Қазақстан музейлеріндегі Әбілхан Қастеев шығармашылығының көрінісі
Кіріспе 3.6
1.тарау. Әбілхан Қастеевтің өмірі мен шығармашылығы
1.1. Ә. Қастеевтің өмірі мен өнері 7.8
1.2. Ә. Қастеев шығармашылығының негізгі тақырыбы 9.19
1.2. Алғашқы тырнақалды туындылары 20
1.2. Ескі және жаңа тұрмыс 21.22
1.2. Табиғат пейзаждары 22.25
1.2. Портрет жанры 26.29
1.2. Жаңа құрылыс «Қазақстан жерінде» 30
2.тарау. Музейлердегі Ә.Қастеев туындылары
2.1.Музей көрмелерінде көрінген Қастеев 31.33
2.2. Мемлекеттік Ә. Қастеев атындағы өнер музейіндегі
Ә.Қастеевтің мемориалдық залы 33.39
2.2. ҚР Мемлекеттік орталық музейдегі Ә.Қастеевтің туындылары 39.42
3.тарау. Музейдегі өнер туындыларын сақтау әдістері
3.1. Туындыларды сақтау ережелері 43.44
3.2. Өнер туындыларын қайта қалпына келтіру 43.48
Қорытынды 49.50
Шығармашылығы мен өмірінің негізгі кезеңдері 51.54
Қосымшалар 55.62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 63.65
1.тарау. Әбілхан Қастеевтің өмірі мен шығармашылығы
1.1. Ә. Қастеевтің өмірі мен өнері 7.8
1.2. Ә. Қастеев шығармашылығының негізгі тақырыбы 9.19
1.2. Алғашқы тырнақалды туындылары 20
1.2. Ескі және жаңа тұрмыс 21.22
1.2. Табиғат пейзаждары 22.25
1.2. Портрет жанры 26.29
1.2. Жаңа құрылыс «Қазақстан жерінде» 30
2.тарау. Музейлердегі Ә.Қастеев туындылары
2.1.Музей көрмелерінде көрінген Қастеев 31.33
2.2. Мемлекеттік Ә. Қастеев атындағы өнер музейіндегі
Ә.Қастеевтің мемориалдық залы 33.39
2.2. ҚР Мемлекеттік орталық музейдегі Ә.Қастеевтің туындылары 39.42
3.тарау. Музейдегі өнер туындыларын сақтау әдістері
3.1. Туындыларды сақтау ережелері 43.44
3.2. Өнер туындыларын қайта қалпына келтіру 43.48
Қорытынды 49.50
Шығармашылығы мен өмірінің негізгі кезеңдері 51.54
Қосымшалар 55.62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 63.65
Тақырыптың өзектілігі. Өнердің өнер иесіне берер ең керемет сыйы- суреткер өмірінің ұрпақтар жадында жалғасын табуы, ал егер ол аса дарынды, данышпан болса- мәңгілік естелікке айналуында.
Әбілхан Қастеев (1904-1973) – Қазақ сурет өнерінің тұңғышы, Қазақстан бейнелеу өнерінің құрылуы мен қалыптасуына атсалысқан табиғи тума талант иесі, Қазақстан Республикасының Халық суретшісі, Ш.Уәлиханов атындағы ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері.
Оның кәсіби суретші болып шығуына өнерге деген үлкен құштарлығы, табандылығы мен еңбекқорлығы қатты ықпал етті.
Оның жеке басының тағдыры қазақ халқының өміріндегі түбірлі өзгерістермен терең тамырлас, суретшілігі де туған елдің өмірімен бірге өсіп, өркендеді. 1920-1930 жылдар - Қазақстан бейнелеу өнеріне ұлт суретшілерінің келуі, ұлттық дүниетанымда қазақ мәдениетінде жаңаша көркемсуреттік-пластика тілімен беруді әкелді. Біз бүгінгі күнгі жағдайларға терең толғаныспен қарай отырып өткенге де қатқыл көзқарас көрсеткенмен, қазіргі буын осы - ауыр да қуанышты және бақытты жолды бастағандарға тағызым етіп, қайта қауышып отыруға әуес.
Қазақстан тарихында Әбілхан Қастеевтің кескіндеме, су бояумен жасаған көркем туындылары Мемлекеттік Ә.Қастеев атындағы өнер музейі (400), Мемлекеттік орталық музейі, (Алматы), Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық мұрағаты (Алматы), Қазіргі заман өнер музейі (Астана), Солтүстік Қазақстан облыстық бейнелеу өнері музейі (Петропавловск), Павлодар көркемсурет музейі, Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі, Атырау облыстық тарихи-өлкетану музейі, Қостанай облыстық тарихи-өлкетану музейі, Семей қаласындағы Невзоровтар әулеті атындағы Шығысы Қазақстан облыстық бейнелеу өнері музейі, Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдениеттік және әдеби-мемориалдық музей-қорығы, Қазақстан Республикасының Мәскеу қаласындағы елшілігі, Г.Әйтиев атындағы қырғыз ұлттық бейнелеу өнер музейі және Мәскеу қаласындағы Мемлекеттік шығыс халықтарының өнер музейінде қойылған. Ә.Қастеевтің шығармалары суретші әулетінің жинағында және жеке жинақтарда да сақталған.
Мәні. Тегінде Қастеевтің бүкіл шығармашылығы халық өмірінің шежіресіндей. Өмір құбылыстарын қатал сараптан өткізіп, айнымас шындық тұрғысынан тамылжыта суреттеу, Отанға деген үлкен махаббатты өз шығармаларына үнемі арқау ету, еңбек адамына деген жүрек елжіретер сүйіспеншілік – міне, бұл қасиеттер оның қай шығармасында болса да қосарланып тұрады. Осының өзінен-ақ Ә. Қастеевтің халық өмірін жақсы білетіндігі, сол халықтың көкейіндегі ойы мен мақсатын терең сезінетіндігі байқалады.
Әбілхан Қастеев (1904-1973) – Қазақ сурет өнерінің тұңғышы, Қазақстан бейнелеу өнерінің құрылуы мен қалыптасуына атсалысқан табиғи тума талант иесі, Қазақстан Республикасының Халық суретшісі, Ш.Уәлиханов атындағы ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері.
Оның кәсіби суретші болып шығуына өнерге деген үлкен құштарлығы, табандылығы мен еңбекқорлығы қатты ықпал етті.
Оның жеке басының тағдыры қазақ халқының өміріндегі түбірлі өзгерістермен терең тамырлас, суретшілігі де туған елдің өмірімен бірге өсіп, өркендеді. 1920-1930 жылдар - Қазақстан бейнелеу өнеріне ұлт суретшілерінің келуі, ұлттық дүниетанымда қазақ мәдениетінде жаңаша көркемсуреттік-пластика тілімен беруді әкелді. Біз бүгінгі күнгі жағдайларға терең толғаныспен қарай отырып өткенге де қатқыл көзқарас көрсеткенмен, қазіргі буын осы - ауыр да қуанышты және бақытты жолды бастағандарға тағызым етіп, қайта қауышып отыруға әуес.
Қазақстан тарихында Әбілхан Қастеевтің кескіндеме, су бояумен жасаған көркем туындылары Мемлекеттік Ә.Қастеев атындағы өнер музейі (400), Мемлекеттік орталық музейі, (Алматы), Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Орталық мұрағаты (Алматы), Қазіргі заман өнер музейі (Астана), Солтүстік Қазақстан облыстық бейнелеу өнері музейі (Петропавловск), Павлодар көркемсурет музейі, Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі, Атырау облыстық тарихи-өлкетану музейі, Қостанай облыстық тарихи-өлкетану музейі, Семей қаласындағы Невзоровтар әулеті атындағы Шығысы Қазақстан облыстық бейнелеу өнері музейі, Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдениеттік және әдеби-мемориалдық музей-қорығы, Қазақстан Республикасының Мәскеу қаласындағы елшілігі, Г.Әйтиев атындағы қырғыз ұлттық бейнелеу өнер музейі және Мәскеу қаласындағы Мемлекеттік шығыс халықтарының өнер музейінде қойылған. Ә.Қастеевтің шығармалары суретші әулетінің жинағында және жеке жинақтарда да сақталған.
Мәні. Тегінде Қастеевтің бүкіл шығармашылығы халық өмірінің шежіресіндей. Өмір құбылыстарын қатал сараптан өткізіп, айнымас шындық тұрғысынан тамылжыта суреттеу, Отанға деген үлкен махаббатты өз шығармаларына үнемі арқау ету, еңбек адамына деген жүрек елжіретер сүйіспеншілік – міне, бұл қасиеттер оның қай шығармасында болса да қосарланып тұрады. Осының өзінен-ақ Ә. Қастеевтің халық өмірін жақсы білетіндігі, сол халықтың көкейіндегі ойы мен мақсатын терең сезінетіндігі байқалады.
1. Е. Вандровская. В горном ауле (творчество народного художника Каз СССР А.Кастеева). «Творчество», 1964, №5, с. 20-21.
2. Г. Саркулова. Двоенное творчество А. Кастеева. «Искусство»,
1976, №6, с. 35.
3. Абылхан Кастеев. Альбом. Авт вст. ст. Л.Г. Плахотная. Алма-Ата, «Жалын», 1978 г.
4. Бориев А. Навстречу мечте (документальная повесть о А.Кастееве). Алма-Ата, 1982 (на каз.яз).
5. Абылхан Кастеев. Буклет (к 80- летию со дня рождения). Авт. вст. ст. Р.Көпбосинова. Алма-Ата, 1984 г.
6. Абылхан Кастеев. Каталог выстаки. Авт.ст. М.Р. Баймухамедова., «Советский художник», 1984 г.
7. Әбілхан Қастеев. Альбом. Алма-Ата, «Өнер», 1986 ж.
8. Әбілхан Қастеев. Альбом. Құрастырушы Б.К. Барманқұлова. – Алматы- 1986 ж.
9. Әбілхан Қастеев 90-жас. Жәркент өңірі, №32, 23-шілде, 1994 ж.
10. Ғалимжанова А.С. К вопросу о феноменологии свободы художественного творчества (на примере А. Кастеева). В сбор: «Наследие века. Традиции и современность». Научно-теоретическая конференция. Алматы. ГМИ им А.Кастеева., 2001. 17-18 ст.
11. Галымжанова А.С. Герменевтическое прочтение картин А.Кастеева: «Автопортрет» (1931) и «Портрет Кенесары» (1935) – В сбор: «Искусство независимого Казахстана». Республиканская научно-теоретическая конференция. Алматы., ГМИ им А.Кастеева, 2002. с.11-15.
12. Мұзафар Әлімбай. Суретті көз салмайды көңіл салады. Жас алаш, 31-ші қаңтар, 2002 ж.
13. Ерғалиева Р,А. Этнокультурные традиции в современном искусстве Казахстан. Живопись, скульптура. Алматы, НИЦ «Ғалым», 2002, с.8-19.
14. Нұржамал Байсақал. «Қастеев –Қасиет». Алматы Ақшамы. 22 наурыз, 2003 ж.
15. Б.Е. Өмірбеков. Қазақтың бейнеэнциклопедиясы. Егеменді Қазақстан, № 162, 28 маусым, 2003 ж.
16. Ахат Жақсыбаев. Ізашар. Егеменді Қазақстан, 29 қазан. 2003 ж.
17. Қали Сәрсенбаев. Бейнелеу өнерінің «Бейімбеті». Жас алаш, №47, 19 сәуір. 2003 ж.
18. Нұртас Әбілханұлы. «Шежінім – менің Шежінім». Алматы ақшам №81, 24 шілде, 2003 ж.
19. Жүсіпбек Қорғасбек. «Қастеев және «Кенесары батыр». Жас Алаш. №90, 39 шілде 2004 ж.
20. И.Тасмағамбетов «Тарихтың таңдауы түскен тарлан». Жас қазақ. №30, 30.07-05.08. 2004 ж.
21. Қазақ Мемлекеттік Ә.Қастеев атындағы өнер музейі. Залдар бойынша бағдарлама. 1 басылымы. Қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде. Алматы. 2001 ж. 137 бет. “КАПринт” баспа үйі.
22. Қазақстан Республикасының Ә.Қастеев атындағы мемлекеттік өнер музейінің асыл қазынасы. Альбом. Алматы, Өнер. 2003ж.
23. Әбілхан аға. Құрастырған Бәзілжан Асылжанов. Алматы, «Жалын баспасы» ЖШС, 2003.-288 бет.
24. Қазақстанның Халық суретшісі Әбілхан Қастеев. Альбом. Алматы., Өнер. 2004 ж.
25. Әбілхан Қастеев. Ғылыми каталог. Кескіндеме, графика. Ел-нұр., Алматы-2005.
2. Г. Саркулова. Двоенное творчество А. Кастеева. «Искусство»,
1976, №6, с. 35.
3. Абылхан Кастеев. Альбом. Авт вст. ст. Л.Г. Плахотная. Алма-Ата, «Жалын», 1978 г.
4. Бориев А. Навстречу мечте (документальная повесть о А.Кастееве). Алма-Ата, 1982 (на каз.яз).
5. Абылхан Кастеев. Буклет (к 80- летию со дня рождения). Авт. вст. ст. Р.Көпбосинова. Алма-Ата, 1984 г.
6. Абылхан Кастеев. Каталог выстаки. Авт.ст. М.Р. Баймухамедова., «Советский художник», 1984 г.
7. Әбілхан Қастеев. Альбом. Алма-Ата, «Өнер», 1986 ж.
8. Әбілхан Қастеев. Альбом. Құрастырушы Б.К. Барманқұлова. – Алматы- 1986 ж.
9. Әбілхан Қастеев 90-жас. Жәркент өңірі, №32, 23-шілде, 1994 ж.
10. Ғалимжанова А.С. К вопросу о феноменологии свободы художественного творчества (на примере А. Кастеева). В сбор: «Наследие века. Традиции и современность». Научно-теоретическая конференция. Алматы. ГМИ им А.Кастеева., 2001. 17-18 ст.
11. Галымжанова А.С. Герменевтическое прочтение картин А.Кастеева: «Автопортрет» (1931) и «Портрет Кенесары» (1935) – В сбор: «Искусство независимого Казахстана». Республиканская научно-теоретическая конференция. Алматы., ГМИ им А.Кастеева, 2002. с.11-15.
12. Мұзафар Әлімбай. Суретті көз салмайды көңіл салады. Жас алаш, 31-ші қаңтар, 2002 ж.
13. Ерғалиева Р,А. Этнокультурные традиции в современном искусстве Казахстан. Живопись, скульптура. Алматы, НИЦ «Ғалым», 2002, с.8-19.
14. Нұржамал Байсақал. «Қастеев –Қасиет». Алматы Ақшамы. 22 наурыз, 2003 ж.
15. Б.Е. Өмірбеков. Қазақтың бейнеэнциклопедиясы. Егеменді Қазақстан, № 162, 28 маусым, 2003 ж.
16. Ахат Жақсыбаев. Ізашар. Егеменді Қазақстан, 29 қазан. 2003 ж.
17. Қали Сәрсенбаев. Бейнелеу өнерінің «Бейімбеті». Жас алаш, №47, 19 сәуір. 2003 ж.
18. Нұртас Әбілханұлы. «Шежінім – менің Шежінім». Алматы ақшам №81, 24 шілде, 2003 ж.
19. Жүсіпбек Қорғасбек. «Қастеев және «Кенесары батыр». Жас Алаш. №90, 39 шілде 2004 ж.
20. И.Тасмағамбетов «Тарихтың таңдауы түскен тарлан». Жас қазақ. №30, 30.07-05.08. 2004 ж.
21. Қазақ Мемлекеттік Ә.Қастеев атындағы өнер музейі. Залдар бойынша бағдарлама. 1 басылымы. Қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде. Алматы. 2001 ж. 137 бет. “КАПринт” баспа үйі.
22. Қазақстан Республикасының Ә.Қастеев атындағы мемлекеттік өнер музейінің асыл қазынасы. Альбом. Алматы, Өнер. 2003ж.
23. Әбілхан аға. Құрастырған Бәзілжан Асылжанов. Алматы, «Жалын баспасы» ЖШС, 2003.-288 бет.
24. Қазақстанның Халық суретшісі Әбілхан Қастеев. Альбом. Алматы., Өнер. 2004 ж.
25. Әбілхан Қастеев. Ғылыми каталог. Кескіндеме, графика. Ел-нұр., Алматы-2005.
Қазақстан Республикасы білім жӘне ғылым министрлігі
Әл-фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
тарих факультеті
археология және этнология кафедрасы
Бітіру жұмысы
тақырыбы:
Қазақстан музейлеріндегі Әбілхан Қастеев шығармашылығының көрінісі
музей ісі және ескерткіштерді қорғау мамандығы бойынша
Ғылыми жетекші:
доцент
Орындаған:
Қорғауға жіберілді:
______ __________2006 ж
Археология және этнология кафедрасының меңгерушісі
т.ғ.д., профессор Төлебаев Т.Ә.
___________________________
Алматы, 2006
Мазмұны
Кіріспе 3-6
1-тарау. Әбілхан Қастеевтің өмірі мен шығармашылығы
1.1. Ә. Қастеевтің өмірі мен өнері 7-8
1.2. Ә. Қастеев шығармашылығының негізгі тақырыбы 9-19
1.2. Алғашқы тырнақалды туындылары 20
1.2. Ескі және жаңа тұрмыс 21-22
1.2. Табиғат пейзаждары 22-25
1.2. Портрет жанры 26-29
1.2. Жаңа құрылыс Қазақстан жерінде 30
2-тарау. Музейлердегі Ә.Қастеев туындылары
2.1.Музей көрмелерінде көрінген Қастеев 31-33
2.2. Мемлекеттік Ә. Қастеев атындағы өнер музейіндегі
Ә.Қастеевтің мемориалдық залы 33-39
2.2. ҚР Мемлекеттік орталық музейдегі Ә.Қастеевтің туындылары
39-42
3-тарау. Музейдегі өнер туындыларын сақтау әдістері
3.1. Туындыларды сақтау ережелері 43-44
3.2. Өнер туындыларын қайта қалпына келтіру 43-48
Қорытынды 49-50
Шығармашылығы мен өмірінің негізгі кезеңдері 51-54
Қосымшалар 55-62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 63-65
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Өнердің өнер иесіне берер ең керемет сыйы-
суреткер өмірінің ұрпақтар жадында жалғасын табуы, ал егер ол аса дарынды,
данышпан болса- мәңгілік естелікке айналуында.
Әбілхан Қастеев (1904-1973) – Қазақ сурет өнерінің тұңғышы, Қазақстан
бейнелеу өнерінің құрылуы мен қалыптасуына атсалысқан табиғи тума талант
иесі, Қазақстан Республикасының Халық суретшісі, Ш.Уәлиханов атындағы ҚР
Мемлекеттік сыйлығының иегері.
Оның кәсіби суретші болып шығуына өнерге деген үлкен құштарлығы,
табандылығы мен еңбекқорлығы қатты ықпал етті.
Оның жеке басының тағдыры қазақ халқының өміріндегі түбірлі
өзгерістермен терең тамырлас, суретшілігі де туған елдің өмірімен бірге
өсіп, өркендеді. 1920-1930 жылдар - Қазақстан бейнелеу өнеріне ұлт
суретшілерінің келуі, ұлттық дүниетанымда қазақ мәдениетінде жаңаша
көркемсуреттік-пластика тілімен беруді әкелді. Біз бүгінгі күнгі
жағдайларға терең толғаныспен қарай отырып өткенге де қатқыл көзқарас
көрсеткенмен, қазіргі буын осы - ауыр да қуанышты және бақытты жолды
бастағандарға тағызым етіп, қайта қауышып отыруға әуес.
Қазақстан тарихында Әбілхан Қастеевтің кескіндеме, су бояумен жасаған
көркем туындылары Мемлекеттік Ә.Қастеев атындағы өнер музейі (400),
Мемлекеттік орталық музейі, (Алматы), Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
Орталық мұрағаты (Алматы), Қазіргі заман өнер музейі (Астана), Солтүстік
Қазақстан облыстық бейнелеу өнері музейі (Петропавловск), Павлодар
көркемсурет музейі, Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі, Атырау облыстық
тарихи-өлкетану музейі, Қостанай облыстық тарихи-өлкетану музейі, Семей
қаласындағы Невзоровтар әулеті атындағы Шығысы Қазақстан облыстық бейнелеу
өнері музейі, Абайдың Жидебай-Бөрілі мемлекеттік тарихи-мәдениеттік және
әдеби-мемориалдық музей-қорығы, Қазақстан Республикасының Мәскеу
қаласындағы елшілігі, Г.Әйтиев атындағы қырғыз ұлттық бейнелеу өнер музейі
және Мәскеу қаласындағы Мемлекеттік шығыс халықтарының өнер музейінде
қойылған. Ә.Қастеевтің шығармалары суретші әулетінің жинағында және жеке
жинақтарда да сақталған.
Мәні. Тегінде Қастеевтің бүкіл шығармашылығы халық өмірінің
шежіресіндей. Өмір құбылыстарын қатал сараптан өткізіп, айнымас шындық
тұрғысынан тамылжыта суреттеу, Отанға деген үлкен махаббатты өз
шығармаларына үнемі арқау ету, еңбек адамына деген жүрек елжіретер
сүйіспеншілік – міне, бұл қасиеттер оның қай шығармасында болса да
қосарланып тұрады. Осының өзінен-ақ Ә. Қастеевтің халық өмірін жақсы
білетіндігі, сол халықтың көкейіндегі ойы мен мақсатын терең сезінетіндігі
байқалады.
Өзінің шығармашылық қадамын су бояумен бастаған суретші бұл салады
үлкен шеберлікті меңгерді. Өмірге деген өзіндік көзқарасы бар колориті
шымқай суретші шығармасы қазақтың ұлттық өнерінің мақтанышына айналды.
Алайда ол ұлттық тар шеңберде қалып қоймай, құлашын кең жазды. Бүкіл
кеңестік алып өмірдің зор тынысын өзіне – Қастеевке ғана тән нәзік лүпілмен
берді. Суретші бояуы өте айқын мөлдірлігімен көзге түсті.
Республикамыз 2004 жылдың қаңтарында қазақ бейнелеу өнерінің кәсіби
мамандарының тұңғышы, сол кәсіби өнердің негізін қалаушылардың алғашқысы
тума дарын Әбілхан Қастеевтің 100 жылдығын атап өтті.
Бүгін 100 жыл өткен соң, ХХ ғасырдың тек ғылым мен техникада ғана емес
өнер де де үлкен жаңалықтары болғанына таңдана, тамсана қараймыз. Бұл
“таңғажайыптардың” біздің далаға бірден келе қоймағаны да белгілі. Оның
үстіне “келтіре қоялық” – дегендерге кедергі қойып, айла-тәсілмен отар
елдің көзі ашылып, көкірегі оянуына қай заманның патшасы болса да себепші
болғысы келмеді. Әсіресе кеңестік дәуір қалыптасқан өмір дәстүріне қарама-
қайшы іс-әрекеттің “жемісіне” халықты әбден тойғызды. Енді тек орысша оқып,
орысша сөйлеп қана мәдениетке, өркениетке жетуге болатын болды. Осындай
кезеңде Ә.Қастеевке білім алу керек болды. Бірақ ол орталықтың жоғары оқу
орындарынан білім ала алмады. Ол кездегі жат-жұрттық талантты адамдардың
көбі өз беттерімен ізденіп білім-өнер үйренуге мәжбүр болды. Кейін келе
орта дәрежелі оқу орындарына түсіп білім алу мүмкіндігі туған кезде
Ә.Қастеев Мәскеудегі педагогикалық институттың жұмысшы жастарға арналған
студиясынан екі жыл білім алды.
Кәсіби өнердің дамуына Әбілхан Қастеевтей маңдай терін, күш-жігерін,
ақыл-парасатын талантына “көжеқатық” қылған, сөйтіп “қазақ бейнелеу өнері
мектебі” – деген ұғымға ұйтқы болған, оның алтын қорына мол үлесін қосқан
басқа адам жоқ. Сол үшін халқының жадында, оның тарихында “Қазақстанның
Халық суретшісі, Мемлекеттік сыйлықтың иегері” – деп жазылып, мәңгілік
құрметке ие болды. Алматыда Ә.Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер музейі бар.
Сол музейде суретшінің шығармалары қойылған арнайы залда қашан көрсең
үңілген, таңырқаған халықты көруге болады. Өйткені Қастеев шығармалары
жанға жағымды, ойы анық, бояуы қанық, қазақ халқының “бейне-энциклопедиясы”
сияқты.
Мақсаты. Менің бұл бітіру жұмысымның мақсаты Әбілхан Қастеевтің
шығармашылығын көпшілікке музей арқылы көрсете білу және сонымен қатар
насихаттау жұмыстарын жүргізу, әдіс-тәсілдеріне тоқталуды мақсат еттім. Сол
себепті Ә. Қастеев туындыларын Қазақстан музейлерінде қаншалықты дәрежеде
көрсетілуіне тоқталдым. Еліміз тәуелсіздік алып алыс-жақын шетелдермен
экономикалық, саяси, мәдени қарым-қатынас орнатуына байланысты шетелдерге
көрмелер ұйымдастыру іс-шаралары дұрыс жолға қойылған, сол себепті қазақ
халқының бір туар азаматы Әбілхан Қастеев шығармаларын тек қана өзімізге
ғана емес шетелдерге көрме ұйымдастыру арқылы халықтың тұрмыс-тіршілігін,
салт-дәстүрін материалдық мәдениетін насихаттау маңызды деп ойлаймын. Баға
жетпес туындыларды көпшілікке көрсету жұмысы музейге және музей
қызметкерелеріне байланысты болып келеді. Сол себепті музей
қызметкерлерінің жоғары кәсіптік мамандығын қажет етеді.
Әбілхан Қастеевтің туындыларын насихаттау үшін музейде қозғалмалы
немесе тұрақты көрмелер ұйымдастыру арқылы көпшілікке жеткізу деп ойлаймын.
Зерттеулері. Суретшінің жұмыстары туралы мағлұматтар жинақтауда,
алғашқы өнертанушылар Е.Вандровская, Л. Плахотная, Е.Микульская және тағы
басқа өнертанушылардың зерттеулерін қайта қарап шықсақ 50 жылға жуық
шығармашылық өмірінде суретшінің бояу тілімен өз халқының шежіресін жазып
кеткен қылқаламның хас шебері екеніне тағы да көз жеткіземіз.
Суретші шығармашылығына қалам тартып мақалалар мен зерттеулер жазған
өнертанушылар мен зерттеушілеріміздің жұмыстары жетерлік. Атап кетер болсақ
Б.Барманқұлованың құрастыруымен жарық көрген Ә.Қастеевтің альбомы. Бұл
кітапта мақалалар жинағы мен естеліктер беріліп, көлемді етіп Қастеев
шығармаларының жиынтығы басылған. Мұндағы мақала, естелік, эссе авторлары
Ә.Қастеевтің өмір жолы, қылқаламының ұшталуы, жоғары адамгершілік
қасиеттері жайында, терең сыр шертсе, ол қалдырған асыл мұра
репродукциялары сізді әсемдік әлеміне жетелеп, жаңынды жадыратар жағымды
әсерге, содан татар шапағат шуағына бөлейді. Альбомда Ә.Қастеевтің
шәкірттерінің бірі Хакімжан Наурызбаев оның жастар үшін жанашыр аға,
ұлағатты ұстаз болғанын, туған республика бейнелеу өнерінің қазынасына баға
жеткісіз үлес қосқанын әңгімелейді. Суретшінің жұбайы Сақыш Қастеева өз
естелігінде асыл жарының бойындағы еңбексүйгіштік, қоғамдық істерге
адалдық, қайырымдылық қасиеттерін аша түседі. Ал өнер зерттеу ғылымының
кандидаттары Г.Сарықұлова, И.Рыбакова дарынды суретшінің сирек кездесетін
өзіндік талантына оқырмандарын тәнті ете отырып, жан тебіренісін сарқа
жұмсай тындырған еңбектерінде ол елінің қарыштап даму кезеңдерінен бір сәт
те көз жазбай, туған жер табиғатын, ондағы күнбе-күнгі өзгерістерді,
халқының тарихи даңықты перзенттері мен тамаша еңбек адамдарын, нақты
болмысымыздың қиыншылықтары мен қуаныштарын сүйіспеншілікпен, әрі
соншалықты шебер де тартымды бейнелей білгенін тілге иек етеді.
Қазақстанның өнерге еңбек сіңірген қайраткерлері, суретшілері Ү.Әжиев пен
кескіндемеші Г.Исмаилова Ә.Қастеевтің су бояумен сурет салудағы
ыждаһаттылығын, айналадағы өмір көріністерін қабылдаудағы зейін-зердесін
алғырлығы мен сезімінің пәктігін паш етіп ардақты ағаға деген шәкірттік
алғыстарын алға тартады. Қазақстанның еңбегі сіңген мәдениет қызметкерлері
Л.Плахотнаяның Суретшінің туған жеріндегі көшпелі көрме, жазушы
Ю.Дубровскийдің Әбілхан Қастеев тұңғыш қазақ суретшісі деген
материалдарынан да дарын иесінің өмірі мен шығармашылығы жайында көп сырға
қанығады. Сондай-ақ жазушы Әміртай Бөриевтің Суретшінің сый алтыны деген
толғауын да айтып өткеніміз артық болмас.
Әбілхан Қастеев өзінің көзі тірісінде 200-ден астам көрмеге қатынасқан
екен. Қай көрмеге қойылсын, оның шығармалары өз ұлтының ұғымына тән
бояумен, талап-талғаммен бейнеленеді. Қылқалам тілімен шерткен шежіресі,
сыры қай елге болса да таңсық. Қастеев туындылары өз Отанымызда ғана емес,
АҚШ, Канада, Бразилия, Франция, Индонезия, Үндістан, ГДР, Венгрия,
Югославия, Польша, Болгария, Моңғолия сияқты шетелдерді де шарлап жүр.
Оның есімімен көше ғана емес, Мемлекеттік өнер музейі, көркемөнер,
сурет мектептері мен жоғары оқу орындары аталады.
Менің бітіру жұмысымның құрылымына тоқталатын болсақ. Ол үш тараудан
тұрады: I тарау: Ә.Қастеевтің өмірі мен шығармашылығы; онда Ә.Қастеев өмірі
туралы тоқталып кеттім, шығармашылығына келетін болсам онда алғашқы
тырнақалды туындылары мен шығармашылық өмір жолы баяндалады.
Тақырыпшалары: 1.1.Ә. Қастеевтің өмірі мен өнері,
1.2. Ә.Қастеев шығармашылығының негізгі тақырыбы, 1.3. Алғашқы тырнақалды
туындылары, 1.4. Ескі және жаңа тұрмыс, 1.5. Табиғат пейзаждары, 1.6.
Портрет жанры, 1.7.Жаңа құрылыс Қазақстан жерінде;
II тарау – Музейлердегі Ә.Қастеев туындылары. Мұнда Қазақстан
музейлеріндегі Әбілхан Қастеев туындыларына тоқталып кеттім. Ә.Қастеев
туындылары Қазақстан музейлерінде қандай көрініс тауып отыр? Осы мәселеге
байланысты Әбілхан Қастеевтің қандай туындылары экспозицияға қойылған,
қаншалықты дәрежеде көрсетілуде? Осындай сұрақтарға жауап беру мақсатында
екі үлкен музейді қамтыдым. II.1. Музей көрмелерінде көрінген Қастеев,
II.2. Мемлекеттік Ә. Қастеев атындағы өнер музейіндегі Ә.Қастеевтің
мемориалдық залы, II.3. ҚР Мемлекеттік орталық музейдегі Ә.Қастеевтің
туындылары;
III тарау. Музейдегі өнер туындыларын сақтау әдістері. Бұл тарауда
көркемөнер туындыларын музей қорында сақтау ережелеріне, әдіс-тәсілдеріне
тоқталдым. Көркемөнер туындылары өте нәзік болып келеді, сол себепті олар
жоғары күтім мен ұқыптылықты қажет етеді. Тараушалары: III. 1. Туындыларды
сақтау ережелері, III.2. Өнер туындыларын қайта қалпына келтіру.
Келесі тараулар: Қорытынды, Қосымшалар, Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1.Әбілхан Қастеевтің өмірі мен шығармашылығы.
1.1. Өмірі мен өнері
Бір қалыпта тұрмақ па, заман тағы желпінді,
Елу жылда ел жаңа- Ел санасы серпілді.
Ғасыр өзі толғатып, төрт жылдан соң Шежінде,
Қылқаламның иесін дүниеге келтірді.
И.Үркімбайұлы
Әбілхан Қастеев өмірдің де, шығармашылықтың да қиын жолдарынан өтті.
Суретші 1904 жылы Алматы облысының Жәркент ауданындағы Шежін ауылында кедей
отбасында дүниеге келді. Сегіз жасында әкесінен жетім қалған Әбілхан байдың
малын бағады. Жайлаудағы ұзақ күнгі қой ішіндегі ермегі ағаш пен тасқа
таныс ою-өрнектер ойып сурет салу болды. Тірі адамның суретін салу күнә-
деген молдалардан талай рет сойылға да жығылды. Бірақ олардың бәрі, мына
дүниеден сұлулық, көркемділік іздеген зерек көңілге тосқауыл бола алмады.
Ертеректе Ә.Қастеев туралы шыққан бір кітапта суретшінің: “Менің өмір-
тіршілігін бейнелейтін суреттерім ақынның құлаққа да жүрекке де жағымды
әнімен бірдей емес пе. Тек ақын көргенін өлең сөзбен қиыстырады, ал мен
болсам қағаз бетіне сурет қып түсіремін” – деп өзінің айтқаны бар.
(Вандровская Е., Ә.Қастеев. М.1955 жыл. 10 б). Сөйтіп ол сөз бен дыбысты
сызық пен түр-түстің тіліне “аударып” жырлаудан шаршамайды. Шынында,
бейнелеу өнерінің ақыны екендігін сезіну тауқыметі оған маза бермей ақыры
өмірінің мәні мен мазмұнына, қуанышына айналды. Оқу мен жазуды үйренген
Әбілханды ауыл жағдайы қатты толғандырып Жәркентке қайтып әкеледі. Суретші
өмірінде жаңа өмір жолы есік ашады...
1928 жылы сол кездің аты шулы Түркістан-Сібір теміржолын салуға қатысты,
осы жерде суретке деген ынтасын байқаған жұмысшылар 1877 жылы Қазақстанға
көшіп келген орыс суретшісі Н.Г. Хлудовтың жеке студиясында дәріс алу
жөнінде кеңес береді. Ә.Қастеев 1929-1931 жылдары Алматыда көптен тұратын
сарабдал суретші Н.Хлудовтың көркемсурет студиясына екі жылдай дәріс алып,
суретшілік өнердің бастапқы тәсілдерін ойдағыдай меңгереді. Н.Г. Хлудов
өнерге құштар қазақ халқына қалтықсыз қызмет етті. Тарлан қарт өнерге
құлшынған шәкірттің кәсіби-суретші болуыңа бар күш-жігерін салады.
- Ежелден өнері тасып шылқыған қазақ халқының бейнелеу өнерін мұрат
тұтатын бір суретші таптым! Сен бұл өнерге бет қойған, мен көріп отырған
қазақтың тұңғышысың, енді сен салған соқпақтың ертең соңыңа талай талапты
дарындар ереді. Сондықтан сенің арқалаған жүгің ауыр, бірақ сенің бұл
жолдан табан аударуға еш қақын жоқ, өйткені сен көш басысың, – деп Хлудов
қоштасарда оған көзіндей ғып қылқалам мен нұсқа кітабын, бояуларын береді.
(Е.Вандровская. Абылхан Қастеев. Советский художник, 1955). Н.Г.Хлудовтың
жылы қабақ білдіріп, оған зор ілтипатпен көңіл бөлуі- сурет өнері сырына
сусындауға құмар Әбілханды қанаттандыра түседі. Ұлағатты ұстаздың үлгісін,
тәрбиесін тәмсіл ғып, кеудесіне тұмардай ғып, қадірлеп сақтайды.
Жерұйық Жетісудың кішкентай ғана пұшпағы – табиғаты көркем Шежін
ауылында өмірге келіп, қолына қалам алып, хат танымай-ақ бала жасынан
бейнелеу өнеріне құмартып өсіп, сол табиғи қасиет-қабілетінің арқасында
қазақ сурет өнерінің тұңғышы, халық суретшісі атанған Әбілхан Қастеев
қандай адам, оның өмірдегі болмысы қалай еді, өзінен кейінгілерге
қамқорлығы ше деген сияқты сауалдар мазалайтыны рас. Соңына екі мыңнан
астам көркем туынды қалдырып кеткен суретшінің кіндігінен қанша ұл-қыз
тарағанын, олардың кім екендігін Қастеевтей ұлын қадірлеген елінің білгісі
келері анық...
Бұл сауалған суретшінің кіші қызы Гүлнәзия Әбілханқызының сұхбатынан
мысалы келтіріп кеткенді дұрыс көрдім.
Ә.Қастеев: “Мен ең бай адаммын. Әуелгі байлығым – халқым, содан кейінгі
тоғыз перзентім” деп жылы жымиып шаттанып жүретін. Біз тоғыз едік. Әбілтай,
Нұртай, Нұртас, Нұрхат, Кәмила, Гүлдәрия содан кейінгі ең кенжесі мен.
Тоғыздан қазір алтау. Нұртай 16 жасында қайтыс болған. Егер тірі болғанда
менің қылқаламымды сол ұстар еді деп отыратын әкем (Ә.Қастеев)
Жүрегі жұмсақ, жан-дүниесі мейірім деген нұрдан жаралғандай көрінетін.
Қабақ шатып, қиналып, тарылғанын көрмеппін. Әкем жөнінде мінездеме дегенде
қазақтың тұңғыш суретші қыздарының бірі Айша Ғалымбаева “Қастеев – қасиет”
деген сөзі тіл ұшыма орала береді. Адамдықтың барлық асыл қасиетін бойына
жинақтаған тұлға десем артық деп ешкім таласпас. Қағидасы – қарапайымдылық,
кісілік пен кішілік еді. Егер әкемнің бойында “Мен әлем танитын Қастеевпін”
деген менмен мінез болса, біз де басқаша қалыптасар ма едік, кім білсін?!
Кәмила, Гүлдәрия бірі мұғалім, бірі заңгер.
Әбілтай – кинооператор, Нұртас – суретші талай балаларға арналған
мультфильмдердің авторы, Нұртілеу аға – сәулетші-дизайнер. Нұрхат –
көркемсурет училищесін бітірген.
Әбілхан Қастеевтің жары Сақыш 93 жасында дүние салды. Қастеевтің
артында екі мыңнан астам еңбектері қалды. Ал туысқандарының қолында 390-дай
туындысы тағы бар.
Республика көлемінде Орталық көркемөнер мұражайына, Шымкенттегі
көркемөнер училищесіне есімінің берілуі. Туған жеріндегі мектеп Ә.Қастеев
атында, сол мектеп жанында шағын мұражай бар. Аудан орталығынан бір көше
берілген. 1973 жылы Еңбек Ері атағы ұсынылған болатын.
2003 жылдың қаңтар айынан бастап суретші атында қор құрылды. Қор
құрудың ең басты мақсаты, шама келгенше, әке еңбегін насихаттап, арнаулы
шәкіртақы тағайындап, жас суретшілердің байқауын өткізіп тұрсақ деген
ойымыз дейді.
Уақыт өтсе де Әбілхан Қастеев шығармашылығы біздің қызығушылығымызды
күннен-күнге арттыра түсуде.
1.2. Ә.Қастеев Шығармашылығының негізгі тақырыбы
Ә. Қастеев шығармашылығында қазақ халқының өмірі негізгі
тақырыптарының бірі болып табылады. Суретші әрбір халық өмірінде болып
жатқан өзгерістерді шығармаларында суреттеп, жарқын, шынайы образдар арқылы
бейнелеген. Әрбір шығармада белгілі бір қозғалып отырған тақырып идеялары
ұсынылған жұмыстарының мазмұнымен ашылып отыр. Әбілхан Қастеев
шығармашылығындағы қазақ халқының өмірі мен шындығының сабақтасуы
суретшінің шеберлігін көрсетеді. Әбілхан Қастеев шығармаларынан тек қазақ
халқының қал-жағдайы мен салт-дәстүрін ғана емес, сондай-ақ халық өнерін,
мәдениеті мен әдебиетін кездестіруге болады.
Хлудовта дәріс алып жүрген кезде салған суреттерінің бірі су бояумен
жасаған Топтық портрет. Мектепке туындысында Қастеев көргенің бейнелеп
қана қоймай тақырыптық туынды жасауға әрекеттенеді. Суретші осы жылдарда
әрбір картинаға жан бітіріп, жанрлық портреттерді шуақты, ашық арайлы
бояулармен әрлендіріп, бір-бірімен үйлестіріп, сыр тартып сөйлеткендей...
Осы жұмыстан және сол кезендегі басқа жұмыстарынан бастап суретшінің
шығармашылығында жаңа бағыт пайда болды: халықтың хал-күйін ғана емес, ішкі
жан дүниесінің дірілін, демін, мінез-құлқы мен қабілетін арқаудай астастыра
білді. Өзінің табиғи сезімталдығының арқасында ол талай көркем дүниелерді
өмірге әкелді, олардың негізгі арқауы туған жерге, адамына, өз халқына
деген орасан зор сүйіспеншілік еді.
1934 жылы Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаевтың портретін жасау және
оның туындыларын иллюстрациялауға бәйге жарияланады. Ә. Қастеев бәйгеде
бірнеше туындыларын ұсынды, оның бірі Абайды киіз үй жанында отырғаның, оны
қазақтың кеңбайтақ сұлу табиғатымен қиюластыра әсерелейді, (1-сурет) (Ә.
Қастеев атындағы МӨМ сақталған) сол арқылы оны туған жермен берік,
тамырластығын, қазақ даласының жыршы-ақыны қылып көрсетеді. 1945 жылы жас
Абайдың кескіндемелік бейнесін жасау жайлы ойым ұлы жазушымыз Мұхтар
Әуезовтің әйгілі Абай жолы романын оқудан туды- деп еске алғаны бар. (Ә.
Қастеевтің естелігінен. Автордың аудармасы). М. Әуезов- суретшінің әдебиет,
өнер саласындағы аяулы достарының бірі болатын. Оның кітапханасында ұзақ
уақыт дайындалып, ұлы шеберлердің кітаптары мен альбомдарын зерттеп,
репродукцияларымен танысады.
Осы бәйгеден кейін Ә. Қастеев Наркомпростың жолдауымен 1934-1937
жылдары Мәскеу қаласына оқуға жіберіледі. Онда көркемсурет студиясының
кешкі бөліміне қабылданады, осы жерде майлы кескіндеме техникасында жұмыс
жасау, бояу мен сурет өнерінің ережелері мен тәсілдерін игеріп үйренеді.
Мәскеудегі галереялар мен музейлерде бірнеше күндер бойы жүріп кескіндеме
өнерінің шеберлерінің құпиясын түсінуге тырысты. Осындағы озық ойлы
суретшілерден алған оның тәлімі мен тағылымы өмірге деген көзқарасын
ұлғайтты. Әбілхан Қастеев оқып жүрген кезінде де ұлттық тұрмысқа құрылған
сюжеттерін жасауды одан әрі жалғастыра береді. Мұнда өткізген күндері
қаншама әсерлі өтіп жатса да, оның жүрек түкпірінен туған ауылының бейнесі
өше қоймады. Көкпар, Бие сауу, Колхоз жайлауында, Колхоздың сүт
фермасы, Мақта жинау, Колхоз тойы және тағы басқа 1930 жылдарғы
туындылары колхозшылардың жаңа тұрмысын бейнелеумен, қоршаған әлемді
өзіндік көркем қабылдаумен ерекшеленеді. Олардан туған жердің сұлулығын
және еңбек қуанышын: байтақ ен дала, қар басқан биік таулар, жазиралы
жайлаудың жусан иісін сезінгендей боласың.
Әбілханның алғашқы “шедеврлерінің” бірі деп 1932 жылы су бояумен
жазылған “Түркісіб”-ін айтуға болады. Композицияның динамикасы мен
сызықтарының ұшқырлығына қарай бейімделген суреттің паровозға келгендегі әр
бір бөлшегіне дейін сызып көрсетуінен елінің, жерінің осындай жаңалығына
суретші перзенттік қуанышын ерекше ұқыпты сызықтардың тербелісінен
білдіргендей. Сол қуаныштың артында тұрған бесжылдықтың ауыр да көлемді
жоспарларынан белі қайысқан қазақ жұмыскерлерінің өмірін көрсетуге
болмайтынын Әбілхан ол кезде түсініп-ақ қалған. Қайткенменде өмір жылжып,
Әбілханда сол толқынды тұрмыстың екпінімен өнерін шыңдай берді.
Осы акварельдің ықшам ғана атында сол заманның мына бір әнінің сөзі:
“Алға ұш біздің паровоз, аялдама коммуннада” – дейтінін сызықтардың даму
динамикасы, түр-түспен жарықтың таралуы сол уақыттың рухы мен мазмұнын паш
етер метафора жасағандай. Жаңағы әннің сөзі мен суретшінің шығармасын қатар
теңдестіруде еш қандай өзгешелік байқалмайды. Екеуінде де болашаққа имандай
сенген жандардың жарқын көңіл күйі мен рухы. Мүмкін Әбілхан Қастеев
шығармашылығы және 1930-шы жылдар өнері тек осындай шабыты мен сенімі
арқылы бізді таңдандыратын шығар. Енді міне оның жұмыстарын айшықты
метафора деуге әбден болады.
1937 жылы Ә. Қастеев Алматыға қайта оралады. Білімі өсіп, таланты
қанаттанған суретшіні Қазақстан суретшілер одағына мүшелікке қабылдайды.
Суретшінің ізденіс нәтижелері осыдан кейін шығармашылық биікке өрлей
түседі. Осындай іздену нәтижесінде үлкен тақырыпқа – Ескі және жаңа
тұрмыс топтамасын жасауға кіріседі. Өксігі мол өткен заманның халыққа
тигізген кесірін Ескі және жаңа тұрмыс топтамасының алғашқы бөлімінде:
Бай мен кедей құдық басында, Кедейді ескі мектеп есігінен сығалатпады,
Қалыңдықты зорлап әкету, Сатылған қалыңдық (10-сурет) сияқты көркем
туындылары өте бейнелі, динамикалық шеберлікпен орындалған, миниатюраны
еске салатындай қызғылықты. (Мемлекеттік Ә.Қастеев атындағы өнер музейі
жинағынан). Тұтастай алғанда, Ескі және жаңа тұрмыс топтамасы халықтың
бір дәуірден екінші жаңа дәуірге өту кезіндегі көңіл-күйін, өзгерісін
кескіндеме тілінде көрсетудің алғашқы тәжірибелік үлгісі еді.
Ескі және жаңа тұрмыс топтамаларында қазақ өнері тарихындағы маңызды
оқиғалар сипатталады. Соғысқа дейінгі Қазақстан суретшілерінің
туындыларында кәсіби деңгейлері жоғары болса да қазақ халқының тағдыры жан-
жақты және айқын бейнеленбейді.
Ә. Қастеевтің соғыстан кейінгі шығармашылығында портрет жанры айрықша
орын алады. Онда адамның жан-дүниесіне терең үңіліп, мінез-құлқын, сезім
күйін, ішкі жан әлемін ашып береді. Анамның портреті (1949) (3-сурет)
туындысында кейіпкердің әжім торлаған жүзінен өткір өмір тауқыметімен қоса
аналық ақ мейірімін, ізгілігін аңғарамыз.
Ә.Қастеев 1951 жылы XIX ғасырдың бірінші жартысында қазақ халқының
тұңғыш ғалымы, аяулы ұлдарының бірі, ағартушы-демократ Шоқан Уәлихановтың
композициялық портретін жасайды. (4-сурет). Бұл полотнода ақын көзінен
арпалысқан ауыр ойды аңғарасың. Көзі ашық, ойшыл жанның жүз-келбетінен
туған халқының бодандық аянышты, қайғылы тағдыры туралы ойлап, жаны қиналып
отырғанын ұғыну қиын емес. (Мемлекеттік Ә.Қастеев атындағы өнер музейі)
Елде болып жатқан жаңалықтар Қастеевті айналып өтпеді, ол еліміздегі
алғашқы бесжылдықтың алып құрылысы - жаңа тақырыпқа бет бұрды. 1950-60
жылдардағы Қазақстан бейнелеу өнерінің өркендеуі кезінде, сол кездегі
өнеркәсіп тақырыптарына топтамаларын жасады. “Қазақстан жері мен адамдары”,
“Бесжылдық құрылыстары” шығармалары терең мазмұнды да мәнді. Көз алдында
етек жайған ұлы жетіжылдық құрылыстарын бейнелеу тақырыптары болса да
Қастеев өзінің негізгі тақырыбы- туған өңірдің жаңарған табиғатын алып
өнеркәсіптің көлеңкелері арасынан көре білді. Жаңа тақырып Қастеевтің
палитрасына да өзгерістер берді. Нәзік өрнекті күмістей өрілген түр-түс
қосындылары сол “өнеркәсіптік” табиғатты кескіндеп жатты. Мысалға, Қостанай
облыстық тарихи-өлкетану музейіндегі кәсіби шеберлікпен жасаған Ертегі
оқу туындысы және Павлодар көркемсурет музейіндегі Қария портреті атты
туындыны айтып кетуге болады. 1950 жылы, бір уақытта салынған бұл туындылар
XIX ғ екінші жартысында орыстың реалист кескіндеме және 1950 жылдардағы
кеңес суретшілерінің дәстүрінде жасалған.
Суретшінің су бояумен салған натюрморт жанрындағы туындылары да бар.
Солтүстік Қазақстан облыстық бейнелеу өнері музейінде (Петропавловск) 1961
жылы салған экзотикалық жеміс-жидектер салынған натюрморты сақталған, бұл
туынды осы жанрдағы алғашқы тәжірибелік үлгісі болуы керек.
Ә. Қастеев шығармаларындағы тағы бір кәсіби ерекшеліктің – тек сол
кісіге тән жетістіктің бірі ол табиғат көріністеріндегі кеңістік бейнелеу
тәсілдерінің ұтымдылығы. “Қапшағай ГЭС-і” 1972 ж., “Таластың ен даласы”
1970 ж. атты шығармаларында (5-сурет) суретші табиғаттың ұшы-қиыры жоқ
алыстағы буалдыр сағымдарынан, иек астында жатқан тастағы қынаға дейінгі
аралықтағы кеңістікті әдемі бейнелейді.
Суретшінің өз шығармасында жаңа да қызу мыңжылдық аясында адамдар мен
оқиғаларды, дәстүр мен бүгінгі заманды туған жерге деген махаббатымен
ұштастыра шынайы беруі өте жоғары бағаланады. Қазақ суретшісі Әбілхан
Қастеев туындыларының баурап әкететін күші де осында болар.
Әбілхан Қастеев өзінің алғашқы суреттерінен бастап адам бейнесін қағаз
бетіне түсіруге құштарлық байқатады. Әдеттегі суретке үйрететін оқу
орындарының әдістемесінде алғашқы бейнелер салу қарпайым формалардан тұрады
– куб, конус, шар т.с.с. заттардың суреті болады. Сөйтіп бірте-бірте оқудың
жоғарғы сатысында ғана, адамды бейнелеу басталады. Өз бетімен сурет салып
үйренушіге Қастеевтің кескіндемелері (портреттері – өйткені біздің тілде
“кескін” – деген сөз тек адамға ғана бағытталып айтылады) тым шебер
салынған екендігі даусыз еді, және ол оның дарын иесі екендігінің куәсі
болатын. Талдап айтатын болсақ ең әуелі Ә. Қастеев әр адамның бір-біріне
ұқсамас ерекшеліктерін көре білетіндігі, ол мінез-құлық, бет-әлпет пен
тәлім-тәрбие парасаттың нышандарын дөп басып бейнелей алатындығы еді.
Қастеев жеке адамды, көп адамдарды бейнелеуде де шеберлік танытты.
Туындыларындағы адам бейнесі бір суреттің ішінде өз орындарын тауып,
сюжеттік желі құрып айтар ойды жеткізуге қызмет етсе, сол әр адамның дәл
өмірдегідей өзіндік ерекшеліктерін көрсете білу, тіпті бір-бірін
қайталамайтын қыймыл-позаларына дейін ескеріп бейнелеу суретшінің асқан
ыждахаттылығы, дарындылығының нәтижесі.
Мәселен, “Қарындасымның портреті” 1930 ж., “Қазақ қызы” 1930 ж.;
“Шекарашы қазақ” 1930 ж. немесе өзінің 1931 ж. Автопортретін (4-сурет)
алайық. Тұмағын баса киіп, омырау түймелерінің бәрін түймелеп, мойнын орап,
қарсы келген адамға тіке қараған жанарынан “Өнерге баруға белімді бекем
байладым” – деп тұрған жас Әбілханның дәл өзі. Жасы 25-26-да екенін де
байқауға болады. Отызыншы жылдарға жататын, дәлірек айтсақ 1932 жылы
салынған, оның “Автопортреті”. (4-сурет) Жақындарының айтуынша 1934 жылы
салынған “Шопан” деген суреті де автопортрет көрінеді. Осы екеуін салыстыру
қызық жай. Екі портрет те айшықты, әдеттегідей емес. Олар өз басының әр
түрлі әуселедегі бейнесі. Жазушы Ю.Домбровский “Жағы шығыңқы, жалпақ бетті
жігіт домалақтау жақтаудан бізге тесіле қарап тұр. Еріндерін жымқыра қысып,
тіке қараған көзін бажырайта ашқан...
Бұл портреттегі басты нәрсе – суретшінің жастығы, оның қайсарлығы, өз-
өзіне сенімі, қайтпас қайраты”– деп, Қастеев туралы естелік кітапта бірінші
автопортрет туралы өзінің алған әсерін тамаша баяндай келе былай дейді:
-“Мұнда бәрі сенімді және мықты бөкебайын ширата ораған, польтосының
түймелері түгел салынған, малақайы басына еркін және нық отыр, қаракүлшенің
бұйрасын да тәптештеп сызып келтірген, бәрі салмақты да сапалы. Ал ең
бастысы, сұрлау қағаздан бізге қарап отырған адамның өзі мықты”.(Әбілхан
Қастеев. Альбом. Алматы, “Өнер”, 1986, 36-37 б.)
1934 жылғы “Шопан” акварелі “Түрксібке” әлдебір жақындығы бар. Күле
қарап тұрған жас жігіттің тұла бойы жеңіл сызықтармен кеңінен салынған.
Өзіндік ерекшелікпен орналастырылған табиғат бейнесінің ұсақ бөлшектері жас
суретшіге тән емес асқан сезімталдық нәтижесі.
Ал, “Қарындасының портреті” болса 12-13 жастағы ағасының жақсы көретін,
киім киісіне, әшекей моншақтарына қарай отбасының ерке кенжесі екенін
айыруға әбден болады. Осы портреттен сол өңірдің қазақтары қыздарын қалай
киіндіргендігінің бір үлгісі екенін де көреміз. Бұл болса Қастеев
портреттерінің танымдық тұрғыдағы белгілері.
Ә. Қастеев портреттері кеңістік пен уақыт қатынастарының әр қилы
кезеңдерінде өздерінің ерекше шешімдерін тапқан. Жоғарыда айтып өткен
адамдар кескіндері арқа жағында тек таза жазықтықта ғана бейнеленсе
көптеген туындыларында үйдің ішінде (интерьер), табиғат көрінісінде
(пейзаж), отырған адам кескіндері кездеседі. Суретшінің мына бір алғашқы
жұмыстарының бірін алайық, ол “Киіз үйдің ішкі көрінісі” (8-сурет) деп
аталыпты. Бірақ сол үйдің ішінде төсекте отырған және жерде іс тігіп
отырған екі әйел бейнесі бар. Ол адамдар ұршық үйіріп, кесте тігіп, қазақ
киіз үйінің ішкі жасау-жабдығы тікелей осы екі әйелдің еңбегі мен шебер
қолдарының нәтижесі екендігін суретші бізге баян етеді. Киіз үйдің іші
үлкен кеңістік етіп алынған да екі әйел бейнесі сол кеңістікте тек ақ
киімдерімен ғана көзге ілігеді. Осы ақ киімде қанша мән бар?! Үйдің іші
толған ою-өрнек, қол-өнер үлгілері. Жас суретшінің мол қазақы мәдениеті мен
рухани дүние танымы, тәрбиесі осы суреттен-ақ белгі береді.
Этнопедагогика туралы айтып, жазып жүрген азаматтарға осы шығарма
көрнекі құрал-десек бағасын төмендетіп жібереміз. Бірақ солай да өнерді
пайдалану керек-ақ.
Осы тұрғыда Ә. Қастеев “Жамбылды” 1937 ж., “Абайды” 1954 ж., “Нұрмолда
Алдабергеновті” 1958 ж. т.с.с. көптеген халыққа аты әйгілі адамдарды
кескіндеді. Ал табиғат көрінісімен астасатын, сол арқылы адам кескініне
образдық мән-мағына беретін Ә. Қастеевтің шығармалары тағы бар. Қысқасы Ә.
Қастеевтің кескіндемелік (портреттік) салада жасаған еңбектері өзінше
зерттеуді талап ететін, суреткерліктің ерекше құбылыс-көрінісі. Тек
Амангелді бейнесін жасаудағы суретшінің ізденістерінің өзі талай жас
өнерпаздарға үлгі боларлық еңбек. Қастеев осы шығармасын жасауда өзіне
қаншалықты биік талап қойғанына таң қаласыз, және бұл тақырыпта бірнеше
жылға созылған көп сатылы шығармашылық еңбектің жоспары да айқын көрініп
тұрады. Әрбір сатыда өзіне тән еңбектің нәтижесі – Амангелді бейнесінің қыр-
сыры біртіндеп ашыла береді. Осы мақаланың авторы Ә.Қастеев мұрасын зерттеу
– іздестіру жұмыстары кезінде Мәскеудегі Мемлекеттік шығыс халықтары өнері
музейінің қорынан 28 суретін тауып, соның үшеуі Амангелдіге арналғанын
көрген. Біреуі 1940 жылғы, қалған екеуі 1944 ж. орындалған. Батырдың бет-
әлпеті, бой-бітімі, киім-киісі, мінез-құлқы тіпті атқа отыруының өзіне
Қастеев үлкен мән бергендіктен ғана бүгінгі біз білетін Амангелді бейнесі
дүниеге келген. Осы еңбегінің нәтижесінде Ә. Қастеев екі үлкен картина
жазып, жүздеген сурет, нобай т.б. дайындық жұмыстарын қалдырған.
Ә.Қастеев қазақ даласында Амангелді Имановтың бастауымен болған 1916
жылғы ұлт азаттық көтерілісі тақырыбында елеулі шығармалар топтамасын
жасайды. 1950 жылы бірде-бір суреті болмаған қазақ халықтың ұлттық батыры
Амангелді Имановтың портретін жасап шығарады (9-сурет). Сыртқы ұқсастығын
ғана емес, сонымен бірге оның ешкімнен именбейтін де қорықпайтын батыр
тұлғасын өте жоғары идеялық негізде сомдайды. Оның кескінді де келбетті
жүзінде батылдық, табандылық, сабырлы алғырлық, өткірлік сипаттар жарасым
тапқан. Суретшінің тарихи-тақырыптық полотналар мен Амангелді портретіне
жасаған нобайлары, суреттемелері, дайындық жұмыстары Қазақстандағы және
шетелдердегі көптеген музей қорларында сақталған.
Ал енді Ә. Қастеевтің салған табиғат көріністеріне мұқият қараңыз,
әсіресе Жетісудың таулы өңірлерінің көз жетпес шың-құздары мен көк шалғын
алқаптары, ойлы-қырлы шексіз даласы мен сарқыраған өзен-сулары бәрі-бәрі
суретшінің назарынан шет қалмаған. Енді жаңағы импрессионистер мен
постимпрессионистер тапқан жаңалық Әбілхан ағаның қай жұмысын алмаңыз “мен
мұндалап” тұрады. Ылғалды ауа, күн сәулесінен еріген қар мен одан бусанған
жер ыңырана демалып жатқандай. Сондай әсерлі шығарманың бірі 1951 ж.
жазылған “Қазақстанның таулары” – деп аталады. Алып таулы алқаптың алдыңғы
жағындағы кең сайда қарағай тал, көк шөп құлпыра сағымданады. Алдыңғы
қатардағы тастардың арасында жыпырлаған мал, қозылы саулық қой бүкіл
табиғатқа өмір беріп, тірілтіп тұрған секілді. Сайдың табанында адамдар да
жүр, бірақ олар табиғат тұтастығын бұзбасын дегендей көзге көрінер-көрінбес
дәрежеде бейнелейді. Осындай тапқырлықпен Қастеев бүкіл тіршілікті тылсым
табиғаттың қойнына балаша бөлеп “барар жерің – балқан тау” – “осыған қара
да тәубәңді қыл” – дегендей. Табиғат көрінісіндегі осындай кереметтер
меңінше тек Ә. Қастеевтің шығармаларында ғана бар сияқты. Ал енді осы
еңбегі тек қағазға су бояумен (акварель) ғана салынған сурет (ауданы
57х52,5 см). Жалпы кәсіптік танымда су бояумен салынған сурет графикаға
жатады. Ол деген сөз түр-түсті шектеулі дәрежеде ғана қолданылуы немесе тек
ақпен-қара деген сөз. Біз айтып отырған шығармадағы түр-түсті пайдалану
мүмкіндігін тек хас шебер суреткердің ғана қолынан келетін мүмкіндік деу
әділетті баға болар еді. Аристотель айтпақшы – “шебер суретші салған
жүзімді торғайлар ажыраталмай келіп шұқылайды” екен деп. Су бояумен
салынған суреттегі түр-түстің мол ерекшелігін пайдаланып, оны май бояулы
картина қатарына жеткізіп, Әбілхан Қастеев тағы бір шеберліктің шыңын,
“оқжетпесін” тұрғызып кетті. Осы ерекшелікті суреттің ұлттық мектебінің
айрықша дәстүрі етіп қарау керек сияқты да соған жас ұрпақты баулу керек.
Сөйтіп біз суретші Ә. Қастеевтің шығармашылығындағы суреткерлік
ерекшеліктерінің, бейнелеу мүмкіндіктерінің басты-бастыларын шамалап болса
да атап өткен сияқтымыз. Оған себеп бейнелеу өнерінің кәсіби дамуының басы-
қасында тұрған Ә. Қастеев. Мол мұра қалдырған да сол. Мәдениет тарихымызда
да өнертанудың тарихы мен теориясында да ол ұғым қалыптасып үлгереді. Бірақ
осы уақытқа шейінгі жазбаларда Ә.Қастеевтің кедейшілік өмірі, кеңес
өкіметінің кеңшілігінің арқасында өнерге қолы жеткен сауатсыз “самоучка”
туралы ғана мағлұмат беріп келген социализм дәурінен кейін не бар?
Ә. Қастеевтің өмір сүріп еңбек еткен қазақ мәдениетінің сол кездегі
ортасы – ұлы Мұхтар Әуезов бастаған әдебиетшілерге, Ахмет Жұбанов пен Күләш
Байсеитова сияқты музыка қайраткерлеріне, театрда Қаллеки, Серке ағалар мен
қоса талай асылдарға толы еді ғой. Осылардың өнегесі Қастеевтің өнер жолына
бір жолата бет бұруына өз себебін тигізбей қойған жоқ. Сөйтіп, бейнелеу
өнерінің ұлттық жүгін арқалау үшін Әбілхан солардың қатарына тұрды.
Ә.Қастеев өзі туралы әр уақытта суретке “мен өз бетіммен үйренгенмін”
дейтін. Шынында дүниедегі көптеген шеберлер өз беттерімен суретті меңгеріп,
ұлы дарын атанғандары тарихқа белгілі, мәселен: Ван Гог, Пиросмани т.
басқалар. Олардың шығармашылығы да әр түрлі, тағдырлары да бір-біріне
ұқсамайды. Ал Ә.Қастеевтің өнері әуел бастан оның салмақты да
салауаттылығымен ерекшеленеді. Мүмкін ол, оның өз ісіне аса
жауапкершілікпен қарайтындығынан да шығар. Өйткені, әкесі дүниеден өткен
соң отбасындағы жалғыз еңбекке жарамды өзі болған соң, ауыртпалықтың бәрін
өз мойнына алған еді. Ең бастысы ол Николай Хлудовтан (1921 жылдан 1929
жылға дейін), содан кейін Мәскеуден (1934-1936 жылға дейін) оқып жүрген
кезінде шығармашылыққа тек жақсы сурет салу аздық ететінін, ол үшін аянбай
еңбек ету керектігін де әбден сезінген. Бұл табиғат пен ұлы шеберлерден
үйренудің ұзақ та ұлағатты жолының басы еді.
Осы екі фактор Ә. Қастеев шығармашылығының бастапқы да одан кейінгі де
жылдардағы ең негізгі ерекшелігі болып қалды. 30 жылдардағы жас қазақ
бейнелеу өнеріне өзінің біртума дарынымен келген суретшінің алғашқы
шығармаларының өзіне көпшіліктің көз тіге қарауы олардың “кішкене
шедеврлер” екенін жарнамалаумен бірдей еді. Олар өз дәуірінің деректі
құжаты, сонымен қатар ол жас жанның өзін қоршаған адам мен табиғат әлеміне
деген ықылас, махаббаты еді. Алғашқы жұмыстарынан әр адамға ыстық та қымбат
ұлттық дәстүр мен тарих сияқты елдің ерекшелігін белгілейтін құндылықтарға
жіті көзбен, терең үңілгендігі көрініп тұрады. Осылардағы көркем бейненің
шыншыл да поэтикалық мақамы көрерменді баурап алатын шығармаларының тұрақты
қасиетіне айналды.
Ә.Қастеев дарын сезімталдығының арқасында осы жылдары өзінің алғашқы
кескіндемесін, май бояумен салудың ерекше тәсілдерін жүзеге асыра бастайды.
Тіпті олар этюд немесе жай нобай болса да сол өмірдің тыныс-демін
әкелгендей еді. Фанерге салынған “Мектепке” (1930 ж) немесе “Қазақ әйелінің
кескіні” (1930 ж, акварель) деген суреттерінің бізге аса ыстық көрінуі
сондықтан да болар. “Іс тігу” (1924), “Киіз үй алдындағы қарындасымның
келбеті”, “Көк киімді жас қазақ әйелінің келбеті” (1931ж) атты жұмыстары
жеңілдеу нобай түрінде салынғанымен басқаларынан еш кемдігі жоқ. Шын
мәнінде керемет ұстамдылықпен бет әлпетін, қалпағының әшекей-өрнегіне
дейін, жағасы мен қос бұрымын, көкшіл көйлектің желбірін “Қазақ қызының
келбеті” (1932 ж), “Қосықбаевтің келбеті” (1930 ж) атты шығармаларында
көрсете білген. Техникалық орындалуы жағынан бұл жұмыстары графика мен
түрлі-түсті суреттің арасында. Дәлірек бейнелеу үшін және әдебиеттегіден
ерекшелеу болсын деп ол түр-түспен жайсызықтың ара қатынасын әдейі жақын
алған сияқты. Жаңарудың куәгері болғандықтан Ә.Қастеев өзінің алғашқы
сызбаларында, одан кейінгі полотноларында ең құнды деген бейнелерді ой-
елегінен өткізе келе көптеген сюжеттерінде “ескі” мен “жаңа” өмірдің
бейнесін психологиялық көңіл-күйдің қарама-қайшылықтарынсыз сол күйінде
қабылдауға мүмкіндік береді.
Су бояу жас суретшінің ең жақсы көретін материалы. Бұл бояуды
қолданғанда ол өзін еркін әрі нақты көрсетеді. Н.Г.Хлудовтан (1850-1935)
білім алғанда Ә.Қастеевпен бірге О.Таңсықбаев, С.Чуйков т.б. болғандығын
еске алсақ бұл студияның оқыту негізі табиғатты өзіне қарап отырып бейнелеу
екендігіне көз жеткізесіз. Оқытушы мен оқушының этюдтері кейде бір-біріне
ұқсайды, оны Чуйков пен Хлудовтың (“Таудағы киіз үй”, “Биік қарағай”)
жұмыстарынан байқауға болады. Май бояумен Ә.Қастеев Мәскеуден (1934-1936)
оқып келгеннен кейін жаза бастаған сияқты.
Ә.Қастеевтің ұлылығы оның көркемсуретті оқып- үйренуге өз бетімен, өз
бағытымен жетуінде емес, “ресми пайымдауға” суреткер ретінде тұтас та терең
бейнелер жасай отырып шекесінен шерткізбей, ақылгөй, философ ұстамында
шығыстық бекзаттықпен, ақша қардың сықырынан, таза ауаның хош иісінен,
аптап ыстық күннен тараған ызыңды сезерлік, сезімтал нәзіктікпен қалып
қоюында.
Кеңес уақытында зерттеушілер үшін мәнді дүниелер болып табылатын
“тақырыптық” тұрғыдағы шығармалар болатыны белгілі еді ғой. Идеологиялық
ұстанымдардан құтылған кезде суретшінің мұраларын зерттеушілер үшін белгілі
бір сюжетке бағындырылмаған “таза” табиғат бейнесі аса бағалы дүние болып
шықты. Олар Ә.Қастеев атындағы өнер музейіндегі таңқаларлық, ғажайып
акварельдер топтамасы. Олар- суретшінің арамызда өзі жоқ болса да туған
табиғатқа сүйсіне қараған көз жанары, шыбын жаны. XIX-XX ғасырлардағы ең
дарынды шебердің шығармашылығында болатын ерекшелік сияқты Ә.Қастеевтің де
акварельдерінде айқындық пен қарапайымдылық жан дүниеңді баурап алады. Олар
да Қастеев сияқты жасандылықтан аулақ, шынайы, анық сезімді- түр-түстің
әлсіз тербелісінен және оның суреткер жаны мен жанарындағы бейнесінен
көргісі келетін арманы еді. 1930 жылдан бастап 1960-70 жылдарға дейінгі
ұзақ уақытта акварельмен жасалған Ә.Қастеев жұмыстарына қарап отырсаң алуан
қырлы етіп бейнеленген дүниелерде ол тек сол материалға көбірек көңіл
қойғанын байқайсың. Байқайсың да ол кісінің дұрыс ісін мойындайсың. Тек
акварель ғана оның даласы мен кеңістігі, адами жан-сезімінен туған жарық
дүниесі – бояу деп еш уақытта ойламайсың, бір-бірімен астасқан тұтастық
қана.
Суретшінің ерен еңбекқорлығын білгендіктен суреттерін салуға минуттан
бастап, сағаты мен күніне дейін үнемдей жұмсайтын ол, үкімет тапсырмасын
орындау үшін солай істеді деуге болмайтын сияқты. Сондықтан да болар,
қыздың бұрымындай сымбатты көк теректердің құбылма бояуы, ақ күмістей жаңа
түскен қар, бәрі де еркін, жеңіл, бояуы қанық.
Табиғатты суреттеуге шыққан суретшілер отыра қалып тез-тез бітіре
салатын көрінеді. Әбілхан Қастеев болса бір жерде кешке дейін отырып жаңа
шыққан күннің ертеңгіліктегі көрінісін салады екен. Кейде табиғаттың бір
жердегі көрінісін тәуліктің әр кезіндегі жағдайына қарай жарықтың таралуын,
түр-түсінің өзгеруін, аптап ыстығы мен қоңырсалқынын әдейілеп бейнелейді
екен. Қастеевтің осындай акварельдегі Жапон мен Қытай шеберлерінің
шығармаларын көзге елестетеді. Солар сияқты болмыстың тамырын басып,
ырғағын сезінетіндей мәңгілік құндылықтардың астын сызып белгілеп
кеткендей!
Адам өмірі мен табиғат өзгерістерінің тамаша көрінісін “Сәкіден қараған
көрініс” (1935), “Қалыңдықты үйге кіргізу” (1937), “Сепаратордың қасында”
(1941) немесе 1950 жылдардың акварельдерінен байқаймыз.
Осы тамаша акварельдерінің ішінен “Сәкіден қараған көрініс”–ті ерекше
атауға болады. Оның себебі жарық пен көлеңкенің өзгеше үшбұрыштанып
жатуынан сюжеттік терең мағынаға ие болуы, сөйтіп қарапайым да сүйкімді
жұмбақ дүние- әлде біреудің жұмағы сияқты көрініс тапқан.
Акварель- оның шығармашылығының басты бейнелеу мүмкіндігі болып қала
берді. Ол осы техникада өзінің бағдарламалы сериаларын деректі-дәлелді
тұрғыда сомдады. Республиканың күнделікті еңбек тынысын жан-жақты
көріністейтін “Тың жер туралы”, “Қазақстан байлығы”, “Жетіжылдық
құрылыстары” атты акварель сериалары көпшілікке белгілі.
1950–ші жылдардан кейінгі көптеген тарихи-тақырыптық жанрдағы
полотнолары, немесе атақты адамдардың портреттері тапсырыс жолымен
жасалған. Олар Партиялық-Кеңестік жүйенің идеологиялық ерекшеліктеріне
негізделген “бағдарламалық” шығармаларға жатады. Ондай еңбектер тек
Қастеевке ған тән емес еді, көпшілік суретшілердің ой-өрісі мен қайрат-
жігерін ол жүйе толық өзіне бағындырған еді. Ә.Қастеев шығармашылығының осы
тұсын айта келе біз оның жеке ерекшеліктерін де баса көрсеткеніміз жөн
болады. Мәселен идеологиялық сипат беру үшін Қастеев өте бір жеңіл де әдемі
әдіс тапқан. Ол қызыл жалау. Әр жерге бір шаншып қойған жалаулар
композицияда еш бір көрнекті рөл атқарамйды. Солардың бәрін жинап алсаң да
сурет өз мәнін бір сәтке де жоғалтпайды. Суретші о бастан осы бір дүниенің
артық екенін, уақытша екенін көрсете бейнелеген сияқты. Біраз суреттерінде
көтергіш крандар, бульдозерлер мен тракторларды бұлт астындағы күн
сәулесінің сыздықтаған алауын, жыртылған жердің бетінен несібін іздеген
торғайды бірге көруге болады. Сонда барып Әбекең қанша жерден “тапсырыс”
орындаса да сезімтал да нәзік жанды суреткер Қастеев өз сеніміне берік
екенін байқайсыз.
Өзінің табиғи сезімталдығының арқасында ол талай көркем дүниелерді
өмірге әкелді, олардың негізгі арқауы туған жерге, адамына, өз халқына
деген орасан зор сүйіспеншілік еді. Сондықтан да болар ен дала мен ашық
аспанды философиялық мәнге ие боларлық дәрежеге жеткізе бейнелеуі, және сол
бейнеге тең келер балама да табу қиын сияқты. Қастеевтің замандастарының
бірі оның “Медеу” (Ғ.Айтиев атындағы Қырғыз ұлттық өнер музейі), “Талас
алқабы” (Мемлекеттік Ә.Қастеев атындағы өнер музейі (5-сурет), “Қапшағай
ГЭС-і” (6-сурет) (Мемлекеттік Ә.Қастеев атындағы өнер музейі)
пейзаждарындағы кеңістік көруін батыс еуропа шеберлерінің кескіндемелерімен
салыстыра келіп: Қастеевтің шексіз кеңістікке талпынысы, адам әрекеттерінің
әр түрлілігіне қызығушылығында брейгельдік ұқсастық бар. Осы картиналарын
оншақты нүктеден қарауға болады, өйткені оларда оншақты мазмұн және орталық
бар. Әрине, суретші өзінің композициялық құрылымын тапқан. Оны әрқилы
қыйсында келтіре отырып адам бейнесін сомдайды, осындай әдіс А.Иманов (1950
ж) портретінде, немесе “Көк киімді жас әйел” (1931 ж) “Колхоздың сүт
фермасы” (1936) атты ертеректегі акварельдерінде айқын білінеді. Басқа
шығармаларында ол табиғат бейнесіне көбірек орын береді де адам әрекеттері
баяу, бәсең халде қалады. Ондай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
тарих факультеті
археология және этнология кафедрасы
Бітіру жұмысы
тақырыбы:
Қазақстан музейлеріндегі Әбілхан Қастеев шығармашылығының көрінісі
музей ісі және ескерткіштерді қорғау мамандығы бойынша
Ғылыми жетекші:
доцент
Орындаған:
Қорғауға жіберілді:
______ __________2006 ж
Археология және этнология кафедрасының меңгерушісі
т.ғ.д., профессор Төлебаев Т.Ә.
___________________________
Алматы, 2006
Мазмұны
Кіріспе 3-6
1-тарау. Әбілхан Қастеевтің өмірі мен шығармашылығы
1.1. Ә. Қастеевтің өмірі мен өнері 7-8
1.2. Ә. Қастеев шығармашылығының негізгі тақырыбы 9-19
1.2. Алғашқы тырнақалды туындылары 20
1.2. Ескі және жаңа тұрмыс 21-22
1.2. Табиғат пейзаждары 22-25
1.2. Портрет жанры 26-29
1.2. Жаңа құрылыс Қазақстан жерінде 30
2-тарау. Музейлердегі Ә.Қастеев туындылары
2.1.Музей көрмелерінде көрінген Қастеев 31-33
2.2. Мемлекеттік Ә. Қастеев атындағы өнер музейіндегі
Ә.Қастеевтің мемориалдық залы 33-39
2.2. ҚР Мемлекеттік орталық музейдегі Ә.Қастеевтің туындылары
39-42
3-тарау. Музейдегі өнер туындыларын сақтау әдістері
3.1. Туындыларды сақтау ережелері 43-44
3.2. Өнер туындыларын қайта қалпына келтіру 43-48
Қорытынды 49-50
Шығармашылығы мен өмірінің негізгі кезеңдері 51-54
Қосымшалар 55-62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 63-65
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Өнердің өнер иесіне берер ең керемет сыйы-
суреткер өмірінің ұрпақтар жадында жалғасын табуы, ал егер ол аса дарынды,
данышпан болса- мәңгілік естелікке айналуында.
Әбілхан Қастеев (1904-1973) – Қазақ сурет өнерінің тұңғышы, Қазақстан
бейнелеу өнерінің құрылуы мен қалыптасуына атсалысқан табиғи тума талант
иесі, Қазақстан Республикасының Халық суретшісі, Ш.Уәлиханов атындағы ҚР
Мемлекеттік сыйлығының иегері.
Оның кәсіби суретші болып шығуына өнерге деген үлкен құштарлығы,
табандылығы мен еңбекқорлығы қатты ықпал етті.
Оның жеке басының тағдыры қазақ халқының өміріндегі түбірлі
өзгерістермен терең тамырлас, суретшілігі де туған елдің өмірімен бірге
өсіп, өркендеді. 1920-1930 жылдар - Қазақстан бейнелеу өнеріне ұлт
суретшілерінің келуі, ұлттық дүниетанымда қазақ мәдениетінде жаңаша
көркемсуреттік-пластика тілімен беруді әкелді. Біз бүгінгі күнгі
жағдайларға терең толғаныспен қарай отырып өткенге де қатқыл көзқарас
көрсеткенмен, қазіргі буын осы - ауыр да қуанышты және бақытты жолды
бастағандарға тағызым етіп, қайта қауышып отыруға әуес.
Қазақстан тарихында Әбілхан Қастеевтің кескіндеме, су бояумен жасаған
көркем туындылары Мемлекеттік Ә.Қастеев атындағы өнер музейі (400),
Мемлекеттік орталық музейі, (Алматы), Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
Орталық мұрағаты (Алматы), Қазіргі заман өнер музейі (Астана), Солтүстік
Қазақстан облыстық бейнелеу өнері музейі (Петропавловск), Павлодар
көркемсурет музейі, Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану музейі, Атырау облыстық
тарихи-өлкетану музейі, Қостанай облыстық тарихи-өлкетану музейі, Семей
қаласындағы Невзоровтар әулеті атындағы Шығысы Қазақстан облыстық бейнелеу
өнері музейі, Абайдың Жидебай-Бөрілі мемлекеттік тарихи-мәдениеттік және
әдеби-мемориалдық музей-қорығы, Қазақстан Республикасының Мәскеу
қаласындағы елшілігі, Г.Әйтиев атындағы қырғыз ұлттық бейнелеу өнер музейі
және Мәскеу қаласындағы Мемлекеттік шығыс халықтарының өнер музейінде
қойылған. Ә.Қастеевтің шығармалары суретші әулетінің жинағында және жеке
жинақтарда да сақталған.
Мәні. Тегінде Қастеевтің бүкіл шығармашылығы халық өмірінің
шежіресіндей. Өмір құбылыстарын қатал сараптан өткізіп, айнымас шындық
тұрғысынан тамылжыта суреттеу, Отанға деген үлкен махаббатты өз
шығармаларына үнемі арқау ету, еңбек адамына деген жүрек елжіретер
сүйіспеншілік – міне, бұл қасиеттер оның қай шығармасында болса да
қосарланып тұрады. Осының өзінен-ақ Ә. Қастеевтің халық өмірін жақсы
білетіндігі, сол халықтың көкейіндегі ойы мен мақсатын терең сезінетіндігі
байқалады.
Өзінің шығармашылық қадамын су бояумен бастаған суретші бұл салады
үлкен шеберлікті меңгерді. Өмірге деген өзіндік көзқарасы бар колориті
шымқай суретші шығармасы қазақтың ұлттық өнерінің мақтанышына айналды.
Алайда ол ұлттық тар шеңберде қалып қоймай, құлашын кең жазды. Бүкіл
кеңестік алып өмірдің зор тынысын өзіне – Қастеевке ғана тән нәзік лүпілмен
берді. Суретші бояуы өте айқын мөлдірлігімен көзге түсті.
Республикамыз 2004 жылдың қаңтарында қазақ бейнелеу өнерінің кәсіби
мамандарының тұңғышы, сол кәсіби өнердің негізін қалаушылардың алғашқысы
тума дарын Әбілхан Қастеевтің 100 жылдығын атап өтті.
Бүгін 100 жыл өткен соң, ХХ ғасырдың тек ғылым мен техникада ғана емес
өнер де де үлкен жаңалықтары болғанына таңдана, тамсана қараймыз. Бұл
“таңғажайыптардың” біздің далаға бірден келе қоймағаны да белгілі. Оның
үстіне “келтіре қоялық” – дегендерге кедергі қойып, айла-тәсілмен отар
елдің көзі ашылып, көкірегі оянуына қай заманның патшасы болса да себепші
болғысы келмеді. Әсіресе кеңестік дәуір қалыптасқан өмір дәстүріне қарама-
қайшы іс-әрекеттің “жемісіне” халықты әбден тойғызды. Енді тек орысша оқып,
орысша сөйлеп қана мәдениетке, өркениетке жетуге болатын болды. Осындай
кезеңде Ә.Қастеевке білім алу керек болды. Бірақ ол орталықтың жоғары оқу
орындарынан білім ала алмады. Ол кездегі жат-жұрттық талантты адамдардың
көбі өз беттерімен ізденіп білім-өнер үйренуге мәжбүр болды. Кейін келе
орта дәрежелі оқу орындарына түсіп білім алу мүмкіндігі туған кезде
Ә.Қастеев Мәскеудегі педагогикалық институттың жұмысшы жастарға арналған
студиясынан екі жыл білім алды.
Кәсіби өнердің дамуына Әбілхан Қастеевтей маңдай терін, күш-жігерін,
ақыл-парасатын талантына “көжеқатық” қылған, сөйтіп “қазақ бейнелеу өнері
мектебі” – деген ұғымға ұйтқы болған, оның алтын қорына мол үлесін қосқан
басқа адам жоқ. Сол үшін халқының жадында, оның тарихында “Қазақстанның
Халық суретшісі, Мемлекеттік сыйлықтың иегері” – деп жазылып, мәңгілік
құрметке ие болды. Алматыда Ә.Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер музейі бар.
Сол музейде суретшінің шығармалары қойылған арнайы залда қашан көрсең
үңілген, таңырқаған халықты көруге болады. Өйткені Қастеев шығармалары
жанға жағымды, ойы анық, бояуы қанық, қазақ халқының “бейне-энциклопедиясы”
сияқты.
Мақсаты. Менің бұл бітіру жұмысымның мақсаты Әбілхан Қастеевтің
шығармашылығын көпшілікке музей арқылы көрсете білу және сонымен қатар
насихаттау жұмыстарын жүргізу, әдіс-тәсілдеріне тоқталуды мақсат еттім. Сол
себепті Ә. Қастеев туындыларын Қазақстан музейлерінде қаншалықты дәрежеде
көрсетілуіне тоқталдым. Еліміз тәуелсіздік алып алыс-жақын шетелдермен
экономикалық, саяси, мәдени қарым-қатынас орнатуына байланысты шетелдерге
көрмелер ұйымдастыру іс-шаралары дұрыс жолға қойылған, сол себепті қазақ
халқының бір туар азаматы Әбілхан Қастеев шығармаларын тек қана өзімізге
ғана емес шетелдерге көрме ұйымдастыру арқылы халықтың тұрмыс-тіршілігін,
салт-дәстүрін материалдық мәдениетін насихаттау маңызды деп ойлаймын. Баға
жетпес туындыларды көпшілікке көрсету жұмысы музейге және музей
қызметкерелеріне байланысты болып келеді. Сол себепті музей
қызметкерлерінің жоғары кәсіптік мамандығын қажет етеді.
Әбілхан Қастеевтің туындыларын насихаттау үшін музейде қозғалмалы
немесе тұрақты көрмелер ұйымдастыру арқылы көпшілікке жеткізу деп ойлаймын.
Зерттеулері. Суретшінің жұмыстары туралы мағлұматтар жинақтауда,
алғашқы өнертанушылар Е.Вандровская, Л. Плахотная, Е.Микульская және тағы
басқа өнертанушылардың зерттеулерін қайта қарап шықсақ 50 жылға жуық
шығармашылық өмірінде суретшінің бояу тілімен өз халқының шежіресін жазып
кеткен қылқаламның хас шебері екеніне тағы да көз жеткіземіз.
Суретші шығармашылығына қалам тартып мақалалар мен зерттеулер жазған
өнертанушылар мен зерттеушілеріміздің жұмыстары жетерлік. Атап кетер болсақ
Б.Барманқұлованың құрастыруымен жарық көрген Ә.Қастеевтің альбомы. Бұл
кітапта мақалалар жинағы мен естеліктер беріліп, көлемді етіп Қастеев
шығармаларының жиынтығы басылған. Мұндағы мақала, естелік, эссе авторлары
Ә.Қастеевтің өмір жолы, қылқаламының ұшталуы, жоғары адамгершілік
қасиеттері жайында, терең сыр шертсе, ол қалдырған асыл мұра
репродукциялары сізді әсемдік әлеміне жетелеп, жаңынды жадыратар жағымды
әсерге, содан татар шапағат шуағына бөлейді. Альбомда Ә.Қастеевтің
шәкірттерінің бірі Хакімжан Наурызбаев оның жастар үшін жанашыр аға,
ұлағатты ұстаз болғанын, туған республика бейнелеу өнерінің қазынасына баға
жеткісіз үлес қосқанын әңгімелейді. Суретшінің жұбайы Сақыш Қастеева өз
естелігінде асыл жарының бойындағы еңбексүйгіштік, қоғамдық істерге
адалдық, қайырымдылық қасиеттерін аша түседі. Ал өнер зерттеу ғылымының
кандидаттары Г.Сарықұлова, И.Рыбакова дарынды суретшінің сирек кездесетін
өзіндік талантына оқырмандарын тәнті ете отырып, жан тебіренісін сарқа
жұмсай тындырған еңбектерінде ол елінің қарыштап даму кезеңдерінен бір сәт
те көз жазбай, туған жер табиғатын, ондағы күнбе-күнгі өзгерістерді,
халқының тарихи даңықты перзенттері мен тамаша еңбек адамдарын, нақты
болмысымыздың қиыншылықтары мен қуаныштарын сүйіспеншілікпен, әрі
соншалықты шебер де тартымды бейнелей білгенін тілге иек етеді.
Қазақстанның өнерге еңбек сіңірген қайраткерлері, суретшілері Ү.Әжиев пен
кескіндемеші Г.Исмаилова Ә.Қастеевтің су бояумен сурет салудағы
ыждаһаттылығын, айналадағы өмір көріністерін қабылдаудағы зейін-зердесін
алғырлығы мен сезімінің пәктігін паш етіп ардақты ағаға деген шәкірттік
алғыстарын алға тартады. Қазақстанның еңбегі сіңген мәдениет қызметкерлері
Л.Плахотнаяның Суретшінің туған жеріндегі көшпелі көрме, жазушы
Ю.Дубровскийдің Әбілхан Қастеев тұңғыш қазақ суретшісі деген
материалдарынан да дарын иесінің өмірі мен шығармашылығы жайында көп сырға
қанығады. Сондай-ақ жазушы Әміртай Бөриевтің Суретшінің сый алтыны деген
толғауын да айтып өткеніміз артық болмас.
Әбілхан Қастеев өзінің көзі тірісінде 200-ден астам көрмеге қатынасқан
екен. Қай көрмеге қойылсын, оның шығармалары өз ұлтының ұғымына тән
бояумен, талап-талғаммен бейнеленеді. Қылқалам тілімен шерткен шежіресі,
сыры қай елге болса да таңсық. Қастеев туындылары өз Отанымызда ғана емес,
АҚШ, Канада, Бразилия, Франция, Индонезия, Үндістан, ГДР, Венгрия,
Югославия, Польша, Болгария, Моңғолия сияқты шетелдерді де шарлап жүр.
Оның есімімен көше ғана емес, Мемлекеттік өнер музейі, көркемөнер,
сурет мектептері мен жоғары оқу орындары аталады.
Менің бітіру жұмысымның құрылымына тоқталатын болсақ. Ол үш тараудан
тұрады: I тарау: Ә.Қастеевтің өмірі мен шығармашылығы; онда Ә.Қастеев өмірі
туралы тоқталып кеттім, шығармашылығына келетін болсам онда алғашқы
тырнақалды туындылары мен шығармашылық өмір жолы баяндалады.
Тақырыпшалары: 1.1.Ә. Қастеевтің өмірі мен өнері,
1.2. Ә.Қастеев шығармашылығының негізгі тақырыбы, 1.3. Алғашқы тырнақалды
туындылары, 1.4. Ескі және жаңа тұрмыс, 1.5. Табиғат пейзаждары, 1.6.
Портрет жанры, 1.7.Жаңа құрылыс Қазақстан жерінде;
II тарау – Музейлердегі Ә.Қастеев туындылары. Мұнда Қазақстан
музейлеріндегі Әбілхан Қастеев туындыларына тоқталып кеттім. Ә.Қастеев
туындылары Қазақстан музейлерінде қандай көрініс тауып отыр? Осы мәселеге
байланысты Әбілхан Қастеевтің қандай туындылары экспозицияға қойылған,
қаншалықты дәрежеде көрсетілуде? Осындай сұрақтарға жауап беру мақсатында
екі үлкен музейді қамтыдым. II.1. Музей көрмелерінде көрінген Қастеев,
II.2. Мемлекеттік Ә. Қастеев атындағы өнер музейіндегі Ә.Қастеевтің
мемориалдық залы, II.3. ҚР Мемлекеттік орталық музейдегі Ә.Қастеевтің
туындылары;
III тарау. Музейдегі өнер туындыларын сақтау әдістері. Бұл тарауда
көркемөнер туындыларын музей қорында сақтау ережелеріне, әдіс-тәсілдеріне
тоқталдым. Көркемөнер туындылары өте нәзік болып келеді, сол себепті олар
жоғары күтім мен ұқыптылықты қажет етеді. Тараушалары: III. 1. Туындыларды
сақтау ережелері, III.2. Өнер туындыларын қайта қалпына келтіру.
Келесі тараулар: Қорытынды, Қосымшалар, Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1.Әбілхан Қастеевтің өмірі мен шығармашылығы.
1.1. Өмірі мен өнері
Бір қалыпта тұрмақ па, заман тағы желпінді,
Елу жылда ел жаңа- Ел санасы серпілді.
Ғасыр өзі толғатып, төрт жылдан соң Шежінде,
Қылқаламның иесін дүниеге келтірді.
И.Үркімбайұлы
Әбілхан Қастеев өмірдің де, шығармашылықтың да қиын жолдарынан өтті.
Суретші 1904 жылы Алматы облысының Жәркент ауданындағы Шежін ауылында кедей
отбасында дүниеге келді. Сегіз жасында әкесінен жетім қалған Әбілхан байдың
малын бағады. Жайлаудағы ұзақ күнгі қой ішіндегі ермегі ағаш пен тасқа
таныс ою-өрнектер ойып сурет салу болды. Тірі адамның суретін салу күнә-
деген молдалардан талай рет сойылға да жығылды. Бірақ олардың бәрі, мына
дүниеден сұлулық, көркемділік іздеген зерек көңілге тосқауыл бола алмады.
Ертеректе Ә.Қастеев туралы шыққан бір кітапта суретшінің: “Менің өмір-
тіршілігін бейнелейтін суреттерім ақынның құлаққа да жүрекке де жағымды
әнімен бірдей емес пе. Тек ақын көргенін өлең сөзбен қиыстырады, ал мен
болсам қағаз бетіне сурет қып түсіремін” – деп өзінің айтқаны бар.
(Вандровская Е., Ә.Қастеев. М.1955 жыл. 10 б). Сөйтіп ол сөз бен дыбысты
сызық пен түр-түстің тіліне “аударып” жырлаудан шаршамайды. Шынында,
бейнелеу өнерінің ақыны екендігін сезіну тауқыметі оған маза бермей ақыры
өмірінің мәні мен мазмұнына, қуанышына айналды. Оқу мен жазуды үйренген
Әбілханды ауыл жағдайы қатты толғандырып Жәркентке қайтып әкеледі. Суретші
өмірінде жаңа өмір жолы есік ашады...
1928 жылы сол кездің аты шулы Түркістан-Сібір теміржолын салуға қатысты,
осы жерде суретке деген ынтасын байқаған жұмысшылар 1877 жылы Қазақстанға
көшіп келген орыс суретшісі Н.Г. Хлудовтың жеке студиясында дәріс алу
жөнінде кеңес береді. Ә.Қастеев 1929-1931 жылдары Алматыда көптен тұратын
сарабдал суретші Н.Хлудовтың көркемсурет студиясына екі жылдай дәріс алып,
суретшілік өнердің бастапқы тәсілдерін ойдағыдай меңгереді. Н.Г. Хлудов
өнерге құштар қазақ халқына қалтықсыз қызмет етті. Тарлан қарт өнерге
құлшынған шәкірттің кәсіби-суретші болуыңа бар күш-жігерін салады.
- Ежелден өнері тасып шылқыған қазақ халқының бейнелеу өнерін мұрат
тұтатын бір суретші таптым! Сен бұл өнерге бет қойған, мен көріп отырған
қазақтың тұңғышысың, енді сен салған соқпақтың ертең соңыңа талай талапты
дарындар ереді. Сондықтан сенің арқалаған жүгің ауыр, бірақ сенің бұл
жолдан табан аударуға еш қақын жоқ, өйткені сен көш басысың, – деп Хлудов
қоштасарда оған көзіндей ғып қылқалам мен нұсқа кітабын, бояуларын береді.
(Е.Вандровская. Абылхан Қастеев. Советский художник, 1955). Н.Г.Хлудовтың
жылы қабақ білдіріп, оған зор ілтипатпен көңіл бөлуі- сурет өнері сырына
сусындауға құмар Әбілханды қанаттандыра түседі. Ұлағатты ұстаздың үлгісін,
тәрбиесін тәмсіл ғып, кеудесіне тұмардай ғып, қадірлеп сақтайды.
Жерұйық Жетісудың кішкентай ғана пұшпағы – табиғаты көркем Шежін
ауылында өмірге келіп, қолына қалам алып, хат танымай-ақ бала жасынан
бейнелеу өнеріне құмартып өсіп, сол табиғи қасиет-қабілетінің арқасында
қазақ сурет өнерінің тұңғышы, халық суретшісі атанған Әбілхан Қастеев
қандай адам, оның өмірдегі болмысы қалай еді, өзінен кейінгілерге
қамқорлығы ше деген сияқты сауалдар мазалайтыны рас. Соңына екі мыңнан
астам көркем туынды қалдырып кеткен суретшінің кіндігінен қанша ұл-қыз
тарағанын, олардың кім екендігін Қастеевтей ұлын қадірлеген елінің білгісі
келері анық...
Бұл сауалған суретшінің кіші қызы Гүлнәзия Әбілханқызының сұхбатынан
мысалы келтіріп кеткенді дұрыс көрдім.
Ә.Қастеев: “Мен ең бай адаммын. Әуелгі байлығым – халқым, содан кейінгі
тоғыз перзентім” деп жылы жымиып шаттанып жүретін. Біз тоғыз едік. Әбілтай,
Нұртай, Нұртас, Нұрхат, Кәмила, Гүлдәрия содан кейінгі ең кенжесі мен.
Тоғыздан қазір алтау. Нұртай 16 жасында қайтыс болған. Егер тірі болғанда
менің қылқаламымды сол ұстар еді деп отыратын әкем (Ә.Қастеев)
Жүрегі жұмсақ, жан-дүниесі мейірім деген нұрдан жаралғандай көрінетін.
Қабақ шатып, қиналып, тарылғанын көрмеппін. Әкем жөнінде мінездеме дегенде
қазақтың тұңғыш суретші қыздарының бірі Айша Ғалымбаева “Қастеев – қасиет”
деген сөзі тіл ұшыма орала береді. Адамдықтың барлық асыл қасиетін бойына
жинақтаған тұлға десем артық деп ешкім таласпас. Қағидасы – қарапайымдылық,
кісілік пен кішілік еді. Егер әкемнің бойында “Мен әлем танитын Қастеевпін”
деген менмен мінез болса, біз де басқаша қалыптасар ма едік, кім білсін?!
Кәмила, Гүлдәрия бірі мұғалім, бірі заңгер.
Әбілтай – кинооператор, Нұртас – суретші талай балаларға арналған
мультфильмдердің авторы, Нұртілеу аға – сәулетші-дизайнер. Нұрхат –
көркемсурет училищесін бітірген.
Әбілхан Қастеевтің жары Сақыш 93 жасында дүние салды. Қастеевтің
артында екі мыңнан астам еңбектері қалды. Ал туысқандарының қолында 390-дай
туындысы тағы бар.
Республика көлемінде Орталық көркемөнер мұражайына, Шымкенттегі
көркемөнер училищесіне есімінің берілуі. Туған жеріндегі мектеп Ә.Қастеев
атында, сол мектеп жанында шағын мұражай бар. Аудан орталығынан бір көше
берілген. 1973 жылы Еңбек Ері атағы ұсынылған болатын.
2003 жылдың қаңтар айынан бастап суретші атында қор құрылды. Қор
құрудың ең басты мақсаты, шама келгенше, әке еңбегін насихаттап, арнаулы
шәкіртақы тағайындап, жас суретшілердің байқауын өткізіп тұрсақ деген
ойымыз дейді.
Уақыт өтсе де Әбілхан Қастеев шығармашылығы біздің қызығушылығымызды
күннен-күнге арттыра түсуде.
1.2. Ә.Қастеев Шығармашылығының негізгі тақырыбы
Ә. Қастеев шығармашылығында қазақ халқының өмірі негізгі
тақырыптарының бірі болып табылады. Суретші әрбір халық өмірінде болып
жатқан өзгерістерді шығармаларында суреттеп, жарқын, шынайы образдар арқылы
бейнелеген. Әрбір шығармада белгілі бір қозғалып отырған тақырып идеялары
ұсынылған жұмыстарының мазмұнымен ашылып отыр. Әбілхан Қастеев
шығармашылығындағы қазақ халқының өмірі мен шындығының сабақтасуы
суретшінің шеберлігін көрсетеді. Әбілхан Қастеев шығармаларынан тек қазақ
халқының қал-жағдайы мен салт-дәстүрін ғана емес, сондай-ақ халық өнерін,
мәдениеті мен әдебиетін кездестіруге болады.
Хлудовта дәріс алып жүрген кезде салған суреттерінің бірі су бояумен
жасаған Топтық портрет. Мектепке туындысында Қастеев көргенің бейнелеп
қана қоймай тақырыптық туынды жасауға әрекеттенеді. Суретші осы жылдарда
әрбір картинаға жан бітіріп, жанрлық портреттерді шуақты, ашық арайлы
бояулармен әрлендіріп, бір-бірімен үйлестіріп, сыр тартып сөйлеткендей...
Осы жұмыстан және сол кезендегі басқа жұмыстарынан бастап суретшінің
шығармашылығында жаңа бағыт пайда болды: халықтың хал-күйін ғана емес, ішкі
жан дүниесінің дірілін, демін, мінез-құлқы мен қабілетін арқаудай астастыра
білді. Өзінің табиғи сезімталдығының арқасында ол талай көркем дүниелерді
өмірге әкелді, олардың негізгі арқауы туған жерге, адамына, өз халқына
деген орасан зор сүйіспеншілік еді.
1934 жылы Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаевтың портретін жасау және
оның туындыларын иллюстрациялауға бәйге жарияланады. Ә. Қастеев бәйгеде
бірнеше туындыларын ұсынды, оның бірі Абайды киіз үй жанында отырғаның, оны
қазақтың кеңбайтақ сұлу табиғатымен қиюластыра әсерелейді, (1-сурет) (Ә.
Қастеев атындағы МӨМ сақталған) сол арқылы оны туған жермен берік,
тамырластығын, қазақ даласының жыршы-ақыны қылып көрсетеді. 1945 жылы жас
Абайдың кескіндемелік бейнесін жасау жайлы ойым ұлы жазушымыз Мұхтар
Әуезовтің әйгілі Абай жолы романын оқудан туды- деп еске алғаны бар. (Ә.
Қастеевтің естелігінен. Автордың аудармасы). М. Әуезов- суретшінің әдебиет,
өнер саласындағы аяулы достарының бірі болатын. Оның кітапханасында ұзақ
уақыт дайындалып, ұлы шеберлердің кітаптары мен альбомдарын зерттеп,
репродукцияларымен танысады.
Осы бәйгеден кейін Ә. Қастеев Наркомпростың жолдауымен 1934-1937
жылдары Мәскеу қаласына оқуға жіберіледі. Онда көркемсурет студиясының
кешкі бөліміне қабылданады, осы жерде майлы кескіндеме техникасында жұмыс
жасау, бояу мен сурет өнерінің ережелері мен тәсілдерін игеріп үйренеді.
Мәскеудегі галереялар мен музейлерде бірнеше күндер бойы жүріп кескіндеме
өнерінің шеберлерінің құпиясын түсінуге тырысты. Осындағы озық ойлы
суретшілерден алған оның тәлімі мен тағылымы өмірге деген көзқарасын
ұлғайтты. Әбілхан Қастеев оқып жүрген кезінде де ұлттық тұрмысқа құрылған
сюжеттерін жасауды одан әрі жалғастыра береді. Мұнда өткізген күндері
қаншама әсерлі өтіп жатса да, оның жүрек түкпірінен туған ауылының бейнесі
өше қоймады. Көкпар, Бие сауу, Колхоз жайлауында, Колхоздың сүт
фермасы, Мақта жинау, Колхоз тойы және тағы басқа 1930 жылдарғы
туындылары колхозшылардың жаңа тұрмысын бейнелеумен, қоршаған әлемді
өзіндік көркем қабылдаумен ерекшеленеді. Олардан туған жердің сұлулығын
және еңбек қуанышын: байтақ ен дала, қар басқан биік таулар, жазиралы
жайлаудың жусан иісін сезінгендей боласың.
Әбілханның алғашқы “шедеврлерінің” бірі деп 1932 жылы су бояумен
жазылған “Түркісіб”-ін айтуға болады. Композицияның динамикасы мен
сызықтарының ұшқырлығына қарай бейімделген суреттің паровозға келгендегі әр
бір бөлшегіне дейін сызып көрсетуінен елінің, жерінің осындай жаңалығына
суретші перзенттік қуанышын ерекше ұқыпты сызықтардың тербелісінен
білдіргендей. Сол қуаныштың артында тұрған бесжылдықтың ауыр да көлемді
жоспарларынан белі қайысқан қазақ жұмыскерлерінің өмірін көрсетуге
болмайтынын Әбілхан ол кезде түсініп-ақ қалған. Қайткенменде өмір жылжып,
Әбілханда сол толқынды тұрмыстың екпінімен өнерін шыңдай берді.
Осы акварельдің ықшам ғана атында сол заманның мына бір әнінің сөзі:
“Алға ұш біздің паровоз, аялдама коммуннада” – дейтінін сызықтардың даму
динамикасы, түр-түспен жарықтың таралуы сол уақыттың рухы мен мазмұнын паш
етер метафора жасағандай. Жаңағы әннің сөзі мен суретшінің шығармасын қатар
теңдестіруде еш қандай өзгешелік байқалмайды. Екеуінде де болашаққа имандай
сенген жандардың жарқын көңіл күйі мен рухы. Мүмкін Әбілхан Қастеев
шығармашылығы және 1930-шы жылдар өнері тек осындай шабыты мен сенімі
арқылы бізді таңдандыратын шығар. Енді міне оның жұмыстарын айшықты
метафора деуге әбден болады.
1937 жылы Ә. Қастеев Алматыға қайта оралады. Білімі өсіп, таланты
қанаттанған суретшіні Қазақстан суретшілер одағына мүшелікке қабылдайды.
Суретшінің ізденіс нәтижелері осыдан кейін шығармашылық биікке өрлей
түседі. Осындай іздену нәтижесінде үлкен тақырыпқа – Ескі және жаңа
тұрмыс топтамасын жасауға кіріседі. Өксігі мол өткен заманның халыққа
тигізген кесірін Ескі және жаңа тұрмыс топтамасының алғашқы бөлімінде:
Бай мен кедей құдық басында, Кедейді ескі мектеп есігінен сығалатпады,
Қалыңдықты зорлап әкету, Сатылған қалыңдық (10-сурет) сияқты көркем
туындылары өте бейнелі, динамикалық шеберлікпен орындалған, миниатюраны
еске салатындай қызғылықты. (Мемлекеттік Ә.Қастеев атындағы өнер музейі
жинағынан). Тұтастай алғанда, Ескі және жаңа тұрмыс топтамасы халықтың
бір дәуірден екінші жаңа дәуірге өту кезіндегі көңіл-күйін, өзгерісін
кескіндеме тілінде көрсетудің алғашқы тәжірибелік үлгісі еді.
Ескі және жаңа тұрмыс топтамаларында қазақ өнері тарихындағы маңызды
оқиғалар сипатталады. Соғысқа дейінгі Қазақстан суретшілерінің
туындыларында кәсіби деңгейлері жоғары болса да қазақ халқының тағдыры жан-
жақты және айқын бейнеленбейді.
Ә. Қастеевтің соғыстан кейінгі шығармашылығында портрет жанры айрықша
орын алады. Онда адамның жан-дүниесіне терең үңіліп, мінез-құлқын, сезім
күйін, ішкі жан әлемін ашып береді. Анамның портреті (1949) (3-сурет)
туындысында кейіпкердің әжім торлаған жүзінен өткір өмір тауқыметімен қоса
аналық ақ мейірімін, ізгілігін аңғарамыз.
Ә.Қастеев 1951 жылы XIX ғасырдың бірінші жартысында қазақ халқының
тұңғыш ғалымы, аяулы ұлдарының бірі, ағартушы-демократ Шоқан Уәлихановтың
композициялық портретін жасайды. (4-сурет). Бұл полотнода ақын көзінен
арпалысқан ауыр ойды аңғарасың. Көзі ашық, ойшыл жанның жүз-келбетінен
туған халқының бодандық аянышты, қайғылы тағдыры туралы ойлап, жаны қиналып
отырғанын ұғыну қиын емес. (Мемлекеттік Ә.Қастеев атындағы өнер музейі)
Елде болып жатқан жаңалықтар Қастеевті айналып өтпеді, ол еліміздегі
алғашқы бесжылдықтың алып құрылысы - жаңа тақырыпқа бет бұрды. 1950-60
жылдардағы Қазақстан бейнелеу өнерінің өркендеуі кезінде, сол кездегі
өнеркәсіп тақырыптарына топтамаларын жасады. “Қазақстан жері мен адамдары”,
“Бесжылдық құрылыстары” шығармалары терең мазмұнды да мәнді. Көз алдында
етек жайған ұлы жетіжылдық құрылыстарын бейнелеу тақырыптары болса да
Қастеев өзінің негізгі тақырыбы- туған өңірдің жаңарған табиғатын алып
өнеркәсіптің көлеңкелері арасынан көре білді. Жаңа тақырып Қастеевтің
палитрасына да өзгерістер берді. Нәзік өрнекті күмістей өрілген түр-түс
қосындылары сол “өнеркәсіптік” табиғатты кескіндеп жатты. Мысалға, Қостанай
облыстық тарихи-өлкетану музейіндегі кәсіби шеберлікпен жасаған Ертегі
оқу туындысы және Павлодар көркемсурет музейіндегі Қария портреті атты
туындыны айтып кетуге болады. 1950 жылы, бір уақытта салынған бұл туындылар
XIX ғ екінші жартысында орыстың реалист кескіндеме және 1950 жылдардағы
кеңес суретшілерінің дәстүрінде жасалған.
Суретшінің су бояумен салған натюрморт жанрындағы туындылары да бар.
Солтүстік Қазақстан облыстық бейнелеу өнері музейінде (Петропавловск) 1961
жылы салған экзотикалық жеміс-жидектер салынған натюрморты сақталған, бұл
туынды осы жанрдағы алғашқы тәжірибелік үлгісі болуы керек.
Ә. Қастеев шығармаларындағы тағы бір кәсіби ерекшеліктің – тек сол
кісіге тән жетістіктің бірі ол табиғат көріністеріндегі кеңістік бейнелеу
тәсілдерінің ұтымдылығы. “Қапшағай ГЭС-і” 1972 ж., “Таластың ен даласы”
1970 ж. атты шығармаларында (5-сурет) суретші табиғаттың ұшы-қиыры жоқ
алыстағы буалдыр сағымдарынан, иек астында жатқан тастағы қынаға дейінгі
аралықтағы кеңістікті әдемі бейнелейді.
Суретшінің өз шығармасында жаңа да қызу мыңжылдық аясында адамдар мен
оқиғаларды, дәстүр мен бүгінгі заманды туған жерге деген махаббатымен
ұштастыра шынайы беруі өте жоғары бағаланады. Қазақ суретшісі Әбілхан
Қастеев туындыларының баурап әкететін күші де осында болар.
Әбілхан Қастеев өзінің алғашқы суреттерінен бастап адам бейнесін қағаз
бетіне түсіруге құштарлық байқатады. Әдеттегі суретке үйрететін оқу
орындарының әдістемесінде алғашқы бейнелер салу қарпайым формалардан тұрады
– куб, конус, шар т.с.с. заттардың суреті болады. Сөйтіп бірте-бірте оқудың
жоғарғы сатысында ғана, адамды бейнелеу басталады. Өз бетімен сурет салып
үйренушіге Қастеевтің кескіндемелері (портреттері – өйткені біздің тілде
“кескін” – деген сөз тек адамға ғана бағытталып айтылады) тым шебер
салынған екендігі даусыз еді, және ол оның дарын иесі екендігінің куәсі
болатын. Талдап айтатын болсақ ең әуелі Ә. Қастеев әр адамның бір-біріне
ұқсамас ерекшеліктерін көре білетіндігі, ол мінез-құлық, бет-әлпет пен
тәлім-тәрбие парасаттың нышандарын дөп басып бейнелей алатындығы еді.
Қастеев жеке адамды, көп адамдарды бейнелеуде де шеберлік танытты.
Туындыларындағы адам бейнесі бір суреттің ішінде өз орындарын тауып,
сюжеттік желі құрып айтар ойды жеткізуге қызмет етсе, сол әр адамның дәл
өмірдегідей өзіндік ерекшеліктерін көрсете білу, тіпті бір-бірін
қайталамайтын қыймыл-позаларына дейін ескеріп бейнелеу суретшінің асқан
ыждахаттылығы, дарындылығының нәтижесі.
Мәселен, “Қарындасымның портреті” 1930 ж., “Қазақ қызы” 1930 ж.;
“Шекарашы қазақ” 1930 ж. немесе өзінің 1931 ж. Автопортретін (4-сурет)
алайық. Тұмағын баса киіп, омырау түймелерінің бәрін түймелеп, мойнын орап,
қарсы келген адамға тіке қараған жанарынан “Өнерге баруға белімді бекем
байладым” – деп тұрған жас Әбілханның дәл өзі. Жасы 25-26-да екенін де
байқауға болады. Отызыншы жылдарға жататын, дәлірек айтсақ 1932 жылы
салынған, оның “Автопортреті”. (4-сурет) Жақындарының айтуынша 1934 жылы
салынған “Шопан” деген суреті де автопортрет көрінеді. Осы екеуін салыстыру
қызық жай. Екі портрет те айшықты, әдеттегідей емес. Олар өз басының әр
түрлі әуселедегі бейнесі. Жазушы Ю.Домбровский “Жағы шығыңқы, жалпақ бетті
жігіт домалақтау жақтаудан бізге тесіле қарап тұр. Еріндерін жымқыра қысып,
тіке қараған көзін бажырайта ашқан...
Бұл портреттегі басты нәрсе – суретшінің жастығы, оның қайсарлығы, өз-
өзіне сенімі, қайтпас қайраты”– деп, Қастеев туралы естелік кітапта бірінші
автопортрет туралы өзінің алған әсерін тамаша баяндай келе былай дейді:
-“Мұнда бәрі сенімді және мықты бөкебайын ширата ораған, польтосының
түймелері түгел салынған, малақайы басына еркін және нық отыр, қаракүлшенің
бұйрасын да тәптештеп сызып келтірген, бәрі салмақты да сапалы. Ал ең
бастысы, сұрлау қағаздан бізге қарап отырған адамның өзі мықты”.(Әбілхан
Қастеев. Альбом. Алматы, “Өнер”, 1986, 36-37 б.)
1934 жылғы “Шопан” акварелі “Түрксібке” әлдебір жақындығы бар. Күле
қарап тұрған жас жігіттің тұла бойы жеңіл сызықтармен кеңінен салынған.
Өзіндік ерекшелікпен орналастырылған табиғат бейнесінің ұсақ бөлшектері жас
суретшіге тән емес асқан сезімталдық нәтижесі.
Ал, “Қарындасының портреті” болса 12-13 жастағы ағасының жақсы көретін,
киім киісіне, әшекей моншақтарына қарай отбасының ерке кенжесі екенін
айыруға әбден болады. Осы портреттен сол өңірдің қазақтары қыздарын қалай
киіндіргендігінің бір үлгісі екенін де көреміз. Бұл болса Қастеев
портреттерінің танымдық тұрғыдағы белгілері.
Ә. Қастеев портреттері кеңістік пен уақыт қатынастарының әр қилы
кезеңдерінде өздерінің ерекше шешімдерін тапқан. Жоғарыда айтып өткен
адамдар кескіндері арқа жағында тек таза жазықтықта ғана бейнеленсе
көптеген туындыларында үйдің ішінде (интерьер), табиғат көрінісінде
(пейзаж), отырған адам кескіндері кездеседі. Суретшінің мына бір алғашқы
жұмыстарының бірін алайық, ол “Киіз үйдің ішкі көрінісі” (8-сурет) деп
аталыпты. Бірақ сол үйдің ішінде төсекте отырған және жерде іс тігіп
отырған екі әйел бейнесі бар. Ол адамдар ұршық үйіріп, кесте тігіп, қазақ
киіз үйінің ішкі жасау-жабдығы тікелей осы екі әйелдің еңбегі мен шебер
қолдарының нәтижесі екендігін суретші бізге баян етеді. Киіз үйдің іші
үлкен кеңістік етіп алынған да екі әйел бейнесі сол кеңістікте тек ақ
киімдерімен ғана көзге ілігеді. Осы ақ киімде қанша мән бар?! Үйдің іші
толған ою-өрнек, қол-өнер үлгілері. Жас суретшінің мол қазақы мәдениеті мен
рухани дүние танымы, тәрбиесі осы суреттен-ақ белгі береді.
Этнопедагогика туралы айтып, жазып жүрген азаматтарға осы шығарма
көрнекі құрал-десек бағасын төмендетіп жібереміз. Бірақ солай да өнерді
пайдалану керек-ақ.
Осы тұрғыда Ә. Қастеев “Жамбылды” 1937 ж., “Абайды” 1954 ж., “Нұрмолда
Алдабергеновті” 1958 ж. т.с.с. көптеген халыққа аты әйгілі адамдарды
кескіндеді. Ал табиғат көрінісімен астасатын, сол арқылы адам кескініне
образдық мән-мағына беретін Ә. Қастеевтің шығармалары тағы бар. Қысқасы Ә.
Қастеевтің кескіндемелік (портреттік) салада жасаған еңбектері өзінше
зерттеуді талап ететін, суреткерліктің ерекше құбылыс-көрінісі. Тек
Амангелді бейнесін жасаудағы суретшінің ізденістерінің өзі талай жас
өнерпаздарға үлгі боларлық еңбек. Қастеев осы шығармасын жасауда өзіне
қаншалықты биік талап қойғанына таң қаласыз, және бұл тақырыпта бірнеше
жылға созылған көп сатылы шығармашылық еңбектің жоспары да айқын көрініп
тұрады. Әрбір сатыда өзіне тән еңбектің нәтижесі – Амангелді бейнесінің қыр-
сыры біртіндеп ашыла береді. Осы мақаланың авторы Ә.Қастеев мұрасын зерттеу
– іздестіру жұмыстары кезінде Мәскеудегі Мемлекеттік шығыс халықтары өнері
музейінің қорынан 28 суретін тауып, соның үшеуі Амангелдіге арналғанын
көрген. Біреуі 1940 жылғы, қалған екеуі 1944 ж. орындалған. Батырдың бет-
әлпеті, бой-бітімі, киім-киісі, мінез-құлқы тіпті атқа отыруының өзіне
Қастеев үлкен мән бергендіктен ғана бүгінгі біз білетін Амангелді бейнесі
дүниеге келген. Осы еңбегінің нәтижесінде Ә. Қастеев екі үлкен картина
жазып, жүздеген сурет, нобай т.б. дайындық жұмыстарын қалдырған.
Ә.Қастеев қазақ даласында Амангелді Имановтың бастауымен болған 1916
жылғы ұлт азаттық көтерілісі тақырыбында елеулі шығармалар топтамасын
жасайды. 1950 жылы бірде-бір суреті болмаған қазақ халықтың ұлттық батыры
Амангелді Имановтың портретін жасап шығарады (9-сурет). Сыртқы ұқсастығын
ғана емес, сонымен бірге оның ешкімнен именбейтін де қорықпайтын батыр
тұлғасын өте жоғары идеялық негізде сомдайды. Оның кескінді де келбетті
жүзінде батылдық, табандылық, сабырлы алғырлық, өткірлік сипаттар жарасым
тапқан. Суретшінің тарихи-тақырыптық полотналар мен Амангелді портретіне
жасаған нобайлары, суреттемелері, дайындық жұмыстары Қазақстандағы және
шетелдердегі көптеген музей қорларында сақталған.
Ал енді Ә. Қастеевтің салған табиғат көріністеріне мұқият қараңыз,
әсіресе Жетісудың таулы өңірлерінің көз жетпес шың-құздары мен көк шалғын
алқаптары, ойлы-қырлы шексіз даласы мен сарқыраған өзен-сулары бәрі-бәрі
суретшінің назарынан шет қалмаған. Енді жаңағы импрессионистер мен
постимпрессионистер тапқан жаңалық Әбілхан ағаның қай жұмысын алмаңыз “мен
мұндалап” тұрады. Ылғалды ауа, күн сәулесінен еріген қар мен одан бусанған
жер ыңырана демалып жатқандай. Сондай әсерлі шығарманың бірі 1951 ж.
жазылған “Қазақстанның таулары” – деп аталады. Алып таулы алқаптың алдыңғы
жағындағы кең сайда қарағай тал, көк шөп құлпыра сағымданады. Алдыңғы
қатардағы тастардың арасында жыпырлаған мал, қозылы саулық қой бүкіл
табиғатқа өмір беріп, тірілтіп тұрған секілді. Сайдың табанында адамдар да
жүр, бірақ олар табиғат тұтастығын бұзбасын дегендей көзге көрінер-көрінбес
дәрежеде бейнелейді. Осындай тапқырлықпен Қастеев бүкіл тіршілікті тылсым
табиғаттың қойнына балаша бөлеп “барар жерің – балқан тау” – “осыған қара
да тәубәңді қыл” – дегендей. Табиғат көрінісіндегі осындай кереметтер
меңінше тек Ә. Қастеевтің шығармаларында ғана бар сияқты. Ал енді осы
еңбегі тек қағазға су бояумен (акварель) ғана салынған сурет (ауданы
57х52,5 см). Жалпы кәсіптік танымда су бояумен салынған сурет графикаға
жатады. Ол деген сөз түр-түсті шектеулі дәрежеде ғана қолданылуы немесе тек
ақпен-қара деген сөз. Біз айтып отырған шығармадағы түр-түсті пайдалану
мүмкіндігін тек хас шебер суреткердің ғана қолынан келетін мүмкіндік деу
әділетті баға болар еді. Аристотель айтпақшы – “шебер суретші салған
жүзімді торғайлар ажыраталмай келіп шұқылайды” екен деп. Су бояумен
салынған суреттегі түр-түстің мол ерекшелігін пайдаланып, оны май бояулы
картина қатарына жеткізіп, Әбілхан Қастеев тағы бір шеберліктің шыңын,
“оқжетпесін” тұрғызып кетті. Осы ерекшелікті суреттің ұлттық мектебінің
айрықша дәстүрі етіп қарау керек сияқты да соған жас ұрпақты баулу керек.
Сөйтіп біз суретші Ә. Қастеевтің шығармашылығындағы суреткерлік
ерекшеліктерінің, бейнелеу мүмкіндіктерінің басты-бастыларын шамалап болса
да атап өткен сияқтымыз. Оған себеп бейнелеу өнерінің кәсіби дамуының басы-
қасында тұрған Ә. Қастеев. Мол мұра қалдырған да сол. Мәдениет тарихымызда
да өнертанудың тарихы мен теориясында да ол ұғым қалыптасып үлгереді. Бірақ
осы уақытқа шейінгі жазбаларда Ә.Қастеевтің кедейшілік өмірі, кеңес
өкіметінің кеңшілігінің арқасында өнерге қолы жеткен сауатсыз “самоучка”
туралы ғана мағлұмат беріп келген социализм дәурінен кейін не бар?
Ә. Қастеевтің өмір сүріп еңбек еткен қазақ мәдениетінің сол кездегі
ортасы – ұлы Мұхтар Әуезов бастаған әдебиетшілерге, Ахмет Жұбанов пен Күләш
Байсеитова сияқты музыка қайраткерлеріне, театрда Қаллеки, Серке ағалар мен
қоса талай асылдарға толы еді ғой. Осылардың өнегесі Қастеевтің өнер жолына
бір жолата бет бұруына өз себебін тигізбей қойған жоқ. Сөйтіп, бейнелеу
өнерінің ұлттық жүгін арқалау үшін Әбілхан солардың қатарына тұрды.
Ә.Қастеев өзі туралы әр уақытта суретке “мен өз бетіммен үйренгенмін”
дейтін. Шынында дүниедегі көптеген шеберлер өз беттерімен суретті меңгеріп,
ұлы дарын атанғандары тарихқа белгілі, мәселен: Ван Гог, Пиросмани т.
басқалар. Олардың шығармашылығы да әр түрлі, тағдырлары да бір-біріне
ұқсамайды. Ал Ә.Қастеевтің өнері әуел бастан оның салмақты да
салауаттылығымен ерекшеленеді. Мүмкін ол, оның өз ісіне аса
жауапкершілікпен қарайтындығынан да шығар. Өйткені, әкесі дүниеден өткен
соң отбасындағы жалғыз еңбекке жарамды өзі болған соң, ауыртпалықтың бәрін
өз мойнына алған еді. Ең бастысы ол Николай Хлудовтан (1921 жылдан 1929
жылға дейін), содан кейін Мәскеуден (1934-1936 жылға дейін) оқып жүрген
кезінде шығармашылыққа тек жақсы сурет салу аздық ететінін, ол үшін аянбай
еңбек ету керектігін де әбден сезінген. Бұл табиғат пен ұлы шеберлерден
үйренудің ұзақ та ұлағатты жолының басы еді.
Осы екі фактор Ә. Қастеев шығармашылығының бастапқы да одан кейінгі де
жылдардағы ең негізгі ерекшелігі болып қалды. 30 жылдардағы жас қазақ
бейнелеу өнеріне өзінің біртума дарынымен келген суретшінің алғашқы
шығармаларының өзіне көпшіліктің көз тіге қарауы олардың “кішкене
шедеврлер” екенін жарнамалаумен бірдей еді. Олар өз дәуірінің деректі
құжаты, сонымен қатар ол жас жанның өзін қоршаған адам мен табиғат әлеміне
деген ықылас, махаббаты еді. Алғашқы жұмыстарынан әр адамға ыстық та қымбат
ұлттық дәстүр мен тарих сияқты елдің ерекшелігін белгілейтін құндылықтарға
жіті көзбен, терең үңілгендігі көрініп тұрады. Осылардағы көркем бейненің
шыншыл да поэтикалық мақамы көрерменді баурап алатын шығармаларының тұрақты
қасиетіне айналды.
Ә.Қастеев дарын сезімталдығының арқасында осы жылдары өзінің алғашқы
кескіндемесін, май бояумен салудың ерекше тәсілдерін жүзеге асыра бастайды.
Тіпті олар этюд немесе жай нобай болса да сол өмірдің тыныс-демін
әкелгендей еді. Фанерге салынған “Мектепке” (1930 ж) немесе “Қазақ әйелінің
кескіні” (1930 ж, акварель) деген суреттерінің бізге аса ыстық көрінуі
сондықтан да болар. “Іс тігу” (1924), “Киіз үй алдындағы қарындасымның
келбеті”, “Көк киімді жас қазақ әйелінің келбеті” (1931ж) атты жұмыстары
жеңілдеу нобай түрінде салынғанымен басқаларынан еш кемдігі жоқ. Шын
мәнінде керемет ұстамдылықпен бет әлпетін, қалпағының әшекей-өрнегіне
дейін, жағасы мен қос бұрымын, көкшіл көйлектің желбірін “Қазақ қызының
келбеті” (1932 ж), “Қосықбаевтің келбеті” (1930 ж) атты шығармаларында
көрсете білген. Техникалық орындалуы жағынан бұл жұмыстары графика мен
түрлі-түсті суреттің арасында. Дәлірек бейнелеу үшін және әдебиеттегіден
ерекшелеу болсын деп ол түр-түспен жайсызықтың ара қатынасын әдейі жақын
алған сияқты. Жаңарудың куәгері болғандықтан Ә.Қастеев өзінің алғашқы
сызбаларында, одан кейінгі полотноларында ең құнды деген бейнелерді ой-
елегінен өткізе келе көптеген сюжеттерінде “ескі” мен “жаңа” өмірдің
бейнесін психологиялық көңіл-күйдің қарама-қайшылықтарынсыз сол күйінде
қабылдауға мүмкіндік береді.
Су бояу жас суретшінің ең жақсы көретін материалы. Бұл бояуды
қолданғанда ол өзін еркін әрі нақты көрсетеді. Н.Г.Хлудовтан (1850-1935)
білім алғанда Ә.Қастеевпен бірге О.Таңсықбаев, С.Чуйков т.б. болғандығын
еске алсақ бұл студияның оқыту негізі табиғатты өзіне қарап отырып бейнелеу
екендігіне көз жеткізесіз. Оқытушы мен оқушының этюдтері кейде бір-біріне
ұқсайды, оны Чуйков пен Хлудовтың (“Таудағы киіз үй”, “Биік қарағай”)
жұмыстарынан байқауға болады. Май бояумен Ә.Қастеев Мәскеуден (1934-1936)
оқып келгеннен кейін жаза бастаған сияқты.
Ә.Қастеевтің ұлылығы оның көркемсуретті оқып- үйренуге өз бетімен, өз
бағытымен жетуінде емес, “ресми пайымдауға” суреткер ретінде тұтас та терең
бейнелер жасай отырып шекесінен шерткізбей, ақылгөй, философ ұстамында
шығыстық бекзаттықпен, ақша қардың сықырынан, таза ауаның хош иісінен,
аптап ыстық күннен тараған ызыңды сезерлік, сезімтал нәзіктікпен қалып
қоюында.
Кеңес уақытында зерттеушілер үшін мәнді дүниелер болып табылатын
“тақырыптық” тұрғыдағы шығармалар болатыны белгілі еді ғой. Идеологиялық
ұстанымдардан құтылған кезде суретшінің мұраларын зерттеушілер үшін белгілі
бір сюжетке бағындырылмаған “таза” табиғат бейнесі аса бағалы дүние болып
шықты. Олар Ә.Қастеев атындағы өнер музейіндегі таңқаларлық, ғажайып
акварельдер топтамасы. Олар- суретшінің арамызда өзі жоқ болса да туған
табиғатқа сүйсіне қараған көз жанары, шыбын жаны. XIX-XX ғасырлардағы ең
дарынды шебердің шығармашылығында болатын ерекшелік сияқты Ә.Қастеевтің де
акварельдерінде айқындық пен қарапайымдылық жан дүниеңді баурап алады. Олар
да Қастеев сияқты жасандылықтан аулақ, шынайы, анық сезімді- түр-түстің
әлсіз тербелісінен және оның суреткер жаны мен жанарындағы бейнесінен
көргісі келетін арманы еді. 1930 жылдан бастап 1960-70 жылдарға дейінгі
ұзақ уақытта акварельмен жасалған Ә.Қастеев жұмыстарына қарап отырсаң алуан
қырлы етіп бейнеленген дүниелерде ол тек сол материалға көбірек көңіл
қойғанын байқайсың. Байқайсың да ол кісінің дұрыс ісін мойындайсың. Тек
акварель ғана оның даласы мен кеңістігі, адами жан-сезімінен туған жарық
дүниесі – бояу деп еш уақытта ойламайсың, бір-бірімен астасқан тұтастық
қана.
Суретшінің ерен еңбекқорлығын білгендіктен суреттерін салуға минуттан
бастап, сағаты мен күніне дейін үнемдей жұмсайтын ол, үкімет тапсырмасын
орындау үшін солай істеді деуге болмайтын сияқты. Сондықтан да болар,
қыздың бұрымындай сымбатты көк теректердің құбылма бояуы, ақ күмістей жаңа
түскен қар, бәрі де еркін, жеңіл, бояуы қанық.
Табиғатты суреттеуге шыққан суретшілер отыра қалып тез-тез бітіре
салатын көрінеді. Әбілхан Қастеев болса бір жерде кешке дейін отырып жаңа
шыққан күннің ертеңгіліктегі көрінісін салады екен. Кейде табиғаттың бір
жердегі көрінісін тәуліктің әр кезіндегі жағдайына қарай жарықтың таралуын,
түр-түсінің өзгеруін, аптап ыстығы мен қоңырсалқынын әдейілеп бейнелейді
екен. Қастеевтің осындай акварельдегі Жапон мен Қытай шеберлерінің
шығармаларын көзге елестетеді. Солар сияқты болмыстың тамырын басып,
ырғағын сезінетіндей мәңгілік құндылықтардың астын сызып белгілеп
кеткендей!
Адам өмірі мен табиғат өзгерістерінің тамаша көрінісін “Сәкіден қараған
көрініс” (1935), “Қалыңдықты үйге кіргізу” (1937), “Сепаратордың қасында”
(1941) немесе 1950 жылдардың акварельдерінен байқаймыз.
Осы тамаша акварельдерінің ішінен “Сәкіден қараған көрініс”–ті ерекше
атауға болады. Оның себебі жарық пен көлеңкенің өзгеше үшбұрыштанып
жатуынан сюжеттік терең мағынаға ие болуы, сөйтіп қарапайым да сүйкімді
жұмбақ дүние- әлде біреудің жұмағы сияқты көрініс тапқан.
Акварель- оның шығармашылығының басты бейнелеу мүмкіндігі болып қала
берді. Ол осы техникада өзінің бағдарламалы сериаларын деректі-дәлелді
тұрғыда сомдады. Республиканың күнделікті еңбек тынысын жан-жақты
көріністейтін “Тың жер туралы”, “Қазақстан байлығы”, “Жетіжылдық
құрылыстары” атты акварель сериалары көпшілікке белгілі.
1950–ші жылдардан кейінгі көптеген тарихи-тақырыптық жанрдағы
полотнолары, немесе атақты адамдардың портреттері тапсырыс жолымен
жасалған. Олар Партиялық-Кеңестік жүйенің идеологиялық ерекшеліктеріне
негізделген “бағдарламалық” шығармаларға жатады. Ондай еңбектер тек
Қастеевке ған тән емес еді, көпшілік суретшілердің ой-өрісі мен қайрат-
жігерін ол жүйе толық өзіне бағындырған еді. Ә.Қастеев шығармашылығының осы
тұсын айта келе біз оның жеке ерекшеліктерін де баса көрсеткеніміз жөн
болады. Мәселен идеологиялық сипат беру үшін Қастеев өте бір жеңіл де әдемі
әдіс тапқан. Ол қызыл жалау. Әр жерге бір шаншып қойған жалаулар
композицияда еш бір көрнекті рөл атқарамйды. Солардың бәрін жинап алсаң да
сурет өз мәнін бір сәтке де жоғалтпайды. Суретші о бастан осы бір дүниенің
артық екенін, уақытша екенін көрсете бейнелеген сияқты. Біраз суреттерінде
көтергіш крандар, бульдозерлер мен тракторларды бұлт астындағы күн
сәулесінің сыздықтаған алауын, жыртылған жердің бетінен несібін іздеген
торғайды бірге көруге болады. Сонда барып Әбекең қанша жерден “тапсырыс”
орындаса да сезімтал да нәзік жанды суреткер Қастеев өз сеніміне берік
екенін байқайсыз.
Өзінің табиғи сезімталдығының арқасында ол талай көркем дүниелерді
өмірге әкелді, олардың негізгі арқауы туған жерге, адамына, өз халқына
деген орасан зор сүйіспеншілік еді. Сондықтан да болар ен дала мен ашық
аспанды философиялық мәнге ие боларлық дәрежеге жеткізе бейнелеуі, және сол
бейнеге тең келер балама да табу қиын сияқты. Қастеевтің замандастарының
бірі оның “Медеу” (Ғ.Айтиев атындағы Қырғыз ұлттық өнер музейі), “Талас
алқабы” (Мемлекеттік Ә.Қастеев атындағы өнер музейі (5-сурет), “Қапшағай
ГЭС-і” (6-сурет) (Мемлекеттік Ә.Қастеев атындағы өнер музейі)
пейзаждарындағы кеңістік көруін батыс еуропа шеберлерінің кескіндемелерімен
салыстыра келіп: Қастеевтің шексіз кеңістікке талпынысы, адам әрекеттерінің
әр түрлілігіне қызығушылығында брейгельдік ұқсастық бар. Осы картиналарын
оншақты нүктеден қарауға болады, өйткені оларда оншақты мазмұн және орталық
бар. Әрине, суретші өзінің композициялық құрылымын тапқан. Оны әрқилы
қыйсында келтіре отырып адам бейнесін сомдайды, осындай әдіс А.Иманов (1950
ж) портретінде, немесе “Көк киімді жас әйел” (1931 ж) “Колхоздың сүт
фермасы” (1936) атты ертеректегі акварельдерінде айқын білінеді. Басқа
шығармаларында ол табиғат бейнесіне көбірек орын береді де адам әрекеттері
баяу, бәсең халде қалады. Ондай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz