Талғар аймағының туризм мен демалыс саласын дамытудың негізгі

Талғар аймағының туризм мен демалыс саласын дамытудың негізгі бағыттары

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі . Қазіргі кезде қоғамның рекреациялы іс-әрекеті әлемде қатты дамып келе жатыр. Бұл құбылыс қызмет көрсету көлемінің кеңеюіне, халықтың білім деңгейінің көтерілуіне және халықтың материалды жағдайының жақсаруына байланысты көптеген дамыған индустриалды мемлекетерде жүріп жатыр. Қазіргі таңдағы еңбек түрінің өзгерісі, адамның жүйке жүйесіне әсер ететін қысымның көбеюі, қоршаған ортаның экологиясының бұзылуы, адамның физикалық және рухани күш-қуатын қалпына келтіруге деген қажеттілігінің өсуі және бос уақыттың болуы жергілікті тұратын жерден тыс рекреациялық іс-әрекетпен айналысатын халықтың санының өсуіне әсерін тигізді. Осыған орай қазіргі кездегі маңызды мәселелердің бірі - халықтың демалуына жағдай жасау болып табылады.

Туризм өзінің масштабтарымен, көпшілігімен, халықаралық және әлеуметтік сипатымен қоғам өмірінің әлеуметтік және экономикалық жағдай-ларына әсер етеді. Туризм саласының қоршаған ортаға, аудандардың экономикасы мен халықтың тұрмыстық жағдайына жағымды қуатты әсері анықталды. Осыны негізге ала отырып Қазақстан Республикасының Үкіметі туристік саланы ұзақ мерзімді бағдарламаға енгізіп, болашағы бар сала ретінде қарастырды. Туризмді дамытудың негізгі мақсаты - оның жоғарғы рентабельді индустриясын құра отырып, кіріс беретін салаға айналдыру. Қазіргі кезде бұл мақсатқа жету үшін еліміздің әр түрлі аудандарының турис-тік-рекреациялық әлеуетін тиімді түрде пайдаланудың, дамытудың негізгі бағытын жасау керек.

Туристік шаруашылықты дамыту мәселесі Талғар аймағындағы ең негізгі мәселелердің бірі болып саналады. Талғар аймағы туристік-рекреация-лық ресурстарға өте бай өңір. Аудан рекреациялық сұранысты туғызатын әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткішінің жоғарылығымен және туристік салада рационалды түрде пайдалану мен жан-жақты зерттеуді қажет ететін бай туристік-рекреациялық әлеуетімен сипатталады.

Туризм географиясы тұрғысынан алып қарасақ, Талғар аймағы табиғи және мәдени-тарихи ресурстарының бай кешенімен республикамыздың жар-тылай талап етілетін туристік-рекреациялық әлеуетіне жатқызылады. Сондықтан да ауданның туристік сферасының даму болашағын анықтау демалыс пен рекреация үшін мүмкіншіліктер мен жағдайларды терең түрде, жан-жақты талдауды қажет етеді.

Жұмыс Талғар аймағының туризм мен демалыс саласын дамытудың негізгі бағытын құрастыру, ауданның туристік әлеуетінің жиын-тығынын анықтау мен туристік-рекреациялық ресурстарын туризм мен демалыс саласына пайдаланудың негізгі жолдарын анықтауда жатыр. Зерттеу жұмысы өте маңызды халықшаруашылық мәселелерді шешуге бағытталады. Аймақтың демалыс пен туризм саласын ұйымдастыру жолдары ауданның әлеуметтік кешенінің құрылуына, экономикалық деңгейінің өсуіне, мәдениет пен тарих объектілерінің, табиғи ландшафттардың кешенді түрде зертте-луіне, тарихи-мәдени мұра ескерткіштердің сақталуына, халықтың экология-лық және географиялық мәдениетінің дамуына және халық арасында тәрбиелік маңызы бар қоршаған ортаны қорғау туралы насихат жүргізуге үлкен мүмкіншіліктер береді.

Зерттеу объектісі Талғар аймағының туристік-рекреациялық ресурста-ры болып табылады. Зерттеу пәні ретінде ауданның туристік-рекреациялық ресурстарын туризм мен демалыс саласына пайдалану жолдарын зерттеу және туристік саланың даму болашағын анықтау алынады.

Жұмыстың мақсаты аймақтың демалыс пен туризм саласын дамыту үшін туристік-рекреациялық ресурстарды белгілеу және оларды пайдалану жолдарын анықтау болып табылады.

Осы мақсатқа жету үшін жұмыс барысында жұмыстың келесі міндеттері анықталды:

• аймақтың физикалық-географиялық орнына сипаттама беру;
• аймақтың туризм мен демалыс саласын дамытудың табиғи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттарын анықтау;
• аймақтың жиынтық туристік әлеуетін анықтау;
• аймақтың туризм мен демалыс саласының қазіргі көрінісіне талдау жасау;
• туристік-рекреациялық ресурстарды демалыс пен туризм саласына пайдаланудың жолдарын анықтау;
• туристік саланы дамытудың бағытын жасау.

Жұмыстың методологиялық және теориялық негізін туризм және рекреациялық геграфия облысындағы қазақстандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері құрады. Жұмысты жазу барысында Қазақстандағы жаңа бағыттағы қоғамдық географияның негізін қалаушы, география ғылымының докторы, профессор С. Р. Ердәулетовтың еңбектері және сонымен қатар И. В. Зориннің, В. С. Преображенскийдің, Ю. А. Ведениннің, М. Б. Биржаковтың, Г. Т. Кубесованың, С. А. Щабельникованың, Ж. Н. Алиеваның, К. С. Турсынбаеваның және тағы басқалардың ғылыми жұмыстары пайдаланылды. [ 25 28 35 ]

Зерттеу әдістері: салыстырмалы-аналитика, жүйелі түрдегі талдау, синтез, тарихи тұғыдан зерттеу, экономикалық және статистикалық зерттеу, картографиялық зерттеу әдістері қолданылды.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы : Талғар аймағының территориясындағы туристік-рекреациялық сфераның қазіргі көрінісі мен туризм мен демалыс саласының табиғи және әлеуметтік-экономикалық даму алғышарттарын анықтау мен бағалауда кешенді түрде зерттеу жұмысы жүргізілді. Ауданның туристік әлеуеті мен экскурсиялық әлеуеті анықталды. Талғар қаласы бойынша қалалық шолу экскурсия құрастырылды. Талғардың таулы аудандары бойынша туристік категориялы тау жорығы құрастырылды. Талғар аймағының туристік картасы жасалынды. Ауданның территориялық-рекреациялық жүйесін дамыту мен құрастыру кезінде негізге алынатын демалыс пен туризм саласының негізгі даму бағыттары мен туристік-рекреациялық ресурстарды пайдаланудың жолдары анықталды.

1 ТАЛҒАР АЙМАҒЫНА ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА

1. Географиялық орны мен ерекшеліктері

Талғар ауданы Алматы облысының оңтүстігінде Алматы қаласының шығысында орналасқан әкімшілік бөлік. Аудан территориясының жер аумағы - 3, 8 мың км ² . Аудан жер көлемі бойынша Алматы облысы территоиясының 2, 7 пайызын алып жатыр. Талғар ауданы Алматы облысының құрамына кіретін аудандардың ішінде территориясының көлемі бойынша 12-ші орында тұр. Аудан 45 ⁰ солтүстік ендікте орналасып, солтүстіктен оңтүстікке қарай 250 км, 76 ⁰ шығыс бойлықта батыстан шығысқа қарай 100 км шамасында созылып жатыр. Талғар ауданы Іле Алатауының солтүстік баурайы мен Қапшағай бөгенінің оңтүстік аумағында орналасқан.

Талғар аймағының жері Қазақстанның оңтүстік-шығысынан орын алып жатқан таңғажайып геграфиялық жағдайы бар Жетісу өңірінде орналасқан. Жетісу географиялық облысы деген атының өзі оның нақтылы жеті өзеннің атынан пайда болғаны туралы айтып тұрғандай. Жеті өзеннің құрамына Іле, Шу, Ақсу, Қаратал, Лепсі; Тентек, Көксу өзендері кіреді /1/. Жеті өзеннің тізіміне Іле мен сол жағынан келіп құятын Талғар аймағындағы Шарын, Шелек, Түрген, Есік, Талғар, Қаскелен өзендерін де енгізген жөн деп көптеген ұсыныстар айтылуда. Бұл ұсыныстар да шындыққа жанасымды. Жетісу атауының түпкі негізінде “өзенге бай жер” деген ұғым жатыр /2/.

Жетісу өлкесінің ең бір құнарлы жерінен орын алған Талғар аймағы оңтүстікте Тянь-Шань тау жоталарының бірі Іле Алатаудан басталып солтүстік жағындағы Малайсары тау жотасына дейін кең ауқымды жерді алып жатыр. Талғар ауданының батыстағы шекарасы Шымбұлақ жотасынан басталып, шығысқа қарай - Аюлы сай, Шыбынды сай, Түзу сай, Сұлу сай, Көлсай, Кеңсай өңірлерін қамтиды. Бұлардың бәрі де Талғар тау торабынан басталады. Талғар аймағының оңтүстік-шығыс шетінен Назар сайлары орын алып тұр. Одан ары Салт - атты шатқалы айрықша көрініп тұр. Салт - атты шатқалынан 3-5 шақырым қашықтықта Тасты, Тау теректі сай-жыралары жатыр. Ол жерлерде орман өсірушілердің өз қолдарымен еккен, көтеген қайың-қарағайдан құралған тоғайлар, орман шаруашылығының бау-бақшалары бар.

Талғар аймағының оңтүстігін Тянь-Шань тау жоталарының бірі Іле Алатауы қоршап жатыр. Осы қарлы жотаның ұзындығы 350 км қашықтықта батыстан шығысқа қарай созылып жатыр, ені 30-40 шақырымдай, орташа биіктігі 4000 м. Іле Алаиауының ең биік шыңы - Алматы қаласының шығыс жағында 20 шақырым жерде орналасқан Талғар тау торабының Талғар шыңы. Биіктігі 5017 м. Талғар маңындағы Іле Алатау мұзарты, биік шыңды, шілде-тамыз айларының өзінде шыңдарының басында мәңгі мұз қорлар жатады. Іле Алатауының Талғар тау жотасында биіктігі 4200 м Мұхтар Әуезов шыңы ерекше бой көтеріп тұр. Осы тау торабында Талғар асуы бар, сол арқылы Медеу аймағынан Талғар өңіріне келуге болады. Ол асуда екі жол бар, бірі Медеу, Күйгенсай арқылы Шыңбұлақ үстіртінен аспалы шаңғы жолымен көтеріліп, одан сол Талғар шатқалына түсуге болады. Екінші жол Үлкен Алматы шатқалына өрлей Тоғызақ асуына асып, сол Талғар өзенінің бас жағын ала сол жағынан шығуға болады. Іле Алатауының солтүстік бөктері тереңде тік жартасты алқаптары бар бай шатқалдардан тұрады.

Талғар тау торабы Іле Алатауының ең биік ауданы. Бұл жерлерде бұлттан асқан аса биік шыңдар, әсіресе оның ішінде Талғар шоқысының орасан зор мұзарттарының, үшкір ұштас жартастарының, үлкен үйінділерінің, мұнша қызғылықты ұштасуын табиғат Іле Алатауының басқа аудандарындағы ешбір жерде жасай алмапты. Мұның өзі ерекше табиғи құбылыс /3/.

Талғар шыңының шоқысын Талғар тау торабы жасырып тұр. Талғар шоқысы Талғар қаласының шығыс жақ бөлігінен көзге шалынады, ал толық суреті Құлжа жол бойынан түгелдей көрінеді.

Іле Алатауын тұңғыш рет П. П. Сеиенов Тянь-Шаньский, географ-ғалым Шоқан Уәлиханов және В. В. Дмитриев зерттеп, көп құнды еңбектер қалдырған.

Талғар аймағының жер бедері оңтүстікте қар мен мұз басқан биік таулардан тұрса, орталық және солтүстік бөлігі Қапшағай бөгеніне қарай ылдилап келеді. Территорияның үстінгі бетіне байланысты аудан аймағын шартты түрде оңтүстік таулы бөлікке және солтүстік жазықтарға бөлуге болады. Бұл өңір сай-жырлармен қатты тілімденген. Жерінің 25 пайызын тау-құздар алып жатыр.

Таулы аймақтың табиғаты төменде жазықтық табиғатынан ерекшеленіп тұрады. Таудың етегінде таңғажайып пирамида тәрізді теректермен жиектелген бау-бақша мен жүзім егісінің кең тармақтары жатыр. Таудың төменгі бөлігінде жабайы алма, өрік, долана және басқа да жапырақты ағаштар өседі. Таудан жоғары көтерілген сайын бұл ағаштар тобы құрамында тянь-шань шыршасы бар қылқан жапырақты ормандармен ауысады. Таудың одан жоғары қыраттарында құрамында көптеген гүлдермен көмкерілген шырынды, құнарлы шөптері бар альпілік шалғындар кездеседі. Бұл шалғындар жазғы жайылым ретінде саналады. Альпілік шалғындардан жоғары мүк пен қынадан тұратын тамырлы батпақпен жамылған тау тундрасы орналасқан. Тундраның үстінен өсімдік жамылғысы мүлдем жоқ қар мен мұз басқан қыраттар бой көтеріп тұр /4/.

Талғар ауданының таулы аймағынан бір күннің ішінде жылдың төрт мезгілін кездестіруге болады. Қыркүйек айында таудың етегінен басына қарай жорық жасауға болады. Тау етегінде ол кезде піскен жеміс-жидек пен бау-бақшаға толы күз мезгілі көрініс тауып тұрады. Одан жоғары тауалды жоталарда жап-жасыл ағаштарымен жаз мезгілі күтіп тұрады. Ал альпілік шалғындарға жеткенде көктем көрініс береді. Таудың биік шыңында қарлы ұйытқыған боранымен, мұзымен, аязымен мәңгілік қыс мезгілі жатыр. Тау жоталарына шығу ыстық шөлден суық Антарктикаға барғандай өте қызықты. Бұл құбылыс Іле Алатауының вертикалды белдеулігіне тән. Ғалымдар оны табиғи ландшафттық биіктік белдеулігінің әсерінен деп түсіндіреді. Бұл таңғажайып көрініс Қазаққстанның басқа тауларының ешқайсысында кездеспейді.

Аймақ Алматы облысының құрамында орналасқандықтан мұхиттардан алыс қашықтықта жатыр. Сондықтан да климаты шұғыл континенталды. Климаттың континенталдылығы таудан жоғарлаған сайын айқын біліне бастайды. Биік таулы аймақтар суық климатпен, көп мөлшердегі жауын-шашынмен (жылына 800-1000 мм) ерекшеленеді. Тауалды жоталар мен төменгі жазықтар жылы ауа температурасымен және жеткілікті табиғи ылғалдылықпен (3000-600мм) сипатталады. Ауданның қоңыржай белдеудің орташа және оңтүстік ендіктерде орналасуы күн радиациясының үлкен ағымының таралуына себепші болады. Бұл процесстің әсерінен ауа температурасының көрсеткіштері жоғары болады, булану процесі тез өтеді. Осы табиғи процесстердің барлығы қосылып територияда аридтік ландшафттардың пайда болуына жағдай жасайды.

Ауданның оңтүстігі мен солтүстік-шығысындағы биік таулар оның климатына, гидрографиясына және топырақ-өсімдік жамылғысына елеулі әсерін тигізеді. Іле Алатауы ендік бойынша созылып жатқан жалпақ дөңес құрып тұр.

Талғар ауданы жылы күндер санымен және ұзаққа созылатын вегетациялық кезеңдері бар шаруашылық жүргізуге қолайлы өңір. Ауданның орналасқан географиялық орны оның әлеуметтік-экономикалық дамуына зор әсерін тигізеді. Мұнда жазықтарда қоңыр-сұр топырақ, тауалды жоталар мен тауларда қызғылт-қоңыр және құнарлы қара топырақ кездеседі. Ауданның Алматы облысы территориясында орналасуы шаруашылық, әлеуметтік және рекреациялық іс-әрекеттің әртүрлі түрлері мен формаларын дамытуға үлкен мүмкіншіліктер береді. Аймақтың орналасқан географиялық орны өндірістік шаруашылық түрлерін жүргізуге өте қолайлы. Ауданның Алматы облысының құрамына кіруі, аудан орталығы Талғар қаласының оңтүстік астанамыз - Алматы қаласына жақын орналасуы табиғи байлықтарды игеруде, шаруашылық субъектілерінің үздіксіз жұмыс істеуіне, орман шаруашылығы мен ауылшаруашылық секторын дамытуда көп көмегін тигізеді. Ауданның солтүстік жағы Қапшағай бөгенімен шектеседі. Бөгеннің едәуір бөлігі аудан құрамына кіреді. Бөген суымен көршілес жатқан елді мекендердегі 250 мың гектардан астам жер суарылады. Онда күріш, бақша дақылдары егіліп, сонымен қатар шабындық пен жайылым суладырылады. Аймақтың шығыс жақ жағалауы Еңбекші қазақ ауданымен шектеседі. Еңбекшіқазақ ауданы Алматы облысына кіретінэкономикалық әлеуеті жағынан алдыңғы қатардағы аудандардың бірі. Талғар ауданы бұл ауданмен ауылшаруашылық секторындағы біріккен шаруашылық субъектілері арқылы байланыс жасап тұрады. Аймақтың оңтүстік жағалауы биік таулы аудан. Бұл таулы аудандар жергілікті халықтың демалатын жері болып табылады. Осы оңтүстіктегі таулы аудандар демалыс пен туризмнің белсенді түрлерімен айналысуға зор мүмкіншіліктер береді. Таулы аудандар табиғи-рекреациялық ресурстарға өте бай өңір. Ауданның батыс жағалауында Алматы қаласы орналасқан. Алматы қаласынан солтүстікке қарай Іле ауданымен шектеседі. Батыс жағалауындағы көршілес жатқан аймақтар да қолайлы серіктес аудандар ретінде саналады.

2. Табиғи жағдайы мен ресурстары

Демалушылардың демалу мен саяхат орнын таңдауда табиғи ресурстар үлкен рөл атқарады. Туристер сол ауданның ландшафт пен климат ерекшелі-гіне, өсімдік және жануар әлемдерінің әр түрлілігіне, спорт, аң мен балық аулау мүмкіндіктеріне қатты назар аударады. Рекреациялық іс-әрекеттің формалары мен түрін дамыту ауданның табиғи ресурс кешеніне байланысты.

Үлкен туристік кешенді дамыту және жеке туристік объектінің пайда болуына бірдей мемлекеттің не ауданның географиялық орналасу орны маңызды рөл атқарады. Ол дегеніміз мұхит, орман және тау массивтеріне, демалушылардың негізгі ағымдарына, транспорттық магистраль жолдарына жақын орналасу

Жер бедері мен геологиялық құрылымы. Аудан территориясында екі негізгі морфоқұрылым орныққан: Тянь-Шань таулы жүйесінің тау сілемдері және тау арасындағы Іле қазаншұңқыры. Таулы аймақтардағы геоморфологиялық жағдайлар басқа да табиғи факторлармен бірігіп интенсивті эрозия және гравитациялық, гляциалды, қар-көшкінді және криогенді процесстердің болуына жағдай жасап тұрады. Мұнда жиі болатын табиғи процесстер - селдер /5/.

Территориясының жер бедерінің қабатына байланысты аудан аймағын шартты түрде Оңтүстік таулы бөлікке және солтүстік жазықтарға бөлуге болады. Ауданның шеткі оңтүстік бөлігі Іле Алатауында жатыр. Іле Алатауы Тянь-Шань таулы жүйесінің шеткі солтүстік тізбегінде орналасып, Күнгей Алатауы жоталарымен Солтүстік Тянь-Шань тау жүйесін құрып тұр. Ауданның таулы бөлігі 73 ⁰ пен 78 ⁰ шығыс бойлық арасы мен 43 ⁰ солтүстік ендікте орналасқан. Іле Алатауы жотасы солтүстікте терең тектоникалық ойыс болып тұрған Іле қазаншұңқырымен шектеседі. Оңтүстікте Күнгей Алатауы тау жоталарынан ағып түсетін Шелек және Үлкен Кемин өзен аңғарларымен шектеседі. Күнгей Алатау тау жоталары орталық бөліктерімен Шелек-Кемин немесе Талғар тау сілемін құрады. Батыста Іле Алатауы Қастек асуынан кейін Кеңдік тас тау бөктеріне дейін созылып жатыр. Шығыста Шелек өзенінің аңғары кесіп өткеннен кейін биік емес тау жоталарымен жалғасады /6/.

Іле Алатауы ендік бойынша созылып жатқан дөңес құрып тұр. Дөңестің көтеріңкі жағының ұзындығы 250 км-ге созылып, оңтүстікке қарай бағытталған. Сол 250 км ішіндегі 150 км биік орталық бөлік. Оның биіктігі 4000 м-ден асады. Негізгі суайрықты жотадан өткір шыңды тау қырқалары меридиан бағытында таралады. Бұл тау қырқалары негізгі өзен бассейндерін бөліп тұрады. Мұндағы негізгі тау ыдырлары бөлшекті ыдырлар жүйесін құрып тұрады /7, 8/.

Аймақтағы таулар Тянь-Шань тау жүйесінен бой түзеген және кембрийге дейінгі кристалды тақтатасты тау жыныстары қабаттарынан түзілген. Сондай-ақ мұнда конгломераттар, туфтар, әктастар, граниттер және тағы басқа полеозой жыныстары кездеседі. Тау етегі және аймақтың биіктігі орташа өңірлері плейстоцен мен антропогендік шөгінділерден түзілген. Аймақтағы таулардың алғашқы қалыптаса бастау кезеңі герцин қатпарлығымен тығыз байланысты. Одан кейінгі кезеңдерде бұл таулар бірте-бірте мүжіліп, ыдырлы жазық қалыптасқан. Плейстоцен кезеңінің басында альпілік орогенез кезінде пенепленге айналған өңір тектоникалық процесстер нәтижесінде кәдімгі тауларды түзеген. Мұнда ысы кезге дейін тектоникалық процесстер жалғасуда. Оқтын- оқтын болатын жер сілкінулер - соның айқын дәлелі /9/.

Іле Алатауының осындай морфологиялық құрылымы оның солтүстік жоталарынан ағып түсетін меридиан бағытында жатқан өзен аңғарларының бағытын анықтайды. Іле Алатауының құрылымына солтүстік және солтүстік-батыс ауа массалары қатты әсерін тигізеді.

Солтүстік тау жоталары құм-тасты конглометрлік, неогендік және төрттік кезеңдердің шөгінділерінен құралған. Ежелгі палеозойлық, герциндік тау сілемдері мезозой кезеңінің аяғына дейін пенеплендік күйге дейін қираған.

Үштік кезеңнің аяғына қарай қуатты тектоникалық қозғалыстар жиі болып тұрады. Бұл процестің қорытындысында жергілікті полеозойлық фундамент көлденең немесе түзу бағыттағы жеке блоктар мен блоктар жүйесіне бөлінеді. Блоктар жүйесінің торы таудың әр түрлі биіктігінде болып тұрды. Тау жоталарының фронталды бөлігі мен фланг бөлігінде де вертикальды сатылы құрылым осы процесстердің нәтижесінде пайда болды /10/.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс