Мектеп музейлерін ұйымдастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Мектеп музейлерін ұйымдастыру тәжірибелері
1.1. Мектеп музейлерін ұйымдастырудың алғашқы кезеңі ... ... ... ... ... ...7
1.2. Мектеп музейлерінің профилі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3. Музейлердегі қор және экспозициялық жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... 18
ІІ. Алматы қаласындағы қазақ мектептерінің музейлері
2.1. № 138 гуманитарлық өнер гимназиясындағы Мүсілім Базарбаевқа арналған мемориалды музей ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. № 128 қазақ орта мектебіндегі М.О.Әуезов атындағы мемориалды музейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.3. О.Жандосов атындағы халықаралық лингвистикалық гимназиясындағы этнографиялық музей ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.4. № 136 М.Дулатов атындағы жалпы орта білім беретін мектептегі тарихи . этнографиялық музейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
І. Мектеп музейлерін ұйымдастыру тәжірибелері
1.1. Мектеп музейлерін ұйымдастырудың алғашқы кезеңі ... ... ... ... ... ...7
1.2. Мектеп музейлерінің профилі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3. Музейлердегі қор және экспозициялық жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... 18
ІІ. Алматы қаласындағы қазақ мектептерінің музейлері
2.1. № 138 гуманитарлық өнер гимназиясындағы Мүсілім Базарбаевқа арналған мемориалды музей ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. № 128 қазақ орта мектебіндегі М.О.Әуезов атындағы мемориалды музейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.3. О.Жандосов атындағы халықаралық лингвистикалық гимназиясындағы этнографиялық музей ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.4. № 136 М.Дулатов атындағы жалпы орта білім беретін мектептегі тарихи . этнографиялық музейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Тақырыптың өзектілігі: Жаңа заман талабына сай маманды қалыптастыру, тәрбиелеу егеменді еліміздің алдына қойған мақсаты ғана емес, басты міндеттерінің бірі болып табылады. Бұл басты міндет - біздің қоғамның идеологиялық, тәрбиелік, оқу - ағарту жұмыстарының негізгі бағыты.
Бүгінгі күнде мектеп партасына отырғандар, ертеңгі күні бүкіл республикамыздың әлеуметтік - экономикалық, мәдени, саяси мєселелерін, міндеттерін шешеді, сондықтан, олар мектеп табалдырығынан бастап жан - жақты профессионалдық дайындықтан өтуі тиіс. Осы орайда, оқушылардың азаматтығын, патриоттық сезімдерін, жоғарғы моральдық талаптары мен эстетикалық талғамдарын, ғылыми көзқарастарын қалыптастыруда мектеп пен музейдің өзара байланысы үлкен роль атқарады.
Музей мен мектептің байланысының мәні қандай?
Бұл сұраққа жауап беру үшін, ең алдымен жалпы музей қызметін талдап өтейік.
Музей - жалпы адамзат баласының өмірінде заттық және рухани мәдениетті танытуда, зерттеу мен насихаттауда үлкен роль атқарады. Әсіресе, ұлттық, мәдени, азаматтық, әскери, еңбек жетістіктерін, әдет - ғұрып, салт - дәстүрдің ерекшеліктерін оқып - үйренуге оның көмегі зор. Ол адамның бойындағы патриоттық сезімін оятып, Отанды сүюге тәрбиелейді.
Музей - табиғат пен адам қолымен жасалған өнер туындылырын және көне заман ескерткіштерін, үлгі - нұсқаларын жинақтаушы, сақтаушы, насихаттаушы және бұл мұраларды ұрпақтан - ұрпаққа жеткізе отырып, осы негізде қоғам мүшелеріне тәлім – тәрбие беретін ғылыми – мәдени және рухани мекеме. Сондықтан да бүгінгі күні әлем мемлекеттері арасынан музейі жоқ елді кездестіру мүмкін емес.
Мектеп пен музей бір - бірін толықтыра отырып, жас тұлғаны қалыптастыруда үлкен жетіктістерге жетеді. Музейдің оқушылармен бірігіп жүргізетін жұмыстарының маңызы өте зор. Мұндай жұмыстар оқушының көзқарасын кеңейтіп, жас адамның азаматтық ой - өрісін дамытып, оқушыға ғылыми зерттеу жұмыстарын игеруді үйретеді. Өйткені, музейде жүргізілетін жұмыстардың түрі сан алуан болып келеді.
Бүгінгі күнде мектеп партасына отырғандар, ертеңгі күні бүкіл республикамыздың әлеуметтік - экономикалық, мәдени, саяси мєселелерін, міндеттерін шешеді, сондықтан, олар мектеп табалдырығынан бастап жан - жақты профессионалдық дайындықтан өтуі тиіс. Осы орайда, оқушылардың азаматтығын, патриоттық сезімдерін, жоғарғы моральдық талаптары мен эстетикалық талғамдарын, ғылыми көзқарастарын қалыптастыруда мектеп пен музейдің өзара байланысы үлкен роль атқарады.
Музей мен мектептің байланысының мәні қандай?
Бұл сұраққа жауап беру үшін, ең алдымен жалпы музей қызметін талдап өтейік.
Музей - жалпы адамзат баласының өмірінде заттық және рухани мәдениетті танытуда, зерттеу мен насихаттауда үлкен роль атқарады. Әсіресе, ұлттық, мәдени, азаматтық, әскери, еңбек жетістіктерін, әдет - ғұрып, салт - дәстүрдің ерекшеліктерін оқып - үйренуге оның көмегі зор. Ол адамның бойындағы патриоттық сезімін оятып, Отанды сүюге тәрбиелейді.
Музей - табиғат пен адам қолымен жасалған өнер туындылырын және көне заман ескерткіштерін, үлгі - нұсқаларын жинақтаушы, сақтаушы, насихаттаушы және бұл мұраларды ұрпақтан - ұрпаққа жеткізе отырып, осы негізде қоғам мүшелеріне тәлім – тәрбие беретін ғылыми – мәдени және рухани мекеме. Сондықтан да бүгінгі күні әлем мемлекеттері арасынан музейі жоқ елді кездестіру мүмкін емес.
Мектеп пен музей бір - бірін толықтыра отырып, жас тұлғаны қалыптастыруда үлкен жетіктістерге жетеді. Музейдің оқушылармен бірігіп жүргізетін жұмыстарының маңызы өте зор. Мұндай жұмыстар оқушының көзқарасын кеңейтіп, жас адамның азаматтық ой - өрісін дамытып, оқушыға ғылыми зерттеу жұмыстарын игеруді үйретеді. Өйткені, музейде жүргізілетін жұмыстардың түрі сан алуан болып келеді.
1. Кацюба Д.В. Школьный музей. Кемерово, 1975. 86-бет.
2. Заирова М.Г. Школьный музей. Алма - Ата, 1982. 260-бет.
3. Пануца Г. Школьные музеи - помощники педагогов. Кишенев,1974. 165-бет.
4. Школьный музей. Сборник. Под редакцией В.Н.Столетова, М.П.Кашина. М., 1977. 280-бет.
5. Школьный музей. Сборник, составитель М.В.Гурьев. Минск, 1978. 198-бет.
6. Школьный музей. Сборник статей. Ростов на – Дону, 1971. 349-бет.
7. Элькин Г.Ю, Огризко З.А. Школьный музей. М., 1972. 288-бет.
8. В помощь организаторам школьных музеев. Составитель
Сухих М.Ф. Красноярск, 1990. 210-бет
9. Музей и школа. пособие для учителя. М., 1985. 420-бет.
10. Раимханова К., Қатран Д. Музей ісінің теориясы мен практикасы. Алматы, 2002. 90-бет
11. Юренева Т.Ю. Музееведение. М., 2003. 350-бет.
12. Музееведение. На пути к музею XXI века. М., 1982. 280-бет.
13. Музееведение. Музеи исторического профиля. Под редакцией К.Г.Левыкина, В.Хербста. М., 1988. 290-бет.
14. Михайловская А.Н. Музейная экспозиция. М., 1976. 310-бет.
15. Каспаринская А.С. Создание мемориальных музеев. М., 1986. 240-бет.
16. Кононов Ю.Ф., Хевралина М.В. Мемориальные музеи, посвященные деятелям науки и культуры СССР. М., 1978. 158-бет.
2. Заирова М.Г. Школьный музей. Алма - Ата, 1982. 260-бет.
3. Пануца Г. Школьные музеи - помощники педагогов. Кишенев,1974. 165-бет.
4. Школьный музей. Сборник. Под редакцией В.Н.Столетова, М.П.Кашина. М., 1977. 280-бет.
5. Школьный музей. Сборник, составитель М.В.Гурьев. Минск, 1978. 198-бет.
6. Школьный музей. Сборник статей. Ростов на – Дону, 1971. 349-бет.
7. Элькин Г.Ю, Огризко З.А. Школьный музей. М., 1972. 288-бет.
8. В помощь организаторам школьных музеев. Составитель
Сухих М.Ф. Красноярск, 1990. 210-бет
9. Музей и школа. пособие для учителя. М., 1985. 420-бет.
10. Раимханова К., Қатран Д. Музей ісінің теориясы мен практикасы. Алматы, 2002. 90-бет
11. Юренева Т.Ю. Музееведение. М., 2003. 350-бет.
12. Музееведение. На пути к музею XXI века. М., 1982. 280-бет.
13. Музееведение. Музеи исторического профиля. Под редакцией К.Г.Левыкина, В.Хербста. М., 1988. 290-бет.
14. Михайловская А.Н. Музейная экспозиция. М., 1976. 310-бет.
15. Каспаринская А.С. Создание мемориальных музеев. М., 1986. 240-бет.
16. Кононов Ю.Ф., Хевралина М.В. Мемориальные музеи, посвященные деятелям науки и культуры СССР. М., 1978. 158-бет.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Мектеп музейлерін ұйымдастыру тәжірибелері
1.1. Мектеп музейлерін ұйымдастырудың алғашқы
кезеңі ... ... ... ... ... ...7
1.2. Мектеп музейлерінің
профилі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3. Музейлердегі қор және экспозициялық
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ. Алматы қаласындағы қазақ мектептерінің музейлері
2.1. № 138 гуманитарлық өнер гимназиясындағы Мүсілім Базарбаевқа арналған
мемориалды
музей ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
2.2. № 128 қазақ орта мектебіндегі М.О.Әуезов атындағы мемориалды
музейі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3. О.Жандосов атындағы халықаралық лингвистикалық гимназиясындағы
этнографиялық музей ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 35
2.4. № 136 М.Дулатов атындағы жалпы орта білім беретін мектептегі тарихи -
этнографиялық
музейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..40
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..43
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Жаңа заман талабына сай маманды қалыптастыру,
тәрбиелеу егеменді еліміздің алдына қойған мақсаты ғана емес, басты
міндеттерінің бірі болып табылады. Бұл басты міндет - біздің қоғамның
идеологиялық, тәрбиелік, оқу - ағарту жұмыстарының негізгі бағыты.
Бүгінгі күнде мектеп партасына отырғандар, ертеңгі күні бүкіл
республикамыздың әлеуметтік - экономикалық, мәдени, саяси мєселелерін,
міндеттерін шешеді, сондықтан, олар мектеп табалдырығынан бастап жан -
жақты профессионалдық дайындықтан өтуі тиіс. Осы орайда, оқушылардың
азаматтығын, патриоттық сезімдерін, жоғарғы моральдық талаптары мен
эстетикалық талғамдарын, ғылыми көзқарастарын қалыптастыруда мектеп пен
музейдің өзара байланысы үлкен роль атқарады.
Музей мен мектептің байланысының мәні қандай?
Бұл сұраққа жауап беру үшін, ең алдымен жалпы музей қызметін талдап
өтейік.
Музей - жалпы адамзат баласының өмірінде заттық және рухани мәдениетті
танытуда, зерттеу мен насихаттауда үлкен роль атқарады. Әсіресе, ұлттық,
мәдени, азаматтық, әскери, еңбек жетістіктерін, әдет - ғұрып, салт -
дәстүрдің ерекшеліктерін оқып - үйренуге оның көмегі зор. Ол адамның
бойындағы патриоттық сезімін оятып, Отанды сүюге тәрбиелейді.
Музей - табиғат пен адам қолымен жасалған өнер туындылырын және көне
заман ескерткіштерін, үлгі - нұсқаларын жинақтаушы, сақтаушы, насихаттаушы
және бұл мұраларды ұрпақтан - ұрпаққа жеткізе отырып, осы негізде қоғам
мүшелеріне тәлім – тәрбие беретін ғылыми – мәдени және рухани мекеме.
Сондықтан да бүгінгі күні әлем мемлекеттері арасынан музейі жоқ елді
кездестіру мүмкін емес.
Мектеп пен музей бір - бірін толықтыра отырып, жас тұлғаны
қалыптастыруда үлкен жетіктістерге жетеді. Музейдің оқушылармен бірігіп
жүргізетін жұмыстарының маңызы өте зор. Мұндай жұмыстар оқушының көзқарасын
кеңейтіп, жас адамның азаматтық ой - өрісін дамытып, оқушыға ғылыми
зерттеу жұмыстарын игеруді үйретеді. Өйткені, музейде жүргізілетін
жұмыстардың түрі сан алуан болып келеді. Олар:
- музейді ұйымдастыру үшін экспонат жинау;
- басқа музейлермен және мемлекеттік мекемелермен байланыс орнату;
- тарихи - мәдени жерлерге экспедицияларға бару, археологиялық
қазбалар жүргізу, табылған ескерткіштерге ұқыптылықпен қарауды үйрету;
- жеке бір құбылысты бақылау, сол арқылы шыдамдыққа үйрену;
- әртүрлі жазбалар, күнделіктер жүргізу, коллекциялар жинау;
- экспозиция және көрме жасауға қатысу;
- конференциялар, кештер, кездесулер, жарыстар, ашық сабақтар
ұйымдастыру;
- халық арасында ауызша мәлімет жинау. Бұл оқушыларды әртүрлі
әлеуметтік топ өкілдерімен дұрыс қарым – қатынас орнатуға тәрбиелейді;
- музей қорындағы заттарды сақтау, қорғау оқушыларды жауапкершілікке,
ұқыптылыққа үйретеді.
Мектеп музейлері Қазақстанның музей жүйесін толықтыра түседі.
Қазіргі күнде Алматы қаласындағы мектептердің екіден бірінде
музей ұйымдастырылуда. Әрине, ол музейлердің бәрін бір зерттеу жұмысында
талдап өту мүмкін емес. Берілген зерттеу жұмысында Алматы қаласындағы
келесі мектеп музейлері талданды: № 138 гуманитарлық өнер гимназиясындағы
Мусілім Базаобаевқа арналған мемориалды музей, № 128 қазақ орта
мектебіндегі М.О.Әуезов мемориалды музейі, О.Жандосов атындағы халықаралық
лингистиклық гимназиясындағы этнографиялық музей, М.Дулатов атындағы № 136
жалпы орта білім беретін мектептегі тарихи – этнографиялық музей.
Мектеп музейі мектепке ұйымдастырылатын көрмелер мен бұрыштардан
түпнұсқа ескерткіштердің болуымен ерекшеленеді.
Мектеп муейіндегі экспонаттарды сақтау, қорғау, экспозицияны жасау
жалпы музей ісі талаптарына сай болуы керек. Бірақ басқа музейлерден
айырмашылығы, мектеп музейлерінің қызметі мектептің оқу - тәрбиелеу
жоспарына тікелей қатысты. Мектеп музейлерінің жұмысы мектеп өмірмен
тікелей байланысты.
Музейлердің алдына қойған мақсаты, олардың жүргізетін іс -
шаралары, ғылыми - ағарту, тәрбиелік бағытының дұрыс айқындалуы маңызды
мәселе болып табылады. Музей беретін мәліметтің шынайылығы оқушылар алған
білімін бекіте түседі. Ал мұндай мәлімет, әсірісе, жас адам үшін өте
бағалы. Музей жастардың саяси, кәсіби тәрбиесінің, көркемдік және
эстетикалық талғамдарының дамуына, өз бетімен жұмыс жасау қабілетінің
шыңдалуына әсер етеді.
Тақырыптың зеррттелу деңгейі: Бұл тақырыпқа байланысты арнайы
зерттеулер жоқтық қасы. Бұл республикамызда әлі де музейтану жұмысы
толығымен қолға алынбағанын көрсетеді.
Жұмысты жазу барысында қолданылған әдебиеттердің басым көпшілігі Кеңес
дәуірі кезінде жазылған. Осы әдебиеттер ішінен М.Г.Заированың еңбегін
ерекше атап өтуге болады [2]. Бұл еңбек 1982 жылы, Алматы қаласында,
“Мектеп” баспасынан шыққан. Онда мектеп музейлерінің әлеуметтік –
педагогикалық жұмыстарының маңызы, тәрбиелеу жұмыстарарының спецификасы,
мектеп музейлерін құру жолдары Алматы қаласындағы мектеп музейлері
негізінде талданған. Бірақ еңбек кеңестік сарында жазылған.
Аталған еңбектен басқа аса маңызды еңбектердің бірі Г.Ю.Элькин және
З.А.Огризконың Школьные музеи атты мұғалімдерге арналған оқу құралы [7].
Бұл еңбекте мектеп музейлерінің профилі, ұйымдастыру жұмыстары, қор және
экспозициялық жұмыстарын жүргізу, музейдегі сыныптан тыс шаралар жайлы
мәліметтер берілген. Мектеп қорларына экспанаттарды жинау жолдары, оларды
сақтау, қорғау жайлы кеңестер мен мәліметтер беріледі. Бұл кітап
мұғалімдерге оқушылармен мектеп музейінде оқу - тәрбиелік жұмыстарын
ұйымдастыруға көмектеседі.
Д.В.Кацюбаның Школьный музей және Г.Пануцаның Школьные музеи –
помощники педагогов атты еңбектерінен алатын мәліметтер де өте құнды
[1;3]. Бұл еңбектер мектеп музейлеріндегі ұйымдастыру жұмыстарын жүргізу
тәртібі және ұйымдастыру жолдары туралы мәліметтер береді.
Зерттеудің теориялық бөлімін жазу барысында арнайы музейтанулық
әдебиеттер қолданылды. Олардың ішінде К.Г.Левыкин, В.Хербстың
редакциялығымен шыққан Музееведение. Музей исторического профля ,
Т.Ю.Юреневаның Музееведение атты оқу құралындарын ерекше атап өткен жөн
[13;11]. Оларда музейтану ғылымының теориялық негіздері толығымен
баяндалады.
Михайловскаяның Музейная экспозиция атты еңбегінде экспозицияны
құруға қойылатын талаптар жазылған.
Мемориалды музейлерді құруға қойылатын талаптар
С.П.Каспаринскаяның Создание мемориальных музеев, Ю.Ф.Кононов,
М.В.Хевралиналардың Мемориальные музеи, посвященные деятелям науки и
культуры СССР атты еңбектерінде талданған [15;16]. Бұл екі шығармадан
мемориалды музейлерді құруға, олардың бағаттарын анықтауға байланысты
мәліметтер алынды.
Өкінішке орай, бұл еңбектер кеңестік дәуірде жазылып, Қазақстан
музейлері мен мектеп музейлеріне қатысты мәлімет мүлдем жоқ деуге болады.
Жалпы музей ісінің теориясы жайлы қазақ тілінде әдебиет өте аз.
Бұл мәселеге байланысты К.Раимханова мен Д.Қатранның Музей ісінің теориясы
мен практикасы атты еңбегінің құндылығы өте зор [10]. Онда музей
құралымы, музей қорларын сақтау, музейдегі ғылыми – ағарту жұмыстары кең
көлемде жазылған.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Осы зерттеу жұмысында бұл музейлер
музейтану тұрғысынан қойылған талаптарға толық жауап бере алады ма, жоқ па,
олар қазіргі күнгі Қазақстанның музей жүйесіне сай ма, сай емес пе деген
мәселер талданды.
Зерттеу жұмысын жазу барысында алдыға қойған мақсат:
- Алматы қаласындағы мектеп музейлерінің ұйымдастырылу
дәрежесін анықтау;
- музейлерді ұйымдастыруда жіберілген қателіктерді айқындау;
- мектеп музейлерінің басқа қоғамдық мекемелермен байланысын
талдау;
- музейлердің оқу – ағарту, білім беру, тәрбиелеу жұмыстарын
жүргізуін талдау;
- жалпы Алматы қаласындағы мектеп музейлерін құру мәселесі
бойынша проблемаларды анықтау.
Мектеп музейлерін ұйымдастыруда алда тұратын проблемаларды тиімді
шешу жолдарын көрсету, осы жұмысты жазудағы басты міндет.
Тақырыптың деректік көзі: Зерттеу жұмысын жазу барысында қолданған
деректер, ол музейлердегі инвентарлық кітаптар, қартатекалар, музейлердің
жылдық есептері, экскурсоводтарға арналып жазылған әдістемелік мәтіндер,
музей меңгерушілерінің жүргізген жазбалары және мектеп музейлерін
ұйымдастырушылармен сұхбат. Олар:
- №138 гуманитарлық өнер гимназиясының музей меңгеруші -
Ислямова Мәншүк;
- №128 қазақ орта мектебінің қазақ тілі және әдебиет пәнінің
оқытушысы, музей меңгерушісі - Сәлімбек қызы Зайра;
- Ораз Жандосов атындағы халықаралық тілдер гимназиясының
қазақ тілі және пәнінің оқытушысы, музейді ұйымдастырушы-
Оспанова Гулмира Алімқызы;
- № 136 М.Дулатов атындағы орта мектептің тарих пәнінің мұғалімі
Молбай Амангүл Дәулетбайқызы.
Сонымен қатар, музейлердің экспозициялық көрінісі, қойылымы,
экспозиция материалдары.
Тақырыптың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріпе, екі тарау, қорытынды,
қосымшалар, пайдаланған әдебиет тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда мектеп музейлерін ұйымдастыру, олардың профилі, қор
жұмысы, экспозициялық жұмысы талданады.
Екінші тарауда осы зерттеу жұмысында талданып отырған Алматы қаласының
мектеп музейлерінің тарихы, олардың жұмысы жазылады. Тарау теориялық
мәселелері баяндаумен басталып, берілген мектеп музейлерінде қандай
дәрежеде іске асатындығы талданып, салыстыралады.
Қорытындыда берілген зерттеу жұмысының нәтижесі, қазіргі таңдағы
Қазақстан мектеп музейлерінің жұмысын жақсарту мақсатындағы талап –
тіліктер, ұсыныстар келтірілген.
Қосымшада жекелеген музейлердің фотосуреттері берілген.
I. МЕКТЕП МУЗЕЙЛЕРІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
1. Музейді ұйымдастырудың алғашқы кезеңі.
Мектеп музейлері оқытушының бастамасымен немесе оқушылардың
үйірмесі негізінде құрылады. Оқушылар өздерінің қызығатын мәселесін
зерттей келе, музейдің бағытын анықтайды. Осы маңызды кезеңде тарих
пәнінің мұғалімдерінің қатысу көмегі өте үлкен. Мектеп музейін құру – ол
бүкіл мектеп ұжымының қажырлы еңбегі. Әрине, мұғалім музейдің педагогикалық
бағытын, білім беру-тәрбиелеу үрдістеріндегі орнын белгілеп, оқушылардың
музей белсенділерін құрып, экспонаттар жинауымен қатар шешілетін үлкен
мәселе ол – музей бөлмесін жабдықтау. Бұл проблеманы мектеп әкімшілігімен
бірігіп шешуге болады.
Музейді құру барысында оқушылар арасында түсіндірме жиналыстар өтеді.
Осы жиналыстарда болашақ музейдің бөлімдері, бөлімшелері анықталып, оларда
экспозицияланатын материалдар сараланады. Осындай жұмыстар кезіндегі
мұғалімнің басты рөлі – оқушыларға ақыл кеңес беріп, оларды ұйымдастыру
жұмыстарын жүргізу. Осы жұмысты атқару барысында мұғалім, музейді құруға
қызығатын оқушылар тобын бөліп алып, жергілікті, мүмкін болса,
республикалық дәрежедегі мемлекеттік, өлкелік тарихи музейлерге экскурсияға
апарып, оның қызметкерлерімен кездесулер ұйымдастырып, консультациялар алу
керек. Бұл ұйымдастырылған кездесулер оқушылардың болашақ музей жайлы дұрыс
түсінігінің қалыптасуына үлкен көмек көрсетеді. Тәжірибелі мамандар
оқушыларға жалпы музейді, экспозицияны дұрыс жасау тәртібі, экспонаттарды
таңдау, мектеп музейлерін ұйымдастыру жөнінен мағлұматтар береді.
Оқушылар ғылыми еңбектермен, басқа да музей жұмыстарымен танысып,
теориялық білім алғаннан кейін, музейді жасауға кіріседі. Ең алдымен музей
кеңесі құрылады [1,10]. Музей кеңесі қолда бар материалдар мен мектеп
мүмкіндігін ескере отырып, музей бағыты мен экспозиция мазмұнын белгілейді.
Ақырғы шешімді педагогтар кеңесі қабылдайды [1,12]. Ол шешім оқушылырға
жарияланғаннан кейін, істелетін жұмысқа бағыт беріледі. Ендігі алдында
тұрған үлкен міндет музейге қор материалдарын жинау. Оқушылардың талпынысы
мұғалімдер тарапынан қолдау тапқан жағдайда көрсеткіш жоғары болады.
Мектеп музейінің қорларына экспонаттар жинау әдістері. Музей қорына
материал жинауды әртүрлі тәсілдермен жүзеге асыруға болады [7,20]. Оның бір
жолы, барлық мектеп оқушыларына музейге ел арасындағы “бүкіл көне заттарды”
әкелу жайлы ұсыныс жасау немесе тек оқушыларға емес, қаланың, ауданның
т.с.с. тұрғындарына хабарландыру жасау. Мұны газеттерге ашық хат жолдау
арқылы жүзеге асыруға болады [7,21]. Жинаудың мұндай тәсілі музей қорын
әлдеқайда байытады. Әрине бұл жолдың өзіндік қиындықтары да бар – музейге
керексіз заттар да көп түсуі мүмкін. Сондықтан, экспонаттарды таңдағанда
мұқият болып, оған эксперттік комиссия құру керек.
Келесі бір тәсіл – оқушылардың жеке коллекция жинап, оны музейге
тапсыруы. Коллекция жинау өте пайдалы: ол оқушылардың ғылымға деген
қызығушылығын арттырады, тиянақтылыққа үйретеді, төзімділікке тәрбиелейді.
Сонымен қатар, бұл коллекциялар музейдің экспозициясына сай коллекциялар
болу керек. Мектеп музейі үшін барлық коллекциялар бірдей қызығушылық
тудыра бермейді. Мысалы, монеталар коллекциясы болса, ол мемориалды музей
қорында сақталмайды. Өйткені, оның тақырыпқа мүлде қатысы жоқ. Сондықтан,
музей активі оқушыларға қандай затты жинау жайлы бағыт-бағдар бергені
дұрыс.
Мектеп музейлеріне материал экскурсиялар мен саяхаттар кезінде де
жиналады. Бірақ, мұндай жолмен жиналған материалдар негізінде музей
ұйымдастыру қолайсыз. Өйткені, саяхаттар мен экскурсияға бару демалыс
кезінде іске асады. Сол себептен, қорлардың толуы баяу жүреді. Қорлар тез
толу үшін материал жинау үздіксіз жүріп тұру керек.
Қосымша қорға келетін болсақ, ол оқушылар күшімен, мектеп
қабырғаларында жиналады. Оқушылар өз қолдарымен макеттер, суреттер,
сызбалар, модельдер жасайды. Кез – келген жинақтау жұмысының нәтижесі оның
ұйымдастырылу деңгейіне байланысты.
Музей қорларының жылдам, әрі тез толуы үшін келесі талаптарды орындау
керек [8,9].
Бірінші талап – музейді ұйымдастыруда мақсат пен тақырыпты нақты
белгілеу. Нақты белгіленбеген жағдайда, жинақтау жұмысын жүргізу барысында
көптеген керегі жоқ заттар жиналуы ықтимал.
Жинақтау жұмысының тақырыбы әртүрлі болады:
1. археологиялық ескерткіштер;
2. этнографиялық заттар;
3. пайдалы қазбалар үлгілері;
4. туған өлкенің батырлары т.б.
Екінші талап – оқушылардың жинақтау жұмысына дұрыс дайындығы. Бірінші
кезекте, мұғалім оқушылармен алдыдағы жұмыс туралы лекциялар, әңгімелер,
консультациялар өткізіп, өзіндік жұмыс жасау үшін әдебиеттер береді.
Мысалы, ботаникалық бөлімге материал жинау үшін оқушылар өсімдіктердің
түрі, қасиеті жайлы мәлімет алуы керек. Жергілікті музейлермен байланыс
орнатып, оның қызметкерлерімен ақылдасу дұрыс болады.
Келесі кезең материалдарды жинау жұмысының жоспарын жасау [7,29]. Осы
жоспардың жобалаған түрі мынадай болады:
Материалдарды жинау Қайда жүргізіледіКім жинайды Қандай материал
мерзімі жинау керек
Мысалы, материал тарихи бағыттағы музей үшін жиналса, онда “қандай
материал жинау керек” деген бағананы былай толтыруға болады:
1) Заттай ескерткіштер – еңбек құралдары, үй тұрмысына қажетті
ыдыс-аяқ, әшекейлер, монеталар, медальдар;
2) Жазба ескерткіштер – жазба және баспа кітаптар, газеттер,
журналдар, ноталар, әртүрлі құжаттар, хаттар, протоколдар,
мақтау қағаздары;
3) Картографиялық материалдар – карталар, схемалар, жоспарлар,
сызбалар;
4) Көркем өнер ескерткіштері –картиналар, суреттер, мүсіндер;
5) Фото- және кинодокументтер – фотосуреттер, кинопленкалар,
негативтер, пленкалар.
Жоспар құрылғаннан кейін, экспедицияға керекті заттар жиналады:
палатка, киім - кешек, дәрі – дәрмек, құрал - жабдықтар, күрек т.б., жазба
кітапша, қарандаш, лупа, шпагат, өлшеуіш құралдар.
Жеке адамға байланысты музей құрған кезде оның өмірімен байланысты
бүкіл заттарды жинау керек. Осы мемориалды құндылығы бар заттар оның
қызметі, өмір жолы, шығармашылығы жайлы толық дерек береді.
Мектеп тарихы жайлы өте көп материал жинауға болады: мұғалімдер,
оқушылар жайлы, сыныптағы және сыныптан тыс жұмыс барысы, мектептің мәдени,
қоғамдық өмірі. Сондықтан, материал жинаудан бұрын мектеп музейінің
экспозициясы қандай негізгі кезеңдерді қамтитынын анықтау керек [5,16].
Экспозицияны мынандай бөлімдерге бөлуге болады:
Бірінші бөлім – “Мектептің құрылуы”.
1) Мектептің фотосуреттері (жаңадан салынған кездегі және қазіргі
көрінісі).
2) Мектепте сабақ берген алғашқы ұстаздар ұйымы, оқушылар, алғашқы
түлектер.
3) Мектептің ашылуы туралы деректер, фото материалдар.
4) Мектептің ғимаратын салған адамдар.
5) Мектеп қызметін суреттейтін фотосуреттер т.б.
Экспозицияның екінші бөлімі - “Мектеп тарихы”.
Бұл бөлімде мектеп жұмысының жан-жақтылығын көрсететін материал
жинаған дұрыс.
1. Сабақ барысы – мұғалімдер, оқушылардың фотосуреттері,
оқулықтар, күнделіктер, сынып журналдары, дәптерлер, оқу
құралдары т.б.
2. Сыныптан тыс жұмыс – үйірмелер, саяхаттар мен экскурсиялар
кезіндегі фотосуреттер, оқушылардың жинаған материалдары,
өздері жасаған макеттер, үлгілер т.б.
3. Мектептің қоғамдық жұмысқа араласуы – қоғам, мәдениет
қайраткерлерімен, жазушы, ақын, соғыс ардагерлері, өнер
адамдарымен ұйымдастырылған кездесулер, кештерде түсірілген
фотосуреттер, кей жағдайда, олардың музейге тапсырған
сыйлықтары, олардың еңбектері. Олармен кездесу кезінде
түсірілген видеопленка өте қызықты экспонат болып шығады.
Үшінші бөлім- “Мектеп жетістіктері”.
Мұнда оқушылардың түрлі жарыстарға қатысқанда алған мақтау қағаздары,
дипломдар, алғыс хаттар, мектепті бітірген түлектердің жетістіктері, басқа
қоғамдық ұйымдармен байланысы , үздік оқушылар туралы мәлімет беріледі.
Бұл тек жобалаған бөлімдер, әрине, әр мектептің өзіндік тарихы бар,
соған байланысты бөлімдер де әр түрлі болады. Бір мектептерде бірнешеу
кейбіреуінде аздау, ең бастысы, олар жүйесіз фотосуреттер көрмесіне
айналмай, нақты кезеңдері болуы тиіс.
Жинақтау жұмысының жетістікке жетуі үшін қажет үшінші талап -
оқушылардың арасындағы қатаң тәртіп [8,25]. Ең алдымен, жиналған
материалға ұқыптылықпен қарау. Әрбір зат дұрыс сақталып, мектеп музейіне
бүлінбеген күйінде тапсырылуы керек:
-өсімдіктерді жинаған кезде табиғи қалпындағы, бұзылмаған түрлерін
жинап, әрқайсысын ботаникалық папкалардың парақтарының арасына қою керек;
-түсірілген фотосуреттерді жеке – жеке конверттерге салып, папканың
ішіне жинау керек;
-минерологиялық коллекцияның материалы болса, оны матамен немесе
мақтамен орап, жәшіктің ішіне ретімен орналастыру қажет;
-құжатты ақырындап тегістеп, қатты басып, жинау керек т.с.с.
Кейде иелері заттарды тазаламай, кір басқан күйінде береді. Ондай
заттарды бүлдіріп алмай, ақырындап тазалау керек. Әйнек және форфор ыдысты
жылы суда жуып, металл және ағаш заттарды құрғақ шүберекпен сүртіп,
киімдерді ұқыпты түрде жуу керек.
Табиғи музейге материал жинау арнайы ережелерді ұстануды талап етеді -
өсімдікті қалай қазып алу керек, жәндікті қалай ұстау керек, топырақ
үлгісін қалай алу керек т.б.
Саяхаттың алдында, белгіленген территория, жеке шаруашылық немесе
қорық территориясы емес па анықтап алған дұрыс. Егер терртория біреудің
иелігінде болса, арнайы рұқсат қағаздар алу керек.
Халық арасында жұмысты бастамас бұрын, жергілікті қоғамдық және
мемлекеттік ұйымдармен байланыс орнату керек. Мұндай жерлерде кімге дерек
жинау үшін бару дұрыс болатындығын айтады. Музейге ескерткіштерді алғаннан
кейін, олар жайлы мәліметтерді толық жазып алу керек. Мәлімет жазатын
журналдың жобасы мынадай болады [3,35].
Бірінші бағана – реттік саны. Оны жазу үлкен қиындық тудырмайды.
Журналдағы номерді, кейіннен, шатастырып алмай, заттарға қою керек. Нөмір
заттарға әртүрлі жолдармен қойылады. Егер тігу мүмкін болса, ол тігіледі.
Тігу үшін жіп қолдану керек. Сым темірді ешқашан қолдануға болмайды - ол
затты тырнауы немесе тотпен кірлетуі мүмкін.
Көптеген заттарға тіркеу санын іле алмайсың. Мысалы, табақша, мата,
фотосурет, т.б. Ұсақ монеталарды жеке қағаз дорбаларға салады, нөмірді
тушьпен конвертке жазады. Металдан, керамикадан, тастан, ағаштан жасалған
заттарға нөмірді тушьпен немесе түрлі-түсті қарандашпен, ал қағаз заттарға
қарандашпен жазады. Музейге түскеннен кейін кейбір нөмірлер өшіп қалмау
үшін қайта жазу керек – металл, керамика, тастан жасалған заттарға –
эмальді бояумен, ағашқа тушьпен.
Нөмірді қалай, қандай жерде жазу ережесі бар: орамал, дастарқан,
беторамал, матаға – бір бұрышына; картинаның - рамкасына; жәшік,
коробкаларға - ішіне; орындықтарға – отырғыштың астына; фотосуреттер,
суреттерде, гравюраларда, плакат, құжаттарда – артқы сол жақ бұрышына. Егер
документ қағаздың екі жағында да жазылса, онда нөмір шетке поляға жазылыды.
Егер поля жоқ болса, құжатты конвертке салып, нөмірді соған жазу керек.
Есте сақтайтын нәрсе, нөмір өте кішкентай шрифтпен, анық жазылуы тиіс, ол
заттың өзін де, оның сыртқы көрінісін де бұзбау керек.
Екінші бағана – заттың аты. Заттың атын толық жазу керек. Кейде әр
облыстың ерекшелігіне қарай кейбір заттардың аталуы бөлек болады. Мұндай
жағдайда заттың жергілікті атауын, одан кейін қысқаша түсіндірме жазу
керек. Заттың атауынан басқа, бұл бағанаға оның қысқаша суреттемесін жазуға
болады. Оның мақсаты – берілген затты бізге түсінікті ету. Бірақ суреттеуді
толық жасамай, қысқаша мәлімет беріп өткен дұрыс. Кейде бұл зат не үшін
қолданылатынын да жазуға болады.
Келесі бағана – заттың музейге түскенге дейін тұрған ортасы. Оны
толтыру қиындық туғызбайды. Егер минерал, өсімдік т.б. болса, оның табылған
ауданын, археологиялық ескерткіш болса, табылған жерін жазу керек, қандай
қорған, оның қай бөлігі.
,,Зат кімнен алынды немесе кім тапты’’ деген бағананы толтыру
барысында, затты берген не тапқан адамның аты-жөні, мамандығы жазылады
[3,37].
“Зат қашан табылды” бағанасын толтыру қиын емес, ал “Заттың уақыты”
бағанасын толтыру сақтықты, туралықты қажет етеді. Жиналған өсімдіктердің,
минералдардың, жануарлардың уақытын “2005ж. жиналған” деп жазса,
документтердің уақытын анықтау да оңай, өйткені, оларға күні жазылады, ал
археологиялық, палеонтологиялық заттардың уақытын анықтаған кезде,
мамандардың көмегіне жүгіну дұрыс.
Оқушылар өздерінің жазбаларын жеке дәптерлеріне жазып алып, оны
мұғаліміне не жетекшісіне көрсетіп алған соң, журналға жазады.
Мәліметтерді, затты алған соң, кейінге қалдырмай сол кезде жазу керек.
Заттай деректермен қоса оқушылар жергілікті халықпен әңгімелесіп,
ауызша деректер де жинайды. Белгілі бір оқиғаға байланысты мәліметтерді сол
оқиғаны көзімен көрген адамнан алу өте қызықты. Әңгімені 2-3 адам
жүргізеді: олардың біреуі әңгіме жүргізеді, екеуі жазады. Әңгімелесу
барысында өзін қызықтыратын сұраулардың жауабын алуға тырысу керек.
Әңгімені жазып алғаннан кейін, оны қайта оқып тексеру керек [4,16].
Әр экспедициядан кейін есептер жасалады, мектепте көрмелер
ұйымдастырылады. Жергілікті музейлермен байланыс орнатылады. Олардың
қызметкерлері жиналған материал негізінде оқушыларға музей жасауға
көмектеседі.
1.2. Мектеп музейлерінің профилі
Мектеп музейлерінің профилін ғылыми пән негізінде құрылған экспозиция
анықтайды. Мектептерде тарихи, әскери-тарихи, археологиялық, этнографиялық,
әдеби-көркемдік, техникалық және мектеп тарихына арналған музейлер
ұйымдастырылады. Музей бағытын таңдау мектеп мүмкіндігіне тікелей
байланысты. Сонымен қатар, музей бағытын таңдай отырып, бірінші мектеп
жинау және зерттеу жұмыстарын жүргізетін территорияны белгілеп алуы керек.
Мысалы, мемориалды музей ұйымдастыру үшін жеке тұлғаның айналасында, оның
өмірбаяны, тұрған жері, қызметі т.б. жайлы материал жинау, өлкетану музейін
ұйымдастыру үшін жиналатын материалдан әлдеқайда аз болады. Екіншіден,
мектеп музейінің хронологиялық шектерін анықтап алу қажет. Мысалы, тарихи
музейлерді ұйымдастыру барысында, көне заманнан бүгінгі күнге дейін немесе
белгілі бір кезеңге сүйенуге болады.
Мектепте өлкетану меузейін ұйымдастыру үшін, ең алдымен осы мәселеге
байланысты бүкіл ғылыми әдебиетпен танысу қажет. Мектептегі тарихи-өлкетану
жұмысының дұрыс дәрежеде жүргізілмеуі, деректерді толық меңгермеуге
байланысты болады. Дерек деп отырғанымыз топонимика, этнография,
археология, фольклор мұралары, ғылыми пәндер мәліметтері
Өлке тарихын білетін адамдармен, әртүрлі мекемелермен тығыз байланыс
орнату керек.
Өзінің құрылымы жағынан өлкетану музейлері комплексті болып келеді.
Онда тек өлкенің әлеуметтік - экономикалық, саяси және мәдени даму тарихы
жайлы мәліметтер ғана емес, табиғи заттар да сақталады. Сондықтан, музей
құрылымы көп жағдайда тарихи және табиғи бөлімдерден тұрады.
Табиғи бөлімнің экспозициясы өлкенің табиғи байлығы, қазба байлығы,
ауыл шаруашылығы, флора және фаунасы жайлы толық мәлімет беруі керек. Көп
музейлерде жануарлар мен құстардың макетін жасап қояды. Осы жұмысты атқару
барысында музей қызметкерлері химия, биология пәндерінің мамандарымен тығыз
жұмыс жасайды . Бұл музей қызметінің бір аспектісі болып табылады.
Музейге материал жинаумен тікелей оқушылар айналысады. Бұл жұмыс
оқушылардың өлке тарихын зерттеуіне, ондағы өзгерістерді оқып-игеруіне
көмектеседі. Мысалы, Алматы қаласының № 122 мектебінде өлкетану музейі
жұмыс істейді. Музейдегі бай материал Алматы қаласы, Алматы облысы және
басқа да Қазақстан қалаларына жасалған экскурсиялар мен саяхаттар негізінде
жиналған. Осы жұмысы үшін музей Алматы туристік станциясының құрмет
грамотасымен наградталған. Мектептің жас өлкетанушылары республиканың
геологиялық мекеменің Балхаш өзені ауданында жүргізілген зерттеу
экспедициясына қатысты. Осы экспедицияға қатысқан оқушылар құрмет
грамотасымен наградталды [2,13].
Атақты, халыққа еңбегі сіңген қайраткерлер жайлы материал жинау
барысында, оқушылардың бойында патриоттық, Отанға қызмет ету сезімі оянады.
Мектеп музейлерінің ұйымдастырылуы білім беру тәсілдері мен ғылыми
таным тәсілдерінің жақындасуына ықпалын тигізеді. Материлдарды жинау,
оларды өңдеу, жан-жақты зерттеу, экспозициялау оқушылардың бойындағы өз
бетімен жұмыс жасау, танымдық қабілетін дамыту, ғылыми-зерттеу жұмысын
меңгеруге көмектеседі.
Мектептік-өлкетану музейлерінің өзіне тән ерекшеліктері де болады:
1. Оның экспозициясында мектеп тарихымен байланысты жерлер жайлы
экспонаттар көп;
2. Мектеп музейлерінің экспонаттары, оқушылардың өз қолымен
жасалған;
3. Музей материалдарын сабақ кезінде көрнекілік құралы ретінде
қолдануға болады. Ол үшін сабақ музейде өткізіледі. Осыған
байланысты өлкетану музейінде экспозицияны сабақ өтуге ыңғайлы
етіп орналастыру қажет;
4. Музей материалдарына қарап отырып, мектепте өткізіліп жатқан
өлкетану жұмысының жолдары мен әдіс-тәсілдерін көруге болады.
Олар экспедиция, походтар, экскурсиялар, кештер, кездесулер,
мектептің жас өлкетанушылары алған грамоталар мен сыйлықтар
[4,26].
Мектептегі өлкетану музейлері өзінің құрылымы мен тақырыбында
мектептегі тарих, география, биология курстарына сәйкес болуы керек. Сол
себептен, жаратылыстану-географиялық бөлімге мынадай бөлімшелер жасауға
болады:
1. Рельеф және геология.
2. Климат және ландшафт.
3. Фауна және флора.
Кей жағдайда оқушылар өздерінің музейлеріне материал жинау барысында
халық шаруашылығына пайда әкелетін жаңалықтар ашады. Солардың негізінде
мектеп музейінде геологиялық бөлім ұйымдастыруға мүмкіндік туады [7,45].
Әрине, әр мектеп өзінің жинаған материалдарына байланысты экспозиция
жасайды, дегенмен жаратылыстану-географиялық бөлімнің міндетті түрде
мынадай тақырыпты қамтуы керек: өлкенің геологиялық байлығы, табиғаты,
өсімдік және жануар әлемінің нұсқалары. Сонымен қатар өлкенің физикалық,
климаттық және өсімдік, жануар әлемінің картасын беру дұрыс болады. Бұндай
жұмыстарды іске асыру үшін гербарий, топырақ түрлерін, жануарлар мен
құстардың тұлыптарын жинау қажет. Мұндай жұмыстардың маңызы өте зор,
өйткені, олар оқушылардың туған жеріне деген сүйіспеншілігін оятады.
Мектеп музейлерін археологиялық бағытта құру, аса қолайлы емес. Оған
бірнеше себеп бар. Біріншіден, археологиялық қазба жұмыстарын тек қолында
рұқсат қағазы бар арнайы мамандар жүргізеді. Екіншіден, қазба жұмыстары
барысында оқушылар тарихи-мәдени құндылығы бар бағалы заттарды мемлекеттік
музейлерге тапсыруы тиіс. Сондықтан, мұндай музейлерге экспонат жинау өте
қиын. Ең тиімді жолы – мектептің өлкетану музейінде “археология” бөлімін
ұйымдастыру. Бұл бөлімде оқушылардың археологиялық барлау кезінде жинаған
материалдарын, археологиялық карта, көшірмелер, фотосуреттер мен макеттерді
экспозициялауға болады.
Осы салада жұмыс істейтін бірнеше музейді атап кетейік, олар Алматы
қаласындағы № 56 және № 78 мектептер. Осы мектептердегі оқушылар Қазақстан
археологиясы жайлы көптеген материалдар жинаған. Мектепте археологиялық
экспедициялар, саяхаттар ұйымдастырылып отырады. Мысалы, оқушылар Жетісу
аймағындағы, Талғар, Есік, Іле территориясындағы көптеген көне қорғандарда
болды. Музей экспозицияларынан осы экспедициялар барысында жиналған әртүрлі
фотосуреттер, әдебиеттер, жас археологтарды қызықтыратын газет, журнал
мақалаларын көруге болады [2,48].
Мектептегі өлкетану музейінің бір бөлімін нумизматикаға арнауға
болады. Көптеген жасөспірімді монета, көне ақша, орден, медальдарды жинау
қызықтырады. Осы жиналған коллекцияларды жүйелеп, топтап, елдер мен
ғасырларға ажырату керек. Ақша белгілеріне байланысты қабырға-сурет (стенд)
жасап қоюға болады. Медальдар коллекциясы да өте қызықты экспонат болып
табылады [6,36].
Өлкетану музейінде Өлке тарихы бөлімін де жасауға болады. Оны
Революцияға дейінгі өлке тарихы, Кеңес Үкіметі кезеңіндегі
өлке тарихы, Тәуелсіздік алғаннан кейінгі өзгерістер сияқты бөлімшелерге
бөлуге болады. Мұндай тақырыптағы экспозицияны құру барысында әртүрлі
кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерді салыстыра отырып,
халықтың тұрмысына, мәдени, техникалық өзгерістеріне сүйенуге болады.
Мектепте комплексті музейлерді жасау - өте қиын жұмыс. Мұндай музейді
құру үшін өте үлкен бөлме керек. Көп жағдайда мұндай бөлме жасау үшін 2-3
сынып бөлмесін біріктіруге тура келеді, сондықтан көптеген қиындықтар
туады. Осы жұмыста талданып отырған музейлер жеке бір бағытқа арналған.
Әрине, соған сәйкес олардың да алып жатқан территориясы кішігірім.
Комплексті музей болашақта ірі гимназияларда ұымдастырылады деген
үміттеміз.
Комплексті музейлерге қатысты бірнеше ерекшеліктерді атап өтейік:
1) музей экспозициясы көне заманнан бүгінге дейінгі тарихты қамту
керек;
2) ол көп салалы болғаннан кейін оның қорларында экспонаттар да өте
көп болады;
3) музейді дұрыс ұйымдастыру үшін экспонаттардың ғылыми экспозициясы
толығымен өңделуі керек [7,29].
Мектеп мұғалімдері, мектептің білім беру-тәрбиелеу мақсатына сәйкес
келеді, мектеп бағдарламасы көп тақырыбын қамтуға мүмкіндік береді деп
өлкетану музейлерін артық көреді. Бұл , әрине, мемлекеттік музейлері жоқ
ауыл мектептері үшін қолайлы, ал ірі қалаларда оқушылар өлкетану музейлерін
көріп жүргеннен кейін, мектепте жеке ғылыми салаға немесе жеке тұлғаға
байланысты мемориалды музей жасау дұрыс болады. Осы саладағы музейлерді
жасау аз уақытты және күшті талап ете отырып, тәрбиелік мәні өте жоғары
болады. Сонымен заттар, әскери-тарихи музейлер немесе әскери даңқ музйлерін
ұйымдастырудың мәні зор. Мысалы біз қарастырып отырған музейлер Алматы
қаласының мектептерінде ұйымдастырылғандықтан, олардың ішінде өлкетану
музейлері кездеспейді. Олар мектеп тарихына, қазақ этнографиясына немесе
жеке тұлғаларға арналған мемориалды, тарихи - этнографиялық музейлер.
Музейлермен қоса әскери даңқ бұрыштары да кездеседі.
Әскери - тарихи музейлер немесе әскери даңқ музейлері оқушылардың
патриоттық сезімін оятып, Отанды сүюге тәрбиелейді. Мұндай музейлерді:
1) Ұлы Отан соғысы;
2) Қазақстандықтардың ерлігі;
3) Біздің жерлестеріміздің ерлігі;
4) Тылдағы еңбекшілір ерлігі т.б. бөлімдерге бөлуге болады. “Біздің
жерлестеріміз — Ұлы Отан соғысына — қатысушылар” және “Біздің ата –
аналарымыз — өндіріс озаттары” атты тақырыпта музейге өте қызықты мәлімет
жинауға болады [7,33]. Мысалы, Семейде № 39 мектепте 1965 жылы әскери
даңқ музейі ұйымдастырылған. Ол оқушылардың патриоттық тәрбие алу
орталығына айналды. Мектеп музейінің жұмысы туған өлке тарихын зерттеуден
басталды. Музей экспозициясы Кеңестік дәуір тарихы, Ұлы Отан соғысы кезеңі,
Отанды азат етуге қатысқан жерлестерінің ерлігі туралы баяндайды.
Экспозицияға қойылған бүкіл экспонаттарды оқушылар өздері жинаған. Олардың
ұрандары: “Ешкім де ұмытылмайды, ештеңе ұмыт болмайд!” [2,43].
Осындай бағыттағы музейлердің біреуі Алматы қаласындағы №
36 мектепте ұйымдастырылған. Бұл музейде 1941 жылы мектепті бітіріп,
майданға кетіп, қайтып келмеген түлектер жайлы материалдар орын табады.
Мектеп оқушылыры архивте документтерді іздеп көп сағаттар бойы отырған,
нәтижесінде 16 түлектің ерлікпен қаза тапқандығы, олардың қатысқан
шайқастары жайлы мәлімет жиналған.
Музей стендтарына олардың фотосуреттері, өмірбаяндары, жасаған
ерліктері жайлы мәліметтер ілінді. Әйнек витриналарының астына олардың жеке
заттары, әскери реликвиялары орналастырылды [2,45].
Мектептерде ұйымдастырылатын мемориалды музейлерге тоқталып өтейік:
Мысалы, Сәтбаев қаласындағы № 14 орта мектепте 1993 жылы Мұхтар Әуезов
атындағы музей ашылды. Музейдің ашылу салтанатына Мұхтар Әуезовтің немере
қарындасы Фаузия Ахметқызы Әуезова арнайы шақырылды. Фаузия Ахметқызы
музейге жазушының кейбір киімдерін, кітаптарын сыйға тартты. Мұхтар ағаның
киген шалбары, М. Әуезов туралы фотоальбом, Абай Құнанбаевтың 150 жылдық
мерейтойының кезінде Семейде түсірілген бейнетаспасын сыйға берді.
Мұхтар Әуезовтің мұражайы бұл күнде мектептегі ұлы жазушының өмірі мен
шығармашылығынан өнегелі тәрбие беретін үлкен ордалы орынға айналып отыр.
Музейде ашық сабақтар, кластан тыс жұмыстар, кездесулер, кештер өткізіліп
тұрады. Мұнымен қатар музейде мектеп оқушыларының “Абай жолы” эпопеясы
бойынша жазған шығармалары сақтап қойылған. Оқушылар жазушының өмірі мен
шығармашылығына арнап альбомдар жасаған.
Музейде басқа ұлт балаларына М.Әуезовтің кім екенін, оның
шығармаларын оқытып үйретуге арнайы жоспар жасалған. Бұл балалардың қазақ
әдебиетіне деген ықыласын жоғарлатуға көмектеседі. Осы орайда оқушылар
Мұхтар Әуезовтің “Еңілік-Кебек” пьесасы бойынша шағын сахналық қойылым
көрсетіп, Еңілік-Кебек зиратының макетін жасап, оны музейге табыс етті.
Сонымен қатар, оқушылар Мұхтардың атасы Әуездің қыстағының макетін жасады.
Міне, осындай заттарды көргенде, орыс балаларының қазақ салт-дәстүрін, әдет-
ғұрпын меңгере бастағанын байқайсың. Музей стендтарынан М.Әуезовтің
портретін көруге болады. Экспозициясында М.Әуезовтің шығармалары, жеке
заттары, оның өміріне, қоғамдық қызметіне байланысты фотосуреттер мен
көшірмелер орын тапқан.
Осындай ұлы ғұламаларға арналған мемориалды музейлердің бірі — ол
Аягөз қаласының № 2 орта мектебінде үш алыпқа — Абай мен оның шәкірттері
М.Әуезовке және Шәкәрім Құдайбердіұлына арналған музей. Біріншіден, бұл
музей үш алыпты мәңгі есте қалдыру үшін ұйымдастырылған. Музей 1987 жылы 24
қыркүйегінде салтанатты түрде ашылды. Ол заманымыздың заңғар жазушысы
М.Әуезовтің 90 жылдығына арналған еді. Музейдің экспозициясын жинау
барысында мектеп оқушылары өздеріне көптеген құнды мәлімет алды.
Енді музей экспозициясына қысқаша шолу жасап өтейік. Есіктен кіре бере
төрде Абай мүсіні қойылған. Одан оңға қарай бала Абай суреті ілінген,
ақынның балалық шағы мен аяулы аналарының тәлім - тәрбиесін бейнелейтін
көріністер. Келесі бөлме: ”Абай нәр алған үш қайнар бұлақ” деп аталып, оның
Шығыс және Орта Азия ғұламаларынан, қазақ халқының ауыз әдебиетінен және
орыс классиктерінен сусындағаны жөнінде деректер.
Абай тек орыс тілін ғана емес, араб, татар, өзбек, парсы, шағатай
тілдерін де жақсы білген. Түрлі эскиздер мен мұралар, архив көшірмелері мен
фотокөшірмелер, фотосуреттер осыны нақтылай түседі. Осы бөлмеде Мұхтар мен
Шәкәрімге арналған арнайы қабырғалар орналасқан. Онда бұл ғұламалардың
еңбектері жайлы материалдар экспозицияланған.
Қабырғаның бір бөлігі Абайдың орыс достары В.Ф. Михайэлис, С.С.Гросс,
Н.И. Долгоролов, П.Лобановскийлерге арналған. Абайдың атақты Гоголь
кітапханасынан кітап алып жатқанын бейнелейтін фотосурет көшірмесі құнды
экспонат болып табылады. Сонымен қатар, музейде А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов, М.Дулатовтардың творчестволарына арналып құнды
деректер жиналып, арнайы бейне кітаптар жасалынған. Абай мен оның
шәкірттері өмірінен түрлі мәлімет беретін ондаған суретті альбом жасалған.
Бұл музей ұлы алыптардың қасиетін оқушылар арасында кеңінен таныстыруда.
2.3. Музейлердегі қор және экспозициялық жұмыстар
Негізгі және қосымша қор. Мектеп музейлерінің қорлары негізгі және
қосымша болады. Негізгі қордың құрамына материалдық және рухани мәдениет
ескерткіштері, табиғат ескерткіштері, еңбек құралдары, қолданыс құралдары,
өнер туындылары, топырақ, өсімдік, жануар тұлыптарының үлгілері,
гербарийлер кіреді [3,31]. Олар адамның өмір тіршілігі, суретшінің
творчествосы, топырақ түрі, флора жайлы мәлімет береді.
Қосымша қор оқушылардың қолымен жасалып, негізгі қорды толықтырады.
Олар негізгі қор экспонаттарын анықтап, кейде түр нұсқаның орнын ауыстыруға
қолданылады. Мысалы, алғашқы қауымдық құрылыс кезін толығымен көрсету үшін,
тек еңбек құралдарын көрсету жеткіліксіз. Оларды жасау технологиясын,
қолдану әдісін суретте көрсету экспозицияны түсінікті қылады. Топырақ
түрлерін қарау арқылы белгілі ауданның жер бедерін түсіну мүмкін емес: оған
қосымша ретінде аудандағы топырақтың жерге орналасуын көрсететін карта -
схема жасау болады. Бұл жерде карта - схема, сурет қосымша қордың
материалдары болып есептелінеді [3,21].
Музейді құру кезінде негізгі қор мен қосымша қор экспонаттарын бөліп
алу керек. Көп жағдайда, бір зат қосымша қорға да негізгі қорға да кіреді.
Мысалы, топырақ картасы — мектепте табиғат бөлімі бар музей құрылса,
қосымша қор материалы болады, ал егер музей мектеп тарихына арналып
құрылса, осы мектеп оқушысы жасаған топырақ картасы — негізгі қорға кіреді.
Өйткені, ол берілген мектептің оқу жұмысының бір көрінісі болып табылады.
Оқушылардың музей қорымен жұмысы келесі этаптардан тұрады:
1. Оқытушының музейді жасауға қатысқысы келетін оқушылармен музей
қорлары жайлы әңгімелесуі.
2. Материал жинау.
3. Жиналған материалдармен танысу, олардың ғылыми маңыздылығын
анықтау, негізгі және қосымша қорды құру.
4. Экспозициялық жұмыс.
Оқушылармен әңгіме жүргізу кезінде негізгі қорға қандай материалдар
кіру керек екендігін айтып, оның маңызын түсіндіру маңызды. Негізгі қорға
кіретін экспонаттарды келесі топтарға жіктеугк болады:
а) заттай ескерткіштер;
б) жазба ескерткіштер;
в) көркем өнер деректері.
Заттай деректер. Деректердің бұл тобында археологиялық
материалдар негізгі орын алады. Егер мектептің тарих пәнінің мұғалімінің
мамандығы археолог болған жағдайда, ол өзі жүргізген археологиялық қазбалар
кезінде табылған заттай ескерткіштерді музейге тапсыруына болады (“ашық
хаты” болса). Бірақ, әдетте, музейдің негізгі қорына археологиялық
ескерткіштер орнына жасалған көшірме материал түседі. Сонымен қатар,
жекелеген адамдардан сыйлық ретінде экспонаттар толтырады.
Мұндай жағдайда оқушылар мұғалімнің көмегімен археологиялық
әдебиеттермен толық танысады. Мемлекеттік музей қызметкерлерімен
консультация жүргізіледі.
Заттай деректердің түрлері:
- еңбек құралдары, ауылшаруашылық құралдары, қолөнер шеберлерінің
құралдары;
- қару-жарақ түрлері, әт-әбзелдері;
- күнделікті тұрмыста қолданылатын заттар ( ыдыс - аяқ, киім - кешек,
әшекей бұйымдар, жиһаз түрлері );
- нумизматикалық материалдар (монета, орден, медальдер);
- палентологиялық материалдар — жануарлар сүйектері, өсімдіктер қалдықтары
және өсімдіктер мен жануарлардың табиғи үлгілері;
- зоологиялық материалдар — тұлыптар;
- ботаникалық материалдар — гербарий, өсімдіктердің ұрықтары, құрғақ
жемістер;
- тау жыныстары және материалдары;
- топырақ үлгілері — тыңайтқыштар.
Жазба деректер. Бұл топқа ғылыми, көркем әдебиет, мемуарлар, әкімшілік
құжаттар, жеке адамның құжаттары, кітаптар, қолжазба, газет, журнал,
листовкалар, хаттар, протоколдар, актілер [7,15].
Көркемөнер деректері — көркемөнер туындылары, фотосуреттер,
картографиялық материалдар, документтік сипаттағы материалдар — басылым
үлгілері, журналдар. Осы топқа живопись, мүсін, карикатура, плакаттар
кіреді. Бұл деректердің уақыты, шыққан жері, авторы, мазмұны белгілі болса
— ғылыми құндылығы жоғары болады [7,18].
Фотосуреттер - құнды тарихи дерек болып табылады. Олар адамдардың,
жердің, архитектуралық құрылғылардың тарихи оқиғалардың нақты көрінісін
сақтайды. Иллюстрациялық журналдардағы суреттерді де фотосуреттерге
жатқызуға болады [7,20].
Оқушыларға журнал, кітаптардағы суреттерді қырықтыруға болмайды.
Бұл антипедагогикалық тәсіл болып есептеледі. Сондықтан ондай кітап,
журналдарды толығымен қорға кіргізеді, ал экспозицияға қойған кезде
көшірмелерін қою керек.
Графикалық материалдар (карта, план, техникалық сызбалар, схема,
диаграммалар) да дерек болып табылады.
Документтік сипаттағы материалдар ауылшаруашылық жағдайы, сауда
байланысы, белгілі кезеңдегі киім үлгісі жайлы дерек береді. Сондықтан,
олар да негізгі қорға кіреді.
Қосымша қордың материалдарын екіге бөлуге болады [7,32].
1. музейге қойылған түпнұсқа экспонаттарға тоықтыру анықтама беретін
қосымша қор - карта, диограмма, схема;
2. заттай деректердің көзбен қабылдаудың түрін жасайтын қосымша қор -
макеттер, картина, диограмма, модельдер.
Макеттер, картина, диограмма жоқ болса, қосымша карта жасау керек.
Картаны жасау үшін оқушылардың бір тобы тақырыпқа байланысты әдебиеттерді,
деректерді жинастырып танысады. Осы білім негізінде картаның нұсқасы
жасалады, белгілер арқылы. Картаны жасау үшін контурлық картаны негізге ала
отырып, саяси, әкімшілік шекараларды белгілейді. Одан кейін шартты белгілер
арқылы тақырыпқа байланысты белгілейді. Картаның бір бұрышына олардың
түсініктерін жазып қою керек. Карталарды қазіргі технологиямен жабдықтап,
электронды түрде жасауға болады.
Диограмма және схемалар — экспозицияның өте қажетті элементтері
[1,23]. Олар қандай да бір құбылыстың дамуын, белгілі бір мекеменің ұйымдық
құрылымын салыстыруға қолданылады. Диограмма мен схемаларды оқушылар өз
қолдарымен жасайды.
Үлгілер мен макеттер - түпнұсқаларды ауыстыру үшін қолданылады.
Сондықтан аса ұқыптылықты талап етеді. Модельдер заттың сыртқы көрінісін
толығымен беру керек. Оларды жасаған кезде мамандардың көмегіне жүгіну
керек.
Панорама, картина, диорамма — мектеп музейлерінде толығымен
тәжірибеленеді. Өйткені, олар оқушылардың творчестволық қабілетін дамытады.
Оларды жасау бейнеленетін оқиғаны терең зерттеуді талап етеді.
Қорларды есепке алу. Мектеп музейінде бар материал міндетті түрде
инвентарлық кітапқа енуі керек [8,18]. Егер ондай кітапты мемлекеттік
музейлерден алуға мүмкіндік болмаса, онда қалың дәптерді қолдану арқылы,
кітапша жасап алуға болады. Оны номерлеп, шнурлап, мектеп мөрі, мектеп
директорының қолы қойылады. Инвентарлық кітапқа келесі бағаналарды жазуға
болады:
1. реттік номер;
2. зат аты;
3. заттың шығу тегі;
4. материал;
5. сақталуы;
6. қайдан келіп түсті;
7. ескертулер.
Инвентарлық кітап мемлекеттік құжат болып табылғандықтан, онда
түзетулер, сызулар, бояулар жасауға болмайды. Сондықтан, музейде бірінші
“келіп түсу кітабын” жүргізу керек. Онда музейге түскен әрбір зат жазылады.
Егер материалды жинау поход пен экспедициялар кезінде жасалса, әр топтың
қолында “Материалдарды жинау кітабы” болады (“Полевая опись”).
Қорларды есепке алу инвертарлы кітапшаға енгізумен аяқталмайды,
оларды жүйелеу қажет [14,33]. Инвертарлы кітапта экспонаттар музейге түскен
реті бойынша жазылады. Дегенмен экспонаттарды жүйелеу керек: экспозиция
құру барысында материалды инвертарлық кітапшада іздеу қолайсыз. Ол өте көп
уақыт алады. Сондықтан, көптеген мектеп музейлерінде картотекалар жүйесін
жасайды. Заттың толық суреттемесін инвентарлық кітапқа енгізген соң,
қысқаша түрде карточка толтырылады. Карточканы толтыру тәртібі:
- заттың аты;
- қысқаша мәлімет;
- уақыты;
- сақтау орны.
Дайын карточкаларды тәртіп бойынша бөлімдерге бөліп орналастырады.
Кейбір музейлерде карточкалар материал түріне қарай бөлінеді: металл
бұйымдар, ағаш бұйымдар, нумизматикалық материал, керамика өнімдері,
маталар, қару-жарақ, кітаптар, документтер, көркем өнерлер, суреттер.
Мұндай картотекаларды бір кезеңге байланысты материалдар әр түрлі
бөлімдерге орналасады.
Мектеп музейі бір адамның өміріне арналса, яғни мемориалды болса,
онда картотекаларды оның өмірі мен қызметінің кезеңдеріне байланысты
бөлімдерге бөлуге болады. Өнер ескерткіштері мен әдебиеттерге байланысты
картотекаларды шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады: кеңес дәуіріне
дейінгі, кеңес дәуірі кезіндегі, тәуелсіздік алғаннан кейінгі. Ескерткіштер
қолданбалы өнер ескерткіштеріне байланысты картотекаларды заттың жасалу
материалына (ағаш, мата, сүйек, т.б.) байланысты болу керек. Табиғат
бөлімінің картотекасы былай бөлінеді:
1. палеонтологиялық материалдар;
2. минералогиялық материалдар;
3. ботаникалық;
4. зоологиялық.
Кейде мектеп музейлерінде жергілікті емес, шетелдік заттар да
болады. Мысалы: нумизматикалық коллекция ішінде жергілікті монеталармен
қоса, шетел монеталарыда болуы мүмкін. Мұндай заттар үшін әр бөлімде жеке
бөлімше жасап, олардың суреттемесі бар карточкалар орналастырылады [5,11].
Карточкаларды сақтау үшін, мектеп шеберханаларында ағаш немесе
картон жәшіктер жасады. Картон жәшіктерді қақпақпен, ал ағаш жәшіктер үшін
тартпа жасаған дұрыс. Карточкалар жоғалмау үшін, оларды ағаш немесе
металдан жасап кіргізіп қою керек. Барлық жұмыс жасалғаннан кейін, музей
қорына түскен жаңа зат осындай жүйемен тіркелініп отырады.
Қорларды сақтау тәртібі. Барлық жиналған және есепке алынған
материалдардың өте үлкен ғылыми ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Мектеп музейлерін ұйымдастыру тәжірибелері
1.1. Мектеп музейлерін ұйымдастырудың алғашқы
кезеңі ... ... ... ... ... ...7
1.2. Мектеп музейлерінің
профилі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.3. Музейлердегі қор және экспозициялық
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ. Алматы қаласындағы қазақ мектептерінің музейлері
2.1. № 138 гуманитарлық өнер гимназиясындағы Мүсілім Базарбаевқа арналған
мемориалды
музей ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
2.2. № 128 қазақ орта мектебіндегі М.О.Әуезов атындағы мемориалды
музейі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3. О.Жандосов атындағы халықаралық лингвистикалық гимназиясындағы
этнографиялық музей ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 35
2.4. № 136 М.Дулатов атындағы жалпы орта білім беретін мектептегі тарихи -
этнографиялық
музейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..40
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..43
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Жаңа заман талабына сай маманды қалыптастыру,
тәрбиелеу егеменді еліміздің алдына қойған мақсаты ғана емес, басты
міндеттерінің бірі болып табылады. Бұл басты міндет - біздің қоғамның
идеологиялық, тәрбиелік, оқу - ағарту жұмыстарының негізгі бағыты.
Бүгінгі күнде мектеп партасына отырғандар, ертеңгі күні бүкіл
республикамыздың әлеуметтік - экономикалық, мәдени, саяси мєселелерін,
міндеттерін шешеді, сондықтан, олар мектеп табалдырығынан бастап жан -
жақты профессионалдық дайындықтан өтуі тиіс. Осы орайда, оқушылардың
азаматтығын, патриоттық сезімдерін, жоғарғы моральдық талаптары мен
эстетикалық талғамдарын, ғылыми көзқарастарын қалыптастыруда мектеп пен
музейдің өзара байланысы үлкен роль атқарады.
Музей мен мектептің байланысының мәні қандай?
Бұл сұраққа жауап беру үшін, ең алдымен жалпы музей қызметін талдап
өтейік.
Музей - жалпы адамзат баласының өмірінде заттық және рухани мәдениетті
танытуда, зерттеу мен насихаттауда үлкен роль атқарады. Әсіресе, ұлттық,
мәдени, азаматтық, әскери, еңбек жетістіктерін, әдет - ғұрып, салт -
дәстүрдің ерекшеліктерін оқып - үйренуге оның көмегі зор. Ол адамның
бойындағы патриоттық сезімін оятып, Отанды сүюге тәрбиелейді.
Музей - табиғат пен адам қолымен жасалған өнер туындылырын және көне
заман ескерткіштерін, үлгі - нұсқаларын жинақтаушы, сақтаушы, насихаттаушы
және бұл мұраларды ұрпақтан - ұрпаққа жеткізе отырып, осы негізде қоғам
мүшелеріне тәлім – тәрбие беретін ғылыми – мәдени және рухани мекеме.
Сондықтан да бүгінгі күні әлем мемлекеттері арасынан музейі жоқ елді
кездестіру мүмкін емес.
Мектеп пен музей бір - бірін толықтыра отырып, жас тұлғаны
қалыптастыруда үлкен жетіктістерге жетеді. Музейдің оқушылармен бірігіп
жүргізетін жұмыстарының маңызы өте зор. Мұндай жұмыстар оқушының көзқарасын
кеңейтіп, жас адамның азаматтық ой - өрісін дамытып, оқушыға ғылыми
зерттеу жұмыстарын игеруді үйретеді. Өйткені, музейде жүргізілетін
жұмыстардың түрі сан алуан болып келеді. Олар:
- музейді ұйымдастыру үшін экспонат жинау;
- басқа музейлермен және мемлекеттік мекемелермен байланыс орнату;
- тарихи - мәдени жерлерге экспедицияларға бару, археологиялық
қазбалар жүргізу, табылған ескерткіштерге ұқыптылықпен қарауды үйрету;
- жеке бір құбылысты бақылау, сол арқылы шыдамдыққа үйрену;
- әртүрлі жазбалар, күнделіктер жүргізу, коллекциялар жинау;
- экспозиция және көрме жасауға қатысу;
- конференциялар, кештер, кездесулер, жарыстар, ашық сабақтар
ұйымдастыру;
- халық арасында ауызша мәлімет жинау. Бұл оқушыларды әртүрлі
әлеуметтік топ өкілдерімен дұрыс қарым – қатынас орнатуға тәрбиелейді;
- музей қорындағы заттарды сақтау, қорғау оқушыларды жауапкершілікке,
ұқыптылыққа үйретеді.
Мектеп музейлері Қазақстанның музей жүйесін толықтыра түседі.
Қазіргі күнде Алматы қаласындағы мектептердің екіден бірінде
музей ұйымдастырылуда. Әрине, ол музейлердің бәрін бір зерттеу жұмысында
талдап өту мүмкін емес. Берілген зерттеу жұмысында Алматы қаласындағы
келесі мектеп музейлері талданды: № 138 гуманитарлық өнер гимназиясындағы
Мусілім Базаобаевқа арналған мемориалды музей, № 128 қазақ орта
мектебіндегі М.О.Әуезов мемориалды музейі, О.Жандосов атындағы халықаралық
лингистиклық гимназиясындағы этнографиялық музей, М.Дулатов атындағы № 136
жалпы орта білім беретін мектептегі тарихи – этнографиялық музей.
Мектеп музейі мектепке ұйымдастырылатын көрмелер мен бұрыштардан
түпнұсқа ескерткіштердің болуымен ерекшеленеді.
Мектеп муейіндегі экспонаттарды сақтау, қорғау, экспозицияны жасау
жалпы музей ісі талаптарына сай болуы керек. Бірақ басқа музейлерден
айырмашылығы, мектеп музейлерінің қызметі мектептің оқу - тәрбиелеу
жоспарына тікелей қатысты. Мектеп музейлерінің жұмысы мектеп өмірмен
тікелей байланысты.
Музейлердің алдына қойған мақсаты, олардың жүргізетін іс -
шаралары, ғылыми - ағарту, тәрбиелік бағытының дұрыс айқындалуы маңызды
мәселе болып табылады. Музей беретін мәліметтің шынайылығы оқушылар алған
білімін бекіте түседі. Ал мұндай мәлімет, әсірісе, жас адам үшін өте
бағалы. Музей жастардың саяси, кәсіби тәрбиесінің, көркемдік және
эстетикалық талғамдарының дамуына, өз бетімен жұмыс жасау қабілетінің
шыңдалуына әсер етеді.
Тақырыптың зеррттелу деңгейі: Бұл тақырыпқа байланысты арнайы
зерттеулер жоқтық қасы. Бұл республикамызда әлі де музейтану жұмысы
толығымен қолға алынбағанын көрсетеді.
Жұмысты жазу барысында қолданылған әдебиеттердің басым көпшілігі Кеңес
дәуірі кезінде жазылған. Осы әдебиеттер ішінен М.Г.Заированың еңбегін
ерекше атап өтуге болады [2]. Бұл еңбек 1982 жылы, Алматы қаласында,
“Мектеп” баспасынан шыққан. Онда мектеп музейлерінің әлеуметтік –
педагогикалық жұмыстарының маңызы, тәрбиелеу жұмыстарарының спецификасы,
мектеп музейлерін құру жолдары Алматы қаласындағы мектеп музейлері
негізінде талданған. Бірақ еңбек кеңестік сарында жазылған.
Аталған еңбектен басқа аса маңызды еңбектердің бірі Г.Ю.Элькин және
З.А.Огризконың Школьные музеи атты мұғалімдерге арналған оқу құралы [7].
Бұл еңбекте мектеп музейлерінің профилі, ұйымдастыру жұмыстары, қор және
экспозициялық жұмыстарын жүргізу, музейдегі сыныптан тыс шаралар жайлы
мәліметтер берілген. Мектеп қорларына экспанаттарды жинау жолдары, оларды
сақтау, қорғау жайлы кеңестер мен мәліметтер беріледі. Бұл кітап
мұғалімдерге оқушылармен мектеп музейінде оқу - тәрбиелік жұмыстарын
ұйымдастыруға көмектеседі.
Д.В.Кацюбаның Школьный музей және Г.Пануцаның Школьные музеи –
помощники педагогов атты еңбектерінен алатын мәліметтер де өте құнды
[1;3]. Бұл еңбектер мектеп музейлеріндегі ұйымдастыру жұмыстарын жүргізу
тәртібі және ұйымдастыру жолдары туралы мәліметтер береді.
Зерттеудің теориялық бөлімін жазу барысында арнайы музейтанулық
әдебиеттер қолданылды. Олардың ішінде К.Г.Левыкин, В.Хербстың
редакциялығымен шыққан Музееведение. Музей исторического профля ,
Т.Ю.Юреневаның Музееведение атты оқу құралындарын ерекше атап өткен жөн
[13;11]. Оларда музейтану ғылымының теориялық негіздері толығымен
баяндалады.
Михайловскаяның Музейная экспозиция атты еңбегінде экспозицияны
құруға қойылатын талаптар жазылған.
Мемориалды музейлерді құруға қойылатын талаптар
С.П.Каспаринскаяның Создание мемориальных музеев, Ю.Ф.Кононов,
М.В.Хевралиналардың Мемориальные музеи, посвященные деятелям науки и
культуры СССР атты еңбектерінде талданған [15;16]. Бұл екі шығармадан
мемориалды музейлерді құруға, олардың бағаттарын анықтауға байланысты
мәліметтер алынды.
Өкінішке орай, бұл еңбектер кеңестік дәуірде жазылып, Қазақстан
музейлері мен мектеп музейлеріне қатысты мәлімет мүлдем жоқ деуге болады.
Жалпы музей ісінің теориясы жайлы қазақ тілінде әдебиет өте аз.
Бұл мәселеге байланысты К.Раимханова мен Д.Қатранның Музей ісінің теориясы
мен практикасы атты еңбегінің құндылығы өте зор [10]. Онда музей
құралымы, музей қорларын сақтау, музейдегі ғылыми – ағарту жұмыстары кең
көлемде жазылған.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Осы зерттеу жұмысында бұл музейлер
музейтану тұрғысынан қойылған талаптарға толық жауап бере алады ма, жоқ па,
олар қазіргі күнгі Қазақстанның музей жүйесіне сай ма, сай емес пе деген
мәселер талданды.
Зерттеу жұмысын жазу барысында алдыға қойған мақсат:
- Алматы қаласындағы мектеп музейлерінің ұйымдастырылу
дәрежесін анықтау;
- музейлерді ұйымдастыруда жіберілген қателіктерді айқындау;
- мектеп музейлерінің басқа қоғамдық мекемелермен байланысын
талдау;
- музейлердің оқу – ағарту, білім беру, тәрбиелеу жұмыстарын
жүргізуін талдау;
- жалпы Алматы қаласындағы мектеп музейлерін құру мәселесі
бойынша проблемаларды анықтау.
Мектеп музейлерін ұйымдастыруда алда тұратын проблемаларды тиімді
шешу жолдарын көрсету, осы жұмысты жазудағы басты міндет.
Тақырыптың деректік көзі: Зерттеу жұмысын жазу барысында қолданған
деректер, ол музейлердегі инвентарлық кітаптар, қартатекалар, музейлердің
жылдық есептері, экскурсоводтарға арналып жазылған әдістемелік мәтіндер,
музей меңгерушілерінің жүргізген жазбалары және мектеп музейлерін
ұйымдастырушылармен сұхбат. Олар:
- №138 гуманитарлық өнер гимназиясының музей меңгеруші -
Ислямова Мәншүк;
- №128 қазақ орта мектебінің қазақ тілі және әдебиет пәнінің
оқытушысы, музей меңгерушісі - Сәлімбек қызы Зайра;
- Ораз Жандосов атындағы халықаралық тілдер гимназиясының
қазақ тілі және пәнінің оқытушысы, музейді ұйымдастырушы-
Оспанова Гулмира Алімқызы;
- № 136 М.Дулатов атындағы орта мектептің тарих пәнінің мұғалімі
Молбай Амангүл Дәулетбайқызы.
Сонымен қатар, музейлердің экспозициялық көрінісі, қойылымы,
экспозиция материалдары.
Тақырыптың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріпе, екі тарау, қорытынды,
қосымшалар, пайдаланған әдебиет тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда мектеп музейлерін ұйымдастыру, олардың профилі, қор
жұмысы, экспозициялық жұмысы талданады.
Екінші тарауда осы зерттеу жұмысында талданып отырған Алматы қаласының
мектеп музейлерінің тарихы, олардың жұмысы жазылады. Тарау теориялық
мәселелері баяндаумен басталып, берілген мектеп музейлерінде қандай
дәрежеде іске асатындығы талданып, салыстыралады.
Қорытындыда берілген зерттеу жұмысының нәтижесі, қазіргі таңдағы
Қазақстан мектеп музейлерінің жұмысын жақсарту мақсатындағы талап –
тіліктер, ұсыныстар келтірілген.
Қосымшада жекелеген музейлердің фотосуреттері берілген.
I. МЕКТЕП МУЗЕЙЛЕРІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
1. Музейді ұйымдастырудың алғашқы кезеңі.
Мектеп музейлері оқытушының бастамасымен немесе оқушылардың
үйірмесі негізінде құрылады. Оқушылар өздерінің қызығатын мәселесін
зерттей келе, музейдің бағытын анықтайды. Осы маңызды кезеңде тарих
пәнінің мұғалімдерінің қатысу көмегі өте үлкен. Мектеп музейін құру – ол
бүкіл мектеп ұжымының қажырлы еңбегі. Әрине, мұғалім музейдің педагогикалық
бағытын, білім беру-тәрбиелеу үрдістеріндегі орнын белгілеп, оқушылардың
музей белсенділерін құрып, экспонаттар жинауымен қатар шешілетін үлкен
мәселе ол – музей бөлмесін жабдықтау. Бұл проблеманы мектеп әкімшілігімен
бірігіп шешуге болады.
Музейді құру барысында оқушылар арасында түсіндірме жиналыстар өтеді.
Осы жиналыстарда болашақ музейдің бөлімдері, бөлімшелері анықталып, оларда
экспозицияланатын материалдар сараланады. Осындай жұмыстар кезіндегі
мұғалімнің басты рөлі – оқушыларға ақыл кеңес беріп, оларды ұйымдастыру
жұмыстарын жүргізу. Осы жұмысты атқару барысында мұғалім, музейді құруға
қызығатын оқушылар тобын бөліп алып, жергілікті, мүмкін болса,
республикалық дәрежедегі мемлекеттік, өлкелік тарихи музейлерге экскурсияға
апарып, оның қызметкерлерімен кездесулер ұйымдастырып, консультациялар алу
керек. Бұл ұйымдастырылған кездесулер оқушылардың болашақ музей жайлы дұрыс
түсінігінің қалыптасуына үлкен көмек көрсетеді. Тәжірибелі мамандар
оқушыларға жалпы музейді, экспозицияны дұрыс жасау тәртібі, экспонаттарды
таңдау, мектеп музейлерін ұйымдастыру жөнінен мағлұматтар береді.
Оқушылар ғылыми еңбектермен, басқа да музей жұмыстарымен танысып,
теориялық білім алғаннан кейін, музейді жасауға кіріседі. Ең алдымен музей
кеңесі құрылады [1,10]. Музей кеңесі қолда бар материалдар мен мектеп
мүмкіндігін ескере отырып, музей бағыты мен экспозиция мазмұнын белгілейді.
Ақырғы шешімді педагогтар кеңесі қабылдайды [1,12]. Ол шешім оқушылырға
жарияланғаннан кейін, істелетін жұмысқа бағыт беріледі. Ендігі алдында
тұрған үлкен міндет музейге қор материалдарын жинау. Оқушылардың талпынысы
мұғалімдер тарапынан қолдау тапқан жағдайда көрсеткіш жоғары болады.
Мектеп музейінің қорларына экспонаттар жинау әдістері. Музей қорына
материал жинауды әртүрлі тәсілдермен жүзеге асыруға болады [7,20]. Оның бір
жолы, барлық мектеп оқушыларына музейге ел арасындағы “бүкіл көне заттарды”
әкелу жайлы ұсыныс жасау немесе тек оқушыларға емес, қаланың, ауданның
т.с.с. тұрғындарына хабарландыру жасау. Мұны газеттерге ашық хат жолдау
арқылы жүзеге асыруға болады [7,21]. Жинаудың мұндай тәсілі музей қорын
әлдеқайда байытады. Әрине бұл жолдың өзіндік қиындықтары да бар – музейге
керексіз заттар да көп түсуі мүмкін. Сондықтан, экспонаттарды таңдағанда
мұқият болып, оған эксперттік комиссия құру керек.
Келесі бір тәсіл – оқушылардың жеке коллекция жинап, оны музейге
тапсыруы. Коллекция жинау өте пайдалы: ол оқушылардың ғылымға деген
қызығушылығын арттырады, тиянақтылыққа үйретеді, төзімділікке тәрбиелейді.
Сонымен қатар, бұл коллекциялар музейдің экспозициясына сай коллекциялар
болу керек. Мектеп музейі үшін барлық коллекциялар бірдей қызығушылық
тудыра бермейді. Мысалы, монеталар коллекциясы болса, ол мемориалды музей
қорында сақталмайды. Өйткені, оның тақырыпқа мүлде қатысы жоқ. Сондықтан,
музей активі оқушыларға қандай затты жинау жайлы бағыт-бағдар бергені
дұрыс.
Мектеп музейлеріне материал экскурсиялар мен саяхаттар кезінде де
жиналады. Бірақ, мұндай жолмен жиналған материалдар негізінде музей
ұйымдастыру қолайсыз. Өйткені, саяхаттар мен экскурсияға бару демалыс
кезінде іске асады. Сол себептен, қорлардың толуы баяу жүреді. Қорлар тез
толу үшін материал жинау үздіксіз жүріп тұру керек.
Қосымша қорға келетін болсақ, ол оқушылар күшімен, мектеп
қабырғаларында жиналады. Оқушылар өз қолдарымен макеттер, суреттер,
сызбалар, модельдер жасайды. Кез – келген жинақтау жұмысының нәтижесі оның
ұйымдастырылу деңгейіне байланысты.
Музей қорларының жылдам, әрі тез толуы үшін келесі талаптарды орындау
керек [8,9].
Бірінші талап – музейді ұйымдастыруда мақсат пен тақырыпты нақты
белгілеу. Нақты белгіленбеген жағдайда, жинақтау жұмысын жүргізу барысында
көптеген керегі жоқ заттар жиналуы ықтимал.
Жинақтау жұмысының тақырыбы әртүрлі болады:
1. археологиялық ескерткіштер;
2. этнографиялық заттар;
3. пайдалы қазбалар үлгілері;
4. туған өлкенің батырлары т.б.
Екінші талап – оқушылардың жинақтау жұмысына дұрыс дайындығы. Бірінші
кезекте, мұғалім оқушылармен алдыдағы жұмыс туралы лекциялар, әңгімелер,
консультациялар өткізіп, өзіндік жұмыс жасау үшін әдебиеттер береді.
Мысалы, ботаникалық бөлімге материал жинау үшін оқушылар өсімдіктердің
түрі, қасиеті жайлы мәлімет алуы керек. Жергілікті музейлермен байланыс
орнатып, оның қызметкерлерімен ақылдасу дұрыс болады.
Келесі кезең материалдарды жинау жұмысының жоспарын жасау [7,29]. Осы
жоспардың жобалаған түрі мынадай болады:
Материалдарды жинау Қайда жүргізіледіКім жинайды Қандай материал
мерзімі жинау керек
Мысалы, материал тарихи бағыттағы музей үшін жиналса, онда “қандай
материал жинау керек” деген бағананы былай толтыруға болады:
1) Заттай ескерткіштер – еңбек құралдары, үй тұрмысына қажетті
ыдыс-аяқ, әшекейлер, монеталар, медальдар;
2) Жазба ескерткіштер – жазба және баспа кітаптар, газеттер,
журналдар, ноталар, әртүрлі құжаттар, хаттар, протоколдар,
мақтау қағаздары;
3) Картографиялық материалдар – карталар, схемалар, жоспарлар,
сызбалар;
4) Көркем өнер ескерткіштері –картиналар, суреттер, мүсіндер;
5) Фото- және кинодокументтер – фотосуреттер, кинопленкалар,
негативтер, пленкалар.
Жоспар құрылғаннан кейін, экспедицияға керекті заттар жиналады:
палатка, киім - кешек, дәрі – дәрмек, құрал - жабдықтар, күрек т.б., жазба
кітапша, қарандаш, лупа, шпагат, өлшеуіш құралдар.
Жеке адамға байланысты музей құрған кезде оның өмірімен байланысты
бүкіл заттарды жинау керек. Осы мемориалды құндылығы бар заттар оның
қызметі, өмір жолы, шығармашылығы жайлы толық дерек береді.
Мектеп тарихы жайлы өте көп материал жинауға болады: мұғалімдер,
оқушылар жайлы, сыныптағы және сыныптан тыс жұмыс барысы, мектептің мәдени,
қоғамдық өмірі. Сондықтан, материал жинаудан бұрын мектеп музейінің
экспозициясы қандай негізгі кезеңдерді қамтитынын анықтау керек [5,16].
Экспозицияны мынандай бөлімдерге бөлуге болады:
Бірінші бөлім – “Мектептің құрылуы”.
1) Мектептің фотосуреттері (жаңадан салынған кездегі және қазіргі
көрінісі).
2) Мектепте сабақ берген алғашқы ұстаздар ұйымы, оқушылар, алғашқы
түлектер.
3) Мектептің ашылуы туралы деректер, фото материалдар.
4) Мектептің ғимаратын салған адамдар.
5) Мектеп қызметін суреттейтін фотосуреттер т.б.
Экспозицияның екінші бөлімі - “Мектеп тарихы”.
Бұл бөлімде мектеп жұмысының жан-жақтылығын көрсететін материал
жинаған дұрыс.
1. Сабақ барысы – мұғалімдер, оқушылардың фотосуреттері,
оқулықтар, күнделіктер, сынып журналдары, дәптерлер, оқу
құралдары т.б.
2. Сыныптан тыс жұмыс – үйірмелер, саяхаттар мен экскурсиялар
кезіндегі фотосуреттер, оқушылардың жинаған материалдары,
өздері жасаған макеттер, үлгілер т.б.
3. Мектептің қоғамдық жұмысқа араласуы – қоғам, мәдениет
қайраткерлерімен, жазушы, ақын, соғыс ардагерлері, өнер
адамдарымен ұйымдастырылған кездесулер, кештерде түсірілген
фотосуреттер, кей жағдайда, олардың музейге тапсырған
сыйлықтары, олардың еңбектері. Олармен кездесу кезінде
түсірілген видеопленка өте қызықты экспонат болып шығады.
Үшінші бөлім- “Мектеп жетістіктері”.
Мұнда оқушылардың түрлі жарыстарға қатысқанда алған мақтау қағаздары,
дипломдар, алғыс хаттар, мектепті бітірген түлектердің жетістіктері, басқа
қоғамдық ұйымдармен байланысы , үздік оқушылар туралы мәлімет беріледі.
Бұл тек жобалаған бөлімдер, әрине, әр мектептің өзіндік тарихы бар,
соған байланысты бөлімдер де әр түрлі болады. Бір мектептерде бірнешеу
кейбіреуінде аздау, ең бастысы, олар жүйесіз фотосуреттер көрмесіне
айналмай, нақты кезеңдері болуы тиіс.
Жинақтау жұмысының жетістікке жетуі үшін қажет үшінші талап -
оқушылардың арасындағы қатаң тәртіп [8,25]. Ең алдымен, жиналған
материалға ұқыптылықпен қарау. Әрбір зат дұрыс сақталып, мектеп музейіне
бүлінбеген күйінде тапсырылуы керек:
-өсімдіктерді жинаған кезде табиғи қалпындағы, бұзылмаған түрлерін
жинап, әрқайсысын ботаникалық папкалардың парақтарының арасына қою керек;
-түсірілген фотосуреттерді жеке – жеке конверттерге салып, папканың
ішіне жинау керек;
-минерологиялық коллекцияның материалы болса, оны матамен немесе
мақтамен орап, жәшіктің ішіне ретімен орналастыру қажет;
-құжатты ақырындап тегістеп, қатты басып, жинау керек т.с.с.
Кейде иелері заттарды тазаламай, кір басқан күйінде береді. Ондай
заттарды бүлдіріп алмай, ақырындап тазалау керек. Әйнек және форфор ыдысты
жылы суда жуып, металл және ағаш заттарды құрғақ шүберекпен сүртіп,
киімдерді ұқыпты түрде жуу керек.
Табиғи музейге материал жинау арнайы ережелерді ұстануды талап етеді -
өсімдікті қалай қазып алу керек, жәндікті қалай ұстау керек, топырақ
үлгісін қалай алу керек т.б.
Саяхаттың алдында, белгіленген территория, жеке шаруашылық немесе
қорық территориясы емес па анықтап алған дұрыс. Егер терртория біреудің
иелігінде болса, арнайы рұқсат қағаздар алу керек.
Халық арасында жұмысты бастамас бұрын, жергілікті қоғамдық және
мемлекеттік ұйымдармен байланыс орнату керек. Мұндай жерлерде кімге дерек
жинау үшін бару дұрыс болатындығын айтады. Музейге ескерткіштерді алғаннан
кейін, олар жайлы мәліметтерді толық жазып алу керек. Мәлімет жазатын
журналдың жобасы мынадай болады [3,35].
Бірінші бағана – реттік саны. Оны жазу үлкен қиындық тудырмайды.
Журналдағы номерді, кейіннен, шатастырып алмай, заттарға қою керек. Нөмір
заттарға әртүрлі жолдармен қойылады. Егер тігу мүмкін болса, ол тігіледі.
Тігу үшін жіп қолдану керек. Сым темірді ешқашан қолдануға болмайды - ол
затты тырнауы немесе тотпен кірлетуі мүмкін.
Көптеген заттарға тіркеу санын іле алмайсың. Мысалы, табақша, мата,
фотосурет, т.б. Ұсақ монеталарды жеке қағаз дорбаларға салады, нөмірді
тушьпен конвертке жазады. Металдан, керамикадан, тастан, ағаштан жасалған
заттарға нөмірді тушьпен немесе түрлі-түсті қарандашпен, ал қағаз заттарға
қарандашпен жазады. Музейге түскеннен кейін кейбір нөмірлер өшіп қалмау
үшін қайта жазу керек – металл, керамика, тастан жасалған заттарға –
эмальді бояумен, ағашқа тушьпен.
Нөмірді қалай, қандай жерде жазу ережесі бар: орамал, дастарқан,
беторамал, матаға – бір бұрышына; картинаның - рамкасына; жәшік,
коробкаларға - ішіне; орындықтарға – отырғыштың астына; фотосуреттер,
суреттерде, гравюраларда, плакат, құжаттарда – артқы сол жақ бұрышына. Егер
документ қағаздың екі жағында да жазылса, онда нөмір шетке поляға жазылыды.
Егер поля жоқ болса, құжатты конвертке салып, нөмірді соған жазу керек.
Есте сақтайтын нәрсе, нөмір өте кішкентай шрифтпен, анық жазылуы тиіс, ол
заттың өзін де, оның сыртқы көрінісін де бұзбау керек.
Екінші бағана – заттың аты. Заттың атын толық жазу керек. Кейде әр
облыстың ерекшелігіне қарай кейбір заттардың аталуы бөлек болады. Мұндай
жағдайда заттың жергілікті атауын, одан кейін қысқаша түсіндірме жазу
керек. Заттың атауынан басқа, бұл бағанаға оның қысқаша суреттемесін жазуға
болады. Оның мақсаты – берілген затты бізге түсінікті ету. Бірақ суреттеуді
толық жасамай, қысқаша мәлімет беріп өткен дұрыс. Кейде бұл зат не үшін
қолданылатынын да жазуға болады.
Келесі бағана – заттың музейге түскенге дейін тұрған ортасы. Оны
толтыру қиындық туғызбайды. Егер минерал, өсімдік т.б. болса, оның табылған
ауданын, археологиялық ескерткіш болса, табылған жерін жазу керек, қандай
қорған, оның қай бөлігі.
,,Зат кімнен алынды немесе кім тапты’’ деген бағананы толтыру
барысында, затты берген не тапқан адамның аты-жөні, мамандығы жазылады
[3,37].
“Зат қашан табылды” бағанасын толтыру қиын емес, ал “Заттың уақыты”
бағанасын толтыру сақтықты, туралықты қажет етеді. Жиналған өсімдіктердің,
минералдардың, жануарлардың уақытын “2005ж. жиналған” деп жазса,
документтердің уақытын анықтау да оңай, өйткені, оларға күні жазылады, ал
археологиялық, палеонтологиялық заттардың уақытын анықтаған кезде,
мамандардың көмегіне жүгіну дұрыс.
Оқушылар өздерінің жазбаларын жеке дәптерлеріне жазып алып, оны
мұғаліміне не жетекшісіне көрсетіп алған соң, журналға жазады.
Мәліметтерді, затты алған соң, кейінге қалдырмай сол кезде жазу керек.
Заттай деректермен қоса оқушылар жергілікті халықпен әңгімелесіп,
ауызша деректер де жинайды. Белгілі бір оқиғаға байланысты мәліметтерді сол
оқиғаны көзімен көрген адамнан алу өте қызықты. Әңгімені 2-3 адам
жүргізеді: олардың біреуі әңгіме жүргізеді, екеуі жазады. Әңгімелесу
барысында өзін қызықтыратын сұраулардың жауабын алуға тырысу керек.
Әңгімені жазып алғаннан кейін, оны қайта оқып тексеру керек [4,16].
Әр экспедициядан кейін есептер жасалады, мектепте көрмелер
ұйымдастырылады. Жергілікті музейлермен байланыс орнатылады. Олардың
қызметкерлері жиналған материал негізінде оқушыларға музей жасауға
көмектеседі.
1.2. Мектеп музейлерінің профилі
Мектеп музейлерінің профилін ғылыми пән негізінде құрылған экспозиция
анықтайды. Мектептерде тарихи, әскери-тарихи, археологиялық, этнографиялық,
әдеби-көркемдік, техникалық және мектеп тарихына арналған музейлер
ұйымдастырылады. Музей бағытын таңдау мектеп мүмкіндігіне тікелей
байланысты. Сонымен қатар, музей бағытын таңдай отырып, бірінші мектеп
жинау және зерттеу жұмыстарын жүргізетін территорияны белгілеп алуы керек.
Мысалы, мемориалды музей ұйымдастыру үшін жеке тұлғаның айналасында, оның
өмірбаяны, тұрған жері, қызметі т.б. жайлы материал жинау, өлкетану музейін
ұйымдастыру үшін жиналатын материалдан әлдеқайда аз болады. Екіншіден,
мектеп музейінің хронологиялық шектерін анықтап алу қажет. Мысалы, тарихи
музейлерді ұйымдастыру барысында, көне заманнан бүгінгі күнге дейін немесе
белгілі бір кезеңге сүйенуге болады.
Мектепте өлкетану меузейін ұйымдастыру үшін, ең алдымен осы мәселеге
байланысты бүкіл ғылыми әдебиетпен танысу қажет. Мектептегі тарихи-өлкетану
жұмысының дұрыс дәрежеде жүргізілмеуі, деректерді толық меңгермеуге
байланысты болады. Дерек деп отырғанымыз топонимика, этнография,
археология, фольклор мұралары, ғылыми пәндер мәліметтері
Өлке тарихын білетін адамдармен, әртүрлі мекемелермен тығыз байланыс
орнату керек.
Өзінің құрылымы жағынан өлкетану музейлері комплексті болып келеді.
Онда тек өлкенің әлеуметтік - экономикалық, саяси және мәдени даму тарихы
жайлы мәліметтер ғана емес, табиғи заттар да сақталады. Сондықтан, музей
құрылымы көп жағдайда тарихи және табиғи бөлімдерден тұрады.
Табиғи бөлімнің экспозициясы өлкенің табиғи байлығы, қазба байлығы,
ауыл шаруашылығы, флора және фаунасы жайлы толық мәлімет беруі керек. Көп
музейлерде жануарлар мен құстардың макетін жасап қояды. Осы жұмысты атқару
барысында музей қызметкерлері химия, биология пәндерінің мамандарымен тығыз
жұмыс жасайды . Бұл музей қызметінің бір аспектісі болып табылады.
Музейге материал жинаумен тікелей оқушылар айналысады. Бұл жұмыс
оқушылардың өлке тарихын зерттеуіне, ондағы өзгерістерді оқып-игеруіне
көмектеседі. Мысалы, Алматы қаласының № 122 мектебінде өлкетану музейі
жұмыс істейді. Музейдегі бай материал Алматы қаласы, Алматы облысы және
басқа да Қазақстан қалаларына жасалған экскурсиялар мен саяхаттар негізінде
жиналған. Осы жұмысы үшін музей Алматы туристік станциясының құрмет
грамотасымен наградталған. Мектептің жас өлкетанушылары республиканың
геологиялық мекеменің Балхаш өзені ауданында жүргізілген зерттеу
экспедициясына қатысты. Осы экспедицияға қатысқан оқушылар құрмет
грамотасымен наградталды [2,13].
Атақты, халыққа еңбегі сіңген қайраткерлер жайлы материал жинау
барысында, оқушылардың бойында патриоттық, Отанға қызмет ету сезімі оянады.
Мектеп музейлерінің ұйымдастырылуы білім беру тәсілдері мен ғылыми
таным тәсілдерінің жақындасуына ықпалын тигізеді. Материлдарды жинау,
оларды өңдеу, жан-жақты зерттеу, экспозициялау оқушылардың бойындағы өз
бетімен жұмыс жасау, танымдық қабілетін дамыту, ғылыми-зерттеу жұмысын
меңгеруге көмектеседі.
Мектептік-өлкетану музейлерінің өзіне тән ерекшеліктері де болады:
1. Оның экспозициясында мектеп тарихымен байланысты жерлер жайлы
экспонаттар көп;
2. Мектеп музейлерінің экспонаттары, оқушылардың өз қолымен
жасалған;
3. Музей материалдарын сабақ кезінде көрнекілік құралы ретінде
қолдануға болады. Ол үшін сабақ музейде өткізіледі. Осыған
байланысты өлкетану музейінде экспозицияны сабақ өтуге ыңғайлы
етіп орналастыру қажет;
4. Музей материалдарына қарап отырып, мектепте өткізіліп жатқан
өлкетану жұмысының жолдары мен әдіс-тәсілдерін көруге болады.
Олар экспедиция, походтар, экскурсиялар, кештер, кездесулер,
мектептің жас өлкетанушылары алған грамоталар мен сыйлықтар
[4,26].
Мектептегі өлкетану музейлері өзінің құрылымы мен тақырыбында
мектептегі тарих, география, биология курстарына сәйкес болуы керек. Сол
себептен, жаратылыстану-географиялық бөлімге мынадай бөлімшелер жасауға
болады:
1. Рельеф және геология.
2. Климат және ландшафт.
3. Фауна және флора.
Кей жағдайда оқушылар өздерінің музейлеріне материал жинау барысында
халық шаруашылығына пайда әкелетін жаңалықтар ашады. Солардың негізінде
мектеп музейінде геологиялық бөлім ұйымдастыруға мүмкіндік туады [7,45].
Әрине, әр мектеп өзінің жинаған материалдарына байланысты экспозиция
жасайды, дегенмен жаратылыстану-географиялық бөлімнің міндетті түрде
мынадай тақырыпты қамтуы керек: өлкенің геологиялық байлығы, табиғаты,
өсімдік және жануар әлемінің нұсқалары. Сонымен қатар өлкенің физикалық,
климаттық және өсімдік, жануар әлемінің картасын беру дұрыс болады. Бұндай
жұмыстарды іске асыру үшін гербарий, топырақ түрлерін, жануарлар мен
құстардың тұлыптарын жинау қажет. Мұндай жұмыстардың маңызы өте зор,
өйткені, олар оқушылардың туған жеріне деген сүйіспеншілігін оятады.
Мектеп музейлерін археологиялық бағытта құру, аса қолайлы емес. Оған
бірнеше себеп бар. Біріншіден, археологиялық қазба жұмыстарын тек қолында
рұқсат қағазы бар арнайы мамандар жүргізеді. Екіншіден, қазба жұмыстары
барысында оқушылар тарихи-мәдени құндылығы бар бағалы заттарды мемлекеттік
музейлерге тапсыруы тиіс. Сондықтан, мұндай музейлерге экспонат жинау өте
қиын. Ең тиімді жолы – мектептің өлкетану музейінде “археология” бөлімін
ұйымдастыру. Бұл бөлімде оқушылардың археологиялық барлау кезінде жинаған
материалдарын, археологиялық карта, көшірмелер, фотосуреттер мен макеттерді
экспозициялауға болады.
Осы салада жұмыс істейтін бірнеше музейді атап кетейік, олар Алматы
қаласындағы № 56 және № 78 мектептер. Осы мектептердегі оқушылар Қазақстан
археологиясы жайлы көптеген материалдар жинаған. Мектепте археологиялық
экспедициялар, саяхаттар ұйымдастырылып отырады. Мысалы, оқушылар Жетісу
аймағындағы, Талғар, Есік, Іле территориясындағы көптеген көне қорғандарда
болды. Музей экспозицияларынан осы экспедициялар барысында жиналған әртүрлі
фотосуреттер, әдебиеттер, жас археологтарды қызықтыратын газет, журнал
мақалаларын көруге болады [2,48].
Мектептегі өлкетану музейінің бір бөлімін нумизматикаға арнауға
болады. Көптеген жасөспірімді монета, көне ақша, орден, медальдарды жинау
қызықтырады. Осы жиналған коллекцияларды жүйелеп, топтап, елдер мен
ғасырларға ажырату керек. Ақша белгілеріне байланысты қабырға-сурет (стенд)
жасап қоюға болады. Медальдар коллекциясы да өте қызықты экспонат болып
табылады [6,36].
Өлкетану музейінде Өлке тарихы бөлімін де жасауға болады. Оны
Революцияға дейінгі өлке тарихы, Кеңес Үкіметі кезеңіндегі
өлке тарихы, Тәуелсіздік алғаннан кейінгі өзгерістер сияқты бөлімшелерге
бөлуге болады. Мұндай тақырыптағы экспозицияны құру барысында әртүрлі
кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерді салыстыра отырып,
халықтың тұрмысына, мәдени, техникалық өзгерістеріне сүйенуге болады.
Мектепте комплексті музейлерді жасау - өте қиын жұмыс. Мұндай музейді
құру үшін өте үлкен бөлме керек. Көп жағдайда мұндай бөлме жасау үшін 2-3
сынып бөлмесін біріктіруге тура келеді, сондықтан көптеген қиындықтар
туады. Осы жұмыста талданып отырған музейлер жеке бір бағытқа арналған.
Әрине, соған сәйкес олардың да алып жатқан территориясы кішігірім.
Комплексті музей болашақта ірі гимназияларда ұымдастырылады деген
үміттеміз.
Комплексті музейлерге қатысты бірнеше ерекшеліктерді атап өтейік:
1) музей экспозициясы көне заманнан бүгінге дейінгі тарихты қамту
керек;
2) ол көп салалы болғаннан кейін оның қорларында экспонаттар да өте
көп болады;
3) музейді дұрыс ұйымдастыру үшін экспонаттардың ғылыми экспозициясы
толығымен өңделуі керек [7,29].
Мектеп мұғалімдері, мектептің білім беру-тәрбиелеу мақсатына сәйкес
келеді, мектеп бағдарламасы көп тақырыбын қамтуға мүмкіндік береді деп
өлкетану музейлерін артық көреді. Бұл , әрине, мемлекеттік музейлері жоқ
ауыл мектептері үшін қолайлы, ал ірі қалаларда оқушылар өлкетану музейлерін
көріп жүргеннен кейін, мектепте жеке ғылыми салаға немесе жеке тұлғаға
байланысты мемориалды музей жасау дұрыс болады. Осы саладағы музейлерді
жасау аз уақытты және күшті талап ете отырып, тәрбиелік мәні өте жоғары
болады. Сонымен заттар, әскери-тарихи музейлер немесе әскери даңқ музйлерін
ұйымдастырудың мәні зор. Мысалы біз қарастырып отырған музейлер Алматы
қаласының мектептерінде ұйымдастырылғандықтан, олардың ішінде өлкетану
музейлері кездеспейді. Олар мектеп тарихына, қазақ этнографиясына немесе
жеке тұлғаларға арналған мемориалды, тарихи - этнографиялық музейлер.
Музейлермен қоса әскери даңқ бұрыштары да кездеседі.
Әскери - тарихи музейлер немесе әскери даңқ музейлері оқушылардың
патриоттық сезімін оятып, Отанды сүюге тәрбиелейді. Мұндай музейлерді:
1) Ұлы Отан соғысы;
2) Қазақстандықтардың ерлігі;
3) Біздің жерлестеріміздің ерлігі;
4) Тылдағы еңбекшілір ерлігі т.б. бөлімдерге бөлуге болады. “Біздің
жерлестеріміз — Ұлы Отан соғысына — қатысушылар” және “Біздің ата –
аналарымыз — өндіріс озаттары” атты тақырыпта музейге өте қызықты мәлімет
жинауға болады [7,33]. Мысалы, Семейде № 39 мектепте 1965 жылы әскери
даңқ музейі ұйымдастырылған. Ол оқушылардың патриоттық тәрбие алу
орталығына айналды. Мектеп музейінің жұмысы туған өлке тарихын зерттеуден
басталды. Музей экспозициясы Кеңестік дәуір тарихы, Ұлы Отан соғысы кезеңі,
Отанды азат етуге қатысқан жерлестерінің ерлігі туралы баяндайды.
Экспозицияға қойылған бүкіл экспонаттарды оқушылар өздері жинаған. Олардың
ұрандары: “Ешкім де ұмытылмайды, ештеңе ұмыт болмайд!” [2,43].
Осындай бағыттағы музейлердің біреуі Алматы қаласындағы №
36 мектепте ұйымдастырылған. Бұл музейде 1941 жылы мектепті бітіріп,
майданға кетіп, қайтып келмеген түлектер жайлы материалдар орын табады.
Мектеп оқушылыры архивте документтерді іздеп көп сағаттар бойы отырған,
нәтижесінде 16 түлектің ерлікпен қаза тапқандығы, олардың қатысқан
шайқастары жайлы мәлімет жиналған.
Музей стендтарына олардың фотосуреттері, өмірбаяндары, жасаған
ерліктері жайлы мәліметтер ілінді. Әйнек витриналарының астына олардың жеке
заттары, әскери реликвиялары орналастырылды [2,45].
Мектептерде ұйымдастырылатын мемориалды музейлерге тоқталып өтейік:
Мысалы, Сәтбаев қаласындағы № 14 орта мектепте 1993 жылы Мұхтар Әуезов
атындағы музей ашылды. Музейдің ашылу салтанатына Мұхтар Әуезовтің немере
қарындасы Фаузия Ахметқызы Әуезова арнайы шақырылды. Фаузия Ахметқызы
музейге жазушының кейбір киімдерін, кітаптарын сыйға тартты. Мұхтар ағаның
киген шалбары, М. Әуезов туралы фотоальбом, Абай Құнанбаевтың 150 жылдық
мерейтойының кезінде Семейде түсірілген бейнетаспасын сыйға берді.
Мұхтар Әуезовтің мұражайы бұл күнде мектептегі ұлы жазушының өмірі мен
шығармашылығынан өнегелі тәрбие беретін үлкен ордалы орынға айналып отыр.
Музейде ашық сабақтар, кластан тыс жұмыстар, кездесулер, кештер өткізіліп
тұрады. Мұнымен қатар музейде мектеп оқушыларының “Абай жолы” эпопеясы
бойынша жазған шығармалары сақтап қойылған. Оқушылар жазушының өмірі мен
шығармашылығына арнап альбомдар жасаған.
Музейде басқа ұлт балаларына М.Әуезовтің кім екенін, оның
шығармаларын оқытып үйретуге арнайы жоспар жасалған. Бұл балалардың қазақ
әдебиетіне деген ықыласын жоғарлатуға көмектеседі. Осы орайда оқушылар
Мұхтар Әуезовтің “Еңілік-Кебек” пьесасы бойынша шағын сахналық қойылым
көрсетіп, Еңілік-Кебек зиратының макетін жасап, оны музейге табыс етті.
Сонымен қатар, оқушылар Мұхтардың атасы Әуездің қыстағының макетін жасады.
Міне, осындай заттарды көргенде, орыс балаларының қазақ салт-дәстүрін, әдет-
ғұрпын меңгере бастағанын байқайсың. Музей стендтарынан М.Әуезовтің
портретін көруге болады. Экспозициясында М.Әуезовтің шығармалары, жеке
заттары, оның өміріне, қоғамдық қызметіне байланысты фотосуреттер мен
көшірмелер орын тапқан.
Осындай ұлы ғұламаларға арналған мемориалды музейлердің бірі — ол
Аягөз қаласының № 2 орта мектебінде үш алыпқа — Абай мен оның шәкірттері
М.Әуезовке және Шәкәрім Құдайбердіұлына арналған музей. Біріншіден, бұл
музей үш алыпты мәңгі есте қалдыру үшін ұйымдастырылған. Музей 1987 жылы 24
қыркүйегінде салтанатты түрде ашылды. Ол заманымыздың заңғар жазушысы
М.Әуезовтің 90 жылдығына арналған еді. Музейдің экспозициясын жинау
барысында мектеп оқушылары өздеріне көптеген құнды мәлімет алды.
Енді музей экспозициясына қысқаша шолу жасап өтейік. Есіктен кіре бере
төрде Абай мүсіні қойылған. Одан оңға қарай бала Абай суреті ілінген,
ақынның балалық шағы мен аяулы аналарының тәлім - тәрбиесін бейнелейтін
көріністер. Келесі бөлме: ”Абай нәр алған үш қайнар бұлақ” деп аталып, оның
Шығыс және Орта Азия ғұламаларынан, қазақ халқының ауыз әдебиетінен және
орыс классиктерінен сусындағаны жөнінде деректер.
Абай тек орыс тілін ғана емес, араб, татар, өзбек, парсы, шағатай
тілдерін де жақсы білген. Түрлі эскиздер мен мұралар, архив көшірмелері мен
фотокөшірмелер, фотосуреттер осыны нақтылай түседі. Осы бөлмеде Мұхтар мен
Шәкәрімге арналған арнайы қабырғалар орналасқан. Онда бұл ғұламалардың
еңбектері жайлы материалдар экспозицияланған.
Қабырғаның бір бөлігі Абайдың орыс достары В.Ф. Михайэлис, С.С.Гросс,
Н.И. Долгоролов, П.Лобановскийлерге арналған. Абайдың атақты Гоголь
кітапханасынан кітап алып жатқанын бейнелейтін фотосурет көшірмесі құнды
экспонат болып табылады. Сонымен қатар, музейде А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов, М.Дулатовтардың творчестволарына арналып құнды
деректер жиналып, арнайы бейне кітаптар жасалынған. Абай мен оның
шәкірттері өмірінен түрлі мәлімет беретін ондаған суретті альбом жасалған.
Бұл музей ұлы алыптардың қасиетін оқушылар арасында кеңінен таныстыруда.
2.3. Музейлердегі қор және экспозициялық жұмыстар
Негізгі және қосымша қор. Мектеп музейлерінің қорлары негізгі және
қосымша болады. Негізгі қордың құрамына материалдық және рухани мәдениет
ескерткіштері, табиғат ескерткіштері, еңбек құралдары, қолданыс құралдары,
өнер туындылары, топырақ, өсімдік, жануар тұлыптарының үлгілері,
гербарийлер кіреді [3,31]. Олар адамның өмір тіршілігі, суретшінің
творчествосы, топырақ түрі, флора жайлы мәлімет береді.
Қосымша қор оқушылардың қолымен жасалып, негізгі қорды толықтырады.
Олар негізгі қор экспонаттарын анықтап, кейде түр нұсқаның орнын ауыстыруға
қолданылады. Мысалы, алғашқы қауымдық құрылыс кезін толығымен көрсету үшін,
тек еңбек құралдарын көрсету жеткіліксіз. Оларды жасау технологиясын,
қолдану әдісін суретте көрсету экспозицияны түсінікті қылады. Топырақ
түрлерін қарау арқылы белгілі ауданның жер бедерін түсіну мүмкін емес: оған
қосымша ретінде аудандағы топырақтың жерге орналасуын көрсететін карта -
схема жасау болады. Бұл жерде карта - схема, сурет қосымша қордың
материалдары болып есептелінеді [3,21].
Музейді құру кезінде негізгі қор мен қосымша қор экспонаттарын бөліп
алу керек. Көп жағдайда, бір зат қосымша қорға да негізгі қорға да кіреді.
Мысалы, топырақ картасы — мектепте табиғат бөлімі бар музей құрылса,
қосымша қор материалы болады, ал егер музей мектеп тарихына арналып
құрылса, осы мектеп оқушысы жасаған топырақ картасы — негізгі қорға кіреді.
Өйткені, ол берілген мектептің оқу жұмысының бір көрінісі болып табылады.
Оқушылардың музей қорымен жұмысы келесі этаптардан тұрады:
1. Оқытушының музейді жасауға қатысқысы келетін оқушылармен музей
қорлары жайлы әңгімелесуі.
2. Материал жинау.
3. Жиналған материалдармен танысу, олардың ғылыми маңыздылығын
анықтау, негізгі және қосымша қорды құру.
4. Экспозициялық жұмыс.
Оқушылармен әңгіме жүргізу кезінде негізгі қорға қандай материалдар
кіру керек екендігін айтып, оның маңызын түсіндіру маңызды. Негізгі қорға
кіретін экспонаттарды келесі топтарға жіктеугк болады:
а) заттай ескерткіштер;
б) жазба ескерткіштер;
в) көркем өнер деректері.
Заттай деректер. Деректердің бұл тобында археологиялық
материалдар негізгі орын алады. Егер мектептің тарих пәнінің мұғалімінің
мамандығы археолог болған жағдайда, ол өзі жүргізген археологиялық қазбалар
кезінде табылған заттай ескерткіштерді музейге тапсыруына болады (“ашық
хаты” болса). Бірақ, әдетте, музейдің негізгі қорына археологиялық
ескерткіштер орнына жасалған көшірме материал түседі. Сонымен қатар,
жекелеген адамдардан сыйлық ретінде экспонаттар толтырады.
Мұндай жағдайда оқушылар мұғалімнің көмегімен археологиялық
әдебиеттермен толық танысады. Мемлекеттік музей қызметкерлерімен
консультация жүргізіледі.
Заттай деректердің түрлері:
- еңбек құралдары, ауылшаруашылық құралдары, қолөнер шеберлерінің
құралдары;
- қару-жарақ түрлері, әт-әбзелдері;
- күнделікті тұрмыста қолданылатын заттар ( ыдыс - аяқ, киім - кешек,
әшекей бұйымдар, жиһаз түрлері );
- нумизматикалық материалдар (монета, орден, медальдер);
- палентологиялық материалдар — жануарлар сүйектері, өсімдіктер қалдықтары
және өсімдіктер мен жануарлардың табиғи үлгілері;
- зоологиялық материалдар — тұлыптар;
- ботаникалық материалдар — гербарий, өсімдіктердің ұрықтары, құрғақ
жемістер;
- тау жыныстары және материалдары;
- топырақ үлгілері — тыңайтқыштар.
Жазба деректер. Бұл топқа ғылыми, көркем әдебиет, мемуарлар, әкімшілік
құжаттар, жеке адамның құжаттары, кітаптар, қолжазба, газет, журнал,
листовкалар, хаттар, протоколдар, актілер [7,15].
Көркемөнер деректері — көркемөнер туындылары, фотосуреттер,
картографиялық материалдар, документтік сипаттағы материалдар — басылым
үлгілері, журналдар. Осы топқа живопись, мүсін, карикатура, плакаттар
кіреді. Бұл деректердің уақыты, шыққан жері, авторы, мазмұны белгілі болса
— ғылыми құндылығы жоғары болады [7,18].
Фотосуреттер - құнды тарихи дерек болып табылады. Олар адамдардың,
жердің, архитектуралық құрылғылардың тарихи оқиғалардың нақты көрінісін
сақтайды. Иллюстрациялық журналдардағы суреттерді де фотосуреттерге
жатқызуға болады [7,20].
Оқушыларға журнал, кітаптардағы суреттерді қырықтыруға болмайды.
Бұл антипедагогикалық тәсіл болып есептеледі. Сондықтан ондай кітап,
журналдарды толығымен қорға кіргізеді, ал экспозицияға қойған кезде
көшірмелерін қою керек.
Графикалық материалдар (карта, план, техникалық сызбалар, схема,
диаграммалар) да дерек болып табылады.
Документтік сипаттағы материалдар ауылшаруашылық жағдайы, сауда
байланысы, белгілі кезеңдегі киім үлгісі жайлы дерек береді. Сондықтан,
олар да негізгі қорға кіреді.
Қосымша қордың материалдарын екіге бөлуге болады [7,32].
1. музейге қойылған түпнұсқа экспонаттарға тоықтыру анықтама беретін
қосымша қор - карта, диограмма, схема;
2. заттай деректердің көзбен қабылдаудың түрін жасайтын қосымша қор -
макеттер, картина, диограмма, модельдер.
Макеттер, картина, диограмма жоқ болса, қосымша карта жасау керек.
Картаны жасау үшін оқушылардың бір тобы тақырыпқа байланысты әдебиеттерді,
деректерді жинастырып танысады. Осы білім негізінде картаның нұсқасы
жасалады, белгілер арқылы. Картаны жасау үшін контурлық картаны негізге ала
отырып, саяси, әкімшілік шекараларды белгілейді. Одан кейін шартты белгілер
арқылы тақырыпқа байланысты белгілейді. Картаның бір бұрышына олардың
түсініктерін жазып қою керек. Карталарды қазіргі технологиямен жабдықтап,
электронды түрде жасауға болады.
Диограмма және схемалар — экспозицияның өте қажетті элементтері
[1,23]. Олар қандай да бір құбылыстың дамуын, белгілі бір мекеменің ұйымдық
құрылымын салыстыруға қолданылады. Диограмма мен схемаларды оқушылар өз
қолдарымен жасайды.
Үлгілер мен макеттер - түпнұсқаларды ауыстыру үшін қолданылады.
Сондықтан аса ұқыптылықты талап етеді. Модельдер заттың сыртқы көрінісін
толығымен беру керек. Оларды жасаған кезде мамандардың көмегіне жүгіну
керек.
Панорама, картина, диорамма — мектеп музейлерінде толығымен
тәжірибеленеді. Өйткені, олар оқушылардың творчестволық қабілетін дамытады.
Оларды жасау бейнеленетін оқиғаны терең зерттеуді талап етеді.
Қорларды есепке алу. Мектеп музейінде бар материал міндетті түрде
инвентарлық кітапқа енуі керек [8,18]. Егер ондай кітапты мемлекеттік
музейлерден алуға мүмкіндік болмаса, онда қалың дәптерді қолдану арқылы,
кітапша жасап алуға болады. Оны номерлеп, шнурлап, мектеп мөрі, мектеп
директорының қолы қойылады. Инвентарлық кітапқа келесі бағаналарды жазуға
болады:
1. реттік номер;
2. зат аты;
3. заттың шығу тегі;
4. материал;
5. сақталуы;
6. қайдан келіп түсті;
7. ескертулер.
Инвентарлық кітап мемлекеттік құжат болып табылғандықтан, онда
түзетулер, сызулар, бояулар жасауға болмайды. Сондықтан, музейде бірінші
“келіп түсу кітабын” жүргізу керек. Онда музейге түскен әрбір зат жазылады.
Егер материалды жинау поход пен экспедициялар кезінде жасалса, әр топтың
қолында “Материалдарды жинау кітабы” болады (“Полевая опись”).
Қорларды есепке алу инвертарлы кітапшаға енгізумен аяқталмайды,
оларды жүйелеу қажет [14,33]. Инвертарлы кітапта экспонаттар музейге түскен
реті бойынша жазылады. Дегенмен экспонаттарды жүйелеу керек: экспозиция
құру барысында материалды инвертарлық кітапшада іздеу қолайсыз. Ол өте көп
уақыт алады. Сондықтан, көптеген мектеп музейлерінде картотекалар жүйесін
жасайды. Заттың толық суреттемесін инвентарлық кітапқа енгізген соң,
қысқаша түрде карточка толтырылады. Карточканы толтыру тәртібі:
- заттың аты;
- қысқаша мәлімет;
- уақыты;
- сақтау орны.
Дайын карточкаларды тәртіп бойынша бөлімдерге бөліп орналастырады.
Кейбір музейлерде карточкалар материал түріне қарай бөлінеді: металл
бұйымдар, ағаш бұйымдар, нумизматикалық материал, керамика өнімдері,
маталар, қару-жарақ, кітаптар, документтер, көркем өнерлер, суреттер.
Мұндай картотекаларды бір кезеңге байланысты материалдар әр түрлі
бөлімдерге орналасады.
Мектеп музейі бір адамның өміріне арналса, яғни мемориалды болса,
онда картотекаларды оның өмірі мен қызметінің кезеңдеріне байланысты
бөлімдерге бөлуге болады. Өнер ескерткіштері мен әдебиеттерге байланысты
картотекаларды шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады: кеңес дәуіріне
дейінгі, кеңес дәуірі кезіндегі, тәуелсіздік алғаннан кейінгі. Ескерткіштер
қолданбалы өнер ескерткіштеріне байланысты картотекаларды заттың жасалу
материалына (ағаш, мата, сүйек, т.б.) байланысты болу керек. Табиғат
бөлімінің картотекасы былай бөлінеді:
1. палеонтологиялық материалдар;
2. минералогиялық материалдар;
3. ботаникалық;
4. зоологиялық.
Кейде мектеп музейлерінде жергілікті емес, шетелдік заттар да
болады. Мысалы: нумизматикалық коллекция ішінде жергілікті монеталармен
қоса, шетел монеталарыда болуы мүмкін. Мұндай заттар үшін әр бөлімде жеке
бөлімше жасап, олардың суреттемесі бар карточкалар орналастырылады [5,11].
Карточкаларды сақтау үшін, мектеп шеберханаларында ағаш немесе
картон жәшіктер жасады. Картон жәшіктерді қақпақпен, ал ағаш жәшіктер үшін
тартпа жасаған дұрыс. Карточкалар жоғалмау үшін, оларды ағаш немесе
металдан жасап кіргізіп қою керек. Барлық жұмыс жасалғаннан кейін, музей
қорына түскен жаңа зат осындай жүйемен тіркелініп отырады.
Қорларды сақтау тәртібі. Барлық жиналған және есепке алынған
материалдардың өте үлкен ғылыми ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz