.
Түркі этнонимі туралы
Түркі халықтарының ортақ атауына айналған түркі терминінің қалыптасу
тарихы төңірегінде осы кезге дейін айтылған бірнеше пікірлер бар.
А.Н.Коновтың пікіріне сүйенсек, бұл этноним ол баста түркі және монғол
тілдерінде саяси термин ретінде қалыптасқан. Түркүн, төркін, төргін,
түркін сөзі арқылы ерте кезде түркі халықтары күйеуге шыққан әйел адамның
артында қалған үйі мен оның мүшелерін атаған. Бұл термин алғашқыда түркі
тайпасының ақсүйек тобының отбасы мүшелерін атау үшін қолданған. Көне қытай
жазбаларындағы деректерге сүйенсек, түрік сөзі күшті, берік ұғымын
берген. Осы ұғымның негізінде түркюттер деген атау пайда болған. Көне
түркі дәуірінде өздерінің алғашқы мемлекетін құрған түркію тайпаларының
атауы осы сөздің негізінде қалыптасқан. Көшпелі түркію империясы мен оның
құрамына кірген түркі тайпаларының өмірі туралы мәлімет бізге Орхон-Енисей
жазба ескерткіштері арқылы жетті.
Түркі тайпаларын белгілеуде түрік этнонимінің жаппай қолданыла
бастауы XV ғасырдан басталса керек. Түріктердің 1453 жылы Константинопольді
басып алуы түрік этнонимінің Еуропаға тез тарала бастауына себепші болды.
Түріктердің көрші мемлекеттерге үстемшілдік көзқарасы олардың әлемдік саяси
аренадағы орнын күшейітті. Орыстардың тамаққа отырарда құдайға: О, жасаған
ием! Найзағай мен топан судан және түріктерден сақтай гөр, - деп мінәжат
етуі түріктердің шын мәнінде дүние жүзіне танымал болғандығын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz