Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлік
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Бөлім . І Қазақстанда бәсекелестік ортаны қалыптастырудағы шағын
және орта бизнестің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
Шағын және орта бизнестің әлем нарығындағы қолданылу тәжірбиесі мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың салық салудағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Бөлім . ІІ Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті
жүргізудің арнайы салық режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.1 Бір жолғы талон негізіндегі кәсіпкерлікті жүргізу ерекшелігі ... ... ... ... .38
2.2 Патент негізінде кәсіпкерлікті жүргізу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.3 Оңайлатылған декларация негізінде кәсіпкерлікті жүргізу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Бөлім . ІІІ Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі
жағдайы мен даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
3.1 Шағын кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізушісі субъектілерінің мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
3.2 Шағын және орта бизнестің даму стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
3.3 Шағын кәсіпкердің даму деңгейін кешенді бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...82
Бөлім . І Қазақстанда бәсекелестік ортаны қалыптастырудағы шағын
және орта бизнестің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
Шағын және орта бизнестің әлем нарығындағы қолданылу тәжірбиесі мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың салық салудағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
Бөлім . ІІ Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті
жүргізудің арнайы салық режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.1 Бір жолғы талон негізіндегі кәсіпкерлікті жүргізу ерекшелігі ... ... ... ... .38
2.2 Патент негізінде кәсіпкерлікті жүргізу ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.3 Оңайлатылған декларация негізінде кәсіпкерлікті жүргізу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Бөлім . ІІІ Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі
жағдайы мен даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
3.1 Шағын кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізушісі субъектілерінің мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
3.2 Шағын және орта бизнестің даму стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
3.3 Шағын кәсіпкердің даму деңгейін кешенді бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...82
Қазақстан Республикасы Ата заңының 24-бабының негіздемесінде “Әркім өз еркімен маман таңдауы және өз еркімен еңбек етуге құқылы”
Қазақстан Республикасы Президентінің Н.Ә. Назарбаев “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында” Қазақстан халқына жолдауы
Ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін мемлекет қазынагерлік, несие ақша саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғарғы сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті.
Қазақстан экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен әртараптандыру мақсатында нақтылы тұрғыда мынадай бағыттарға басқа көңіл бөлу керек деп санаймын.
Кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру, шағын және орта бизнестің тұғырын кеңейту мен нығайту.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс. Қордың өкілдік жеңісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған жұмысты күшейту қажет.
Сонымен қатар, металлургияда, банк саласында, сақтандыруда, химия өнеркәсібінде және басқа салаларда сақталып қалған “жасырын” монополияларды құрту қажет. Мұны монополияға қарсы заңнаманы реформалау арқылы, сондай-ақ отандық және шетелдік жаңа компаниялардың экономиканың осы секторларына кіру үшін тартымды әрі ашық жағдайлар туғызу арқылы, яғни сектолрлардағы бәсекелестікті арттыру арқылы жасау керек. Бюрократияның өндірістік активтерге бақылау жасауға ұмтылған әрекеттеріне жол бермеу керек.
Қазақстан Республикасы Президентінің Н.Ә. Назарбаев “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында” Қазақстан халқына жолдауы
Ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру үшін мемлекет қазынагерлік, несие ақша саясатының, өндірістің негізгі факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып, жоғарғы сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға міндетті.
Қазақстан экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен әртараптандыру мақсатында нақтылы тұрғыда мынадай бағыттарға басқа көңіл бөлу керек деп санаймын.
Кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру, шағын және орта бизнестің тұғырын кеңейту мен нығайту.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс. Қордың өкілдік жеңісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған жұмысты күшейту қажет.
Сонымен қатар, металлургияда, банк саласында, сақтандыруда, химия өнеркәсібінде және басқа салаларда сақталып қалған “жасырын” монополияларды құрту қажет. Мұны монополияға қарсы заңнаманы реформалау арқылы, сондай-ақ отандық және шетелдік жаңа компаниялардың экономиканың осы секторларына кіру үшін тартымды әрі ашық жағдайлар туғызу арқылы, яғни сектолрлардағы бәсекелестікті арттыру арқылы жасау керек. Бюрократияның өндірістік активтерге бақылау жасауға ұмтылған әрекеттеріне жол бермеу керек.
1. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі – Алматы,2006
2. Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы.
3. Қазақстан Республикасы Конституциясы
4. Н.А Назарбаев. Казахстан- 2030. Послание Президента страны народу Казахстана.
II. Оқулықтар және оқу құралдары.
5.Қ.Қ.Ілиясов, С.Құлпыбаев. Қаржы – Алматы, 2005 ж.
6.С.Құлпыбаев. Қаржы теориясы – Алматы, 2001 ж.
7.Б.Ж.Ермекбаева. Жалпы мемлекеттік салықтар. Алматы, 1997 ж.
8.Б.Ж.Ермекбаев, О.Б.Бурабаев, М.Т.Құлжабаева.
Жергілікті салықтар мен алымдар. Алматы, 1999 ж.
9.К.К.Ильясов, А.Б.Зейнелғабдин, Б.Ж.Ермекбаева. Налоги и налогообложение Алматы, 1995 г.
10.Н.Н.Тютюрюков. Налоговые системы зарубежных стран: Европа и США. Москва, 2002 г.
11.К.А.Аттапханов. Фискальная система государства: роль и вопросы совершенствования. Алматы, 1999 г.
12.А.И.Худяков. Налоги: понятие, элементы, установление виды. Алматы, 1999 г.
13.Л.Т.Гиляровская, Н.В.Стольная. Экономический анализ деятельности компаний США. Москва, 1999 г.
14.Г.Мюллер, Х.Гернон, Г.Миик. Финансы: международная перспектива. Москва, 1997 г.
15. Т. Ф Юткина Налоги и налдогообложение. Москва, 2001г
16. Д.Г Черника Налоги. Москва, 2001г
17. А.С Гурина Налоги и налгообложение. Санк-Петербург, 2001г
III. Сөздіктер
18. Қазіргі экономикалық орысша-қазақша түсіндірме сөздік- анықтамасы. Алматы , 2003ж
19. Банковское дело. Словарь. Москва, 2001г
20. Үлкен қазақша –орысша, орысша –қазақша сөздік Алматы, 2004ж
IV Мерзімді басылымдар
20. Егемен Қазақстан газеті. 1 сәуір 2006 ж.
21. Заң газеті. Сәуір 2006 ж.
22.Қаржы – қаражат журналы. Қыркүйек 2005 ж.
23.Финансы Республики Казахстан. Статистический ежегодник. Алматы 2004 – 2005 г.г.
24.Б.Аймаков. Становление и развитие налоговой системы Казахстана. /Вестник по налогам и инвестициям. Алматы, 2002 г.
25. “Бизнес готов служить народу” Выступление Президента РК Назарбаева Н.А. на Конгрессе предпринимателей Казахстана
25 марта 2005 г. / Казахстанская правда. 2005 г. 26 марта.
26. Налоговые вести – Апталық газ
2. Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы.
3. Қазақстан Республикасы Конституциясы
4. Н.А Назарбаев. Казахстан- 2030. Послание Президента страны народу Казахстана.
II. Оқулықтар және оқу құралдары.
5.Қ.Қ.Ілиясов, С.Құлпыбаев. Қаржы – Алматы, 2005 ж.
6.С.Құлпыбаев. Қаржы теориясы – Алматы, 2001 ж.
7.Б.Ж.Ермекбаева. Жалпы мемлекеттік салықтар. Алматы, 1997 ж.
8.Б.Ж.Ермекбаев, О.Б.Бурабаев, М.Т.Құлжабаева.
Жергілікті салықтар мен алымдар. Алматы, 1999 ж.
9.К.К.Ильясов, А.Б.Зейнелғабдин, Б.Ж.Ермекбаева. Налоги и налогообложение Алматы, 1995 г.
10.Н.Н.Тютюрюков. Налоговые системы зарубежных стран: Европа и США. Москва, 2002 г.
11.К.А.Аттапханов. Фискальная система государства: роль и вопросы совершенствования. Алматы, 1999 г.
12.А.И.Худяков. Налоги: понятие, элементы, установление виды. Алматы, 1999 г.
13.Л.Т.Гиляровская, Н.В.Стольная. Экономический анализ деятельности компаний США. Москва, 1999 г.
14.Г.Мюллер, Х.Гернон, Г.Миик. Финансы: международная перспектива. Москва, 1997 г.
15. Т. Ф Юткина Налоги и налдогообложение. Москва, 2001г
16. Д.Г Черника Налоги. Москва, 2001г
17. А.С Гурина Налоги и налгообложение. Санк-Петербург, 2001г
III. Сөздіктер
18. Қазіргі экономикалық орысша-қазақша түсіндірме сөздік- анықтамасы. Алматы , 2003ж
19. Банковское дело. Словарь. Москва, 2001г
20. Үлкен қазақша –орысша, орысша –қазақша сөздік Алматы, 2004ж
IV Мерзімді басылымдар
20. Егемен Қазақстан газеті. 1 сәуір 2006 ж.
21. Заң газеті. Сәуір 2006 ж.
22.Қаржы – қаражат журналы. Қыркүйек 2005 ж.
23.Финансы Республики Казахстан. Статистический ежегодник. Алматы 2004 – 2005 г.г.
24.Б.Аймаков. Становление и развитие налоговой системы Казахстана. /Вестник по налогам и инвестициям. Алматы, 2002 г.
25. “Бизнес готов служить народу” Выступление Президента РК Назарбаева Н.А. на Конгрессе предпринимателей Казахстана
25 марта 2005 г. / Казахстанская правда. 2005 г. 26 марта.
26. Налоговые вести – Апталық газ
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Бөлім – І Қазақстанда бәсекелестік ортаны қалыптастырудағы шағын
және орта бизнестің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...10
Шағын және орта бизнестің әлем нарығындағы қолданылу тәжірбиесі мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 10
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың салық салудағы алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Бөлім – ІІ Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті
жүргізудің арнайы салық
режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...3
8
2.1 Бір жолғы талон негізіндегі кәсіпкерлікті жүргізу
ерекшелігі ... ... ... ... .38
2.2 Патент негізінде кәсіпкерлікті жүргізу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ...44
2.3 Оңайлатылған декларация негізінде кәсіпкерлікті жүргізу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Бөлім – ІІІ Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі
жағдайы мен даму
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
1. Шағын кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізушісі субъектілерінің
мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
2. Шағын және орта бизнестің даму
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
3. Шағын кәсіпкердің даму деңгейін кешенді
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..82
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Ата заңының 24-бабының негіздемесінде “Әркім өз
еркімен маман таңдауы және өз еркімен еңбек етуге құқылы”
Қазақстан Республикасы Президентінің Н.Ә. Назарбаев “Қазақстан өз
дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында” Қазақстан халқына жолдауы
Ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру
үшін мемлекет қазынагерлік, несие ақша саясатының, өндірістің негізгі
факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып,
жоғарғы сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға
міндетті.
Қазақстан экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен
әртараптандыру мақсатында нақтылы тұрғыда мынадай бағыттарға басқа көңіл
бөлу керек деп санаймын.
Кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру, шағын және
орта бизнестің тұғырын кеңейту мен нығайту.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен
бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары
мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс. Қордың өкілдік
жеңісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған жұмысты
күшейту қажет.
Сонымен қатар, металлургияда, банк саласында, сақтандыруда, химия
өнеркәсібінде және басқа салаларда сақталып қалған “жасырын” монополияларды
құрту қажет. Мұны монополияға қарсы заңнаманы реформалау арқылы, сондай-ақ
отандық және шетелдік жаңа компаниялардың экономиканың осы секторларына
кіру үшін тартымды әрі ашық жағдайлар туғызу арқылы, яғни сектолрлардағы
бәсекелестікті арттыру арқылы жасау керек. Бюрократияның өндірістік
активтерге бақылау жасауға ұмтылған әрекеттеріне жол бермеу керек.
Мемлекеттің “Қазақстан 2030 ұзақ мерзімді стратегиясына және
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006-2008 жылдарға арналған ішкі және
сыртқы саясаттың негізгі бағыттары.
Бұл мақсатты іске асыру көбіне шағын кәспкерліктің даму деңгейіне
байланысты. Артықшылықтар кешені, атап айтқанда нарық коньюктурасының
өзгеруін тез сезіну, айналым қаржыларының жоғары айналымдылығы, халықтың
қаржы ресурстарын шоғырландыру, прогрессивті жаңа идеяларды жүзеге асыру,
мөлшері жағынан алғашқы капиталды пайдалану, бәсекелестік ортаны құру,
тұтынушыларға жақын орналасу, инновациялардың жартысынан көбін құру,
көптеген өнеркәсібі дамыған елдер шағын кәсіпкерлікке жалпы ішкі өнімнің
негізгі бөлігін өндіруге жұмыспен қамту проблемаларын шешуге, әлеуметтік
шиеленісуді жоюға, ғылыми –техникалық прогрестің дамуына ықпал етуге,
өнімді өндіруге және де бюджетке түсетін төлемдерді ұлғайтуға мүмкіндік
береді.
Экономиканы одан әрі тұрақты дамытуға, жүргізіліп жатқан
реформаларды тереңдетуге, мұнай операцияларына, қаржы лизингісіне, резидент
еместерге, қаржы құралдарына салық салуды, сондай-ақ салықтың әкімшілендіру
нормаларын жетілдіру және кәсіпкерлердің инвестициялық тартымдылығын
күшейту мақсатында инвестициялық салық преференцияларын беру нысаны
кеңейтілді, мұнай химия өндірістері, қосылған құны жоғары тауарлар өндірісі
үшін жеңілдіктер енгізілді.
Негізгі құралдарды жаңарту және жаңғырту процестерін жеделдету үшін
салық салу мақсатында елде амортизациялық саясат жетілдірілді.
Қазіргі кезде шағын кәсіпкерліктің мәнін түсінуге, кәсіпкерлік
процесті қалыптастыратын факторлар мен жағдайлар, олар атқаратын
функцияларға, шағын кәсіпкер субъектілер қызметіне, қоршаған ортаның
әсеріне, әртүрлі ұйымдастыру құқықтық формаларға қарамастан, шағын
кәсіпкердің проблемаларының шеңбері азаймай, керісінгше ұлғая түсуде.
Қазақстан үшін шағын кәсіпкерліктің болашағы бар ма, ел экономикасында
маңызды рөлді атқара ма, елдегі әлеуметтік жағдайды тұрақтандыра ма,
кәсіпкерлік процесті қандай негізгі факторлар қалыптастырады, және біздің
қоғамымыздың берілген кезеңінде оның динамикалық қозғалысын қандай
проблемалар ұстап тұр.
Дипломдық жұмысты қарастыра келе, оның мақсаты мен міндеттерінде және
проблемаларында шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін кешенді бағалау
кездесіп отыр. Жұмыстың мақсатын қарастыра келе төмендегідей
міндетемелерді айта кеткен жөн.
- кәсіпкерліктің теориялық негіздерін қарастыру;
- шағын кәсіпкерліктің қызмет етуінің шетелдік және отандық
тәжірбиесін қорыту.
- шағын кәсіпкерліктің даму проблемаларын анықтау;
- шағын кәсіпкер субъектілерінің жіктемесін дайындау;
Тандалып отырған диплом жұмысының тақырыбы бүгінгі таңда өзекті екені
сөзсіз, себебі шағын және орта бизнесте бүгінгі Қазақстан Республикасының
экономиканы дамыту саласында айтарлықтай үлеске ие.
Диплом жұмысының құрылымы:
-кіріспе, үш тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады
Диплом жұмысын орындау барысында Қазақстан Республикасының
нормативтік құқықтық құжаттар тізбесі сондай-ақ отандық авторлар еңбектері
де кеңінен пайдаланды.
Алматы қаласы бойынша салық комитетінен материалдар негізінде екінші
тарауда анатикалық талдау жасады.
Бөлім – І Қазақстанда бәсекелестік ортаны қалыптастырудағы шағын және
орта бизнестің рөлі
1. Шағын және орта бизнестің әлем нарығындағы қолдану тәжірбиесі мен дамуы
Шағын және орта кәсіпті дамыту – бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің
маңыздысы. Кәсіпкерлік- қазіргідей күрделі кезеңде ел экономикасын
іргелетуге, әлеуметтік бірқатар мәселелерді шешуге, еңбекпен қамтамасыз ету
ісіне септігін тигізуге мейлінше жағдай туындайтын бірден-бір жол.
Соңғы кездері ресми талдаулар көрсеткендей, шағын және орта кәсіпте
өндіріс көлемінің өсуіне қол жеткізілуде. Кәсіпкерлікті дамыту туралы
мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асырудың аса маңызды шарттарының бірі
–отандық тауар өндірушілерді қолдау. Дегенмен, уақытша қиындықпен, кейбір
кедергі проблемалармен санаспай әрекеттенуші кәсіпкерлермен тұтынушыларына
лайықты өнімдер ұсынушы отандық өндірушілер аз емес.
Бүгінгі таңда жұртшылыққа тәуір тауар талдағанға сәйкес өнім түрлерін
ұсыну айтарлықтай оңай шаруа емес.
Кәсіпкерліктегі бәсекенің қазіргі механизімінің негізгі артықшылығы-
тиімділікке ерекше көңіл бөлу. Осыған байланысты бәсеке қағидалары
кәсіпкерліктің барлық формаларының бастамасы ретінде нарықтық
инфроқұрылымнан жан-жаққа таралады. Тағы бір ерекшелігі -өзінің бәсекелік
артықшылықтарын күшейту жолында шағын, орта және ірі бизнестің
біріктірілуі, бәсеке жағдайында шағын және орта бизнес түрлері үшін
біріктіруді “тең” ұстауда ірі бизнес белгілері күшейеді. Шағын бизнес
жүйесі үшін микроэкономикалық иемдену басты шарт болып қалады, бірақ соған
қарамастан лизинг, франчайзинг сияқты формаларында сыртқы сипаттамалардың
өскендігін байқаймыз. Олар: инвестициялаудың қосымша көздерін іздеуге
ұмтылыс, дамудың инновациялық бағыттылығы. Бұған өзара байланысты
элементтердің аралық мүдделері де қосылады.
Қазіргі кәсіпорында бәсекелік мүмкіндікті зерттеу үшін кәсіпорын
субъектілерінің экономикалық тиімділігі белсенділікке ие болып отыр.
Бухгалтерлік пайда мөлшерімен анықталатын кәсіпорын қызметінің
табыстылығы жетілмеген бәсекенің –табыстың жоғарлатудың объективті
негіздеріне қарама-қайшы келеді. Берілген қайшылық, екі процестің өзара
қызметі еркін көрінетін ғылыми техникалық прогрестің дамуының эволюциялық
сипаты болып табылатын екі процесс: техника және ғылымның дамуымен
шығарылатын жаңа қолдану ынталылығы немесе алдыңғы қатарлы тапқырлықтарды
қолданудың және және акцент жасаған “сұранысты болдыру” құралатын
ынталардың алғашқы себебін көрген “технологиялық секіріс” болып табылады.
Басқаша айтқанда, “ұсыныс жаңа ашулары” мен “сұраныс жаңа ашуларының”
қарама-қайшылығы кәсіпорын табатын қалыпты пайданың экономикалық формасында
көрініс алады. Осыған байланысты А.А Дынкин еңбегінде ұсынылған жаңа
ашылуларға қабілеттілік сияқты экономикалық параметрлері бар кәсіпорынды
субъектінің бәсекелестік артышылықтарын бағалауға мүмкіндік беретін
“технологиялық траектория” тұжырымдамасы нәтижелі болып көрінеді.
Техникалық деңгейді жоғарлату және осы ресурстарға жұмсалатын
негізгі күштер арасындағы байланысты экономикалық теорияда “Гомерц қисығы”
сияқты белгілі теория “технологиялық траектория” тұжырымдамасын
негіздейді. Шығындар мен технологиялық тиімділік арасындағы тікелей
пропоционалды байланыс белгілі бір траекторияның жеткілікті шектеулі
аймағында немесе техника мен технологиялық өндірісте эволюциялық
өзгерістерде орын алады.
Динамикалық бәсекелестік жағдайында технологиялық траектория мен
бәсекелестердің өз позициясын салыстыру кәсіпорын үшін стратегия құру
әдісіне немесе бәсекелестік күресті болжау құралына айналады. Ғылыми-
зерттеу және тәжірибелі-конструкторлық жұмыстарына технологиялық
тиімділігінің төмендеуі-экономикалық потенциалының өсу шапшандығының
жоғарлығымен сәйкес келеді. Әрбір нақты технологияның табиғи шегі және және
жаңа ашылулардың “жетілу” деңгейіне байланысты осы шектеуге біркелкі
жақындау жылдамдығы болатындықтан кәсіпорын берілген технологиялық
траекториядан шығып, басқа жаңа технологиялық траектория жолымен
жүруіне болады. Осылайша, ерте кезден жаңа технологияға өту, қазіргі қызмет
етіп тұрған және пайда алып отырған технологиямен салыстырғанда сөзсіз
шығынды. Сондықтан, оның орнын толтыруға және экономикалық пайда табуға
бағытталған қазіргі кезеңгі кәсіпорында ғылыми техникалық прогресс
артықшылықтарын қолданудың қарама-қайшылығының мәні осында.
Бәсекенің сыртқы кәсіпорындық факторы- жаңа ашылуларға қабілеттілік,
жаңа технологияларды ерте кезеңдерде пайдалану және оларды қолдануда
объективті шектеулерге қарсы тұрады. Сондықтан, постиндрустриалды дәуірдің
кәсіпорын тұлғасына бәсекенің экономикалық көрсеткішттері болып, ең
алдымен, қалыпты пайда алуға көмектесетін жалпы орташа шығындар мен бағаны
өлшеп салыстыру тән болды. Берілген қайшылықтар қаржылық инвестициялар
орталығы болып табылатын фирманың ішкі бөлімшлеріне де және сәйкесінше,
жаңа ашылуларды дайындау, өндеу және қолдануға да бағытталады. Жаңа
технологиялардың ішкі бөлімшлерінде уақытында және көп түрлілік
пайдалануына орай кәсіпорын табысты төмендетуден сақтауға мүмкіндік беретін
белгілі бір тепе-теңдікке жетеді. Ішкі фирмалық құрылым жеке технологиялық
және экономикалық тиімділктерді салыстыра отырып, оларға өздерінің жеке
қызметін жүзеге асыратын салыстырмалы өндірістік автономдыққа иелігі
қосымша мүмкіндік болып саналады.
Инновациялық механизм процесін өндеу адамның творчесволық потенциалын
енгізудің әр түрлі әдістерін, ғылыми-техникалық прогресс саласында қызмет
ететін адамдар ұжымдарының әдістері мен қағидаларын қарастырады.
Зерттеушілер мен өндеуші новаторлардың нақты нәтиже шығаруы –ірі
кәсіпорындардың әкімшілік бақылаудан босап, өздерінің ұйымдық құрылымының
ішінен тәуелсіз зерттеу бөлімшелері құрылуына себеп болады. Мұндай
бөлімшелер көбінесе еншілес компания мәртебесіне ие, оларды өндеу–болашағы
бар инициаторлы-мамандармен, ғылыми-техникалық ойлар авторларымен
басқарылады. Жеке таңдаулары бойынша зерттеушілер ұжымын тексере отырып,
зерттеу бағытын жұмысты ұйымдастыруда, қаржы ресурстарын жұмсауда толық
жекеменшікке, яғни тәуелсіздікке ие болады.
Осылайша, кәсіпорын ішкі венчурды ұйымдастыру кезінде новаторлық
идеяның коммерциялық табысына сене отырып, тәуекелге барады.
Кәсіпкерліктің тәуекелді формасы табысты өндеу мен пайда алынған
жағдайда өндеушінің пайдадан үлес алуын ескереді. Ізденушілердін
шығармашылығы мен тәуекелі едәуір ақшалай сый алуына көмектеседі.
Кәсіпкерліктің берілген формасы шаруашылық тәсілі ретінде жеке
кәсіпкерлікке өте үлкен әсер етеді, нарықтық тұлғалардың өзара қызметінің
бәсекелестік механизміне қолдау жасайды. Қазіргі кезеңде кәсіпкерлік
шешімдерді орталықтан қабылдау жүйесі де артта қалуда. Жаңа өнімдердің
көбейту мен олардың жаңартылу жылдамдылығының артуы, сонымен қатар
нарықтық жағдайдың өзгерісіне деген жылдамдықтың қажеттілігі өндірісті
басқару әдіс-тәсілдері мен әдісін өзгертеді. Американдық экономист Питер
Друкер венчурлық бизнестің дамуымен кең қолданылуын –экономикалық тарихтағы
сынық нүктесі, экономика өсу фазасына енуінің куәсі ретінде бағалаған.
Осылайша, кәсіпорын жаңа ашылулар дамуының қаржылық қызметін атқара
отырып, фирма ішінде ғана емес, сонымен қатар сыртында да бәсекелестік
ортаның құрылуына септігін тигізеді. Жеке бизнестің кәсіпорын формасын да
инновацияларды қаржылық қолдаудың негізгі ауыртпалығын өзіне жүктейді.
Америка Құрама Штатында мысалы, ғылыми-зерттеу және тәжірибелі-
конструкторлық жұмыстарға арналған құралдардың 95%-ы жеке фирмалар мен
ұйымдар арасында бөлінеді. Бірақ, ғылыми-зерттеу және тәжірибелі-
конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру таза трансферттік бағытқа ие
болмайды. Бәсекелік инновациялық процестің тек қана түрлі экономикалық
микросубъектілері арасында ғана болмайтын енушілік қызметтің “таратушылық”
мотиві де болып табылады.
Бәсекенің күшті нарықтық реттеуші механизмі ретінде пайда болуы
макродеңгей ғана емес, микродеңгейдеде өте қажетті және маңызды деп айттық.
Бәсекелестік күрестің мәнін кәсіпорынның ішкі ұйымдастырылуының іргелі
негізі ретінде тәжірбие жүзінде жоғары тиімділігін көрсеткен “Дженерал
Моторос” компаниясы алғашқы рет қолданып, бағаланған. Й. Шумпетер бәсекені
“жоюшы процесс” ретінде сипаттап, ол үздіксіз “экономикалық құрылымды
ішінен төңкеріс жасайтынына” мән берген. Бәсекелес жүйе бөлімшелері
ретінде фирманың нарықтық архитектоникасын құру қажеттілігі бүгінгі күні
Ресей экономикасы үшін макро,- және микронарықтық процестермен шартталған.
Микродеңгейдегі нарықтық принциптер белсенділігінің деңгейі тұтастай
нарықтың тиімді қызмет етуінің “айқын” көрінісі болуы қажет. Ішкі
бәсекелестікті ұйымдастыру –кәсіпкерлік рухының үздіксіз белсенділігіне,
қабілеттілігіне қарайды. Сонымен қатар, кәсіпкерлік қызметті тұтастай
алғанда бәсекелік оның тиімді қызмет етуін ынталандыруға алып келеді.
Шағын кәсіпкерліктің шаруашылык жүргізуші субъектілері нарыкта
өнімнің тұтынушысы және өткізу нарықтары үшін бір-бірімен үнемі
бәсекелеседі, осы күресте орташа салалықтан төмен өндіріс шығындарына ие
субъектілер жеңеді. Кәсіпорынның өндіріс шығындары саладағы орташа өндіріс
шығындарынан жоғары болған жағдайда, олар құлдырайды. Белгілі уақыттың
өтуімен кейбір кәсіпорындар, өндіргіш күштерді шоғырландыру нәтижесінде
іріленеді, ал басқалары шығынға ұшырады.
Ұсақ кәсіпорындардың ірілену процесі 19- ғасырдын екінші жартысында
ірі нарықтық құрылымдардың пайда болуына әкелді - картель, концерн, трест,
корпорация. Аз уақыт ішінде олар ұсақ өндірушілерді белсенді ығыстырып,
өнеркәсіп салаларының біразында басты позицияларды иемденді және кез келген
мемлекеттің экономикасындағы олардың рөлі өзінің мәнін барған сайын көптеп
жоғалтты. Ірі өндірістің артықшылығы сол уақыттың ғылыми-техникалық
прогресінің жетістіктеріне негізделген:
- кәсіпорынның үлкен ауданын талап ететін, техниканың ауқымдылығы;
-шағын кәсіпорындардың игеруіне мүмкіндік бермейтін,
техиика бағаларының жоғары болуы;
-кымбат жабдық тек жаппай өндіріс кезінде ғана өтелді, ал көлемге
байланысты алынған үнем бұйым данасының бағасын
төмендетугемүмкіндік берді, ол сондай-ак ұсақ кәсіпорындарды
бәсекеге қабілетсізқылды;
- неғұрлым білікті жұмысшылар мен инженерлерді шоғырландыру;
- ғасыр басында ірі кәсіпорындар барлық жаңалықтар мен озат идеялардың
таратушысы болды, ал бұл үлкен қаржы шығындарын талап етті, бірақ
көбірек пайданы да әкелді.
Ірі бизнестің алдыңғы қатарда болуына сондай-ақ нарыктық факторлар
себепкер болды:
- бұйымдардың салыстырмалы шағын номенклатурасы;
- тауардың өмірлік кезеңінің ұзақтығы;
- ірі фирамалар маркасындағы тауарлардың шектелген номенклатурасына
тұрақты сұраныста көрініс тапқан, сатып алушылардың психологиясы
себеп болған.
Жоғарыда айтылған артықшылықтардың нәтижесінде шағын кәсіпкерлік
өзінің дербестігін жоғалтты және ірі фирмалардың бір бөлігі болып қалды.
Қалыптасқан жағдай көптеген батыс елдердің Үкіметін қанағаттандырмады және
бәсекелестік ортаны сақтап қалу үшін 20 ғасырдың 20-шы жылдарында, ірі
бизнестің ұсақ бизнеске көрсететін әсерін шектейтін, антитрестік заңдар
қабылданды. Энергетикалық, шикізат және басқа да дағдарыстармен қоса
жүрген, 70-ші жылдардағы дүние жүзілік дағдарыс шағын кәсіпкерліктің
жағдайын түбегейлі өзгертті, нарық өзгерістеріне тез бейімделетін шағын
кәсіпорындар дағдарысты аз шығындармен бастан кешірді. Шағын кәсіпкерліктің
сәтті дамуының негізгі алғышарттары келесілер:
- басымдық сандық көрсеткіштерден сапалык көрсеткіштерге ауысты,
яғни кәсіпорын көлемінің мәнділігі өнімге, қызметке, жаналықтарға
жол береді. Осы жағдайларда индустрия қалыптары ұсақ фирмалардың
икемділігімен, олардың нарықтағы болатын кез келген өзгерістерді тез
сезінуімен, тұтынушылық сұраныстың азғантай өзгерістерін тез сезіну
мүмкіндігімен, тұтынушылардың қайтадан пайда болатын қажеттіліктерін
қанағаттандыруымен салыстырғанда ұтылыста болады;
- ғылыми-техникалык прогрестің жаңа сатысы, шағын
кәсіпкерліктің
көлеміне сәйкес келетін техниканы ұсынды;
- тұтынушылар психологиясының өзгеруі. Олар стандарттан бас
тартты, бірдей киімді кигісі келмейді, бірдей жиһазды, көлікті және т.б.
сатып алғысы келмейді. Сұраныстың дифференциациялануы
мен
тұтынушылардың жекешеленуі жүзеге асырылды
Шағын кәсіпорындар дами бастады, экономикадағы позицияларды жеңіп
алуда, ірі бизнестің тең құқылы серіктері болды. Сонымен қоса, барлық елдер
мемлекеттері шағын кәсіпкерліктің дамуын қолдау мен ынталандыруда.
Көптеген елдердегі шағын кәсіпкерлікті қолдау, белгілі
Министрліктердің құрамына кіретін, арнайы Департаменттермен
байланыстырылады. Сөйтіп, Германия және Голландияның экономика
Министрлігінде шағын және орта бизнестің арнайы бөлімдері бар, Францияда -
ұқсас бөлім өнеркәсіп Министрлігінде. Канада да шағын кәсіпкерлікті дамыту
саясатын өнеркәсіп, ғылым және технология Министрлігінің Департаменті,
Италияда - өнеркәсіп, коммерция, сауда және кәсіптер Министрлігінің
жанындағы бөлім жүзеге асырады. Жапонияда 1948 жылы арнайы заңмен сыртқы
сауда және өнеркәсіп Министрлігінің жанында шағын және орта кәсіпкерлік
жөніндегі Басқарма құрылды, содан кейін келесі жылдары шағын және орта
бизнестің қызмет етуі бойынша Ұлттык және Мемлекеттік кәсіпорындар құрылды.
Орталықтандырылған федералдық органдармен қатар шағын кәсіпкерлік
субъектілер қызметін реттеумен басқада мемлекетгік және мемлекеттік-
қоғамдык ұйымдар айналысады.
Мысалы, Францияда шағын кәсіпкерлікті реттеу саясатын бірнеше ұйымдар
жүзеге асырады: шағын және орта кәсіпкерлік Конфедерациясы, Сауда және
Өнеркәсіптік палаталар, қызметін жаңадан бастаған және дамушы
кәсіпкерлердің ұлттық агенттігі, техникалық зерттеулердің Ұлттык агенттігі,
қаржы институттары және тағы басқалары. Ұйымдардың әр қайсысы шағын
кәсіпорындардың дамуы бойынша өзінің сәйкес функцияларын атқарады, және де
олардың арасында белгілі дәрежеде бәсекелестік орын алады.
Германияда - осындай функцияларды кәсіптердің Ұлттық Палатасы және
Сауда палатасы атқарады. Италияда шағын кәсіпкерлікке қатысты саясаты
жүзеге асырудың мемлекеттік органдарымен қатар тәуелсіз
қоғамдык ұйымдардың жүйесі әрекет етеді. Оларға сауда,
өнеркәсіп, ауыл шаруашылық және кәсіптер бойынша тәуелсіз қоғамдық
палаталар жатады, олар өз кезегінде шағын және орта кәсіпорындарға көмек
көрсету, оқыту бойынша Ассоциациялар құрамына кіреді; кәсіби-іскерлік
оқыту мен шағын кәсіпкерліктің дамуына көмек көрсету Институттары мен
кәсіпкерліктің бірқатар мектептері жатады. Қоғамдық ұйымдардың негізгі
функциясы оқыту және кеңес беру бойынша шағын және орташа кәсіпорындар
үшін ақпаратты беру, әр түрлі арнайы қызметтерді көрсету болып табылады
және орташа кәсіпорының шетелдік ыктымақтастығын Үйлестіру орталығы, шағын
және орташа кәсіпорындардың дамуын ынталандыру жөніндегі Бүкіл қытайлық
жұмысшы жетекші тобы, банк және басқада ұйымдар .
Біздің ойымызша, шағын кәсіпкерлікті реттеудің ең тиімді
ұйымдастырушылық жүйесі Америка Құрама Штаты. Мұнда ресми орган - шағын
бизнес істері жөніндегі Әкімшілікпен қатар көпсатылы кұрылым бар, оның
ұйымдары арасында шағын кәсіпкерлікті дамыту бойынша функциялар нақты
бөлінген. Шағын кәсіпкерлікті реттеу мәселелері бойынша заң шығару
функцияларымен Конгрестің екі комитеті айналысады, қабылданған заңдарды
іске асыруға Президент және федералдық ведомствалар жауапты, кұқыктық
функциялар федералдық және жергілікті соттарға, штаттар әкімшілігіне,
өкіметтің жергілікті органдарына жүктелген. Сонымен қатар, бұл елде арнайы
кәсіпкерлік мүдделерін қорғайтын тағы бір арнайы орган қызмет етеді - бұл
шағын кәсіпкерлік істері жөніндегі басқарма. Баскарма жыл сайын Конгрес
алдында елдегі шағын кәсіпкерліктің жағдайы туралы есеп береді және оны әрі
қарай дамыту жөнінен шаралар ұсынады.
Сөйтіп, экономикасы дамыған елдердегі шағын кәсіпкерлікті басқарудың
органдарының тармақталған жүйесі экономиканың осы сферасын ынталандыруға
бөлінетін, мемлекеттік ресурстардың өтуінің альтернативтік арналарын
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Бұл әрекет ететін заңнамасы. Кейбір елдердегі істегі нормативті-
кұқықтық актілерді нақтылай карастыру қиынға түседі. Сондықтан бізбен
нарықтық экономикаға өткен жеке елдердің заң шығару базасының ортақ
белгілері бөлініп көрсетіледі:
- шағын кәсіпкерлік және оны мемлекеттік қолдау туралы
арнайы заңның болуы. Америка Құрама Штаты кабылданған Шағын бизнес
туралы заң, Жапонияда қабылданған Шағын және орта кәсіпорындар туралы
негізгі заң, Германияда қабылданған Жазалаушы кұқық, Ресей
Федерациясында шағын кәсіпкерлікті мемлекеттк қолдау туралы заң және
тағы басқадай.
- шағын кәсіпкерліктің басым бағыттарын дамытудағы
косымша ынталандыру құралдарын қарастыратын, федералдық заңдардың болуы
және басқа да Үкімет қаулылары қабылданды.
- аймақтық деңгейлерде қабылданған арнайы құқықтық актілердің болуы.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың ұйымдастырушылық
аспектілерін талдау, нарықтық экономикаға өткен елдерде бағдарламалы-
мақсатты тәсіл жатқандығын көрсетті. Ол бірнеше негізгі міндеттерді шешуге
мүмкіндік береді: орталықтандырылған қолдаудың бағыттарындағы айқындылыкты
көтеру; шағын кәсіпкерлікті дамытудың қоғам үшін басым бағыттарына оны
шоғырландыру, ал экономиканың осы сферасының даму проблемаларын ұлттық
экономиканы дамытудың қабылданған бағыттары мен мақсаттарының жалпы
жүйесімен кешенді түрде қарастыру. Бағдарламалы-мақсатты тәсіл басқарудың
барлық деңгейлерінде жүзеге асырылады. Бізбен шағын кәсіпкерлікті қолдаудың
шетелдік тәжірибесін талдау экономиканың осы бағытын мемлекеттік колдаудың
негізгі бағытарынан тұрады.
Венгрияда әрекет ететін салық саясаты барлық шаруашылық жүргізуші
субъектілер үшін салық жеңеңілдіктерінің төрт тобын қарастырады. Салық
жеңілдіктерінің бірінші тобы салынған инвестицияларды ынталандырумен
байланысты. Бұл жағдайда салық инвесгициялар сомасына және оларды пайдалану
уақытына байланысты 50-100% төмендетіледі. Инвестициялау кезінде ең үлкен
жеңілдіктер, экономикасы артта қалған аймақтардағы, кәсіпорындарға
берілген. Салық жеңілдіктерінін екінші тобы кәсіпорындардың инновациялық
қызметіне байланысты. Бұл жағдайда салық салынатын базадан, инновадияларға
бағытталған, тікелей шығындардын 100% шегеріледі. Салық жеңілдіктерінің
үшінші тобы тек шағын орта кәсіпкерлердің қызметіне байланысты, ол күрделі
жабдықтарды сатып алу үшін алынған, несиелер бойынша пайыздардың төлеуге
кеткен шығындардың 40%-на төмендетіледі. Салық жеңілдіктерін төртінші тобы,
елдің басым аймақтарында қызметін жүзеге асыратын, кәсіпкерлер үшін
қарастырылған. Берілген салық салудың жеңілдетілген жүйесі шағын орта
кәсіпкерлердің өз қызметінде тек арнайы салық жеңілдіктерін пайдаланып
қоймай, сондай-ақ инвестицияларды және инновацияларды енгізумен байланысты
жалпы жеңілдіктерді пайдалану мүмкіндіктерін қарастырады. Сонымен, шағын
орта кәсіпкерлердің жеңілдіктерді беру стратегиясы елде болып жатқан
барлық экономикалық процестермен байланысты. Салық салу аймағындағы шағын
кәсіпкерлікте әр түрлі жеңілдіктерді пайдалану басқада, елдерде де
колданылады.
Экономикасы дамыған елдерде шағын кәсіпкерлік субъектілердің
инновациялық қолдау көрсетуге үлкен көңіл бөлінеді, ол ғылыми-техникалык
прогресті жеделдету шарттарының бірі болып табылады, ал бұл өз кезегінде
жеке шағын кәсіпорындармен жаңалықтарды дайындау ғана емес, сонымен қоса
оларды басқа кәсіпорындарда белсенді енгізу. Сөйтіп, Америка Құрама
Штатында Ұлттық ғылыми қорының бағалауы бойынша Ғылыми-зерттеу және
тәжірибелі-конструкторлық жұмыстарына салынған әрбір долларға адамдар саны
100 дейінгі фирмалар төрт есе көп жаңалықтарды жүзеге асырды, жұмыспен
камтылғандар саны 100-1000 адам және жұмыспен қамтылғандар саны 1000
адамнан жоғары фирмаларға қарағанда 24 есе көп. Олардағы жаңалықтар қарқыны
ірілерге қарағанда үштен бір есеге жоғары. Сөйтіп ғылыми-зерттеу және
тәжірибелі-конструкторлық жұмыстарына нәтижелері тауарлардың кең тобы
бойынша шағын фирмаларда ірілерге қарағанда жоғары. Америка ғалымдары,
нарықтық экономикаға өткен 500 алдыңғы қатарлы елдерде соңғы 10 жыл ішінде
тіркелген, маңызды технологиялық жаңалыктарды дайындаудағы шағын
фирмалардың ролі зор екендігін анықтады (кесте).
Кесте 1 - Дамыған елдердегі әр түрлі көлемдегі фирмалардағы технологиялық
жаңалықтардың үлесі, (%)
Мемлекеттер Шағын фирмалар Орташа фирмалар Ірі фирмалар
АҚШ 35 15 50
Ұлыбритания 24 9 67
Германия 26 11 63
Жапония 4 11 63
Франция 31 16 80
Канада 50 0 50
Барлығы 31 14 55
Ақпатар көзі:Ансофф и Стратегическое управления. Москва экономика: 2000г
Технологиялық жаңалықтармен қалыптасқан жағдайды келесімен
түсіндіруге болады, шағын фирмалар ірі бизнес үшін болашағы жоқ немесе
қауіпті болып көрінетін салаларда жаңалықтарды дайындаумен шын көңілімен
айналысады. Сонымен бірге, шағын фирмалар жаңа өнімді игеруде маңызды роль
атқарады., 2000-ші жылдардағы әлем нарығындағы жаңа өнімді игеру
мәліметгері, әлемдегі 500 ірі компаниянын жана өнімді игерудегі үлесінің
барлық қарастырылған топтар бойынша 50-%-дан төмен екендігін көрсетеді
(кесте ).
Кесте 2 - 2000-ші жылдардағы салалар бойынша фирмалар ұсыныстарындағы
жаңа өнімнің үлесі (%)
Салалар Жаңа өнім үлесі, %
ірі фирмапар қалған фирмалар
1 .Өнеркәсіптік 16 84
технологияның түрлері, көлік
2. Химиялық тауарлар және қара 43 57
металлургия өнімі
3. Тоқыма және қағаз тауарлары 0 100
4. Машина жасау және 16 84
электроника
5. Қарулану және жарылғыш 47 53
заттар
б.Ғылыми аспаптар 21 79
Т.Электротехникалық аспаптар 48 52
В.Бірінші қажеттілік тауарлары 10 90
Ақпатар көзі: Ансофф и Стратегическое управления. Москва экономика: 2000г
Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметтің даму тенденциялары
Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін қолдау мен дамыту
мемлекетпен нормативті-құқыктық актілер негізінде іске асырылады.
Қабылданған нормативті-құқыктық актілердің және оларды іске асыру
нәтижелерінің негізінде Республикадағы шағын кәсіпкерліктің даму уақытын үш
кезеңге бөлуге болады:
1) 1997 - 2001 жылдардың аралығы - кәсіпкерліктің бірінші кезеңі. Бұл уақыт
аралығында қызметтің осы түрімен айналысатын халық саны он есе
көбейді. Кәсіпкерлік кооперативтерден кәсіпорындарға дейін өсті, оны
дамыту жөнінен көптеген заңдар мен бағдарламалар қабылданды; халық
шаруашылығы кәсіпорындарының біраз бөлігін мемлекет меншігінен
шығару мен жекешелендіру кезеңдерін бастан кешірді;
елміздің экономикасы дағдарыстық күйден өз қызметін тұрақтандыру
кезеңіне өтті.
Тұтастай бұл уақытты Республикадағы кәсіпкерліктің қалыптасуы кезеңі
ретінде сипаттауға болады.
2) 2002 жылмен қазіргі уақытты қоса алғанда - бүл кәсіпкерліктің түрақты
дамуының екінші кезеңі. Бұл кезеңнің басталуы дайындалған нормативті-
құқықтық базамен, кәсіпкерлікті қолдау бойынша ұйымдар
мен институттардың тұтас құрылымдарын құрумен, шағын
кәсіпкерлікті дамытудың белгілі теориялық және өндірістік
тәжірибесін жинактаумен қоса жүреді. Өзінің екінші кезеңіне, атап
айтқанда даму кезеніне өте отырып, кәсіпкерлік Республика экономикасын
гүлдендіретін басты тетіктердін бірі өзі екендігін
хабарлады. Мұнымен коса кәсіпкерліктің қолданылатын формалары мен
түрлері алуан түрлі. Екінші кезеңнің басталуы, атап айтқанда
2002 жылдан бастап, Қазақстан
Републикасының 2002-2004 жылдарға арналған Мемлекеттік
бағдарламасын қабылдауға байланысты, онда бірінші рет шағын
кәсіпкерліктің даму болашағы ұлттық экономиканы дамытудың жалпы
жүйесімен бірге қарастырылды.
3) Экономикасы дамыған елдердегі шағын кәсіпкерліктің дамуында кол
жеткен әлеуметтік-экономикалық параметрлеріне сәйкес,
мәні инновациялық процестер мен өнімді экспорттаумен байланысты
үшінші кезеңді анықтауға болады.
Сөйтіп, шағын кәсіпкерліктің дамуының әрбір кезеңіне, қызметтің осы
түрін қалыптастыратын, өзінің факторлары мен нәтижелері тән. Шағын
кәсіпкерліктің даму кезендері 1-ші суретте көрсетілген. Шағын
кәсіпкерліктің дамуынын әр кезеңіндегі өзгешеліктерді қарастырайық.
2. Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың салық салудағы алатын
орны
Экономикалық теориядағы классикалық мектептің көрнекті өкілі
А.Смит кәсіпкерді қандай да бір коммерциялық идеяны өткізіп, пайда алу
үшін экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі ретінде сипаттаған. Мұнда
ол өндірісті өзі жоспарлайды, ұйымдастырады, нәтижесіне өзі ие болады.
Көрнекті ағылшын экономисі Дж. М. Кейнстің пікірі бойынша, кәсіпкөр
белсенді, тәуелсіз, ұқыпты және өте сақ болуы керек. Одан кейінгі
кезеңдерде" кәсіпкерлік", "кәсіпкер" ұғымдарына кернекті француз экономисі
Ж. Б. Сэй неміс экономисі В. Зомбарт австриялық экономист Й. Шумпетер тағы
басқалары өзіндік түсініктерін қалыптастырып, кәсіпкерлік туралы
экономикалық ілімдерді толықтыруға үлестерін қосты.
Нарықтық бәсекелестік шаруашылықтың дамуы барысында өндірісті ұйым-
дастыру мен басқару процесінде кәсіпкердің жеке қабілеті, ақыл-ойы алдыңғы
қатарда.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың негізгі жолдарының бірі
салықтық реттөу болып табылады.
Салық салудың түрлі проблемаларын зерттеу саяси экономия
классиктерінің еңбектерінде көрініс тапқан. А. Смиттің пікірі бойынша "
Салықтар- бүл халықтардың өздерінің табыстары арқылы мемлекеттің
міндеттеріне байланысты шығындарды жабуға арналған мемлекеттік табысты
қалыптастыруға қатысудың бір тәсілі болып табылады".
Салықтардың экономикалық мәні ең бірінші Давид Рикардоның еңбегінде
зерттелген болатын. Салықтар үкіметтің билігіне өтетін елдің өнімдері мен
еңбектерінің бір бөлігін құрастырады және олар үнемі соңғы табысы мен
капиталынан төленіп отырады".
Қазақстанның салық кодексінде салықтарға мынандай анықтама берілген:
“салықтар-мемлекет пен заңды түрде бекітілген белгілі бір мөлшерде,
қайтарылмайтын және қайтарымсызтүрде сипатталатын, бюджетке төленетін
біржақты міндетті ақшалай телемдер.
Экономикалық категория ретінде, салықтар шаруашылық жүргізуші
субъектінің және жеке түлғалардың мемлекетпен арасында туындайтын қаржылық
қатынастардың жиынтығы.
А. Вагнер 1890 жылы өзінің саяси-әлеуметтік теориясын ұсынды. Онда ол,
салық саясаты тек қана фискалды саясатты көздемеу керек, саяси - әлеуметтік
мақсатты орындауы керек екенін атап көрсетті.Салық салу қаржылық саясатпен
қатар, ол өз еңбегінде, - басқа да мақсатты көздейді,салық көмегімен
кезкелгөн қоғамда байлықты адамдар арасында теңдей бөлінуін қамтамасыз
етуге болады. Ойын жалғастыра келе ол салық тек қана фискалды құрал ғана
емес шаруашылыққа тікелей әсер етудің құралы.
Салық салудың нәтижелігі олардың атқаратын рөліне тікелей байланысты.
Өйткені, егер салық салу тәжірибе жүзінде максималды мүмкіндікке ие болатын
болса және олардың атқаратын қызметгері арасында үйлөсімді тепе-теңдік
сақталатын болса бүл рөл жағымды болып келеді. Салық салуды дүрыс жолға
қоюды қамтамасыз ету күрделі және қарама қайшы мәселе болып табылады,
өйткені мемлекет үшін ең бірінші және негізгі мәселе болып салық салуды
жоғарлату болатын болса, ал жеке тұлғалар мен шаруашылық субъекгілер салық
төлеуді азайтуға ұмтылады.
Сондықтан да халықтың әлеуметтік жағдайы салық салу саясатында негізгі
фактор ретінде қала береді. Шаруашылық субъектілері мен халық не-ғұрлым бай
болатын болса, соғүрлым салық базасы да кең, яғни салықтық түсімдердің
көлемі де жоғары.
Шағын және орта кәсіпкерлікке қолданатын салық саясатын жетілдіруде
келесі мәселелерді қарастырған жөн:
- халыққа салық салуда халықтың әл-ауқатымен санасу;
- жеке кәсіпкерлерге мемлекет түрғысынан жан-жақты қолдау көрсету;
- салық ауыртпалығын мейлінше жеңілдету.
Салық салу мемлекеттің өз қызметін атқару мүмкіндігін қамтамасыз
етеді. Шағын және орта кәсіпкерлікке қолданылатын тиімді салық салу жүйесі
қоршаған ортадағы қолайсыз жағдайдан әлеуметтік-экономикалық құрылымдардың
тәуелділігін кемітуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің кірісіндегі салықтық
түсімдердің құрамы мен үлес салмағы.
Кестеден көрініп тұрғандай кірістердің негізін салықтық түсімдер құрап
отыр.
Кесте 3
Көрсеткіш 2000 2001 2002 2003 2004
Барлық кірістер (млн.тенге) 587039 733660 807852 10045661305164
Соның ішінде салықтық 524058 635792 752785 947251 1186137
түсімдер (млн.тенге)
Бюджет кірісіндегі салықтық 89,3 90,2 91,6 94,2 91,3
түсімдердің үлесі, %
Дерек көзі: қаржы министрлігінің статистика бюлетені
Салық жүйесін жетілдіріп, қалыптастыру-өте күрделі процесс.
Казақстанда кәсіпкерлік қызмет барысына кедергі келтірмейтін салық жүйесін
қалыптастыру өзекті мәселелер қатарында болып отыр.
Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, кәсіпкерліктің
қалыптасуы мен дамуы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін дамытуға, жаңа жұмыс
орындарын құруға, бәсекелес ортаның қалыптасуына, әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді шешуде маңызды рөл атқарады.
Шағын және орта кәсіпкерлік инновациялық эконономикадан алатын өз
орнын жедел іздеуі үшін өзінің икемділігін, жинақтылығын, нарықтың
шынайылылығын пайдалануы тиіс. Өз кезегінде мемлекет кәсіпкерлік ортаның
белсенділігін жүзеге асыру үшін қолайлы жағдай жасап, өзінің көмегін шағын
және орта кәсіпкерліктің бәсекеге қабілеті жоғары және елдің ғылыми-
техникалық күш қуатын көтеру көзқарасы тұрғысынан мүмкіндігі зор
кәсіпорындарға бағыттауы қажет.
Аталған тұжырымдама жаңа мемлекеттік саясатқа және мемлекет пен бизнес
арасындағы өзара қарым қатынастың жаңа идеологиясына алып баратын өтпелі
кезең ретінде қаралып отыр. Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін ашық зандық
негіздер құру, экономиканы әкімшілдендіруді болдырмау, әкімшілдік
тосқауылдарды жою, мемлекеттің қатысы бар кәсіпорындар мен акционерлік
ұйымдардың кәсіби емес іс-қызметтерін нарықтық ортаға, ең бірінші кезекте
шағын және орта кәсіпкерлікке беру, инфрақұрылымдық жүйе құру,
кәсіпкерліктің инновациялық экономикаға қатысуын қамтамасыз ету шараларын
іске асыру қарастырылған. Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлік
табыстарына салық салу жүйесі оңайлатылған. Арнайы салық тәртібі мен салық
салудың жалпы белгіленген тәртібін кәсіпкер ерікті
негізде таңдайды. Біржолғы талон негізіндегі арнайы салық тәртібі қызметі
кезеңді сипатқа ие және ол жеке тұлғаларға арналған. Мұндай кәсіпкерлер
үшін бюджетпен патенттік есеп айырысу іс-қызметін бастағанға
дейін жаңа біржолғы талон алуға келіп саяды. Бизнестері тұрақты сипат
алатын кәсіпкерлер үшін бюджетпен патенттік есеп айырысу нысаны
ұсынылады. Оны жұмыскерлерді жалдамайтын және жылдық табысы 2 мил-лионнан
аспайтын жеке кәсіпкерлер қолданады. Бұл ретте кәсіпкер өтініш берген табыс
сомасының нысанынан 3 % көлемінде салық төлейді.
Салық салу кезінде алдымен алынған табысқа күрделі-үдемелі ставка
көрсеткіші қолданылады: жеке кәсіпкерлер үшін-үш деңгейлі, заңды тұлғалар
үшін-төрт деңгейлі. Жеке кәсіпкерлер үшін жеңілдетілген нысан бойынша
салынған салықты жеке бастық табыс салығы мен әлеуметтік салық, ал арнайы
салық тәртібін қолданушы заңды тұлғалар үшін корпоративтік табыс салығы мен
әлеуметтік салық алмастырады.
Мемлекеттің қатысуы бар Акционерлерлік қоғамдар мен ірі жекеменшік
компаниялардың ең жиі кездесетін кәсіби емес қызмет көрсету түрлері-
жобалық-сметалық құжаттарды жасау мен оны іске асыру, тұрғын және
өндірістік үйлердің құрылыстарын салу, әлеуметтік саламен байланысты
қызметтерін нарықты ортаға берудің тиімді әдістері мен тетіктерін
қарастырған жөн.
Акционерлік қоғамдардың анықталған кәсіби емес қызмет түрлері нарықтық
тетіктерді қолдану жолымен нарықты ортаға беріледі.
Өндірістегі шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау барысында салық
жеңілдіктері мынадай мақсаттарды көздейді: монополияға қарсы күрес, бәсеке-
лестікті қолдау мен дамыту, өндіріске ғылым жаңалығын енгізуге жағдай
жасау, жаңа жұмыс орындарын ашу, жұмыссыздық деңгейін қысқарту, өндірілген
өнімге, тауарға, көрсетілген қызметке деген тұтынушы сұранысының артуына
жағдай жасау.
Кәсіпкерлік "бизнес" сөзінің қазақ тіліндегі синонимі. Кәсіпкерлікті
басқа экономикалық қызмет түрлерінен ерекшелейтін белгілеріне дербестік,
жауапкершілік, тәуекелділік, іскерлік, белсенділік жатқызылады.
2005 жылдың 1 қаңтардағы деректерге сүйенсек, қазақстанда
кәсіпкерлікпен айналысатын шағын субъектілердің саны 145, 1 мың болып отыр,
бұл көрсеткіш 2003 жылмен салыстырғанда 10, 9 пайызға көп. Нақты жұмыс
істейтін субъектілердің үлесі жалпы тіркелгендердің 71, 2 пайызын құрап
отыр.
Шағын және орта кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтар саны 524, 6 мың
адам, бүл көрсеткіш 2003 жылмен салыстырғаңца 8, 7 пайызға өсті.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының құрылымын талдасақ, 32 пайызы
Алматы қаласында шоғырланған және олар саудамен, автокөліктерді жөндеумен,
тұрмыстық техниканы жөндеумен айналысады. Бұл жалпы шағын бизнеспен
айналысатындардың 40, 5 пайызын құрайды.
Кесте 4 - 2005 жылғы Алматы қаласы бюджетінің кірістер құрамы
Салықтардіың аты сомасы пайызы
Төлем көзінен салынатын жеке табыс салығы 23500,9 33
Төлем көзімен салынбайтын жеке табыс салығы 1208 1,7
Біржолғы талон негізінде 960 1,4
Әлеуметтік салық 33825,5 47,5
Заңды тұлгалардың мүлкіне салынатын салық 3988,4 5,7
Жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық 390 0,6
Жер салығы 941,7 1,3
Заңды тұлғалардың көлігіне салынатын салық 451,1 0,6
Жеке тұлғалардың көлігіне салынатын салық 1170,9 1,6
Акциздер 1502,4 2,1
Табиғи ресурстарды пайдаланғаны ұшін алынатын 1559,5 2,2
төлемдер
Кәсіпкерліклен айналысқандардан алынатын алымдар 1218,0 1,7
Мемлекеттік баж 445,7 0,6
Барлығы 71162,1 100
*Дерек көзі: Алматы қаласының қаржы басқармасының мәліметтері бойынша
Шағын және орта кәсіпкерлік пен айналысатын субъектілерден
түсетін салык көрсетілген салық түсімдерінің 12 пайызын құрайды.
Алматы қаласы бойынша орташа есеппен айлық бір жұмыс істеушіге
шаққанда 47610 тенге болып отыр. Егер салалар бойынша қарасақ, қаржы
секторында жұмыс істейтіндердің орташа айлығы-100184 тенге, өндіріс
саласында жұмыс істейтіндердің орташа айлығы 36330 тенге, құрылыс, сауда,
көлік пен байланыс саласында жұмыс істейтіндердің орташа айлығы 44348
тенгеден 48034 тенгеге дейін болып отыр.
Айта кету қажет, денсаулық сақтау саласында -17862 тенге, білім беру
саласында орташа айлық - 29896 тенге болып отыр.
Шағын және орта кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтардың орташа
айлығы 20141 теңге болып отыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің қазақстан халқына жыл сайынғы
Жолдауларына, индустриялық-инновациялық даму стратегиясына сәйкес салықтық
жүктемені азайту және елдің экономикалық өсуін ынталандыру, сондай-ақ
белгілі бір санаттағы азаматтардың кірістерін заңдастыруын ынталандыру және
жалақыны ұлғайту мақсатында 2004 жылдан бастап жеке табыс салығының
ставкалары азайтылды, әлеуметтік салық бойынша ставкалардың кемімелі шәкілі
енгізілді, қосылған құн салығының ставкасы азайтылады, арнайы экономикалық
аймақтар аумағында салық салудың ерекше режимі белгіленді, арнайы салық
режимдерін қолдану аясы кеңейтілді.
Экономиканы одан әрі тұрақты дамыту, жүргізіліп жатқан реформаларды
тереіңдету, мұнай операцияларына, қаржы лизингіне, резидент еместерге,
қаржы құралдарына салық салуды, сондай-ақ салықтық әкімшілендіру норма-
ларын жетілдіру және кәсіпкерлердің инвестициялық тартымдылығын күшейту
мақсатында инвестициялық салық преференцияларын беру нысаны кеңейтілді,
мұнай-химия өндірістері, қосылған құны жоғары тауарлар өндірісі үшін
жөңілдіктер енгізілді.
Негізгі құралдарды жаңарту және жаңғырту процестерін жеделдету үшін
салық салу мақсатында елде амортизациялық саясат жетілдірілді.
Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын іске асыру, сондай-ақ
инвестициялар көлемін өсіру және салықтық әкімшілендіруді одан әрі
жетілдіру есебінен ел экономикасын теңгерімді дамытуды қамтамасыз ету
мақсатында орта мерзімді кезеңде салық саясатының негізгі бағыттары
анықталды. Олар:
- шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін арнаулы салық режимін қолдану
аясын кеңейту және оларды ең алдымен, экономиканың шикізат емес секторына
инвестициялар салуға тарту үшін шаралар қабылдау;
- салық төлеушілер үшін қашықтық және ақпараттық сервис әдістерінің
көмегімөн салықтық әкімшілендіру процестерін одан әрі жетілдіру және
дамыту;
- талдау тәсілдері мен әдістерін және салықтық есептіліктің
камералдылығын дамыту;
- ақпараттық қызметтерді біріктіру, мемлекеттік органдармен ақпараттық
өзара іс-қимылды жетілдіру және оның тиімділігін арттыру;
- Қазақстандық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін күшейту мақсатында
2008 жылдан бастап салықтық ауыртпалықты заңды тұлғалардың кірістерінен
жөке тұлғалардың кірістеріне біртіндеп ауыстыру мүмкіндігін қарау деп
ұйғарылып отыр.
Мемлекеттік бюджет кірістері салық заңнамасы, әлеуметтік-
экономикалық дамудың орта мерзімді жоспары жобасының маңызды
макроэкономикалық көрсеткіштері мен салық саясатының ел экономикасын одан
әрі дамытуға және инвестициялар тартуға бағдарланған бағыттары негізінде
айқындалды.
Кесте 5 - Мемлекеттік бюд-жет кірістерінің 2006 - 2008 жылдарға арналған
болжамы
Атауы 2006 2007 2008
Кірістер 22,3 22,7 23,2
Салықтық түсімдер 21,3 21,5 22,0
Салықтық емес түсімдер 0,6 0,5 0,5
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер 0,4 0,7 0,7
Дерек көзі: қазақстан Республикасы үкіметінің 2006 - 2008 жылдарға арналған
орта мерзімді фискалдық саясаты.
Кірістер болжамының есептерінде жоспардан тыс салықтық және бюджетке
төленетін өзге де міндетті төлемдері Қазақстан Респуб-ликасының ұлттық
қорына есепке алынатын мұнай секторы ұйымдарының тізбесі бойынша салық
түсімдерінің есебі бір баррель үшін 19 АҚШ доллары болатын мұнайдың әлемдік
тұрақты бағасы есепке алына отырып жүргізіледі.
Салықтық түсімдер болжамында:
- Қазақстан Республикасы Салық кодексінің ережелеріне енгізілген,
тіркелген активтер бойынша амортизациялық аударымдарды есептеу тәртібін
реттейтін, 2006 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енетін өзгерістер;
- бұдан басқа, салықтық түсімдер "Міндетті әлеуметтік сақтандыру
туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдарды есепке ала
отырып айқындалған әлеуметтік салық ставкаларының өзгерілуімен түзетілді.
Мемлекеттік бюджет кірістерінің құрамындағы мұнай және мұнай емес
секторлар кәсіпорындарынан түсетін түсімдердің арақатынасы.
Орта мерзімді кезеңде мемлекет саясаты мұнай емес секторды дамытуды
көтермелеуге бағытталады. Мұнай кірістеріне тәуелсіз салықтық базаны дамыту
экономиканы әртараптандыру жөніндегі мақсаттарға қол жеткізуге ықпал етеді
және жүргізіліп жатқан фискалдық саясаттың тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Өткен жылға қарағанда 2006 жылы мұнай емес сектордан түсетін түсімдер
18,2%-ға, 2007 және 2008 жылдары тиісінше 21, 8 %-ға және 19,6 %-ға өседі.
Әлемдік мұнай бағасы елеусіз төмендеген жағдайда мұнай өндірудің өсу
қарқыны жалпы ішкі өнімнің өсу қарқынынан төмен болуы есебінен орта
мерзімді кезеңде мұнай секторы кәсіпорындарынан түсетін салықтар мен
төлемдер тусімі азаяды.
2006 - 2008 жылдары бюджет саясаты жедел әлеуметтік-экономикалық даму
мақсаттары мен міндеттерін кешенді шешуге және ағымдағы міндеттемелерді бір
мезгілде орындауға негізделетін болады. Тұтастай алғанда, орта мерзімді
кезеңде жүргізіліп жатқан бюджет саясатының жалпы бағыты сақталады және
мыналарға:
- денсаулық сақтауды реформалауға және дамытуға;
- білім беруді дамытуға;
- әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдетуге;
- индустриялық-инновациялық дамуға;
- аграрлық секторды дамытуға;
- жаңа тұрғын үй саясатын іске асыруға;
- қоршаған орта сапасын тұрақтандыруға;
- шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға;
- көрсетілетін мемлекеттік қызметтердің сапасын арттыруға бағытталатын
болады.
Орта мерзімді кезенде фискалдық саясаттың негізгі мақсат әлеуметтік-
экономикалық дамудың басым міндеттерін шешу үшін салық бюджет құралдарын
тиімді қолдану, атап айтқанда, Қазақстанды әлеуметтік және экономикалық
жедел жаңғыртуға бағытталған ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін
арттыру болып табылады.
Орта мерзімді кезеңде бұл мақсатқа қол жеткізуге мынадай міндеттерді
шешу қажет:
- бюджеттік заңнаманы жүйелендіру;
- бюджеттік жоспарлауды жетілдіру;
- мемлекеттік шығыстардың тиімділігі мен нәтижелілігін арттыру;
-жүргізіліп жатқан әлеуметтік реформаларды қаржылық қамтамасыз ету,
білім беруді, денсаулық сақтауды, ауыл шаруашылығын және қоғамдық
инфрақұрылымды дамыту;
- перспективалы бюджеггік жоспарлаудың рөлін жоғарылату;
- көлеңкелі экономиканың үлесін азайту;
- бюджетаралық қатынастардың ашықтығы мен тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- Қазақстан Республикасының ұлттық қорын қалыптастыру және пайдалану
тетігін жетілдіру;
- жүргізіліп жатқан жинақтар саясатын ескере отырып, Республикалық
бюджет тапшылығының және үкіметтік борыштың оңтайлы өлшемдерін айқындау;
- үкіметтік борыш құрылымындағы сыртқы борыш үлесін біртіндеп азайту
ықпал ететін болады.
Кесте 6
2002 2003 2004 болжам
есеп есеп бағалау
2005 2006
ЖІӨ- дегі үлес
салмағы 11 40 70 61 8,4
Экономикалық
белсенді халық
топтарының 12 54 72 78 7
ішіндегі үлес
салмағы
Дерек көзі: Аганбегян А.Г Социально-экономическое развитие Росии – 2-ое
издание. испр и доп. – М: Дело 2004
Шағын және орта бизнестің жалпы ішкі өнімдегі және экономикалық
белсенді халық топтарының ішіндегі үлес салмағы. Көрсетілгендей, батыс
еуропа елдерінде жалпы ішкі өнімнің 70 пайызын шағын және орта бизнес
қамтамасыз етіп отыр.
Салық ставкаларын өзгерту арқылы өндірістегі шағын және орта бизнестің
даму барысына әсер етуге болатынын ғылыми зерттеулер айқындап отыр. Салық
ставкаларын салықтық құрал ретінде пайдалану барысында оның нақты кезеңдегі
салық ставкалары мен салық түсімдерімен өзара байланысын, өндіріс
қарқынына, кәсіпкерлік деңгейіне тигізетін ықпалын басты назарда ұстау
шарт.
Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау барысында салық жеңілдіктерін
қолданудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Бөлім – І Қазақстанда бәсекелестік ортаны қалыптастырудағы шағын
және орта бизнестің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...10
Шағын және орта бизнестің әлем нарығындағы қолданылу тәжірбиесі мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 10
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың салық салудағы алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
Бөлім – ІІ Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті
жүргізудің арнайы салық
режимі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...3
8
2.1 Бір жолғы талон негізіндегі кәсіпкерлікті жүргізу
ерекшелігі ... ... ... ... .38
2.2 Патент негізінде кәсіпкерлікті жүргізу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ...44
2.3 Оңайлатылған декларация негізінде кәсіпкерлікті жүргізу
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Бөлім – ІІІ Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі
жағдайы мен даму
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
1. Шағын кәсіпкерліктің шаруашылық жүргізушісі субъектілерінің
мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
2. Шағын және орта бизнестің даму
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
3. Шағын кәсіпкердің даму деңгейін кешенді
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..82
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Ата заңының 24-бабының негіздемесінде “Әркім өз
еркімен маман таңдауы және өз еркімен еңбек етуге құқылы”
Қазақстан Республикасы Президентінің Н.Ә. Назарбаев “Қазақстан өз
дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында” Қазақстан халқына жолдауы
Ел экономикасындағы өрлеудің тұрлаулы әрі серпінді сипатын ұстап тұру
үшін мемлекет қазынагерлік, несие ақша саясатының, өндірістің негізгі
факторларын тиімді қайта бөлуді мемлекеттік реттеу тетіктерін пайдаланып,
жоғарғы сапалы өнім мен қызметке деген сұранысты көтермелеп отыруға
міндетті.
Қазақстан экономикасын алдағы уақытта одан әрі жаңарту мен
әртараптандыру мақсатында нақтылы тұрғыда мынадай бағыттарға басқа көңіл
бөлу керек деп санаймын.
Кәсіпкерлікке кең ауқымды мемлекеттік қолдауды іске асыру, шағын және
орта бизнестің тұғырын кеңейту мен нығайту.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен
бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары
мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс. Қордың өкілдік
жеңісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған жұмысты
күшейту қажет.
Сонымен қатар, металлургияда, банк саласында, сақтандыруда, химия
өнеркәсібінде және басқа салаларда сақталып қалған “жасырын” монополияларды
құрту қажет. Мұны монополияға қарсы заңнаманы реформалау арқылы, сондай-ақ
отандық және шетелдік жаңа компаниялардың экономиканың осы секторларына
кіру үшін тартымды әрі ашық жағдайлар туғызу арқылы, яғни сектолрлардағы
бәсекелестікті арттыру арқылы жасау керек. Бюрократияның өндірістік
активтерге бақылау жасауға ұмтылған әрекеттеріне жол бермеу керек.
Мемлекеттің “Қазақстан 2030 ұзақ мерзімді стратегиясына және
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006-2008 жылдарға арналған ішкі және
сыртқы саясаттың негізгі бағыттары.
Бұл мақсатты іске асыру көбіне шағын кәспкерліктің даму деңгейіне
байланысты. Артықшылықтар кешені, атап айтқанда нарық коньюктурасының
өзгеруін тез сезіну, айналым қаржыларының жоғары айналымдылығы, халықтың
қаржы ресурстарын шоғырландыру, прогрессивті жаңа идеяларды жүзеге асыру,
мөлшері жағынан алғашқы капиталды пайдалану, бәсекелестік ортаны құру,
тұтынушыларға жақын орналасу, инновациялардың жартысынан көбін құру,
көптеген өнеркәсібі дамыған елдер шағын кәсіпкерлікке жалпы ішкі өнімнің
негізгі бөлігін өндіруге жұмыспен қамту проблемаларын шешуге, әлеуметтік
шиеленісуді жоюға, ғылыми –техникалық прогрестің дамуына ықпал етуге,
өнімді өндіруге және де бюджетке түсетін төлемдерді ұлғайтуға мүмкіндік
береді.
Экономиканы одан әрі тұрақты дамытуға, жүргізіліп жатқан
реформаларды тереңдетуге, мұнай операцияларына, қаржы лизингісіне, резидент
еместерге, қаржы құралдарына салық салуды, сондай-ақ салықтың әкімшілендіру
нормаларын жетілдіру және кәсіпкерлердің инвестициялық тартымдылығын
күшейту мақсатында инвестициялық салық преференцияларын беру нысаны
кеңейтілді, мұнай химия өндірістері, қосылған құны жоғары тауарлар өндірісі
үшін жеңілдіктер енгізілді.
Негізгі құралдарды жаңарту және жаңғырту процестерін жеделдету үшін
салық салу мақсатында елде амортизациялық саясат жетілдірілді.
Қазіргі кезде шағын кәсіпкерліктің мәнін түсінуге, кәсіпкерлік
процесті қалыптастыратын факторлар мен жағдайлар, олар атқаратын
функцияларға, шағын кәсіпкер субъектілер қызметіне, қоршаған ортаның
әсеріне, әртүрлі ұйымдастыру құқықтық формаларға қарамастан, шағын
кәсіпкердің проблемаларының шеңбері азаймай, керісінгше ұлғая түсуде.
Қазақстан үшін шағын кәсіпкерліктің болашағы бар ма, ел экономикасында
маңызды рөлді атқара ма, елдегі әлеуметтік жағдайды тұрақтандыра ма,
кәсіпкерлік процесті қандай негізгі факторлар қалыптастырады, және біздің
қоғамымыздың берілген кезеңінде оның динамикалық қозғалысын қандай
проблемалар ұстап тұр.
Дипломдық жұмысты қарастыра келе, оның мақсаты мен міндеттерінде және
проблемаларында шағын кәсіпкерліктің даму деңгейін кешенді бағалау
кездесіп отыр. Жұмыстың мақсатын қарастыра келе төмендегідей
міндетемелерді айта кеткен жөн.
- кәсіпкерліктің теориялық негіздерін қарастыру;
- шағын кәсіпкерліктің қызмет етуінің шетелдік және отандық
тәжірбиесін қорыту.
- шағын кәсіпкерліктің даму проблемаларын анықтау;
- шағын кәсіпкер субъектілерінің жіктемесін дайындау;
Тандалып отырған диплом жұмысының тақырыбы бүгінгі таңда өзекті екені
сөзсіз, себебі шағын және орта бизнесте бүгінгі Қазақстан Республикасының
экономиканы дамыту саласында айтарлықтай үлеске ие.
Диплом жұмысының құрылымы:
-кіріспе, үш тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады
Диплом жұмысын орындау барысында Қазақстан Республикасының
нормативтік құқықтық құжаттар тізбесі сондай-ақ отандық авторлар еңбектері
де кеңінен пайдаланды.
Алматы қаласы бойынша салық комитетінен материалдар негізінде екінші
тарауда анатикалық талдау жасады.
Бөлім – І Қазақстанда бәсекелестік ортаны қалыптастырудағы шағын және
орта бизнестің рөлі
1. Шағын және орта бизнестің әлем нарығындағы қолдану тәжірбиесі мен дамуы
Шағын және орта кәсіпті дамыту – бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің
маңыздысы. Кәсіпкерлік- қазіргідей күрделі кезеңде ел экономикасын
іргелетуге, әлеуметтік бірқатар мәселелерді шешуге, еңбекпен қамтамасыз ету
ісіне септігін тигізуге мейлінше жағдай туындайтын бірден-бір жол.
Соңғы кездері ресми талдаулар көрсеткендей, шағын және орта кәсіпте
өндіріс көлемінің өсуіне қол жеткізілуде. Кәсіпкерлікті дамыту туралы
мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асырудың аса маңызды шарттарының бірі
–отандық тауар өндірушілерді қолдау. Дегенмен, уақытша қиындықпен, кейбір
кедергі проблемалармен санаспай әрекеттенуші кәсіпкерлермен тұтынушыларына
лайықты өнімдер ұсынушы отандық өндірушілер аз емес.
Бүгінгі таңда жұртшылыққа тәуір тауар талдағанға сәйкес өнім түрлерін
ұсыну айтарлықтай оңай шаруа емес.
Кәсіпкерліктегі бәсекенің қазіргі механизімінің негізгі артықшылығы-
тиімділікке ерекше көңіл бөлу. Осыған байланысты бәсеке қағидалары
кәсіпкерліктің барлық формаларының бастамасы ретінде нарықтық
инфроқұрылымнан жан-жаққа таралады. Тағы бір ерекшелігі -өзінің бәсекелік
артықшылықтарын күшейту жолында шағын, орта және ірі бизнестің
біріктірілуі, бәсеке жағдайында шағын және орта бизнес түрлері үшін
біріктіруді “тең” ұстауда ірі бизнес белгілері күшейеді. Шағын бизнес
жүйесі үшін микроэкономикалық иемдену басты шарт болып қалады, бірақ соған
қарамастан лизинг, франчайзинг сияқты формаларында сыртқы сипаттамалардың
өскендігін байқаймыз. Олар: инвестициялаудың қосымша көздерін іздеуге
ұмтылыс, дамудың инновациялық бағыттылығы. Бұған өзара байланысты
элементтердің аралық мүдделері де қосылады.
Қазіргі кәсіпорында бәсекелік мүмкіндікті зерттеу үшін кәсіпорын
субъектілерінің экономикалық тиімділігі белсенділікке ие болып отыр.
Бухгалтерлік пайда мөлшерімен анықталатын кәсіпорын қызметінің
табыстылығы жетілмеген бәсекенің –табыстың жоғарлатудың объективті
негіздеріне қарама-қайшы келеді. Берілген қайшылық, екі процестің өзара
қызметі еркін көрінетін ғылыми техникалық прогрестің дамуының эволюциялық
сипаты болып табылатын екі процесс: техника және ғылымның дамуымен
шығарылатын жаңа қолдану ынталылығы немесе алдыңғы қатарлы тапқырлықтарды
қолданудың және және акцент жасаған “сұранысты болдыру” құралатын
ынталардың алғашқы себебін көрген “технологиялық секіріс” болып табылады.
Басқаша айтқанда, “ұсыныс жаңа ашулары” мен “сұраныс жаңа ашуларының”
қарама-қайшылығы кәсіпорын табатын қалыпты пайданың экономикалық формасында
көрініс алады. Осыған байланысты А.А Дынкин еңбегінде ұсынылған жаңа
ашылуларға қабілеттілік сияқты экономикалық параметрлері бар кәсіпорынды
субъектінің бәсекелестік артышылықтарын бағалауға мүмкіндік беретін
“технологиялық траектория” тұжырымдамасы нәтижелі болып көрінеді.
Техникалық деңгейді жоғарлату және осы ресурстарға жұмсалатын
негізгі күштер арасындағы байланысты экономикалық теорияда “Гомерц қисығы”
сияқты белгілі теория “технологиялық траектория” тұжырымдамасын
негіздейді. Шығындар мен технологиялық тиімділік арасындағы тікелей
пропоционалды байланыс белгілі бір траекторияның жеткілікті шектеулі
аймағында немесе техника мен технологиялық өндірісте эволюциялық
өзгерістерде орын алады.
Динамикалық бәсекелестік жағдайында технологиялық траектория мен
бәсекелестердің өз позициясын салыстыру кәсіпорын үшін стратегия құру
әдісіне немесе бәсекелестік күресті болжау құралына айналады. Ғылыми-
зерттеу және тәжірибелі-конструкторлық жұмыстарына технологиялық
тиімділігінің төмендеуі-экономикалық потенциалының өсу шапшандығының
жоғарлығымен сәйкес келеді. Әрбір нақты технологияның табиғи шегі және және
жаңа ашылулардың “жетілу” деңгейіне байланысты осы шектеуге біркелкі
жақындау жылдамдығы болатындықтан кәсіпорын берілген технологиялық
траекториядан шығып, басқа жаңа технологиялық траектория жолымен
жүруіне болады. Осылайша, ерте кезден жаңа технологияға өту, қазіргі қызмет
етіп тұрған және пайда алып отырған технологиямен салыстырғанда сөзсіз
шығынды. Сондықтан, оның орнын толтыруға және экономикалық пайда табуға
бағытталған қазіргі кезеңгі кәсіпорында ғылыми техникалық прогресс
артықшылықтарын қолданудың қарама-қайшылығының мәні осында.
Бәсекенің сыртқы кәсіпорындық факторы- жаңа ашылуларға қабілеттілік,
жаңа технологияларды ерте кезеңдерде пайдалану және оларды қолдануда
объективті шектеулерге қарсы тұрады. Сондықтан, постиндрустриалды дәуірдің
кәсіпорын тұлғасына бәсекенің экономикалық көрсеткішттері болып, ең
алдымен, қалыпты пайда алуға көмектесетін жалпы орташа шығындар мен бағаны
өлшеп салыстыру тән болды. Берілген қайшылықтар қаржылық инвестициялар
орталығы болып табылатын фирманың ішкі бөлімшлеріне де және сәйкесінше,
жаңа ашылуларды дайындау, өндеу және қолдануға да бағытталады. Жаңа
технологиялардың ішкі бөлімшлерінде уақытында және көп түрлілік
пайдалануына орай кәсіпорын табысты төмендетуден сақтауға мүмкіндік беретін
белгілі бір тепе-теңдікке жетеді. Ішкі фирмалық құрылым жеке технологиялық
және экономикалық тиімділктерді салыстыра отырып, оларға өздерінің жеке
қызметін жүзеге асыратын салыстырмалы өндірістік автономдыққа иелігі
қосымша мүмкіндік болып саналады.
Инновациялық механизм процесін өндеу адамның творчесволық потенциалын
енгізудің әр түрлі әдістерін, ғылыми-техникалық прогресс саласында қызмет
ететін адамдар ұжымдарының әдістері мен қағидаларын қарастырады.
Зерттеушілер мен өндеуші новаторлардың нақты нәтиже шығаруы –ірі
кәсіпорындардың әкімшілік бақылаудан босап, өздерінің ұйымдық құрылымының
ішінен тәуелсіз зерттеу бөлімшелері құрылуына себеп болады. Мұндай
бөлімшелер көбінесе еншілес компания мәртебесіне ие, оларды өндеу–болашағы
бар инициаторлы-мамандармен, ғылыми-техникалық ойлар авторларымен
басқарылады. Жеке таңдаулары бойынша зерттеушілер ұжымын тексере отырып,
зерттеу бағытын жұмысты ұйымдастыруда, қаржы ресурстарын жұмсауда толық
жекеменшікке, яғни тәуелсіздікке ие болады.
Осылайша, кәсіпорын ішкі венчурды ұйымдастыру кезінде новаторлық
идеяның коммерциялық табысына сене отырып, тәуекелге барады.
Кәсіпкерліктің тәуекелді формасы табысты өндеу мен пайда алынған
жағдайда өндеушінің пайдадан үлес алуын ескереді. Ізденушілердін
шығармашылығы мен тәуекелі едәуір ақшалай сый алуына көмектеседі.
Кәсіпкерліктің берілген формасы шаруашылық тәсілі ретінде жеке
кәсіпкерлікке өте үлкен әсер етеді, нарықтық тұлғалардың өзара қызметінің
бәсекелестік механизміне қолдау жасайды. Қазіргі кезеңде кәсіпкерлік
шешімдерді орталықтан қабылдау жүйесі де артта қалуда. Жаңа өнімдердің
көбейту мен олардың жаңартылу жылдамдылығының артуы, сонымен қатар
нарықтық жағдайдың өзгерісіне деген жылдамдықтың қажеттілігі өндірісті
басқару әдіс-тәсілдері мен әдісін өзгертеді. Американдық экономист Питер
Друкер венчурлық бизнестің дамуымен кең қолданылуын –экономикалық тарихтағы
сынық нүктесі, экономика өсу фазасына енуінің куәсі ретінде бағалаған.
Осылайша, кәсіпорын жаңа ашылулар дамуының қаржылық қызметін атқара
отырып, фирма ішінде ғана емес, сонымен қатар сыртында да бәсекелестік
ортаның құрылуына септігін тигізеді. Жеке бизнестің кәсіпорын формасын да
инновацияларды қаржылық қолдаудың негізгі ауыртпалығын өзіне жүктейді.
Америка Құрама Штатында мысалы, ғылыми-зерттеу және тәжірибелі-
конструкторлық жұмыстарға арналған құралдардың 95%-ы жеке фирмалар мен
ұйымдар арасында бөлінеді. Бірақ, ғылыми-зерттеу және тәжірибелі-
конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру таза трансферттік бағытқа ие
болмайды. Бәсекелік инновациялық процестің тек қана түрлі экономикалық
микросубъектілері арасында ғана болмайтын енушілік қызметтің “таратушылық”
мотиві де болып табылады.
Бәсекенің күшті нарықтық реттеуші механизмі ретінде пайда болуы
макродеңгей ғана емес, микродеңгейдеде өте қажетті және маңызды деп айттық.
Бәсекелестік күрестің мәнін кәсіпорынның ішкі ұйымдастырылуының іргелі
негізі ретінде тәжірбие жүзінде жоғары тиімділігін көрсеткен “Дженерал
Моторос” компаниясы алғашқы рет қолданып, бағаланған. Й. Шумпетер бәсекені
“жоюшы процесс” ретінде сипаттап, ол үздіксіз “экономикалық құрылымды
ішінен төңкеріс жасайтынына” мән берген. Бәсекелес жүйе бөлімшелері
ретінде фирманың нарықтық архитектоникасын құру қажеттілігі бүгінгі күні
Ресей экономикасы үшін макро,- және микронарықтық процестермен шартталған.
Микродеңгейдегі нарықтық принциптер белсенділігінің деңгейі тұтастай
нарықтың тиімді қызмет етуінің “айқын” көрінісі болуы қажет. Ішкі
бәсекелестікті ұйымдастыру –кәсіпкерлік рухының үздіксіз белсенділігіне,
қабілеттілігіне қарайды. Сонымен қатар, кәсіпкерлік қызметті тұтастай
алғанда бәсекелік оның тиімді қызмет етуін ынталандыруға алып келеді.
Шағын кәсіпкерліктің шаруашылык жүргізуші субъектілері нарыкта
өнімнің тұтынушысы және өткізу нарықтары үшін бір-бірімен үнемі
бәсекелеседі, осы күресте орташа салалықтан төмен өндіріс шығындарына ие
субъектілер жеңеді. Кәсіпорынның өндіріс шығындары саладағы орташа өндіріс
шығындарынан жоғары болған жағдайда, олар құлдырайды. Белгілі уақыттың
өтуімен кейбір кәсіпорындар, өндіргіш күштерді шоғырландыру нәтижесінде
іріленеді, ал басқалары шығынға ұшырады.
Ұсақ кәсіпорындардың ірілену процесі 19- ғасырдын екінші жартысында
ірі нарықтық құрылымдардың пайда болуына әкелді - картель, концерн, трест,
корпорация. Аз уақыт ішінде олар ұсақ өндірушілерді белсенді ығыстырып,
өнеркәсіп салаларының біразында басты позицияларды иемденді және кез келген
мемлекеттің экономикасындағы олардың рөлі өзінің мәнін барған сайын көптеп
жоғалтты. Ірі өндірістің артықшылығы сол уақыттың ғылыми-техникалық
прогресінің жетістіктеріне негізделген:
- кәсіпорынның үлкен ауданын талап ететін, техниканың ауқымдылығы;
-шағын кәсіпорындардың игеруіне мүмкіндік бермейтін,
техиика бағаларының жоғары болуы;
-кымбат жабдық тек жаппай өндіріс кезінде ғана өтелді, ал көлемге
байланысты алынған үнем бұйым данасының бағасын
төмендетугемүмкіндік берді, ол сондай-ак ұсақ кәсіпорындарды
бәсекеге қабілетсізқылды;
- неғұрлым білікті жұмысшылар мен инженерлерді шоғырландыру;
- ғасыр басында ірі кәсіпорындар барлық жаңалықтар мен озат идеялардың
таратушысы болды, ал бұл үлкен қаржы шығындарын талап етті, бірақ
көбірек пайданы да әкелді.
Ірі бизнестің алдыңғы қатарда болуына сондай-ақ нарыктық факторлар
себепкер болды:
- бұйымдардың салыстырмалы шағын номенклатурасы;
- тауардың өмірлік кезеңінің ұзақтығы;
- ірі фирамалар маркасындағы тауарлардың шектелген номенклатурасына
тұрақты сұраныста көрініс тапқан, сатып алушылардың психологиясы
себеп болған.
Жоғарыда айтылған артықшылықтардың нәтижесінде шағын кәсіпкерлік
өзінің дербестігін жоғалтты және ірі фирмалардың бір бөлігі болып қалды.
Қалыптасқан жағдай көптеген батыс елдердің Үкіметін қанағаттандырмады және
бәсекелестік ортаны сақтап қалу үшін 20 ғасырдың 20-шы жылдарында, ірі
бизнестің ұсақ бизнеске көрсететін әсерін шектейтін, антитрестік заңдар
қабылданды. Энергетикалық, шикізат және басқа да дағдарыстармен қоса
жүрген, 70-ші жылдардағы дүние жүзілік дағдарыс шағын кәсіпкерліктің
жағдайын түбегейлі өзгертті, нарық өзгерістеріне тез бейімделетін шағын
кәсіпорындар дағдарысты аз шығындармен бастан кешірді. Шағын кәсіпкерліктің
сәтті дамуының негізгі алғышарттары келесілер:
- басымдық сандық көрсеткіштерден сапалык көрсеткіштерге ауысты,
яғни кәсіпорын көлемінің мәнділігі өнімге, қызметке, жаналықтарға
жол береді. Осы жағдайларда индустрия қалыптары ұсақ фирмалардың
икемділігімен, олардың нарықтағы болатын кез келген өзгерістерді тез
сезінуімен, тұтынушылық сұраныстың азғантай өзгерістерін тез сезіну
мүмкіндігімен, тұтынушылардың қайтадан пайда болатын қажеттіліктерін
қанағаттандыруымен салыстырғанда ұтылыста болады;
- ғылыми-техникалык прогрестің жаңа сатысы, шағын
кәсіпкерліктің
көлеміне сәйкес келетін техниканы ұсынды;
- тұтынушылар психологиясының өзгеруі. Олар стандарттан бас
тартты, бірдей киімді кигісі келмейді, бірдей жиһазды, көлікті және т.б.
сатып алғысы келмейді. Сұраныстың дифференциациялануы
мен
тұтынушылардың жекешеленуі жүзеге асырылды
Шағын кәсіпорындар дами бастады, экономикадағы позицияларды жеңіп
алуда, ірі бизнестің тең құқылы серіктері болды. Сонымен қоса, барлық елдер
мемлекеттері шағын кәсіпкерліктің дамуын қолдау мен ынталандыруда.
Көптеген елдердегі шағын кәсіпкерлікті қолдау, белгілі
Министрліктердің құрамына кіретін, арнайы Департаменттермен
байланыстырылады. Сөйтіп, Германия және Голландияның экономика
Министрлігінде шағын және орта бизнестің арнайы бөлімдері бар, Францияда -
ұқсас бөлім өнеркәсіп Министрлігінде. Канада да шағын кәсіпкерлікті дамыту
саясатын өнеркәсіп, ғылым және технология Министрлігінің Департаменті,
Италияда - өнеркәсіп, коммерция, сауда және кәсіптер Министрлігінің
жанындағы бөлім жүзеге асырады. Жапонияда 1948 жылы арнайы заңмен сыртқы
сауда және өнеркәсіп Министрлігінің жанында шағын және орта кәсіпкерлік
жөніндегі Басқарма құрылды, содан кейін келесі жылдары шағын және орта
бизнестің қызмет етуі бойынша Ұлттык және Мемлекеттік кәсіпорындар құрылды.
Орталықтандырылған федералдық органдармен қатар шағын кәсіпкерлік
субъектілер қызметін реттеумен басқада мемлекетгік және мемлекеттік-
қоғамдык ұйымдар айналысады.
Мысалы, Францияда шағын кәсіпкерлікті реттеу саясатын бірнеше ұйымдар
жүзеге асырады: шағын және орта кәсіпкерлік Конфедерациясы, Сауда және
Өнеркәсіптік палаталар, қызметін жаңадан бастаған және дамушы
кәсіпкерлердің ұлттық агенттігі, техникалық зерттеулердің Ұлттык агенттігі,
қаржы институттары және тағы басқалары. Ұйымдардың әр қайсысы шағын
кәсіпорындардың дамуы бойынша өзінің сәйкес функцияларын атқарады, және де
олардың арасында белгілі дәрежеде бәсекелестік орын алады.
Германияда - осындай функцияларды кәсіптердің Ұлттық Палатасы және
Сауда палатасы атқарады. Италияда шағын кәсіпкерлікке қатысты саясаты
жүзеге асырудың мемлекеттік органдарымен қатар тәуелсіз
қоғамдык ұйымдардың жүйесі әрекет етеді. Оларға сауда,
өнеркәсіп, ауыл шаруашылық және кәсіптер бойынша тәуелсіз қоғамдық
палаталар жатады, олар өз кезегінде шағын және орта кәсіпорындарға көмек
көрсету, оқыту бойынша Ассоциациялар құрамына кіреді; кәсіби-іскерлік
оқыту мен шағын кәсіпкерліктің дамуына көмек көрсету Институттары мен
кәсіпкерліктің бірқатар мектептері жатады. Қоғамдық ұйымдардың негізгі
функциясы оқыту және кеңес беру бойынша шағын және орташа кәсіпорындар
үшін ақпаратты беру, әр түрлі арнайы қызметтерді көрсету болып табылады
және орташа кәсіпорының шетелдік ыктымақтастығын Үйлестіру орталығы, шағын
және орташа кәсіпорындардың дамуын ынталандыру жөніндегі Бүкіл қытайлық
жұмысшы жетекші тобы, банк және басқада ұйымдар .
Біздің ойымызша, шағын кәсіпкерлікті реттеудің ең тиімді
ұйымдастырушылық жүйесі Америка Құрама Штаты. Мұнда ресми орган - шағын
бизнес істері жөніндегі Әкімшілікпен қатар көпсатылы кұрылым бар, оның
ұйымдары арасында шағын кәсіпкерлікті дамыту бойынша функциялар нақты
бөлінген. Шағын кәсіпкерлікті реттеу мәселелері бойынша заң шығару
функцияларымен Конгрестің екі комитеті айналысады, қабылданған заңдарды
іске асыруға Президент және федералдық ведомствалар жауапты, кұқыктық
функциялар федералдық және жергілікті соттарға, штаттар әкімшілігіне,
өкіметтің жергілікті органдарына жүктелген. Сонымен қатар, бұл елде арнайы
кәсіпкерлік мүдделерін қорғайтын тағы бір арнайы орган қызмет етеді - бұл
шағын кәсіпкерлік істері жөніндегі басқарма. Баскарма жыл сайын Конгрес
алдында елдегі шағын кәсіпкерліктің жағдайы туралы есеп береді және оны әрі
қарай дамыту жөнінен шаралар ұсынады.
Сөйтіп, экономикасы дамыған елдердегі шағын кәсіпкерлікті басқарудың
органдарының тармақталған жүйесі экономиканың осы сферасын ынталандыруға
бөлінетін, мемлекеттік ресурстардың өтуінің альтернативтік арналарын
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Бұл әрекет ететін заңнамасы. Кейбір елдердегі істегі нормативті-
кұқықтық актілерді нақтылай карастыру қиынға түседі. Сондықтан бізбен
нарықтық экономикаға өткен жеке елдердің заң шығару базасының ортақ
белгілері бөлініп көрсетіледі:
- шағын кәсіпкерлік және оны мемлекеттік қолдау туралы
арнайы заңның болуы. Америка Құрама Штаты кабылданған Шағын бизнес
туралы заң, Жапонияда қабылданған Шағын және орта кәсіпорындар туралы
негізгі заң, Германияда қабылданған Жазалаушы кұқық, Ресей
Федерациясында шағын кәсіпкерлікті мемлекеттк қолдау туралы заң және
тағы басқадай.
- шағын кәсіпкерліктің басым бағыттарын дамытудағы
косымша ынталандыру құралдарын қарастыратын, федералдық заңдардың болуы
және басқа да Үкімет қаулылары қабылданды.
- аймақтық деңгейлерде қабылданған арнайы құқықтық актілердің болуы.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың ұйымдастырушылық
аспектілерін талдау, нарықтық экономикаға өткен елдерде бағдарламалы-
мақсатты тәсіл жатқандығын көрсетті. Ол бірнеше негізгі міндеттерді шешуге
мүмкіндік береді: орталықтандырылған қолдаудың бағыттарындағы айқындылыкты
көтеру; шағын кәсіпкерлікті дамытудың қоғам үшін басым бағыттарына оны
шоғырландыру, ал экономиканың осы сферасының даму проблемаларын ұлттық
экономиканы дамытудың қабылданған бағыттары мен мақсаттарының жалпы
жүйесімен кешенді түрде қарастыру. Бағдарламалы-мақсатты тәсіл басқарудың
барлық деңгейлерінде жүзеге асырылады. Бізбен шағын кәсіпкерлікті қолдаудың
шетелдік тәжірибесін талдау экономиканың осы бағытын мемлекеттік колдаудың
негізгі бағытарынан тұрады.
Венгрияда әрекет ететін салық саясаты барлық шаруашылық жүргізуші
субъектілер үшін салық жеңеңілдіктерінің төрт тобын қарастырады. Салық
жеңілдіктерінің бірінші тобы салынған инвестицияларды ынталандырумен
байланысты. Бұл жағдайда салық инвесгициялар сомасына және оларды пайдалану
уақытына байланысты 50-100% төмендетіледі. Инвестициялау кезінде ең үлкен
жеңілдіктер, экономикасы артта қалған аймақтардағы, кәсіпорындарға
берілген. Салық жеңілдіктерінін екінші тобы кәсіпорындардың инновациялық
қызметіне байланысты. Бұл жағдайда салық салынатын базадан, инновадияларға
бағытталған, тікелей шығындардын 100% шегеріледі. Салық жеңілдіктерінің
үшінші тобы тек шағын орта кәсіпкерлердің қызметіне байланысты, ол күрделі
жабдықтарды сатып алу үшін алынған, несиелер бойынша пайыздардың төлеуге
кеткен шығындардың 40%-на төмендетіледі. Салық жеңілдіктерін төртінші тобы,
елдің басым аймақтарында қызметін жүзеге асыратын, кәсіпкерлер үшін
қарастырылған. Берілген салық салудың жеңілдетілген жүйесі шағын орта
кәсіпкерлердің өз қызметінде тек арнайы салық жеңілдіктерін пайдаланып
қоймай, сондай-ақ инвестицияларды және инновацияларды енгізумен байланысты
жалпы жеңілдіктерді пайдалану мүмкіндіктерін қарастырады. Сонымен, шағын
орта кәсіпкерлердің жеңілдіктерді беру стратегиясы елде болып жатқан
барлық экономикалық процестермен байланысты. Салық салу аймағындағы шағын
кәсіпкерлікте әр түрлі жеңілдіктерді пайдалану басқада, елдерде де
колданылады.
Экономикасы дамыған елдерде шағын кәсіпкерлік субъектілердің
инновациялық қолдау көрсетуге үлкен көңіл бөлінеді, ол ғылыми-техникалык
прогресті жеделдету шарттарының бірі болып табылады, ал бұл өз кезегінде
жеке шағын кәсіпорындармен жаңалықтарды дайындау ғана емес, сонымен қоса
оларды басқа кәсіпорындарда белсенді енгізу. Сөйтіп, Америка Құрама
Штатында Ұлттық ғылыми қорының бағалауы бойынша Ғылыми-зерттеу және
тәжірибелі-конструкторлық жұмыстарына салынған әрбір долларға адамдар саны
100 дейінгі фирмалар төрт есе көп жаңалықтарды жүзеге асырды, жұмыспен
камтылғандар саны 100-1000 адам және жұмыспен қамтылғандар саны 1000
адамнан жоғары фирмаларға қарағанда 24 есе көп. Олардағы жаңалықтар қарқыны
ірілерге қарағанда үштен бір есеге жоғары. Сөйтіп ғылыми-зерттеу және
тәжірибелі-конструкторлық жұмыстарына нәтижелері тауарлардың кең тобы
бойынша шағын фирмаларда ірілерге қарағанда жоғары. Америка ғалымдары,
нарықтық экономикаға өткен 500 алдыңғы қатарлы елдерде соңғы 10 жыл ішінде
тіркелген, маңызды технологиялық жаңалыктарды дайындаудағы шағын
фирмалардың ролі зор екендігін анықтады (кесте).
Кесте 1 - Дамыған елдердегі әр түрлі көлемдегі фирмалардағы технологиялық
жаңалықтардың үлесі, (%)
Мемлекеттер Шағын фирмалар Орташа фирмалар Ірі фирмалар
АҚШ 35 15 50
Ұлыбритания 24 9 67
Германия 26 11 63
Жапония 4 11 63
Франция 31 16 80
Канада 50 0 50
Барлығы 31 14 55
Ақпатар көзі:Ансофф и Стратегическое управления. Москва экономика: 2000г
Технологиялық жаңалықтармен қалыптасқан жағдайды келесімен
түсіндіруге болады, шағын фирмалар ірі бизнес үшін болашағы жоқ немесе
қауіпті болып көрінетін салаларда жаңалықтарды дайындаумен шын көңілімен
айналысады. Сонымен бірге, шағын фирмалар жаңа өнімді игеруде маңызды роль
атқарады., 2000-ші жылдардағы әлем нарығындағы жаңа өнімді игеру
мәліметгері, әлемдегі 500 ірі компаниянын жана өнімді игерудегі үлесінің
барлық қарастырылған топтар бойынша 50-%-дан төмен екендігін көрсетеді
(кесте ).
Кесте 2 - 2000-ші жылдардағы салалар бойынша фирмалар ұсыныстарындағы
жаңа өнімнің үлесі (%)
Салалар Жаңа өнім үлесі, %
ірі фирмапар қалған фирмалар
1 .Өнеркәсіптік 16 84
технологияның түрлері, көлік
2. Химиялық тауарлар және қара 43 57
металлургия өнімі
3. Тоқыма және қағаз тауарлары 0 100
4. Машина жасау және 16 84
электроника
5. Қарулану және жарылғыш 47 53
заттар
б.Ғылыми аспаптар 21 79
Т.Электротехникалық аспаптар 48 52
В.Бірінші қажеттілік тауарлары 10 90
Ақпатар көзі: Ансофф и Стратегическое управления. Москва экономика: 2000г
Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметтің даму тенденциялары
Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін қолдау мен дамыту
мемлекетпен нормативті-құқыктық актілер негізінде іске асырылады.
Қабылданған нормативті-құқыктық актілердің және оларды іске асыру
нәтижелерінің негізінде Республикадағы шағын кәсіпкерліктің даму уақытын үш
кезеңге бөлуге болады:
1) 1997 - 2001 жылдардың аралығы - кәсіпкерліктің бірінші кезеңі. Бұл уақыт
аралығында қызметтің осы түрімен айналысатын халық саны он есе
көбейді. Кәсіпкерлік кооперативтерден кәсіпорындарға дейін өсті, оны
дамыту жөнінен көптеген заңдар мен бағдарламалар қабылданды; халық
шаруашылығы кәсіпорындарының біраз бөлігін мемлекет меншігінен
шығару мен жекешелендіру кезеңдерін бастан кешірді;
елміздің экономикасы дағдарыстық күйден өз қызметін тұрақтандыру
кезеңіне өтті.
Тұтастай бұл уақытты Республикадағы кәсіпкерліктің қалыптасуы кезеңі
ретінде сипаттауға болады.
2) 2002 жылмен қазіргі уақытты қоса алғанда - бүл кәсіпкерліктің түрақты
дамуының екінші кезеңі. Бұл кезеңнің басталуы дайындалған нормативті-
құқықтық базамен, кәсіпкерлікті қолдау бойынша ұйымдар
мен институттардың тұтас құрылымдарын құрумен, шағын
кәсіпкерлікті дамытудың белгілі теориялық және өндірістік
тәжірибесін жинактаумен қоса жүреді. Өзінің екінші кезеңіне, атап
айтқанда даму кезеніне өте отырып, кәсіпкерлік Республика экономикасын
гүлдендіретін басты тетіктердін бірі өзі екендігін
хабарлады. Мұнымен коса кәсіпкерліктің қолданылатын формалары мен
түрлері алуан түрлі. Екінші кезеңнің басталуы, атап айтқанда
2002 жылдан бастап, Қазақстан
Републикасының 2002-2004 жылдарға арналған Мемлекеттік
бағдарламасын қабылдауға байланысты, онда бірінші рет шағын
кәсіпкерліктің даму болашағы ұлттық экономиканы дамытудың жалпы
жүйесімен бірге қарастырылды.
3) Экономикасы дамыған елдердегі шағын кәсіпкерліктің дамуында кол
жеткен әлеуметтік-экономикалық параметрлеріне сәйкес,
мәні инновациялық процестер мен өнімді экспорттаумен байланысты
үшінші кезеңді анықтауға болады.
Сөйтіп, шағын кәсіпкерліктің дамуының әрбір кезеңіне, қызметтің осы
түрін қалыптастыратын, өзінің факторлары мен нәтижелері тән. Шағын
кәсіпкерліктің даму кезендері 1-ші суретте көрсетілген. Шағын
кәсіпкерліктің дамуынын әр кезеңіндегі өзгешеліктерді қарастырайық.
2. Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың салық салудағы алатын
орны
Экономикалық теориядағы классикалық мектептің көрнекті өкілі
А.Смит кәсіпкерді қандай да бір коммерциялық идеяны өткізіп, пайда алу
үшін экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі ретінде сипаттаған. Мұнда
ол өндірісті өзі жоспарлайды, ұйымдастырады, нәтижесіне өзі ие болады.
Көрнекті ағылшын экономисі Дж. М. Кейнстің пікірі бойынша, кәсіпкөр
белсенді, тәуелсіз, ұқыпты және өте сақ болуы керек. Одан кейінгі
кезеңдерде" кәсіпкерлік", "кәсіпкер" ұғымдарына кернекті француз экономисі
Ж. Б. Сэй неміс экономисі В. Зомбарт австриялық экономист Й. Шумпетер тағы
басқалары өзіндік түсініктерін қалыптастырып, кәсіпкерлік туралы
экономикалық ілімдерді толықтыруға үлестерін қосты.
Нарықтық бәсекелестік шаруашылықтың дамуы барысында өндірісті ұйым-
дастыру мен басқару процесінде кәсіпкердің жеке қабілеті, ақыл-ойы алдыңғы
қатарда.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың негізгі жолдарының бірі
салықтық реттөу болып табылады.
Салық салудың түрлі проблемаларын зерттеу саяси экономия
классиктерінің еңбектерінде көрініс тапқан. А. Смиттің пікірі бойынша "
Салықтар- бүл халықтардың өздерінің табыстары арқылы мемлекеттің
міндеттеріне байланысты шығындарды жабуға арналған мемлекеттік табысты
қалыптастыруға қатысудың бір тәсілі болып табылады".
Салықтардың экономикалық мәні ең бірінші Давид Рикардоның еңбегінде
зерттелген болатын. Салықтар үкіметтің билігіне өтетін елдің өнімдері мен
еңбектерінің бір бөлігін құрастырады және олар үнемі соңғы табысы мен
капиталынан төленіп отырады".
Қазақстанның салық кодексінде салықтарға мынандай анықтама берілген:
“салықтар-мемлекет пен заңды түрде бекітілген белгілі бір мөлшерде,
қайтарылмайтын және қайтарымсызтүрде сипатталатын, бюджетке төленетін
біржақты міндетті ақшалай телемдер.
Экономикалық категория ретінде, салықтар шаруашылық жүргізуші
субъектінің және жеке түлғалардың мемлекетпен арасында туындайтын қаржылық
қатынастардың жиынтығы.
А. Вагнер 1890 жылы өзінің саяси-әлеуметтік теориясын ұсынды. Онда ол,
салық саясаты тек қана фискалды саясатты көздемеу керек, саяси - әлеуметтік
мақсатты орындауы керек екенін атап көрсетті.Салық салу қаржылық саясатпен
қатар, ол өз еңбегінде, - басқа да мақсатты көздейді,салық көмегімен
кезкелгөн қоғамда байлықты адамдар арасында теңдей бөлінуін қамтамасыз
етуге болады. Ойын жалғастыра келе ол салық тек қана фискалды құрал ғана
емес шаруашылыққа тікелей әсер етудің құралы.
Салық салудың нәтижелігі олардың атқаратын рөліне тікелей байланысты.
Өйткені, егер салық салу тәжірибе жүзінде максималды мүмкіндікке ие болатын
болса және олардың атқаратын қызметгері арасында үйлөсімді тепе-теңдік
сақталатын болса бүл рөл жағымды болып келеді. Салық салуды дүрыс жолға
қоюды қамтамасыз ету күрделі және қарама қайшы мәселе болып табылады,
өйткені мемлекет үшін ең бірінші және негізгі мәселе болып салық салуды
жоғарлату болатын болса, ал жеке тұлғалар мен шаруашылық субъекгілер салық
төлеуді азайтуға ұмтылады.
Сондықтан да халықтың әлеуметтік жағдайы салық салу саясатында негізгі
фактор ретінде қала береді. Шаруашылық субъектілері мен халық не-ғұрлым бай
болатын болса, соғүрлым салық базасы да кең, яғни салықтық түсімдердің
көлемі де жоғары.
Шағын және орта кәсіпкерлікке қолданатын салық саясатын жетілдіруде
келесі мәселелерді қарастырған жөн:
- халыққа салық салуда халықтың әл-ауқатымен санасу;
- жеке кәсіпкерлерге мемлекет түрғысынан жан-жақты қолдау көрсету;
- салық ауыртпалығын мейлінше жеңілдету.
Салық салу мемлекеттің өз қызметін атқару мүмкіндігін қамтамасыз
етеді. Шағын және орта кәсіпкерлікке қолданылатын тиімді салық салу жүйесі
қоршаған ортадағы қолайсыз жағдайдан әлеуметтік-экономикалық құрылымдардың
тәуелділігін кемітуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің кірісіндегі салықтық
түсімдердің құрамы мен үлес салмағы.
Кестеден көрініп тұрғандай кірістердің негізін салықтық түсімдер құрап
отыр.
Кесте 3
Көрсеткіш 2000 2001 2002 2003 2004
Барлық кірістер (млн.тенге) 587039 733660 807852 10045661305164
Соның ішінде салықтық 524058 635792 752785 947251 1186137
түсімдер (млн.тенге)
Бюджет кірісіндегі салықтық 89,3 90,2 91,6 94,2 91,3
түсімдердің үлесі, %
Дерек көзі: қаржы министрлігінің статистика бюлетені
Салық жүйесін жетілдіріп, қалыптастыру-өте күрделі процесс.
Казақстанда кәсіпкерлік қызмет барысына кедергі келтірмейтін салық жүйесін
қалыптастыру өзекті мәселелер қатарында болып отыр.
Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, кәсіпкерліктің
қалыптасуы мен дамуы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін дамытуға, жаңа жұмыс
орындарын құруға, бәсекелес ортаның қалыптасуына, әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді шешуде маңызды рөл атқарады.
Шағын және орта кәсіпкерлік инновациялық эконономикадан алатын өз
орнын жедел іздеуі үшін өзінің икемділігін, жинақтылығын, нарықтың
шынайылылығын пайдалануы тиіс. Өз кезегінде мемлекет кәсіпкерлік ортаның
белсенділігін жүзеге асыру үшін қолайлы жағдай жасап, өзінің көмегін шағын
және орта кәсіпкерліктің бәсекеге қабілеті жоғары және елдің ғылыми-
техникалық күш қуатын көтеру көзқарасы тұрғысынан мүмкіндігі зор
кәсіпорындарға бағыттауы қажет.
Аталған тұжырымдама жаңа мемлекеттік саясатқа және мемлекет пен бизнес
арасындағы өзара қарым қатынастың жаңа идеологиясына алып баратын өтпелі
кезең ретінде қаралып отыр. Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін ашық зандық
негіздер құру, экономиканы әкімшілдендіруді болдырмау, әкімшілдік
тосқауылдарды жою, мемлекеттің қатысы бар кәсіпорындар мен акционерлік
ұйымдардың кәсіби емес іс-қызметтерін нарықтық ортаға, ең бірінші кезекте
шағын және орта кәсіпкерлікке беру, инфрақұрылымдық жүйе құру,
кәсіпкерліктің инновациялық экономикаға қатысуын қамтамасыз ету шараларын
іске асыру қарастырылған. Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлік
табыстарына салық салу жүйесі оңайлатылған. Арнайы салық тәртібі мен салық
салудың жалпы белгіленген тәртібін кәсіпкер ерікті
негізде таңдайды. Біржолғы талон негізіндегі арнайы салық тәртібі қызметі
кезеңді сипатқа ие және ол жеке тұлғаларға арналған. Мұндай кәсіпкерлер
үшін бюджетпен патенттік есеп айырысу іс-қызметін бастағанға
дейін жаңа біржолғы талон алуға келіп саяды. Бизнестері тұрақты сипат
алатын кәсіпкерлер үшін бюджетпен патенттік есеп айырысу нысаны
ұсынылады. Оны жұмыскерлерді жалдамайтын және жылдық табысы 2 мил-лионнан
аспайтын жеке кәсіпкерлер қолданады. Бұл ретте кәсіпкер өтініш берген табыс
сомасының нысанынан 3 % көлемінде салық төлейді.
Салық салу кезінде алдымен алынған табысқа күрделі-үдемелі ставка
көрсеткіші қолданылады: жеке кәсіпкерлер үшін-үш деңгейлі, заңды тұлғалар
үшін-төрт деңгейлі. Жеке кәсіпкерлер үшін жеңілдетілген нысан бойынша
салынған салықты жеке бастық табыс салығы мен әлеуметтік салық, ал арнайы
салық тәртібін қолданушы заңды тұлғалар үшін корпоративтік табыс салығы мен
әлеуметтік салық алмастырады.
Мемлекеттің қатысуы бар Акционерлерлік қоғамдар мен ірі жекеменшік
компаниялардың ең жиі кездесетін кәсіби емес қызмет көрсету түрлері-
жобалық-сметалық құжаттарды жасау мен оны іске асыру, тұрғын және
өндірістік үйлердің құрылыстарын салу, әлеуметтік саламен байланысты
қызметтерін нарықты ортаға берудің тиімді әдістері мен тетіктерін
қарастырған жөн.
Акционерлік қоғамдардың анықталған кәсіби емес қызмет түрлері нарықтық
тетіктерді қолдану жолымен нарықты ортаға беріледі.
Өндірістегі шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау барысында салық
жеңілдіктері мынадай мақсаттарды көздейді: монополияға қарсы күрес, бәсеке-
лестікті қолдау мен дамыту, өндіріске ғылым жаңалығын енгізуге жағдай
жасау, жаңа жұмыс орындарын ашу, жұмыссыздық деңгейін қысқарту, өндірілген
өнімге, тауарға, көрсетілген қызметке деген тұтынушы сұранысының артуына
жағдай жасау.
Кәсіпкерлік "бизнес" сөзінің қазақ тіліндегі синонимі. Кәсіпкерлікті
басқа экономикалық қызмет түрлерінен ерекшелейтін белгілеріне дербестік,
жауапкершілік, тәуекелділік, іскерлік, белсенділік жатқызылады.
2005 жылдың 1 қаңтардағы деректерге сүйенсек, қазақстанда
кәсіпкерлікпен айналысатын шағын субъектілердің саны 145, 1 мың болып отыр,
бұл көрсеткіш 2003 жылмен салыстырғанда 10, 9 пайызға көп. Нақты жұмыс
істейтін субъектілердің үлесі жалпы тіркелгендердің 71, 2 пайызын құрап
отыр.
Шағын және орта кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтар саны 524, 6 мың
адам, бүл көрсеткіш 2003 жылмен салыстырғаңца 8, 7 пайызға өсті.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының құрылымын талдасақ, 32 пайызы
Алматы қаласында шоғырланған және олар саудамен, автокөліктерді жөндеумен,
тұрмыстық техниканы жөндеумен айналысады. Бұл жалпы шағын бизнеспен
айналысатындардың 40, 5 пайызын құрайды.
Кесте 4 - 2005 жылғы Алматы қаласы бюджетінің кірістер құрамы
Салықтардіың аты сомасы пайызы
Төлем көзінен салынатын жеке табыс салығы 23500,9 33
Төлем көзімен салынбайтын жеке табыс салығы 1208 1,7
Біржолғы талон негізінде 960 1,4
Әлеуметтік салық 33825,5 47,5
Заңды тұлгалардың мүлкіне салынатын салық 3988,4 5,7
Жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық 390 0,6
Жер салығы 941,7 1,3
Заңды тұлғалардың көлігіне салынатын салық 451,1 0,6
Жеке тұлғалардың көлігіне салынатын салық 1170,9 1,6
Акциздер 1502,4 2,1
Табиғи ресурстарды пайдаланғаны ұшін алынатын 1559,5 2,2
төлемдер
Кәсіпкерліклен айналысқандардан алынатын алымдар 1218,0 1,7
Мемлекеттік баж 445,7 0,6
Барлығы 71162,1 100
*Дерек көзі: Алматы қаласының қаржы басқармасының мәліметтері бойынша
Шағын және орта кәсіпкерлік пен айналысатын субъектілерден
түсетін салык көрсетілген салық түсімдерінің 12 пайызын құрайды.
Алматы қаласы бойынша орташа есеппен айлық бір жұмыс істеушіге
шаққанда 47610 тенге болып отыр. Егер салалар бойынша қарасақ, қаржы
секторында жұмыс істейтіндердің орташа айлығы-100184 тенге, өндіріс
саласында жұмыс істейтіндердің орташа айлығы 36330 тенге, құрылыс, сауда,
көлік пен байланыс саласында жұмыс істейтіндердің орташа айлығы 44348
тенгеден 48034 тенгеге дейін болып отыр.
Айта кету қажет, денсаулық сақтау саласында -17862 тенге, білім беру
саласында орташа айлық - 29896 тенге болып отыр.
Шағын және орта кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтардың орташа
айлығы 20141 теңге болып отыр.
Қазақстан Республикасы Президентінің қазақстан халқына жыл сайынғы
Жолдауларына, индустриялық-инновациялық даму стратегиясына сәйкес салықтық
жүктемені азайту және елдің экономикалық өсуін ынталандыру, сондай-ақ
белгілі бір санаттағы азаматтардың кірістерін заңдастыруын ынталандыру және
жалақыны ұлғайту мақсатында 2004 жылдан бастап жеке табыс салығының
ставкалары азайтылды, әлеуметтік салық бойынша ставкалардың кемімелі шәкілі
енгізілді, қосылған құн салығының ставкасы азайтылады, арнайы экономикалық
аймақтар аумағында салық салудың ерекше режимі белгіленді, арнайы салық
режимдерін қолдану аясы кеңейтілді.
Экономиканы одан әрі тұрақты дамыту, жүргізіліп жатқан реформаларды
тереіңдету, мұнай операцияларына, қаржы лизингіне, резидент еместерге,
қаржы құралдарына салық салуды, сондай-ақ салықтық әкімшілендіру норма-
ларын жетілдіру және кәсіпкерлердің инвестициялық тартымдылығын күшейту
мақсатында инвестициялық салық преференцияларын беру нысаны кеңейтілді,
мұнай-химия өндірістері, қосылған құны жоғары тауарлар өндірісі үшін
жөңілдіктер енгізілді.
Негізгі құралдарды жаңарту және жаңғырту процестерін жеделдету үшін
салық салу мақсатында елде амортизациялық саясат жетілдірілді.
Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын іске асыру, сондай-ақ
инвестициялар көлемін өсіру және салықтық әкімшілендіруді одан әрі
жетілдіру есебінен ел экономикасын теңгерімді дамытуды қамтамасыз ету
мақсатында орта мерзімді кезеңде салық саясатының негізгі бағыттары
анықталды. Олар:
- шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін арнаулы салық режимін қолдану
аясын кеңейту және оларды ең алдымен, экономиканың шикізат емес секторына
инвестициялар салуға тарту үшін шаралар қабылдау;
- салық төлеушілер үшін қашықтық және ақпараттық сервис әдістерінің
көмегімөн салықтық әкімшілендіру процестерін одан әрі жетілдіру және
дамыту;
- талдау тәсілдері мен әдістерін және салықтық есептіліктің
камералдылығын дамыту;
- ақпараттық қызметтерді біріктіру, мемлекеттік органдармен ақпараттық
өзара іс-қимылды жетілдіру және оның тиімділігін арттыру;
- Қазақстандық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін күшейту мақсатында
2008 жылдан бастап салықтық ауыртпалықты заңды тұлғалардың кірістерінен
жөке тұлғалардың кірістеріне біртіндеп ауыстыру мүмкіндігін қарау деп
ұйғарылып отыр.
Мемлекеттік бюджет кірістері салық заңнамасы, әлеуметтік-
экономикалық дамудың орта мерзімді жоспары жобасының маңызды
макроэкономикалық көрсеткіштері мен салық саясатының ел экономикасын одан
әрі дамытуға және инвестициялар тартуға бағдарланған бағыттары негізінде
айқындалды.
Кесте 5 - Мемлекеттік бюд-жет кірістерінің 2006 - 2008 жылдарға арналған
болжамы
Атауы 2006 2007 2008
Кірістер 22,3 22,7 23,2
Салықтық түсімдер 21,3 21,5 22,0
Салықтық емес түсімдер 0,6 0,5 0,5
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер 0,4 0,7 0,7
Дерек көзі: қазақстан Республикасы үкіметінің 2006 - 2008 жылдарға арналған
орта мерзімді фискалдық саясаты.
Кірістер болжамының есептерінде жоспардан тыс салықтық және бюджетке
төленетін өзге де міндетті төлемдері Қазақстан Респуб-ликасының ұлттық
қорына есепке алынатын мұнай секторы ұйымдарының тізбесі бойынша салық
түсімдерінің есебі бір баррель үшін 19 АҚШ доллары болатын мұнайдың әлемдік
тұрақты бағасы есепке алына отырып жүргізіледі.
Салықтық түсімдер болжамында:
- Қазақстан Республикасы Салық кодексінің ережелеріне енгізілген,
тіркелген активтер бойынша амортизациялық аударымдарды есептеу тәртібін
реттейтін, 2006 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енетін өзгерістер;
- бұдан басқа, салықтық түсімдер "Міндетті әлеуметтік сақтандыру
туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдарды есепке ала
отырып айқындалған әлеуметтік салық ставкаларының өзгерілуімен түзетілді.
Мемлекеттік бюджет кірістерінің құрамындағы мұнай және мұнай емес
секторлар кәсіпорындарынан түсетін түсімдердің арақатынасы.
Орта мерзімді кезеңде мемлекет саясаты мұнай емес секторды дамытуды
көтермелеуге бағытталады. Мұнай кірістеріне тәуелсіз салықтық базаны дамыту
экономиканы әртараптандыру жөніндегі мақсаттарға қол жеткізуге ықпал етеді
және жүргізіліп жатқан фискалдық саясаттың тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Өткен жылға қарағанда 2006 жылы мұнай емес сектордан түсетін түсімдер
18,2%-ға, 2007 және 2008 жылдары тиісінше 21, 8 %-ға және 19,6 %-ға өседі.
Әлемдік мұнай бағасы елеусіз төмендеген жағдайда мұнай өндірудің өсу
қарқыны жалпы ішкі өнімнің өсу қарқынынан төмен болуы есебінен орта
мерзімді кезеңде мұнай секторы кәсіпорындарынан түсетін салықтар мен
төлемдер тусімі азаяды.
2006 - 2008 жылдары бюджет саясаты жедел әлеуметтік-экономикалық даму
мақсаттары мен міндеттерін кешенді шешуге және ағымдағы міндеттемелерді бір
мезгілде орындауға негізделетін болады. Тұтастай алғанда, орта мерзімді
кезеңде жүргізіліп жатқан бюджет саясатының жалпы бағыты сақталады және
мыналарға:
- денсаулық сақтауды реформалауға және дамытуға;
- білім беруді дамытуға;
- әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдетуге;
- индустриялық-инновациялық дамуға;
- аграрлық секторды дамытуға;
- жаңа тұрғын үй саясатын іске асыруға;
- қоршаған орта сапасын тұрақтандыруға;
- шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға;
- көрсетілетін мемлекеттік қызметтердің сапасын арттыруға бағытталатын
болады.
Орта мерзімді кезенде фискалдық саясаттың негізгі мақсат әлеуметтік-
экономикалық дамудың басым міндеттерін шешу үшін салық бюджет құралдарын
тиімді қолдану, атап айтқанда, Қазақстанды әлеуметтік және экономикалық
жедел жаңғыртуға бағытталған ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін
арттыру болып табылады.
Орта мерзімді кезеңде бұл мақсатқа қол жеткізуге мынадай міндеттерді
шешу қажет:
- бюджеттік заңнаманы жүйелендіру;
- бюджеттік жоспарлауды жетілдіру;
- мемлекеттік шығыстардың тиімділігі мен нәтижелілігін арттыру;
-жүргізіліп жатқан әлеуметтік реформаларды қаржылық қамтамасыз ету,
білім беруді, денсаулық сақтауды, ауыл шаруашылығын және қоғамдық
инфрақұрылымды дамыту;
- перспективалы бюджеггік жоспарлаудың рөлін жоғарылату;
- көлеңкелі экономиканың үлесін азайту;
- бюджетаралық қатынастардың ашықтығы мен тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- Қазақстан Республикасының ұлттық қорын қалыптастыру және пайдалану
тетігін жетілдіру;
- жүргізіліп жатқан жинақтар саясатын ескере отырып, Республикалық
бюджет тапшылығының және үкіметтік борыштың оңтайлы өлшемдерін айқындау;
- үкіметтік борыш құрылымындағы сыртқы борыш үлесін біртіндеп азайту
ықпал ететін болады.
Кесте 6
2002 2003 2004 болжам
есеп есеп бағалау
2005 2006
ЖІӨ- дегі үлес
салмағы 11 40 70 61 8,4
Экономикалық
белсенді халық
топтарының 12 54 72 78 7
ішіндегі үлес
салмағы
Дерек көзі: Аганбегян А.Г Социально-экономическое развитие Росии – 2-ое
издание. испр и доп. – М: Дело 2004
Шағын және орта бизнестің жалпы ішкі өнімдегі және экономикалық
белсенді халық топтарының ішіндегі үлес салмағы. Көрсетілгендей, батыс
еуропа елдерінде жалпы ішкі өнімнің 70 пайызын шағын және орта бизнес
қамтамасыз етіп отыр.
Салық ставкаларын өзгерту арқылы өндірістегі шағын және орта бизнестің
даму барысына әсер етуге болатынын ғылыми зерттеулер айқындап отыр. Салық
ставкаларын салықтық құрал ретінде пайдалану барысында оның нақты кезеңдегі
салық ставкалары мен салық түсімдерімен өзара байланысын, өндіріс
қарқынына, кәсіпкерлік деңгейіне тигізетін ықпалын басты назарда ұстау
шарт.
Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау барысында салық жеңілдіктерін
қолданудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz