Бас миы мен ішкі ағзаларға темекі шаңымен пестицидтердің жекеленген және қосарланған әсері
БЕЛГІЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР 3
КІРІСПЕ 4
1 КЕЙБІР ПЕСТИЦИД ТҮРЛЕРІНІҢ ЖӘНЕ ТЕМЕКІ ШАҢЫНЫҢ ОРГАНИЗМГЕ ӘСЕР ЕТУ ҰСТАНЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (әдебиеттерді шолу)
8
1.1Никотинмен әсер еткендегі ішкі ағзалар мен бас миының жағдайы 10
1.2 Пестицидтермен әсер еткендегі ішкі ағзалар мен бас миының жағдайы 16
2 ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ КӨЛЕМІ МЕН ӘДІСТЕРІ 24
2.1 Зерттелетін химиялық заттардың қысқаша сипаттамасы мен морфологиялық зерттеулердің ерекшелігі 24
2.2 Материалдың жалпы сипаттамасы 28
3 СУМИДАН, ЛОНТРИМ ЖӘНЕ ТЕМЕКІ ШАҢЫМЕН ЖЕКЕЛЕНГЕН ӘСЕРІНЕН КЕЙІНГІ ІШКІ АҒЗАЛАРЫМЕН БАС МИЫНЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ӨЗГЕРІСІ
31
3.1 Инсектицид Сумиданның жекеленген әсерінен кейінгі ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс жағдайы
31
3.2 Гербицид Лонтримнің жекеленген әсерінен кейінгі ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс жағдайы
41
3.3Темекі шаңымен жекеленген әсерінен кейінгі ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс жағдайы 52
4 СУМИДАН, ЛОНТРИМ ЖӘНЕ ТЕМЕКІ ШАҢЫНЫҢ ҚОСАРЛАНҒАН ӘСЕРІНЕН КЕЙІНГІ ІШКІ АҒЗАЛАРЫМЕН БАС МИЫНЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ӨЗГЕРІСІ
61
4.1 Сумиданмен Лонтримнің қосарланған әсерінен кейінгі ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс жағдайы
61
4.2 Сумиданмен темекі шаңының қосарланған әсерінен кейінгі ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс жағдайы
70
4.3 Сумидан, Лонтрим және темекі шаңының қоспасымен қосарланған әсерінен кейінгі ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс жағдайы
80
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІН ҚОРЫТЫНДЫЛАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ 90
ҚОРЫТЫНДЫ 98
ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫС 99
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМДЕРІ 100
КІРІСПЕ 4
1 КЕЙБІР ПЕСТИЦИД ТҮРЛЕРІНІҢ ЖӘНЕ ТЕМЕКІ ШАҢЫНЫҢ ОРГАНИЗМГЕ ӘСЕР ЕТУ ҰСТАНЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (әдебиеттерді шолу)
8
1.1Никотинмен әсер еткендегі ішкі ағзалар мен бас миының жағдайы 10
1.2 Пестицидтермен әсер еткендегі ішкі ағзалар мен бас миының жағдайы 16
2 ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ КӨЛЕМІ МЕН ӘДІСТЕРІ 24
2.1 Зерттелетін химиялық заттардың қысқаша сипаттамасы мен морфологиялық зерттеулердің ерекшелігі 24
2.2 Материалдың жалпы сипаттамасы 28
3 СУМИДАН, ЛОНТРИМ ЖӘНЕ ТЕМЕКІ ШАҢЫМЕН ЖЕКЕЛЕНГЕН ӘСЕРІНЕН КЕЙІНГІ ІШКІ АҒЗАЛАРЫМЕН БАС МИЫНЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ӨЗГЕРІСІ
31
3.1 Инсектицид Сумиданның жекеленген әсерінен кейінгі ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс жағдайы
31
3.2 Гербицид Лонтримнің жекеленген әсерінен кейінгі ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс жағдайы
41
3.3Темекі шаңымен жекеленген әсерінен кейінгі ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс жағдайы 52
4 СУМИДАН, ЛОНТРИМ ЖӘНЕ ТЕМЕКІ ШАҢЫНЫҢ ҚОСАРЛАНҒАН ӘСЕРІНЕН КЕЙІНГІ ІШКІ АҒЗАЛАРЫМЕН БАС МИЫНЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ӨЗГЕРІСІ
61
4.1 Сумиданмен Лонтримнің қосарланған әсерінен кейінгі ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс жағдайы
61
4.2 Сумиданмен темекі шаңының қосарланған әсерінен кейінгі ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс жағдайы
70
4.3 Сумидан, Лонтрим және темекі шаңының қоспасымен қосарланған әсерінен кейінгі ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс жағдайы
80
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІН ҚОРЫТЫНДЫЛАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ 90
ҚОРЫТЫНДЫ 98
ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫС 99
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМДЕРІ 100
Жұмыстың өзектілігі. Бүгінде Казақстанда ірі ауылшаруашылық комплекстері ұдайы өсіп өркендеуде, бұл пестицид препараттарын қолданатын салалар, жыл сайын көбейіп артуда, ол қоршаған ортаның объектілерін (ҚО), тағамдық өнімдерді, өсімдік шикізаттарын тағы да басқа заттардың ластануына мүмкіндік туғызады. Агроөнеркәсіб өндірісінде пестицидтерді қолдануда қоршаған орта объектілерінің (ҚО) ластануымен адам организмінің улануы тығыз байланысты, нәтижесінде бұл адам баласын мүгедектікпен тіпті өлімге әкелуі мүмкін.
Көптеген пестицидтер топырақта, ашық су көздерінде ондаған жылдар бойы болуы мүмкін (хлорорганикалық қосылыстар және т.б.) [1, 2], басқа пестицидтер, техника қауіпсіздігін сақтамаған кезде организмді жылдам зақымдауы мүмкін (фосфорорганикалық қосылыстар және т.б.) [3, 4].
Соған байланысты, соңғы 5 – 10 жылда, өндірісте аз улылықтағы химиялық қосылыстарды өндіре бастады, олар адам организмімен жануарлар организміне әсер етпейді, бірақта олар ауылшаруашылық паразиттерімен арам шөптерге, сонымен қатар ауру шақыратын саңырауқұлақтарға әсер етеді. Кең көлемдегі пестицид сапасының әсері, тұрмыстық құрт-құмырсқа, шыбын-шіркеймен арам шөптердің өсімдіктерін жою және оны болдыртпаумен күресуде қолданылатын препараттар. Сонымен қатар овощтық дақылдарды, сорғыш құрт-құмырсқа және бау-бақша кенелерімен күресуде қолданатын препарат инсектицид түрінде де таралған.
Фермерлік және кооперативтік шаруашылықта пестицидтерді комплексті қолдану түрінде, енгізумен тозаңдандыру көпшілікке белгілі болды, ол ауылшаруашылығында зиянкестермен күрес жүргізуде өте жақсы нәтиже берді.
Осы зерттеу мәліметтері бойынша пестицидтер адам және жануарлар организміне қолайсыз әсер көрсетеді (М.Н. Омарова, Е.Ж. Жарқынов, В.А. Козловский, 2003; С.К. Нұрбаев, Ж.В. Романова, 2001 және т.б.).
Организмге әртүрлі класс пестицидтерінің қосарланған әсерінің өзектілігін шешу, әсіресе агроөндірістік комплекс жағдайында, оның осы салада аз зерттелгендігінен кешеуілдеп отыр. Пестицидтердің әртүрлі класс өкілдерінің организмге қосарланған әсерін, өткен жүз жылдықтың 60 - 70-ші жылдары зерттеп анықтай бастады, алайда бұл келесі қолдануға нормалау мүмкіндіктерін енгізу үшін қажет.
Соңғы уақыттарда агроөндірістік комплекстер жағдайында кездесетін, әсіресе әртүрлі класс пестицидтерінің қосарланған әсерлерінің ұзақтығына және мөлшеріне байланысты көптеген экспериментальді зерттеулердің болғанына қарамастан, ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық өзгерістері аз зерттелген.
Көптеген пестицидтер топырақта, ашық су көздерінде ондаған жылдар бойы болуы мүмкін (хлорорганикалық қосылыстар және т.б.) [1, 2], басқа пестицидтер, техника қауіпсіздігін сақтамаған кезде организмді жылдам зақымдауы мүмкін (фосфорорганикалық қосылыстар және т.б.) [3, 4].
Соған байланысты, соңғы 5 – 10 жылда, өндірісте аз улылықтағы химиялық қосылыстарды өндіре бастады, олар адам организмімен жануарлар организміне әсер етпейді, бірақта олар ауылшаруашылық паразиттерімен арам шөптерге, сонымен қатар ауру шақыратын саңырауқұлақтарға әсер етеді. Кең көлемдегі пестицид сапасының әсері, тұрмыстық құрт-құмырсқа, шыбын-шіркеймен арам шөптердің өсімдіктерін жою және оны болдыртпаумен күресуде қолданылатын препараттар. Сонымен қатар овощтық дақылдарды, сорғыш құрт-құмырсқа және бау-бақша кенелерімен күресуде қолданатын препарат инсектицид түрінде де таралған.
Фермерлік және кооперативтік шаруашылықта пестицидтерді комплексті қолдану түрінде, енгізумен тозаңдандыру көпшілікке белгілі болды, ол ауылшаруашылығында зиянкестермен күрес жүргізуде өте жақсы нәтиже берді.
Осы зерттеу мәліметтері бойынша пестицидтер адам және жануарлар организміне қолайсыз әсер көрсетеді (М.Н. Омарова, Е.Ж. Жарқынов, В.А. Козловский, 2003; С.К. Нұрбаев, Ж.В. Романова, 2001 және т.б.).
Организмге әртүрлі класс пестицидтерінің қосарланған әсерінің өзектілігін шешу, әсіресе агроөндірістік комплекс жағдайында, оның осы салада аз зерттелгендігінен кешеуілдеп отыр. Пестицидтердің әртүрлі класс өкілдерінің организмге қосарланған әсерін, өткен жүз жылдықтың 60 - 70-ші жылдары зерттеп анықтай бастады, алайда бұл келесі қолдануға нормалау мүмкіндіктерін енгізу үшін қажет.
Соңғы уақыттарда агроөндірістік комплекстер жағдайында кездесетін, әсіресе әртүрлі класс пестицидтерінің қосарланған әсерлерінің ұзақтығына және мөлшеріне байланысты көптеген экспериментальді зерттеулердің болғанына қарамастан, ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық өзгерістері аз зерттелген.
1 Тоқтамысова З.С., Қайрақбаева Г.М., Нилов В.И. О накоплении и метаболизме хлорорганических пестицидов в печени крыс // Гигиена және санитария. – 1991. – № 9. – 73 – 75 б.
2 Апрелова Л.А., Алибаева Э.Б., Османова Г.Р., Лавренцева В.П. Особенности хронических гастродуоденитов у детей с повышенным содержанием химических токсических элементов в компонентах окружающей среды (Приаралье). // Здоровье населения РК и пути его улучшения. – Алматы. – 1995. – 99 – 101 б.
3 Бойков Р.В., Зарафьянц Г.Н., Кравцова Г.Б. и др. Гистоэнзимол. и метабол. изменения некоторых органов при отравлении фосфорорганическими ядохимикатами. // Суд.-мед. экспертиза. – 1984. – № 1. 29 – 31 б.
4 Войтенко Г.А., Семчинская Е.И. Сравнительное изучение зависимостей доза – эффект при оральном и ингаляционном поступлении фосфорорганических пестицидов // Гигиена және санитария. – 1988. – № 11. – 71 – 72 б.
5 Любченко П.Н., Мальцева Л.М., Салганикова Б.С., Медведева Н.А. Случай хронической интоксикации пестицидами у работницы склада // Гигиена труда және профзаболевания. – 1990. – № 11. – 56 – 58 б.
6 Рязанова Р.А., Гадалина И.Д., Грицевская И.Л., Малышева М.В., Гафурова Т.В., Михайлова О.Г. Токсиколого-гигиеническая характеристика сульфокарбатиона К // Гигиена труда және профзаболевания. – 1990. – № 11. – 76 – 78 б.
7 Бочкарев М.В., Ботнарь В.П., Бэдэрзу А.В. Заболевания гепатобилиарной системы у лиц длительно контактирующих с пестицидами. // Болезни печени и желчевыводящих путей. – Кишинев: ШТИНЦА. – 1980. – 68 – 73 б.
8 Буркацкая Е.Н. и соавт. Материалы к токсиколого-гигиенической характеристике нового пестицида пиромора // Гигиена және санитария. – 1980. – № 4. – 8 – 11 б.
9 Галицкая Ф.А., Манекенова К.Б., Асанова Г.Н. Морфологические исследования в судебно-медицинской диагностике отравлений пестицидами. // Астана медициналық журналы. – 2006.– № 3. – 7 – 10 б.
10 Чура Д.А. Функциональные и морфологические изменения печени при хроническом воздействии пестицида рицида-II и продукта его синтеза О,О-диизопропилфосфита // Гигиена және санитария. – 1988. – № 11. – 70 б.
11 Зиятдинова К.Ш. Сельская медицина сегодня: проблемы, задачи, пути решения. // Матер. Республ. семинара – совещания, проведенного на базе Балтасарской центральной районной больницы. – Казань. – Медицина.–1996. – 41 б.
12 Иванова С.И. Профессиональная патология в восточных регионах страны. // Тез. докл. регион. научно-практич. конференции. – Новокузнецк. – 1991. 1- ші т. – 110 – 111 б.
13 97 ReV annuelle de L'American gastroenterological association, San Francisco. – Etats-Unis, 18 – 24 mat, 1996. // Gastro graph. – 1996. – Num. special. – Juin. – P. 1 – 30.
14 Аширбеков Г.К. Возможные изменения патогенетического состояния организма у работников сельского хозяйства при комбинированном отравлении ядохимикатами. // Современные проблемы теоретической и клинической медицины: Сборник трудов V-Международной конференции молодых ученых – медиков стран СНГ. – Алматы. – 2003. – 9 – 11 б.
2 Апрелова Л.А., Алибаева Э.Б., Османова Г.Р., Лавренцева В.П. Особенности хронических гастродуоденитов у детей с повышенным содержанием химических токсических элементов в компонентах окружающей среды (Приаралье). // Здоровье населения РК и пути его улучшения. – Алматы. – 1995. – 99 – 101 б.
3 Бойков Р.В., Зарафьянц Г.Н., Кравцова Г.Б. и др. Гистоэнзимол. и метабол. изменения некоторых органов при отравлении фосфорорганическими ядохимикатами. // Суд.-мед. экспертиза. – 1984. – № 1. 29 – 31 б.
4 Войтенко Г.А., Семчинская Е.И. Сравнительное изучение зависимостей доза – эффект при оральном и ингаляционном поступлении фосфорорганических пестицидов // Гигиена және санитария. – 1988. – № 11. – 71 – 72 б.
5 Любченко П.Н., Мальцева Л.М., Салганикова Б.С., Медведева Н.А. Случай хронической интоксикации пестицидами у работницы склада // Гигиена труда және профзаболевания. – 1990. – № 11. – 56 – 58 б.
6 Рязанова Р.А., Гадалина И.Д., Грицевская И.Л., Малышева М.В., Гафурова Т.В., Михайлова О.Г. Токсиколого-гигиеническая характеристика сульфокарбатиона К // Гигиена труда және профзаболевания. – 1990. – № 11. – 76 – 78 б.
7 Бочкарев М.В., Ботнарь В.П., Бэдэрзу А.В. Заболевания гепатобилиарной системы у лиц длительно контактирующих с пестицидами. // Болезни печени и желчевыводящих путей. – Кишинев: ШТИНЦА. – 1980. – 68 – 73 б.
8 Буркацкая Е.Н. и соавт. Материалы к токсиколого-гигиенической характеристике нового пестицида пиромора // Гигиена және санитария. – 1980. – № 4. – 8 – 11 б.
9 Галицкая Ф.А., Манекенова К.Б., Асанова Г.Н. Морфологические исследования в судебно-медицинской диагностике отравлений пестицидами. // Астана медициналық журналы. – 2006.– № 3. – 7 – 10 б.
10 Чура Д.А. Функциональные и морфологические изменения печени при хроническом воздействии пестицида рицида-II и продукта его синтеза О,О-диизопропилфосфита // Гигиена және санитария. – 1988. – № 11. – 70 б.
11 Зиятдинова К.Ш. Сельская медицина сегодня: проблемы, задачи, пути решения. // Матер. Республ. семинара – совещания, проведенного на базе Балтасарской центральной районной больницы. – Казань. – Медицина.–1996. – 41 б.
12 Иванова С.И. Профессиональная патология в восточных регионах страны. // Тез. докл. регион. научно-практич. конференции. – Новокузнецк. – 1991. 1- ші т. – 110 – 111 б.
13 97 ReV annuelle de L'American gastroenterological association, San Francisco. – Etats-Unis, 18 – 24 mat, 1996. // Gastro graph. – 1996. – Num. special. – Juin. – P. 1 – 30.
14 Аширбеков Г.К. Возможные изменения патогенетического состояния организма у работников сельского хозяйства при комбинированном отравлении ядохимикатами. // Современные проблемы теоретической и клинической медицины: Сборник трудов V-Международной конференции молодых ученых – медиков стран СНГ. – Алматы. – 2003. – 9 – 11 б.
Хамза Жұматов атындағы Гигиена және эпидемиология ғылыми зерттеу орталығы
УДК 613.4:632.95615.015.11-616.1
Қолжазба құқығында
АЛШЕРИЕВА ҰЛДАНА АЛШЕРҚЫЗЫ
Бас миы мен ішкі ағзаларға темекі шаңымен пестицидтердің жекеленген және
қосарланған әсері
(экспериментальді зерттеу)
14.00.07 – гигиена
Медицина ғылымдарының кандидаты дәрежесіне орындалған
диссертация
Ғылыми
кеңесші:
медицина
ғылымының докторы,
профессор
Омарова М.Н.
Ғылыми
жетекші:
медицина
ғылымының кандидаты,
Аширбеков Г.К.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР 3
КІРІСПЕ 4
1 КЕЙБІР ПЕСТИЦИД ТҮРЛЕРІНІҢ ЖӘНЕ ТЕМЕКІ ШАҢЫНЫҢ ОРГАНИЗМГЕ ӘСЕР ЕТУ
ҰСТАНЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (әдебиеттерді шолу) 8
1.1Никотинмен әсер еткендегі ішкі ағзалар мен бас миының жағдайы 10
1.2 Пестицидтермен әсер еткендегі ішкі ағзалар мен бас миының 16
жағдайы
2 ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ КӨЛЕМІ МЕН ӘДІСТЕРІ 24
2.1 Зерттелетін химиялық заттардың қысқаша сипаттамасы мен 24
морфологиялық зерттеулердің ерекшелігі
2.2 Материалдың жалпы сипаттамасы 28
3 СУМИДАН, ЛОНТРИМ ЖӘНЕ ТЕМЕКІ ШАҢЫМЕН ЖЕКЕЛЕНГЕН ӘСЕРІНЕН КЕЙІНГІ
ІШКІ АҒЗАЛАРЫМЕН БАС МИЫНЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ӨЗГЕРІСІ 31
3.1 Инсектицид Сумиданның жекеленген әсерінен кейінгі ақ
тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс 31
жағдайы
3.2 Гербицид Лонтримнің жекеленген әсерінен кейінгі ақ тышқандардың
ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс жағдайы 41
3.3Темекі шаңымен жекеленген әсерінен кейінгі ақ тышқандардың ішкі 52
ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс жағдайы
4 СУМИДАН, ЛОНТРИМ ЖӘНЕ ТЕМЕКІ ШАҢЫНЫҢ ҚОСАРЛАНҒАН ӘСЕРІНЕН КЕЙІНГІ
ІШКІ АҒЗАЛАРЫМЕН БАС МИЫНЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ӨЗГЕРІСІ 61
4.1 Сумиданмен Лонтримнің қосарланған әсерінен кейінгі ақ
тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс 61
жағдайы
4.2 Сумиданмен темекі шаңының қосарланған әсерінен кейінгі ақ
тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс 70
жағдайы
4.3 Сумидан, Лонтрим және темекі шаңының қоспасымен қосарланған
әсерінен кейінгі ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының 80
морфологиялық көрініс жағдайы
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІН ҚОРЫТЫНДЫЛАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ 90
ҚОРЫТЫНДЫ 98
ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫС 99
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМДЕРІ 100
БЕЛГІЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
АГ – артериальді гипертония
АТФ – аденозинтрифосфат
қі – құрсақ ішіне енгізу
кт – көк тамырға енгізу
аі – асқазан ішіне енгізу
бе – бұлшық ет ішіне енгізу
ДА – дофамин
ҚБ – қозғалу белсенділігі
ДДТ – дихлордифенилтрихлорэтан
АҚЖ–ас қорыту жолдары
ТЭР –түйіршікті эндоплазматикалық ретикулум
LD50 – орташа өлімге әкелу мөлшері
HCL – хлорлысутегі қышқылы
ҚО – қоршаған орта
ШЖК (ПДК) –шектеуге жіберілген концентрация
та – тері астына енгізу
СДГ – сукцинатдегидрогеназа
ЖҚЖ –жүрек қантамырлар жүйесі
НРБУ – никотинді рецепторларды байланыстыру учаскесі
ОНЖ – орталық нерв жүйесі
ФОҚ – фосфорорганикалық қосылыс
ХОҚ – хлорорганикалық қосылыс
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Бүгінде Казақстанда ірі ауылшаруашылық
комплекстері ұдайы өсіп өркендеуде, бұл пестицид препараттарын қолданатын
салалар, жыл сайын көбейіп артуда, ол қоршаған ортаның объектілерін (ҚО),
тағамдық өнімдерді, өсімдік шикізаттарын тағы да басқа заттардың ластануына
мүмкіндік туғызады. Агроөнеркәсіб өндірісінде пестицидтерді қолдануда
қоршаған орта объектілерінің (ҚО) ластануымен адам организмінің улануы
тығыз байланысты, нәтижесінде бұл адам баласын мүгедектікпен тіпті өлімге
әкелуі мүмкін.
Көптеген пестицидтер топырақта, ашық су көздерінде ондаған жылдар бойы
болуы мүмкін (хлорорганикалық қосылыстар және т.б.) [1, 2], басқа
пестицидтер, техника қауіпсіздігін сақтамаған кезде организмді жылдам
зақымдауы мүмкін (фосфорорганикалық қосылыстар және т.б.) [3, 4].
Соған байланысты, соңғы 5 – 10 жылда, өндірісте аз улылықтағы химиялық
қосылыстарды өндіре бастады, олар адам организмімен жануарлар организміне
әсер етпейді, бірақта олар ауылшаруашылық паразиттерімен арам шөптерге,
сонымен қатар ауру шақыратын саңырауқұлақтарға әсер етеді. Кең көлемдегі
пестицид сапасының әсері, тұрмыстық құрт-құмырсқа, шыбын-шіркеймен арам
шөптердің өсімдіктерін жою және оны болдыртпаумен күресуде қолданылатын
препараттар. Сонымен қатар овощтық дақылдарды, сорғыш құрт-құмырсқа және
бау-бақша кенелерімен күресуде қолданатын препарат инсектицид түрінде де
таралған.
Фермерлік және кооперативтік шаруашылықта пестицидтерді комплексті
қолдану түрінде, енгізумен тозаңдандыру көпшілікке белгілі болды, ол
ауылшаруашылығында зиянкестермен күрес жүргізуде өте жақсы нәтиже берді.
Осы зерттеу мәліметтері бойынша пестицидтер адам және жануарлар
организміне қолайсыз әсер көрсетеді (М.Н. Омарова, Е.Ж. Жарқынов, В.А.
Козловский, 2003; С.К. Нұрбаев, Ж.В. Романова, 2001 және т.б.).
Организмге әртүрлі класс пестицидтерінің қосарланған әсерінің
өзектілігін шешу, әсіресе агроөндірістік комплекс жағдайында, оның осы
салада аз зерттелгендігінен кешеуілдеп отыр. Пестицидтердің әртүрлі класс
өкілдерінің организмге қосарланған әсерін, өткен жүз жылдықтың 60 - 70-ші
жылдары зерттеп анықтай бастады, алайда бұл келесі қолдануға нормалау
мүмкіндіктерін енгізу үшін қажет.
Соңғы уақыттарда агроөндірістік комплекстер жағдайында кездесетін,
әсіресе әртүрлі класс пестицидтерінің қосарланған әсерлерінің ұзақтығына
және мөлшеріне байланысты көптеген экспериментальді зерттеулердің болғанына
қарамастан, ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық өзгерістері аз
зерттелген.
Пестицидтердің көпшілігінің биологиялық әсерлері өте ұқсас, бірақта
соған қарамастан улану кезіндегі пайда болған ішкі ағзаларымен тіндердегі
өзгерістерінің арнайы қасиеттері болмаған. Әсіресе әртүрлі класс
пестицидтерінің қоспалық әсері ішкі ағзаларымен бас миының алдын ала айтуға
болмайтын зардаптарына алып келуі мүмкін. Организмге әртүрлі класс
пестицидтерінің қосарланған әсерінің биологиялық механизм әрекеті толық
зерттелмеген. Әйткенмен әртүрлі класс пестицидтерінің қосарланған әсерін
гигиеналық нормалау осы сұрақтардың шешімін табуға жол ашады [5, 6, 7, 8,
9, 10]. Сондықтан организмге әртүрлі класс пестицидтерінің қосарланған
әсерін жан жақты зерттеп анықтау медицинада, экологияда, ветеринарияда тағы
да басқа салаларда үлкен мәні бар өзекті міндеттер болып саналады.
Көптеген аурулардың қоршаған орта ҚО ластануына байланыстылығы көптен
мәлім, өйткені химиялық прессинг болып төмендегі биосфера компоненттері
көрсетіледі: ауа, су, топырақ, адаммен фаунаны қоса есептегенде [11, 12,
13]. Қазақстанның оңтүстік аймақтарында тұрақты өнімді астық алу үшін
жылсайын көп мөлшерде минералды және органикалық тыңайтқыштарды қолданады,
сонымен қатар ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестерін жоюға қарсы күресу
шараларына әртүрлі пестицидтер қолданады [14, 15, 16]. Кейде оларды
жекеленген немесе қосарланған түрінде, әсерінің жоғарлауы үшін қолданады.
Пестицидтермен темекі плантациясында, темекіні жинау кезінде тікелей
байланыстың әсерінен аналармен балалардың денсаулығына тигізетін әсерін
анықтау [17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25], экспериментальді модельдерге
эксперимент жүргізуге негіз береді.
Осыған қарамастан ауыл шаруашылығында, өндірісте, тұрмыста осы аталған
пестицид қолданылуда, бұл жаңадан шыққан пестицидтің адам организміне
тигізетін әсері бүгінгі таңда осы уақытқа дейін зерттелмеген.
Сондықтан бұл мәселені шешу мақсатымен, оның организмге тигізетін
әсерін анықтау үшін созылмалы эксперимент жағдайында зерттеу жүргізуді жөн
көрдік.
Жұмыстың мақсаты. Созылмалы эксперимент жағдайында инсектицид Сумидан,
гербицид Лонтрим және темекі шаңының ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен бас
миына жекеленген және қосарланған әсерінің ерекшелігін зерттеу.
Осы мақсатқа жетуге келесі міндеттер қойылды.
- Сумидан, Лонтрим және темекі шаңының ішкі ағзаларымен бас миына
созылмалы эксперименттегі жекеленген әсерімен қалпына келу кезеңіндегі
улылығын анықтау.
- Сумидан, Лонтрим және темекі шаңының қосарланған әсерінің нәтижесі
бойынша жануарлардың ішкі ағзаларымен (бауыр, жүрек, өкпе, бүйрек, аталық
безі) бас миының созылмалы улануымен қалпына келу кезеңінен кейінгі
морфологиялық өзгерісіне (анализ) талдау жүргізу.
- Сумидан, Лонтрим және темекі шаңының жекеленген улануынан қосарланған
улануының ерекшелігін гистологиялық көрінісі бойынша бағалау.
Алынған нәтиженің ғылыми жаңалығы.
Диссертацияда алғаш рет жүргізілген зерттеулер барысында төменде
көрсетілген негізгі нәтижелер алынды:
1. Созылмалы эксперимент жағдайында дене салмағына 15 мгкг
инсектицид Сумидан, 136 мгкг гербицид Лонтрим және 3 мгкг темекі шаңының
жекеленген және қосарланған әсерінен морфологиялық өзгерістерінің
ерекшеліктері анықталды.
2. Экспериментальді жануарлардың ішкі ағзаларымен бас миына зерттеліп
отырған пестицидтер Сумидан, Лонтрим және темекі шаңының қосарланған
әсерінің морфологиялық мәліметтері бойынша улану белгілері анықталды.
3. Пестицидтер Сумидан, Лонтрим және темекі шаңымен жекеленген және
қосарланған созылмалы уланудан соң ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен
(бауыр, жүрек, өкпе, бүйрек, аталық безі) бас миының морфологиялық
өзгерістерінің ерекшеліктері белгіленген, онда қосарланған әсерден
кейінгі бұзылу ауырлығы біршама көбірек және бұл көрініс қайта қалпына
келу кезеңінде де сақталынған.
Практикалық маңызы.
Жануар организміне инсектицид Суми-альфа мен темекі шаңының
қосарланған әсерін токсикологиялық бағалау (Алматы қаласы маңындағы Шелек
темекі шығару шаруашылығы мысалында) әдістемелік ұсынысы ендірілді.
Сонымен қатар әртүрлі ғылыми мақалалар басылымы шығарылды және кафедрадағы
практикалық сабақтар мен дәрістерді жүргізуге қолданылатын (акт внедерения)
құжат ендірілді.
ҚР Министрлігіне ұсынылған, ҒЗЖ-ның қорытынды есеп беруінде диссертация
материалы көрсетілген.
Диссертацияны қорғауға ұсынылатын негізгі жағдайлар.
1. Сумидан, Лонтрим және темекі шаңымен жекеленген түрде созылмалы әсер
еткен кездегі микроскопиялық көрінісінде кардиомиоциттерде және аталық
безі өзегінде, бүйректің шумақтарында атрофия мен ишемиялық өзгерістерге,
гепатоциттерде әртүрлі сипаттағы дистрофияларға алып келеді.
2. Пестицидтер Сумидан, Лонтрим және темекі шаңының қосарланған әсерін
жекеленген әсерімен салыстырғанда жоғарыда көрсетілген токсиканттардың
экспериментте ішкі ағзаларымен (бауыр, жүрек, өкпе, бүйрек, аталық безі)
бас миының өзгеріс ауырлығы өте терең және тұрақты болғаны морфологиялық
зерттеу негізінде анықталған.
3. Қалпына келу кезеңінен соң жекеленген және қосарланған уланудың
морфологиялық өзгерістерінің көрінісі сол деңгейде сақталынды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі.
Диссертацияның негізгі нәтижелері Халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларда талқыланды Проблемы, опыт и перспективы развития
программы проведения скрининга, раннего выявления заболеваний,
динамического наблюдения и оздоровления населения РК (Астана- Алматы, 14-15
қазанда 2004 ж.), ҚазҰМУ-нің нерв аурулары кафедрасының 70 жылдығы және
қазақтың көрнекті неврологы профессор М.Х. Фаризовтың 100 жылдық туылған
күніне арналған халықаралық конференцияда (Алматы, 22, 23-қазанда 2004 ж.),
VI жылсайынғы Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда Современные
аспекты общественного здоровья и здравоохранения (Алматы, 2-3 қарашада
2007ж.), Гигиена және эпидемиология ғылыми орталығының лаборатория аралық
сыннан өтті, бірлескен Ғылыми советте және ҚР ДМ Х. Жұматов атындағы
Гигиена және эпидемиология ғылыми орталығының сынағынан өтті (хаттама № 7
от 15. 07. 2008 ж.).
Автордың жеке үлесі.
Берілген жұмыстың материалдарын жинаған, оны өңдеп талдаған, негізгі
тұжырымдар мен зерттеу қорытындысын жасаған автордың өзі.
Зерттеу жұмысы бойынша жарияланған мақалалар.
Зерттеу нәтижелері бойынша 9 басылымдық еңбектер жарияланды,
1әдістемелік ұсыныс, 2 акт ендірілді.
Диссертация тақырыбының ғылыми бағдарламамен байланыстылығы.
Диссертациялық жұмыс ҚР ДСМ Х. Жұматов атындағы Гигиена және
эпидемиология ғылыми орталығының Өндірістегі ауылшаруашылық дақылдарын
жетілдіруде, мемлекеттің ауылдық аймақтарындағы халықтың ауруының алдын-
алуын ғылыми негізде өңдеп жетілдіру (темекі, бидай) МР ГР № 0103 ҚР
00258 (2003 - 2005 жж.) тақырыбы бойынша ғылыми зерттеу жұмысының үзіндісі
ретінде комплексті бағдарлама түрінде орындалды.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы.
Диссертация 110 бетті компьютерлік текстен, кіріспеден, әдеби шолудан,
материал көлемі мен зерттеу әдістерінен, екі тарауы өзіндік зерттеу
материалының талдау нәтижелерінен, қорытындыдан, практикалық ұсыныстан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қажетті қосымшалардан тұрады. Жұмыс
1кестемен, 6 суретпен және 69 сандық микросуретпен жабдықталған.
Библиографиялық көрсеткіш 144 қолданылған әдебиеттер тізімінен, оның ішінде
40 жұмыс шетел әдебиетінен тұрады.
1 КЕЙБІР ПЕСТИЦИД ТҮРЛЕРІНІҢ ЖӘНЕ ТЕМКІ ШАҢЫНЫҢ ОРГАНИЗМГЕ ӘСЕР ЕТУ
ҰСТАНЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
(әдебиеттерді шолу)
Көптеген экожүйелерге химиялық заттарды жаппай қолданудың зияндығы
биологиялық мониторинг негізінде өткен жүзжылдықтың 50-ші жылдарында
дәлелденген болатын. Химиялық заттардың адамға зияндығын бағалау үшін
қоршаған орта объектілеріне түсетін барлық химиялық заттар жайында
жергілікті, өлкелік және жалпылама деңгейлік дәрежеде ақпараттар жиынтығы
қажет. Бұл мәліметтер химиялық заттардың физикалық-химиялық көрсеткіштері,
тұрақтылықтары, өндірілімі, қолданылуы, тасталу өлшемі жайындағы
мәліметтермен толықтырылуы қажет. Барлық мәліметтерді қорытындылау кейбір
орталардағы әсерлесу деңгейін уақыт пен кеңістікті ескере отырып
бағалауға және популяцияға сай қауіптілігін анықтауға мүмкіндік береді.
Аадамға зияндығы бар химиялық заттардың токсикалық қауіптілігін қадағалау
үшін токсикологтар мен экотоксикологтардың бірігіп жұмыс жасауы шарт.
Олардың бірігіп жұмыс жасауы нәтижесінде химиялық заттардың қоршаған ортаға
ҚО түскен мезеттен, оның жоғалып кеткеніне дейінгі токсикалық қауіпінің
минимальдық деңгейін анықтау және алдын алу шаралары мен мониторинг жүйесі,
және адамға, басқа да экожүйеге әсер етуші қауіптілігін төмендетудегі
қажетті әрекеттер негізделеді [26,27].
Барлық мәліметтерді талдау уақытты есепке ала отырып бөлек ортадағы
әсер ету деңгейін бағалауға мүмкіндік береді. Топырақтағы ерітіндімен
пестицидтердің миграциясы ластану тізбегін түзуге әкеледі: топырақ-өсімдік
және топырақ-су. Су көздерінің ластануы препарат толқынының бұзылу
кезіндегі өңдеу уақытында пестицидтің тікелей түсуі есебінен сонымен қатар
егістікпен науаның ағып кетуі немесе су қоймасына жер асты суларының түсіп
қосылуынан, өз кезегінде кейбір пестицидтердің едәуір тұрақтылығы басқа
объектілердің ластану көзі болып саналуы мүмкін.
Пестицидтердің топырақ ерітіндісімен көшуі келесі ластанудың түзілу
ретіне әкеледі: топырақ-өсімдік және топырақ-су. Су қорлары көзінің
ластануы пестицидтерді өңдеу барысында толқын ағынымен, егін алаңдарынан
сіңу арқылы немесе жер асты суларымен су қоймаларына түседі, олардың өзі
кейбір пестицидтердің ерекше тұрақтылығы салдарынан басқа объектілерді
ластау көзі болуы мүмкін [28,29].
Түрлі өсімдіктерде пестицидтердің болу деңгейі мен ұзақтығының алуан
түрлілігі бірнеше себептермен байланысты. Бұл жерде физикалық факторлардың
маңызы зор – ұшпалылығы, су мен органикалық ерітінділерде ерігіштігі.
Химиялық және биологиялық тұрақтылығы пестицидтердің УФ-сәуледен,
оттегіден, ауа температурасынан ыдырау дәрежесін, гидролизге және әр
өсімдікке тән өсімдік ферменттеріне тұрақтылығын анықтайды. Әсіресе
пестицидтің қолдану шартының маңызы ерекше - өңдеу түрі мен әдісі, қолдану
нормасы мен өңдеу саны, өңделетін өсімдіктің түрі т.с.с. Кең көлемдегі
пестицид сапасының әсері, тұрмыстық құрт-құмырсқа, шыбын-шіркеймен арам
шөптердің өсімдіктерін жою және оны болдыртпаумен күресуде қолданылатын
препараттар. Сонымен қатар овощтық дақылдарды, сорғыш құрт-құмырсқа және
бау-бақша кенелерімен күресуде қолданатын препарат инсектицид түрінде де
таралған. Осыған қарамастан ауылшаруашылығында, өндірісте, тұрмыста
жоғарыда аталған пестицид қолданылуда, бұл жаңадан шыққан пестицидтің адам
организіміне тигізетін әсері бүгінгі таңда осы уақытқа дейін зерттелмеген.
Пестицидтердің көпшілігінің биологиялық әсерлері өте ұқсас, бірақта
соған қарамастан улану кезіндегі пайда болған ішкі ағзаларымен тіндердегі
өзгерістерінің арнайы қасиеттері болмаған. Әсіресе әртүрлі класс
пестицидтерінің қоспалық әсері ішкі ағзаларымен бас миының алдын ала айтуға
болмайтын зардаптарына алып келуі мүмкін.
Кез келген химиялық зат түрлі әсер ету салдарынан жедел, жеделдеу және
созылмалы улану шақырады, ал олардың көбі мутагендік, гонадотоксикалық,
эмбриотоксикалық, канцерогендік, аллергендік және цитогендік қасиеттері бар
[30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41].
Соңғы жарты ғасырдағы қоршаған орта мен тұрмыстың химиялық ластануы
денсаулықсақтау саласында тіптен жаңа өзекті мәселеге әкелді – экологиялық
дерттерге. Экологиялық дерттер құрылымындағы негізгі орынның бірін химиялық
дерттер тобы алады. Химиялық дерттер тобына антропогендік ластану
салдарынан туындайтын дерттер жатады [42, 43, 44].
Көптеген белгілі токсикалық заттар, организмге түскеннен соң әртүрлі
морфологиялық өзгерістерге алып келеді. Тәжірибелік ақ тышқандардың
зерттеулерінің көрсеткіші бойынша негізінен пестицидтер паренхиматоздық
ағзаларда кумуляцияға ұшырайды ( бауыр, бүйрек, жүрек және бас миы).
Әртүрлі хлор-, фосфорорганикалық қосылыстардың созылмалы улану кезінде бас
миында көбінде қан тамырларының бұзылуымен дегенеративі өзгерістер (
толақандылық, қан құйылуы) дамиды.
Жүйелі түрде ұзақ уақыт аз мөлшердегі химиялық заттың организмге әсері
осыған дейін өзекті болып келді, әсіресе бұл жаңа күрделі қосылысқа
байланысты. Өткен жүз жылдықтың соңында, көптеген экосистемаларға арналған
химиялық заттың жаппай қолдануының қауіптілігі жайлы биологиялық мониторинг
негізінде дәлелді сендірерлік мәліметтер жиналған. Жергілікті, аймақтық
және глобальді деңгейде қоршаған орта объектілеріне түскен көптеген
химиялық заттарға байланысты адамға химиялық заттың қауіптілігіне баға
беруге міндетті түрде жиналған хабарлар болу қажет. Бұл мәліметтер химиялық
шығарылып тасталған заттардың мөлшерін, тұрақтылығы жайлы, өндірісте
қолдануға, физико-химиялық параметрлерінің мағұлматтарын толықтыруы қажет.
Экологиялық патология - бұл түрлі зиянды заттардың (ксенобиотиктердің)
әсерінен дамитын экологиялық дерттің симптомсыз кезеңінің морфологиялық
эквиваленті. Сонымен қатар, бұл бейімделу үдерістерімен қатар дамитын
бейімділік пен қалпына келу үдерістері фонындағы альтернативтік өзгерістер
жиынтығы. Экологиялық дерт ұғымның ең мағынасы адам қолымен өзгертілген
қошаған ортадағы әсерлерден дамитын тіндердегі, ағзалардағы және
жасушалардағы жалпы патологиялық өзгерістер жиынтығы.
Бүгінгі таңда адамның қоректену ортасының химиялық өзгерістері көбіне
түрлі пестицидтердің қолданылуымен байланысты. Бұл жағдай экологиямен
байланысты химиялық дерттердің және жаңа экологиялық дерт түрлерінің
туындауына ықпал жасайды [45, 46, 47].
Түрлі пестицидтердің әсерінен туындайтын экологиялық дерттердің
жайылуы, пестицидтердің қолдануы кезінде тазалықты қадағалау жұмысының
қиындықтарымен де байланысты. Өсімдіктердің, топырақтың және судың нақты
ластануы пестицидтерді қолданған кезде ғана анықталады - қолдану
сатысындағы қадағалау, яғни қадағалау жүйесінің іс әрекетінің кідіруінен.
Ал пестицидтерді қолданудың шарттары әр заттың экспериментальдық
зерттеулеріне ғана негізделеді, ол сыртқы және ішкі факторлардың біріккен
шарттарының түрлілігін ескермейді [48, 49, 50, 51].
Сонымен, ксенобиотиктер қоршаған ортада ҚО көп жағдайда организмде
полиморфты өзгерістер шақырады, биологиялық әсердің сипаты мен болжамы
қиын, ал бағытты экспериментальды сарап жүргізу мүмкін емес [52, 53].
Тірі организмге пестицидтермен әсер еткен кезде бұл әсерден еш бір ағза
немесе тін тыс қалмайды [54]. Дегенмен, пестицидтердің токсикалық
сараптамасын жүргізген кезде ең алдымен, ксенобиотиктердің сезімтал жылдам
жауап беруші жүйлерге әсері зерттеледі – бұл қан, иммундық, нерв жүйелері
және тыныс ағзалары. Басқа ішкі ағзаларымен жүйелердің жағдайы іс жүзінде
тіптен зерттелмеген десе де болады. Айта кетсек, сол жоғарыдағы аталған
ішкі ағзаларымен тері және тыныс алу ағзалары ең алғаш токсикалық
агенттермен жанасады [55, 56, 57].
Сонымен, жаңа химиялық заттардың әсерін зерттеу әсіресе түрлі
қосындылардың ҚО қоршаған орта мен биосфераға әсері тек қана токсикологтар
мен экотоксикологтардың ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік деңгейдегі
өзекті мәселе болып табылады.
1.1 Никотинмен әсер еткен кездегі ішкі ағзаларымен бас миының жағдайы
Темекі шегудің организмге кері әсері жайлы мәліметтер жеткілікті
десе де болады, дегенмен темекі және махорка шаңының адамға және оның ішкі
ағзаларына әсері жайында баспадағы жарияланулары жоқтың қасы. Жоғарыдағы
аталғандардың қосылыстары іс жүзінде морфогенезге әсері тіптен жоқ десе де
болады.
Өсімдік пестицидтер өкілдеріне анабазин алкалоидтары және никотин,
құрамында күрделі эфирлері бар пиретрум жатады. Әр түрлі өсімдіктен
алынатын болса да, алғашқы аталған екі заттың жалпы бірдей ұқсастықтары
көп. Ол екеуі де жәндіктермен күресуде қолданылады. Никотин мен анабазин –
орталық нерв жүйесі (ОНЖ) мен көбінде вегетативтік ганглияларға әсер етуші
ганглионарлық улар [58, 59, 60].
Никотиннің холинорецепторлардың суббірліктік құрылысы нерв жүйесі мен
шеткері ағзаларда орналасқаны еш күмән тудырмайды. Көңіл аудартатын жайт,
ол ОНЖ [Н3] никотинмен және [І125] бунгаротоксинмен байланысатын
холинорецепторлардың гетерогендігін дәлелдейтін учаскелердің бөлінуі.
Авторлардың айтуы бойынша, холинорецепторлардың микроқұрылысының
суббірліктік құрамы көбіне олардың агонистер мен антогоистерімен әсерін
анықтайды [61, 62].
Никотин ең алдымен вегетативтік нерв жүйесінің аралық ганглияларына
әсер етеді, алғашында қоздырса, соңынан параличке әкеледі. Никотин мен
анабазин екі басқа өсімдіктен алынады және аздаған химиялық құрылысы
жағынан өзгешеліктері болса да, улануы бойынша клинкасындағы көп белгілері
өте ұқсас келеді: екеуі де вегетативтік уға жатады, тыныс алу,
қантамырқозғалтқыш орталықтарына және бас миы қыртысына алғашында қоздырушы
әсер етсе, соңынан тежейді. Сонымен қатар никотин бүйрек үсті безіне,
гипофиздің артқы бөлігіне қатты әсер етеді, антидиуретикалық әсері бар.
Sprague-Dawley тышқандарында мезонеостриатальды компоненттің бір
жақтағы төменгі және жоғары өрлеуші өткізгіш жолдарын кескен соң, яғни оның
медиальдық талшықтарын істен шығарған соң, қара дененің дофаминергиялық
нейрондарының импульстік белсенділігінің жиілік сипатының өзгерісін
шақырмады. Тышқандарға имплантациямен енгізген осмостық насостпен
жіберілген никотиннің 1 гр –ы 0,125 мгкг мөлшері операциядан соңғы 14 күн
бойына осы нейрондардағы спайкалық белсенділікті күрт төмен түсірді.
Никотинді енгізгенде өздігінен белсенетін тіндер саны өзгермеген. Осы
анықталған никотиннің созылмалы түрде енгізу әсері, авторлардың
есептеуінше, нейрональдық тіндерде сақталған дофаминнің жұмсалуын
екпіндендіруіне байланысты [63, 64, 65, 66].
Темекі өндірісіндегі жұмысшылар денсаулығына кері әсер етуші
қолайсыз факторлар Гродненская фабрикасының 326 жұмысшысында зерттелген.
Осы зерттеу нәтижесінде аурушаңдық құрылымындағы негізгі орынды тыныс алу
жүйесінің және жүрек-қантамыр (ЖҚТ) жүйесінің дерттері алатыны анықталды.
Темекі шаңы құрамындағы токсикалық заттар және басқа да қолайсыз себептер
тіндік және гуморальдық иммунитеттің төмендеуіне, қанда белсенбеген
фракциялар санының артуы салдарынан тіндерде гипоксияның тереңдеуіде орын
алады [67, 68].
Темекі өндірісінде жұмыс жасайтын қызметкерлер арасында әрдайым
темекі шаңы арасында байланыста болатындарда артериалдық гипертония (АГ)
дерті едәуір жиі кездеседі 9,6 %, ал темекі шаңымен жұмыс жасамайтындарда –
5,2 %. Артериалдық гипертония (АГ) дертінің жұмысшыларды жыл артқан сайын
жиілігінің артуы ұзақ мерзім бойы күнделікті темекі шаңымен кездесудің
салдары болып табылады. Ал АГ адамдарда жүректің ишемиялық ауруының жиі
кездесуі, темекі шаңының осы дертке әкелетін қосымша себебі десе де болады
[69, 70, 71].
Ен салынған тышқанға норадреналинді 1,0-100 мкМ мөлшерде енгізіп,
сонан соң оның бас миының гипокамп бөлігін қабатты кесіп тексергенде
никотиннің мөлшерінен тәуелді түрде норадреналиннің 0,2-ден 2 % дейін
заттың жалпы радиоактивтілігіне есептегенде, мөлшерін жоғарылатып отырғаны
анықталған. Никотиннің осы әсері мекамиламинді 10 мкМ мөлшерде енгізгенде
бөгелген. Никотиннің 10 мкМ мөлшерін қайта енгізгенде норадреналиннің
бөлінуі өзгермеген, ал оның мөлшерін 100 мкМ деңгейге көтергенде бұл әсер
тежелген. Электростимуляция гипокамп бөлктерінен норадреналиннің бөлінуін
жоғарлатқан. Стимуляция алдында никотинді енгізу бөлінуді одан сайын
арттыра түскен [72].
Басқа тышқандарға жыныстық жанасудан 1 апта бұрын 1,5-6мгкг тері
астына никотинді енгізіп отырған. Никотинді жүктіліктің соңына дейін
енгізген. Никотинді 1,5 немесе 3 мгкг мөлшерде жоғарлатып енгізу кезінде
тышқан ұрықтарында туылғаннан соң постнатальді 4 аптаға дейін салмағының
төмендеуі болмаған. Никотинді 6 мгкг мөлшерде енгізгенде 22 нәресте
арасынан 8-інің 24 сағат арасында өлуіне әкелді. Алғашқы 6 сағат ішінде
никотин мөлшерінен тәуелсіз морфологиялық өзгерістер анықталмаған: тышқан
нәрестелерінің қимылы өзгермеген. Никотиннің 1,5 немесе 3 мгкг мөлшерінде
бас миының, жүректің, бауыр мен бүйректің салыстырмалы салмағы бақылау
тобына қарағанда жоғары болған [73, 74].
Қояндардағы никотиннің негізгі меатболитінің никотин -1-N-оксид
деңгейінің кинетикасы келесідей болды: клиренс – 7,5 млминкг, жартылай
шығу кезеңі – 42,6 мин, таралым көлемі (Va) – 0,34 лкг. Никотин -1-N-
оксидінің биологиялық таралымы асқазан ішіне (аі) және құрсақ ішіне (қі)
енгізгенде енгізу мөлшеріне сай – 15 % және 79 %. Көк тамыр ішіне және
құрсақ ішіне енгізгенде никотин -1-N-оксид никотин мен котининге дейін
жасалына алады. Никотин -1-N-оксидті қан тамырына енгізгендегі метаболиттер
сипаты шынымен никотин -1-N-оксидтің жүйелік қайта жасала алатынын
дәлелдейді, дегенмен никотин -1-N-оксидтің 3 % ғана никотинге айнала
алатыны белгілі. Никотин -1-N-оксидті қан тамырына енгізгенде оның
мөлшерінің 45 % қайта жасалына алады, бұл жағдайда оның қайта жасалынуында
бактериалдық және ішектегі ферменттердің маңызы зор. Авторлардың жорамалы
бойынша, никотин -1-N-оксид жүйелі енгізгенде никотинге айналу бауырда
жүреді және оның үстіне никотин -1-N-оксидті осылай енгізгенде ол тіндерде
жиналады да ұзақ мерзім бойына организмдегі никотиннің жасалу көзіне
айналады [75].
Никотинді (оның ди (+) тартраты түрінде тері астына күніне 2 рет 66
мгкг мөлшерінде 10 күннен 16 күнге дейін) енгізу өзіндік қимылға әсер
бермеді, бірақ никотинді енгізіп гиперактивтілік шақырған NMRI ересек
тышқандардың бақылау тобымен салыстырғанда азайған (40 және 60 мкгкг тері
астына). 17 күндік тышқанға неонаталдық кезеңде никотинмен әсер еткенде
жоғары және төменаффиндық никотиндік рецепторларымен байланысу (НРБУ)
учаскесі тең жартысында кездескен, ал 4 айлық тышқандарды көбіне
жоғараффинды рецепторлар анықталған. Никотиннің неонаталдық кезеңде (НРБУ)
әсер етуі төменаффинды рецепторларды анықтаудың алдын алған, ересек
тышқандардың мінез сипаты бұзылады, 10 және 16 күн аралықтарында никотинді
енгізу бас миы үшін қауіпті күндер болып саналады [76].
Жүкті қойларға күнделікті никотинді бі 10 мгкг мөлшерінде енгізу
(20 тал темекіні шегумен тең) бала сергінде өзгерістер анықталмаған, бірақ
ұрық бас миы қан тамырларында кедергінің артуы байқалған, ал 63 % бас
миының асфиксиясы салдарынан өлі туылған. Жүкті қойларға қан тамырына
пропранолды енгізгенде (жүкті әйелдерге қан қысымы жоғарлағанда қоданылатын
дәрі) ұрықта бала серігі қан тамырларында дебеттің және ұрық жүрек соғысы
жиілігінің төмендеуі анықталған [77].
Бұзаулардың өкпе артериясының эндотелиальдық тіндеріне никотиннің 10-
9 – 10 -4 М мөлшері әсерін сарысусыз ортадағы тіндік циклдың G0 – G1
аралығында зерттегенде никотиннің тіндерге әсері оның мөлшерінен
тәуелділігі анықталған. Никотиннің 10 -12 мөлшерінде ДНК синтезі артқан,
ол адамның 1-10 тал темекіні шеккеннен кейінгі қан сарысуындағы никотиннің
деңгейінің 10000 есеге төмендегенін көрсетеді. Тіндердің санының өсуінің
ең жоғарғы шегі бақылау тобымен салыстырғанда 2,5 есеге жоғарылау
никотиннің 10-10 мөлшерінде болған. Сонымен, авторлардың есептеуінше,
эндотелиальдық тіндердің өсуі никотиннің деңгейінен тәуелді және нкотинге
эндотелиальдық тіндердің өсуі не тромбоцитарлық факторлардың қатысы бар
[78].
Л.И. Брусиловский (1960), Д.Б. Харкевич (1961) және басқа да
көптеген ғалымдар айтқандай, никотин синокаротидты аймаққа әсер етіп тыныс
пен қан қысымын жоғарлауын рефлекторлы түрде тітіркендіреді, бүйрек үсті
безінің Н-холинореактивті құрылымын тітіркендіріп катехоламиндер бөлінісін
арттырады, симпатикалық ганглилерді қоздырады.
Никотиннің жоғары мөлшерінің әсерін ғалымдар зерттегенде тіндердің
мембраналарының арнайы емес жарақат алатынын анықтаған. Тіндердің
өтікзгіштігінің бұзылуымен кальций иондарының тасымалы бұзылысқа
ұшырайтынын анықтаған.
Экспериментальді жануарларға және адамға, шеткі қан тамырларына
никотиннің әсері бұрыннан белгілі [79, 80].
S. Ahmed және басқалар (1976) иттерге 22 айға созылған тәжірибе
жасағанда, сол қарыншаның қанды айдау мөлшерінің бақылау тобында 44%, ал
никотин енгізген иттерде 35 % төмендегенін анықтаған; дегенмен екі топта да
соңғы диастоликалық қысым шамамен тең болған. Тәжірибе жүргізілген
иттердің миокардында айқын фиброз табылған.
O. Steinel and, Furechdott (1975) өз тәжірибелерінде жекеленген
қоян құлағындағы артерияның никтотинді енгізгеннен 20-30 минуттан соң қан
тамырларын тарылатынын көрсетті. Д.М. Азонов (1978) никотин мен оның
антагонистері (ацетилхолин, тетраметиламмоний, карбохол) қан тамырын
тарылтатын әсері нервтің талшықтарының адренергиялық ұштарынан
норадреналиннің бөлініп шығаруымен байланыстырады.
Тағы айта кететін жайт, никотиннің организмге түсуінен ОНЖ
сезімталдық жауабы ретінде супраоптикалық гемодинамикалық ядролардан
біруақытта никотин әсерінен вазопрессиннің секрециясының бөлінуі
жоғарылайды.
А. Г. Стойконың айтуы бойынша темекі асқазанға келесідей әсер етеді:
1. Ең алдымен темекі уы – никотин асқазанға ОНЖ арқылы нервтендіреді.
2. Темекі құрамындағы заттар тікелей асқазанда орналасқан нерв
талшықтарына.
3. Темекі құрамындағы заттар асқазанның шырыш қабатына жұтылған
сілекейлер арқылы.
4. Темекі әсерінен ауыз қуысында қабыну үдерісі жүргенде (стоматит,
гингивит) түкірікті жұтқанда жұқпалы бактериялар түсіреді.
Тышқандар немесе басқа да жануарларға тәжірибе жүргізгенде асқазан
сөлінде хлорлы сутегі (HCL) мөлшерінің көбеюі жайында көптеген пікір
таластар болды. St. Konturek және басқалар (1971) иттің қан тамырына
никотинді жібергенде (100 мкгкг) және жергілікті жіберген де де тұз
қышқылы мөлшерінің базальдық бөлінуінің, не болмаса жергілікті асқазан
қанайналымы бұзылысын, шырыш қабаты бөгетінің бұзылыстарын таппаған
болатын.
Басқа зерттеулер нәтижесі бойынша никотинді тышқан қан тамырына (100
мгккг) жібергенде гистаминнің тұз қышқылын бөлуін және пепсиннің
бөлінуінің тежелулерін анықтаған. Никотин базальдық және субмаксимальды
пентагастрин арқылы бөлінуін тежейді (Thompson J., 1970). Дегенмен
тышқандарға никотинді (100мкгкг) 15 күн бойына 3 реттен енгізгенде, күніне
10-15 темекіні шеккенге тең, тұз қышқылы (HCL) мен пепсиннің көп мөлшерде
бөлінуі анықталған. Бұл жағдай кезбе нерв пен гипоталамустың бұзылысқа
ұшырауынан болатын жағдай (Tompson J., 1971).
A. Robert және авторлар (1971) тышқандарда никотин он екі елі
ішектің ойық жарасының ағымының ауырлығы мен жаралар санының арттыратынын
анықтады. Бір рет жіберген никотин, әрине, еш өзгеріске әкелген жоқ.
H. Yarvis. N. Whitehelt (1980) тышқандарға ішке никтотинді
бергендегі асқазан шырыш қабатына әсерін зерттеген. Егер темекі шегетін
адам күніне 10 рет темекіні шеккенге тең келетін никотиннің мөлшерін
тышқанға бергенде мойындық шырыш мөлшерінің төмендеуі мен шырыш
қабатының едәуір жұқарғанын анықтаған. Бірақ бұл мөлшер пористальдық және
негізгі тіндерде айтарлықтай өзгерістер шақырмады.
Көптеген мамандардың айтуына қарағанда, никотин асқазан-ішек
жолдарының қызметіне (АІЖ) екі фазалық әсер береді; алғашында қоздырады,
егер созылмалы түрде әсер ететін болса, тежейді.
Кейбір зерттеулер нәтижесіне қарағанда никотин әсерінен ауыз
қуысында және асқазанда сөлдің шамадан тыс бөлінуі, қан тамырларының
бұлшық етінің шамадан тыс жиырлуы дәлелденген.
В.А. Прохоров (1958) никотиннің әсерінен жұтқыншақтың, асқазанның
кардиальды және пилорикалық бөліктерінің спастикалық жиырылуын, асқазан-
ішек жолдарының (АІЖ) жоғарғы бөліктерінің моторикасының жоғарылауын
анықтаған. P. Demol (1984) базальдық (асқорытуаралық)
гастроинтестинальдық қимыл белсенділігінің артуын байқаған. Дегенмен, басқа
зерттеулерге жүгінсек, никотиннің әсерінен жұтқыншақтың төменгі
сфинктерінің босаңсуы, ал жұтқыншақтық рефлюкске тән белгілерді тапқан
(Stainein H., 1975).
Никотин ішектегі гормондар қызметін бұзады, ол ішектің морфологиясын
және асқазанның шырышты қызметін бұзады (St. Konturek, 1979).
St. Konturek (1971) иттерге түрлі мөлшерде (12,3-ден 100 мкгкгсағ
дейін) максимальды секретиндік фондта никотинді енгізгенде ұйқы безінің
бикорбонаттар секрециясының тежелгенін анықтады (23 тен 62 % дейін).
Никотинді енгізгенді тоқтатқанда барлық бұзылысқа ұшыраған көрсеткіштер
қалпына келген. Сонымен қатар никотин (100 мкгкгсағ) бауырдың өт бөлу
қызметін 50 % төмендеткен. St. Konturek (1972) келесі зерттеулерінде қан
тамырына жіберген никотин қан тамырына енгізілген секретинге ұйқы безінің
қызметін тежеген.
T. Solomon (1974) жануарларға жасаған тәжірибесінде қояндардың ұйқы
безіне никотиннің әсерін зерттегенде, никотин жоғарғы мөлшерде ұйқы
безінің сөл жасау қызметі мен сөлдегі бикарбонаттар мөлшерін тежейтінін
анықтады. Осындай нәтиже иттерде in vivo жасалған тәжірибелерде де
дәлелденген. Наркоз алған иттреге фистула арқылы никотинді 100 мкгсағ
жібергенде тек қана бикорбонаттардың мөлшері емес, сонымен қатар өттің
бөлінуі де тежелген, бірақ олардың деңгейі кейіннен қалпына келген
(Jacobson E. Et., 1971).
R. Volle, G. Koelle (1970) никотин панкреатиндік сөл бөлінуді
тікелей тежейді, катехоламиндердің бөлінуін арттыру арқылы әсер етеді, яғни
ą – адренергиялық блокада салдарынан.
Сонымен, никотин ұйқы безінен бикарбонаттардың бөлінуін тежейді,
асқазандағы HCL нейтралданбайды, осы жайт асқазан ойық жарасы ауруына алып
келеуі мүмкін. Никотин он екі елі ішектің ішіндегі сөлдердің асқазанға
түсіретін рефлюкске де әкеледі, ол да запыран қышқылдарының әсерінен
асқазан шырыш қабатының зақымдануына әкеледі.
Темекідегі никотиннің ең кері әсер ететіні ішкі бездер
секрециясына, ал ол толық әлі күнге дейін зерттелмеген мәселе.
Кейбір мәлімттерге қарағанда никотин гипоталамустағы норадреналиннің
бөлінуін, басқа да гипоталамустағы катехоламиндердің деңгейін арттыратын
ферменттердің, мысалға тирозингидроксилаза және допаминбета-гидрооксилаза
мөлшерін көбейтеді.
Никотиннің бас миының кейбір бөліктеріне әсер ету арқылы
вазопрессиннің деңгейін арттыру арқылы антидиуретикалық әсер беруі белгілі
(Нusain M. et al., 1975).
Никотиннің гипофиз гормоны АКТГ деңгейін өте қатты көтеретіні анық,
оны жапон ғалымдары тәжірибе жасау барысында анықтаған ( T. Suzuki, 1973).
Никотиннің гонадотропинге де әсері белгілі. Тышқандарға никотинді
жылдам енгізгенде овуляциялық пикінің бөгелетіні немесе тежелетіні
дәлелденген (Blake C. et al., 1972).
Сонымен, никотин гипофиздің бірнеше гормондарының бөлінуіне тікелей
де жанама да әсер етеді.
Соңғы жылдардағы зерттеулер қорытындысы бойынша никотиннің
бүйрекүсті безінің қыртысты қабатына тікелей әсер ететіні дәлелденген.
Никотиннің микромолекулярық концентрациясы қыртыс қабатын тікелей
тітркендіреді, стероидогенез шақырады ( Rubin R., Warner W., 1975).
Бүйрекүсті безінің милық қабатына никотин екі фазалы әсер етеді –
адреналиннің бөлінуін тежеу. Аз мөлшерде никотин гиперадреналинемия
шақырса, ал көп мөлшерінде – адреналиннің бөлінуін тежейді (Аничков С.В.,
Кузнецов А.И.., 1968).
Қорыта айтқанда, тереңдікпен 30 әдебиет көзіне шолу жасағанда
никотин түрлі енгізулерде ең алдымен эндокриндік, ас қорыту жолдарын, ОНЖ,
зәр бөлу ағзаларын, жүрек-қантамыр жүйесін зақымдайды.
1.2 Пестицидтердің ішкі ағзаларымен бас миына әсері
Қазіргі замандағы пиретроидтардың ішкі ағазаларға әсер еткенде
дамитын морфологиялық өзгерістерге әкелетін патогенетикалық үдерістерін
ашатын шет ел және отанымыздағы баспаларда басылымдар саны өте аз (81, 82).
Феноксиқышқылдар да аз зерттелген, ал өз елімізде жасалатын күрделі
гербицид Лонтрим жайында тіптен еш мәлімет жоқ десе де болады. Кейбір
пиретроидтардың (карат, байтроид, перметрин, және биоаллетрин) токсикалық
әсері бауырдың ферментативік қызметін жоюға әкеледі. Сонымен қатар, суми-
альфа және фенвалераттар қанға түскенде бауырда холестеринмен құрылысының
қышқылды бөлігімен липофильді конъюгат түзеді (83, 84, 85, 86).
Тетраметирн метаболизімін тышқандарды зерттегенде, олардың зәрі мен
нәжісінен тәжірибенің 7-ші күні сульфонаттар, спирттер, дикарбонат
қышқылдары мен олардың өнімдері түрінде шыққан [87, 88, 89].
Отандық өндірістегі күрделі гербицид Лонтримнің іс жүзінде алынған
мәліметтері жайлы ақпарат жоқ ал өндірістегі феноксиқышқылы аз
зерттелінген.
Бройлер тауықтарына тәжірибе жүргізгенде, фенвалератты күнделікті 28
күн бойына енгізгенде пиретроидтың тәжірибенің 2-ші күнінен бастап 22-ші
күніне дейін бөлінгені байқалған. Тәжірибенің соңғы күндері фенвалерат ішек
қуысында, май тіндерінде, бас миында, жүректе, бүйректе, бауырда
анықталған.
Асқазанның өсінді тінін децитпен өңдегенде ультрақұрылымдық
бұзылыстар, ферменттер қызметінің төмендеуі және эпителийде айқын
морфологиялық өзгерістер анықталған.
Турлі пестицидтердің асқорыту жолдары мен бауырда шақыратын
патоморфологиялық өзгерістері де олардың түріне байланысты алуан түрлі
болып келеді [90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98].
Пестицидтердің бауырдағы патоморфологиялық бұзылыстарға әкелетін
өзгерістері негізінен 4 түрлі синдроммен байқалады: цитолиз,
гепатоцеллюлярлық жетіспеушілік, ретикулоэндотелиальдық жүйенің тітіркенуі
және холестаз. Бөлінген синдромдар негізінде түрлі органикалық химиялық
құрамы бар пестицидтердің бауырға улы әсерінің ең жиі кездесетін түрін
талдау жасауға болады.
Сонымен, хлорорганикалық қосындылар (ХОҚ) бауырға улылық әсері
полисиндромды бұзылыстармен сипатталады. Дегенмен, жедел және созылмалы
әсер еткенде көбіне бауырда ретикулоэндотелиальдық жүйенің тітркенісі
байқалады, екінші орында гепатоцеллюлярлық жетіспеушілік, одан ары цитолиз
дамиды. Бұл жағдайдағы бауырлық-тіндік жетіспеушілік пен цитолиз созылмалы
улануда көбірек болады. Хлороргаикалық пестицидтерге холестаз шақыру тән
емес [99].
Фосфорорганикалық қосындылырдың бауырға созылмалы әсерінде көбінде
цитолиз болады да, ал жедел түрінде холестаз дамиды. Ретикулоэндотелиальдық
жүйенің өзгерісі өте аз. Фосфорорганикалық қосындыларға гепатоцеллюлярлық
жетіспеушілік тән емес, тек ол хлорофос пен ДДВФ дамиды [100, 101, 102,
103, 104].
Соңғы онжылдықта агроөндіріс комплекстерінде пестицидтердің құрама
қоспаларын қолдана бастады, ол өңдеу уақытын қысқартып, химиялық заттың
мөлшерін азайтады да олардың қолдануы арзанға түседі. Ол бір жағынан
агроөндірісте арзан құнға әкелсе, екінші жағынан бұған дейін зерттелмеген
адамдар мен жануарларда түрлі улануларға әкеледі.
Осы бағыттағы пестицидтердің қосарланған, араластырып қолданудың
әсері әлі зерттелмеген, қазіргі таңда медицинада ішкі ағзаларда түрлі
морфологиялық өзгерістерге әкелетін әсерлерді зерттеу өзекті мәселе болып
отыр. Мұндай зерттеулер турлі улануларға ерте диагноз қоюды, ажырату
диагнозын жүргізгенде, сот медицинасында және экологиялық апаттарда маңызы
зор, ол тірі объектілерге улы әсердің салдарын болжауға мүмкіндік береді.
Көптеген авторлар соңғы жылдары хлорорганикалық пестицидтердің адам
мен жануарлар ОНЖ-не тигізетін зиянды әсері жайында бірегей ойға келуде –
нерв тіндерінде дегенеративтік және некробиотикалық өзгерістер аз немес
жайлмалы түрде ядролардың хроматолизімен, ісінуімен, кариолизімен,
кариоцитолизімен, склерозымен байқалады. Осындай өзгерістер әсіресе
мишықтың ганглиоздық қабатында және сопақша мида жиі кездеседі, қанайналымы
бұзылыстарымен сипатталады (бас миы мен оның қабаттарының толақандығы,
ошақты қанқұйылулар, перицеллюлярлық ісінулер).
Кейбір жағдайларда жануарларда пестицидтер әсерінен көзге байқалмайтын
улану белгілерінсіз бас миы мен бауырда қанайналым бұзылыстары, терең емес
дегенеративтік өзгерістер, бүйректе майда ошақты некробиоздар байқалады.
Пестицидтер әсерінен болатын жануарлардағы өзгерістер осы заттардың улы
әсерінен өлген адамдар организмдеріндегі өзгерістермен ұқсас.
Әдебиет көздерінде (әсіресе шетел басылымдарында)
дихлордифенилтрихлорэтанолмен (ДДТ) уланудағы морфологиялық өз герістер
жайында көптеген мәліметтер жазылған. Көбіне бас миы мен бас миы
қабықшаларындағы қан тамырларында толақандығы және нүктелі қанқұйылулар
анықталады. Жедел уланудан өлген тәжірибеде қолданылған мысықтар мен
тышқандар оргаизмінде пестицидтердің (ДДТ) түсу жолынан тәуелсіз бас миы
мен оның қабықшаларындағы қан тамырларында толақандығы, сирек – кіші ошақты
қанқұйылулар байқалады.
ФОҚ майлар мен липоидтарда жақсы еритін болғандықтан зақымданбаған
теріден оңай сіңіріліп липоидтармен бай ағзаларға енеді, әсіресе ОНЖ
[105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113].
8 күн бойы 110 LD50 (60 мгкг) додин пестицидімен және 110 LD50
натрий нитратымен ♂♂ тышқандарға біртіндеп немесе бірге жіберіп, олардың
бауырын гистопатологиялық және электрондық-микроскопиялық зерттегенде
келесі өзгерістер анықталған – түйіршікті эндоплазматикалық ретикулумның
азаюы, көзді эндоплазматикалық ретикулумның көбеюі, митохондриялардың
полиморфизмі мен ісінуі, лизосомалар санының артуы, гликоген редукциясы,
коллагендік өсулер, купфер тіндері санының артуы мен белсенділігі
анықталған. Дегенмен, екі пестицидтің додинмен натри нитратының
қосарланған түрде қолданған кезде болған өзгерістер тереңірек болған, яғни
олардың токсикалық қасиетінің еселенуі жайында айтуға болады. Түйіршікті
эндоплазматикалық ретикулумдағы өзгерістер өте айқын, сондықтан түйіршікті
эндоплазматикалық ретикулумның архитектоникасының дезорганизациялық
бұзылғандығы және дегрануляциясы айқындалып өте кішірейген. [114].
6 ай бойы ликурон, дикват, симазинді 10 МДУ мөлшерінде тамақпен
бергенде, гиппокамп пен гипоталамусте дистрофиялық және некротикалық
өзгерістер, нейроциттер гипотрофиясы анықталған. Линурон бас миының барлық
құрылымдарының электрлік белсенділігінің суммарлық амплитудасы мен жиілігін
арттырса, дикват пен симазин гиппокампта биопотенциалдар амплитудасы мен
жиілігін арттырған, ал ми қыртысы мен гипоталамуста баяу тербелу
толқындарының пайда болуын шақырған. Осы өзгерістер бақылау тобында
анықталмаған [115, 116].
Sprugue-Dawley♀♀ тышқандар бауырының микросомаларындағы 14С –
дельтаметринді байланыстыруы 75 пмольмг болды және N – ацетилцистеиннің
қатысуымен немесе Г- SH 5 мМ мөлшерінде 50 пмольмг төмендеген. Әсіресе
14С – дельтаметрин мен оның метаболиттерінің (41 ОН-, 21 –ОН-, 3-
фенилоксибензил спирті) микросома белоктарымен байланысуы
ниперонилбутоксидті (150мМ), NN1-дифенил-1,4-фенилендиаминді (100 мкМ)
және пронилгаллатты тежеген. Алдын ала жануарларға фенобарбиталды енгізу
21ОН-, 51-ОН-бензил спирттерінің ковалентті байланыстарын қолданған.
Прегненолон-16х-карбонитрил (80 мгкг қі күнсайын 3 күн бойына) енгізгенде
14С – дельтаметриннің байланысуын тежеген, бірақ оның көптеген
метболиттерін қолданған. Авторлар талқылау барысында 14С – дельтаметрин
метаболиттерінің құрылымдары арасындағы және микросомальдық белоктармен
коваленттік байланыстары жайында анықталаған [117, 118].
In vitro түрлі пестицидтердің тышақандар гепатоцидтері мен сүйек
кемігіндегі қанөндіру тіндері өсінділеріне әсерін зерттегенде, линдан,
мевинфос, дельтаметирн, циперметрин, динитро-о-креозол және 2,4,5-Т 200
мкгмл мөшерлерінде 7-14 күн инкубациясында қан клеткаларын бұзып, митоз
блокадасын шақырған. Ең аз әсер еткен 2-метил-4-хлорфеноксисірке
қышқылында болған. Мевинфостың улылық қасиеті оның 20 мкгмл мөлшерінде
анықталған. Гепатоциттерге улылық қасиеті келесі реттпен жүрген: динитро-о-
креозол мевинфос линдан 2,4,5-Т 2-метил – 4 - хлорфеноксисірке
қышқылы циперметрин дельтаметрин. 2,4,5-Т-ге қарағанда линданның
улылық қасиеті басым болған. Мевинфос пен динитро-о-креозол
гепатотоксикалық және гематотоксикалық әсері біртекті болған. Аадамдар
тышқандарға қарағанда линданға 1000 есе сезімтал [119].
♂♂ Sprague-Dawley тышқандарына ДДТ немесе дильдрин 1 ; 5 и 10 мгкг
мөлшерінде құрсақ ішіне қі енгізгенде бұл перитонеальді экссудатта
макрофагтардың мөлшерін жоғарлауына алып келді, 11 ден (бақылау тобымен) 84
ке ; 141 және 138% ДДТ ге 21ден ; 73 және 34% дильдринге сәйкес. ДДТ және
дильдрин мөлшерінің жоғарлауымен корреляцияланады, фагоцитарлы белсенділігі
перитонеальді макрофагтардың бұл кезде төмендегені байқалған. Осы
жануарлардан бөлініп алынған макрофаг культурасы, 6 күн аралығында қайтыс
болғандардың арасында саны 1,5 - 3 есеге бақылау тобымен салыстырғанда
ұлғайған, осыған қарап ДДТ немесе дильдрин организімнің иммундық жүйесіне
әсер еткендігін айтуға болады [120].
NMRJ ♂♂ тышқандарына постнатальді кезеңнің 10-шы күнінен бастап 16-шы
күніне дейін күнсайын биоаллетрин немесе дельтаметрин 0,7 мг мөлшерінде
енгізген. Биоаллетрин немесе дельтаметрин 4 айлық жасында тышқандардың
спонтанды қозғалу белсенділігін (ҚБ) жоғарлатқан, бірақта мінез құлқы
жағынан 17-күндігінде бақылау тобынан еш ерекшеленбеген. Радиолиганды
(анализ) талдау әдісін 3Н-хинуклидинилбензилатты қолданғанда көрсеткіші
биоаллетрин немесе дельтаметрин енгізгеннен кейінгі ересек тышқандардың бас
миының үлкен жарты шарында мускаринді холинорецепторларда концентрациясы
бақылау тобымен салыстырғанда төмендеген, бірақта гиппокампен және
стриатумда ол өзгермеген. Биоаллетрин немесе дельтаметринді енгізгеннен
кейін нәтижесінде бас миының қыртысты қабатындағы жоғары – және
төменгіаффинді мускаринді холинорецепторлардың арақатынасы өзгермеген.
Перинатальді кезеңде биоаллетрин немесе дельтаметринді енгізгеннен кейін
ересек тышқандардың бас миының холинореактивті жүйесінің өзгеруіне әкеледі
[121].
Белгіленген 14С, алабұғаға Lepomis macrochirus эндрин және дильдринің
инсектицид изомерінің метаболизімін және оның организмнен шығарылуын,
сіңірілуін зерттегенде. Статистикалық жағдайда эндриннің 1 г 1 млрд
концентрациясында және дильдриннің 50 г 1 млрд концентрациясын 6 л суда 48-
сағат бойы әсер еткен кезде балықтардың организмі 85% эндринді және 70%
дильдринді сәйкес сіңірген. Балықтарды 3 аптадан кейін таза суға ауыстырып
салғанда 40% сіңірілген эндрин және 20% дильдрин балықтар организмінен
шығарылған. Өзгермеген эндрин толық болмауы кезінде, балықтарға эксперимент
жасағанда 6 конъюгирленген эндрин метаболиттерін (жалпы бөлінген
радиоактивті заттардың 15%-ін) құрады. Жұқақабатты хроматография әдісімен
(ЖҚХ) авторадиографиямен және газосұйықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
УДК 613.4:632.95615.015.11-616.1
Қолжазба құқығында
АЛШЕРИЕВА ҰЛДАНА АЛШЕРҚЫЗЫ
Бас миы мен ішкі ағзаларға темекі шаңымен пестицидтердің жекеленген және
қосарланған әсері
(экспериментальді зерттеу)
14.00.07 – гигиена
Медицина ғылымдарының кандидаты дәрежесіне орындалған
диссертация
Ғылыми
кеңесші:
медицина
ғылымының докторы,
профессор
Омарова М.Н.
Ғылыми
жетекші:
медицина
ғылымының кандидаты,
Аширбеков Г.К.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР 3
КІРІСПЕ 4
1 КЕЙБІР ПЕСТИЦИД ТҮРЛЕРІНІҢ ЖӘНЕ ТЕМЕКІ ШАҢЫНЫҢ ОРГАНИЗМГЕ ӘСЕР ЕТУ
ҰСТАНЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (әдебиеттерді шолу) 8
1.1Никотинмен әсер еткендегі ішкі ағзалар мен бас миының жағдайы 10
1.2 Пестицидтермен әсер еткендегі ішкі ағзалар мен бас миының 16
жағдайы
2 ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ КӨЛЕМІ МЕН ӘДІСТЕРІ 24
2.1 Зерттелетін химиялық заттардың қысқаша сипаттамасы мен 24
морфологиялық зерттеулердің ерекшелігі
2.2 Материалдың жалпы сипаттамасы 28
3 СУМИДАН, ЛОНТРИМ ЖӘНЕ ТЕМЕКІ ШАҢЫМЕН ЖЕКЕЛЕНГЕН ӘСЕРІНЕН КЕЙІНГІ
ІШКІ АҒЗАЛАРЫМЕН БАС МИЫНЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ӨЗГЕРІСІ 31
3.1 Инсектицид Сумиданның жекеленген әсерінен кейінгі ақ
тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс 31
жағдайы
3.2 Гербицид Лонтримнің жекеленген әсерінен кейінгі ақ тышқандардың
ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс жағдайы 41
3.3Темекі шаңымен жекеленген әсерінен кейінгі ақ тышқандардың ішкі 52
ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс жағдайы
4 СУМИДАН, ЛОНТРИМ ЖӘНЕ ТЕМЕКІ ШАҢЫНЫҢ ҚОСАРЛАНҒАН ӘСЕРІНЕН КЕЙІНГІ
ІШКІ АҒЗАЛАРЫМЕН БАС МИЫНЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ӨЗГЕРІСІ 61
4.1 Сумиданмен Лонтримнің қосарланған әсерінен кейінгі ақ
тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс 61
жағдайы
4.2 Сумиданмен темекі шаңының қосарланған әсерінен кейінгі ақ
тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық көрініс 70
жағдайы
4.3 Сумидан, Лонтрим және темекі шаңының қоспасымен қосарланған
әсерінен кейінгі ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен бас миының 80
морфологиялық көрініс жағдайы
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІН ҚОРЫТЫНДЫЛАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ 90
ҚОРЫТЫНДЫ 98
ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫС 99
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМДЕРІ 100
БЕЛГІЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
АГ – артериальді гипертония
АТФ – аденозинтрифосфат
қі – құрсақ ішіне енгізу
кт – көк тамырға енгізу
аі – асқазан ішіне енгізу
бе – бұлшық ет ішіне енгізу
ДА – дофамин
ҚБ – қозғалу белсенділігі
ДДТ – дихлордифенилтрихлорэтан
АҚЖ–ас қорыту жолдары
ТЭР –түйіршікті эндоплазматикалық ретикулум
LD50 – орташа өлімге әкелу мөлшері
HCL – хлорлысутегі қышқылы
ҚО – қоршаған орта
ШЖК (ПДК) –шектеуге жіберілген концентрация
та – тері астына енгізу
СДГ – сукцинатдегидрогеназа
ЖҚЖ –жүрек қантамырлар жүйесі
НРБУ – никотинді рецепторларды байланыстыру учаскесі
ОНЖ – орталық нерв жүйесі
ФОҚ – фосфорорганикалық қосылыс
ХОҚ – хлорорганикалық қосылыс
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Бүгінде Казақстанда ірі ауылшаруашылық
комплекстері ұдайы өсіп өркендеуде, бұл пестицид препараттарын қолданатын
салалар, жыл сайын көбейіп артуда, ол қоршаған ортаның объектілерін (ҚО),
тағамдық өнімдерді, өсімдік шикізаттарын тағы да басқа заттардың ластануына
мүмкіндік туғызады. Агроөнеркәсіб өндірісінде пестицидтерді қолдануда
қоршаған орта объектілерінің (ҚО) ластануымен адам организмінің улануы
тығыз байланысты, нәтижесінде бұл адам баласын мүгедектікпен тіпті өлімге
әкелуі мүмкін.
Көптеген пестицидтер топырақта, ашық су көздерінде ондаған жылдар бойы
болуы мүмкін (хлорорганикалық қосылыстар және т.б.) [1, 2], басқа
пестицидтер, техника қауіпсіздігін сақтамаған кезде организмді жылдам
зақымдауы мүмкін (фосфорорганикалық қосылыстар және т.б.) [3, 4].
Соған байланысты, соңғы 5 – 10 жылда, өндірісте аз улылықтағы химиялық
қосылыстарды өндіре бастады, олар адам организмімен жануарлар организміне
әсер етпейді, бірақта олар ауылшаруашылық паразиттерімен арам шөптерге,
сонымен қатар ауру шақыратын саңырауқұлақтарға әсер етеді. Кең көлемдегі
пестицид сапасының әсері, тұрмыстық құрт-құмырсқа, шыбын-шіркеймен арам
шөптердің өсімдіктерін жою және оны болдыртпаумен күресуде қолданылатын
препараттар. Сонымен қатар овощтық дақылдарды, сорғыш құрт-құмырсқа және
бау-бақша кенелерімен күресуде қолданатын препарат инсектицид түрінде де
таралған.
Фермерлік және кооперативтік шаруашылықта пестицидтерді комплексті
қолдану түрінде, енгізумен тозаңдандыру көпшілікке белгілі болды, ол
ауылшаруашылығында зиянкестермен күрес жүргізуде өте жақсы нәтиже берді.
Осы зерттеу мәліметтері бойынша пестицидтер адам және жануарлар
организміне қолайсыз әсер көрсетеді (М.Н. Омарова, Е.Ж. Жарқынов, В.А.
Козловский, 2003; С.К. Нұрбаев, Ж.В. Романова, 2001 және т.б.).
Организмге әртүрлі класс пестицидтерінің қосарланған әсерінің
өзектілігін шешу, әсіресе агроөндірістік комплекс жағдайында, оның осы
салада аз зерттелгендігінен кешеуілдеп отыр. Пестицидтердің әртүрлі класс
өкілдерінің организмге қосарланған әсерін, өткен жүз жылдықтың 60 - 70-ші
жылдары зерттеп анықтай бастады, алайда бұл келесі қолдануға нормалау
мүмкіндіктерін енгізу үшін қажет.
Соңғы уақыттарда агроөндірістік комплекстер жағдайында кездесетін,
әсіресе әртүрлі класс пестицидтерінің қосарланған әсерлерінің ұзақтығына
және мөлшеріне байланысты көптеген экспериментальді зерттеулердің болғанына
қарамастан, ішкі ағзаларымен бас миының морфологиялық өзгерістері аз
зерттелген.
Пестицидтердің көпшілігінің биологиялық әсерлері өте ұқсас, бірақта
соған қарамастан улану кезіндегі пайда болған ішкі ағзаларымен тіндердегі
өзгерістерінің арнайы қасиеттері болмаған. Әсіресе әртүрлі класс
пестицидтерінің қоспалық әсері ішкі ағзаларымен бас миының алдын ала айтуға
болмайтын зардаптарына алып келуі мүмкін. Организмге әртүрлі класс
пестицидтерінің қосарланған әсерінің биологиялық механизм әрекеті толық
зерттелмеген. Әйткенмен әртүрлі класс пестицидтерінің қосарланған әсерін
гигиеналық нормалау осы сұрақтардың шешімін табуға жол ашады [5, 6, 7, 8,
9, 10]. Сондықтан организмге әртүрлі класс пестицидтерінің қосарланған
әсерін жан жақты зерттеп анықтау медицинада, экологияда, ветеринарияда тағы
да басқа салаларда үлкен мәні бар өзекті міндеттер болып саналады.
Көптеген аурулардың қоршаған орта ҚО ластануына байланыстылығы көптен
мәлім, өйткені химиялық прессинг болып төмендегі биосфера компоненттері
көрсетіледі: ауа, су, топырақ, адаммен фаунаны қоса есептегенде [11, 12,
13]. Қазақстанның оңтүстік аймақтарында тұрақты өнімді астық алу үшін
жылсайын көп мөлшерде минералды және органикалық тыңайтқыштарды қолданады,
сонымен қатар ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестерін жоюға қарсы күресу
шараларына әртүрлі пестицидтер қолданады [14, 15, 16]. Кейде оларды
жекеленген немесе қосарланған түрінде, әсерінің жоғарлауы үшін қолданады.
Пестицидтермен темекі плантациясында, темекіні жинау кезінде тікелей
байланыстың әсерінен аналармен балалардың денсаулығына тигізетін әсерін
анықтау [17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25], экспериментальді модельдерге
эксперимент жүргізуге негіз береді.
Осыған қарамастан ауыл шаруашылығында, өндірісте, тұрмыста осы аталған
пестицид қолданылуда, бұл жаңадан шыққан пестицидтің адам организміне
тигізетін әсері бүгінгі таңда осы уақытқа дейін зерттелмеген.
Сондықтан бұл мәселені шешу мақсатымен, оның организмге тигізетін
әсерін анықтау үшін созылмалы эксперимент жағдайында зерттеу жүргізуді жөн
көрдік.
Жұмыстың мақсаты. Созылмалы эксперимент жағдайында инсектицид Сумидан,
гербицид Лонтрим және темекі шаңының ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен бас
миына жекеленген және қосарланған әсерінің ерекшелігін зерттеу.
Осы мақсатқа жетуге келесі міндеттер қойылды.
- Сумидан, Лонтрим және темекі шаңының ішкі ағзаларымен бас миына
созылмалы эксперименттегі жекеленген әсерімен қалпына келу кезеңіндегі
улылығын анықтау.
- Сумидан, Лонтрим және темекі шаңының қосарланған әсерінің нәтижесі
бойынша жануарлардың ішкі ағзаларымен (бауыр, жүрек, өкпе, бүйрек, аталық
безі) бас миының созылмалы улануымен қалпына келу кезеңінен кейінгі
морфологиялық өзгерісіне (анализ) талдау жүргізу.
- Сумидан, Лонтрим және темекі шаңының жекеленген улануынан қосарланған
улануының ерекшелігін гистологиялық көрінісі бойынша бағалау.
Алынған нәтиженің ғылыми жаңалығы.
Диссертацияда алғаш рет жүргізілген зерттеулер барысында төменде
көрсетілген негізгі нәтижелер алынды:
1. Созылмалы эксперимент жағдайында дене салмағына 15 мгкг
инсектицид Сумидан, 136 мгкг гербицид Лонтрим және 3 мгкг темекі шаңының
жекеленген және қосарланған әсерінен морфологиялық өзгерістерінің
ерекшеліктері анықталды.
2. Экспериментальді жануарлардың ішкі ағзаларымен бас миына зерттеліп
отырған пестицидтер Сумидан, Лонтрим және темекі шаңының қосарланған
әсерінің морфологиялық мәліметтері бойынша улану белгілері анықталды.
3. Пестицидтер Сумидан, Лонтрим және темекі шаңымен жекеленген және
қосарланған созылмалы уланудан соң ақ тышқандардың ішкі ағзаларымен
(бауыр, жүрек, өкпе, бүйрек, аталық безі) бас миының морфологиялық
өзгерістерінің ерекшеліктері белгіленген, онда қосарланған әсерден
кейінгі бұзылу ауырлығы біршама көбірек және бұл көрініс қайта қалпына
келу кезеңінде де сақталынған.
Практикалық маңызы.
Жануар организміне инсектицид Суми-альфа мен темекі шаңының
қосарланған әсерін токсикологиялық бағалау (Алматы қаласы маңындағы Шелек
темекі шығару шаруашылығы мысалында) әдістемелік ұсынысы ендірілді.
Сонымен қатар әртүрлі ғылыми мақалалар басылымы шығарылды және кафедрадағы
практикалық сабақтар мен дәрістерді жүргізуге қолданылатын (акт внедерения)
құжат ендірілді.
ҚР Министрлігіне ұсынылған, ҒЗЖ-ның қорытынды есеп беруінде диссертация
материалы көрсетілген.
Диссертацияны қорғауға ұсынылатын негізгі жағдайлар.
1. Сумидан, Лонтрим және темекі шаңымен жекеленген түрде созылмалы әсер
еткен кездегі микроскопиялық көрінісінде кардиомиоциттерде және аталық
безі өзегінде, бүйректің шумақтарында атрофия мен ишемиялық өзгерістерге,
гепатоциттерде әртүрлі сипаттағы дистрофияларға алып келеді.
2. Пестицидтер Сумидан, Лонтрим және темекі шаңының қосарланған әсерін
жекеленген әсерімен салыстырғанда жоғарыда көрсетілген токсиканттардың
экспериментте ішкі ағзаларымен (бауыр, жүрек, өкпе, бүйрек, аталық безі)
бас миының өзгеріс ауырлығы өте терең және тұрақты болғаны морфологиялық
зерттеу негізінде анықталған.
3. Қалпына келу кезеңінен соң жекеленген және қосарланған уланудың
морфологиялық өзгерістерінің көрінісі сол деңгейде сақталынды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі.
Диссертацияның негізгі нәтижелері Халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларда талқыланды Проблемы, опыт и перспективы развития
программы проведения скрининга, раннего выявления заболеваний,
динамического наблюдения и оздоровления населения РК (Астана- Алматы, 14-15
қазанда 2004 ж.), ҚазҰМУ-нің нерв аурулары кафедрасының 70 жылдығы және
қазақтың көрнекті неврологы профессор М.Х. Фаризовтың 100 жылдық туылған
күніне арналған халықаралық конференцияда (Алматы, 22, 23-қазанда 2004 ж.),
VI жылсайынғы Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда Современные
аспекты общественного здоровья и здравоохранения (Алматы, 2-3 қарашада
2007ж.), Гигиена және эпидемиология ғылыми орталығының лаборатория аралық
сыннан өтті, бірлескен Ғылыми советте және ҚР ДМ Х. Жұматов атындағы
Гигиена және эпидемиология ғылыми орталығының сынағынан өтті (хаттама № 7
от 15. 07. 2008 ж.).
Автордың жеке үлесі.
Берілген жұмыстың материалдарын жинаған, оны өңдеп талдаған, негізгі
тұжырымдар мен зерттеу қорытындысын жасаған автордың өзі.
Зерттеу жұмысы бойынша жарияланған мақалалар.
Зерттеу нәтижелері бойынша 9 басылымдық еңбектер жарияланды,
1әдістемелік ұсыныс, 2 акт ендірілді.
Диссертация тақырыбының ғылыми бағдарламамен байланыстылығы.
Диссертациялық жұмыс ҚР ДСМ Х. Жұматов атындағы Гигиена және
эпидемиология ғылыми орталығының Өндірістегі ауылшаруашылық дақылдарын
жетілдіруде, мемлекеттің ауылдық аймақтарындағы халықтың ауруының алдын-
алуын ғылыми негізде өңдеп жетілдіру (темекі, бидай) МР ГР № 0103 ҚР
00258 (2003 - 2005 жж.) тақырыбы бойынша ғылыми зерттеу жұмысының үзіндісі
ретінде комплексті бағдарлама түрінде орындалды.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы.
Диссертация 110 бетті компьютерлік текстен, кіріспеден, әдеби шолудан,
материал көлемі мен зерттеу әдістерінен, екі тарауы өзіндік зерттеу
материалының талдау нәтижелерінен, қорытындыдан, практикалық ұсыныстан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қажетті қосымшалардан тұрады. Жұмыс
1кестемен, 6 суретпен және 69 сандық микросуретпен жабдықталған.
Библиографиялық көрсеткіш 144 қолданылған әдебиеттер тізімінен, оның ішінде
40 жұмыс шетел әдебиетінен тұрады.
1 КЕЙБІР ПЕСТИЦИД ТҮРЛЕРІНІҢ ЖӘНЕ ТЕМКІ ШАҢЫНЫҢ ОРГАНИЗМГЕ ӘСЕР ЕТУ
ҰСТАНЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
(әдебиеттерді шолу)
Көптеген экожүйелерге химиялық заттарды жаппай қолданудың зияндығы
биологиялық мониторинг негізінде өткен жүзжылдықтың 50-ші жылдарында
дәлелденген болатын. Химиялық заттардың адамға зияндығын бағалау үшін
қоршаған орта объектілеріне түсетін барлық химиялық заттар жайында
жергілікті, өлкелік және жалпылама деңгейлік дәрежеде ақпараттар жиынтығы
қажет. Бұл мәліметтер химиялық заттардың физикалық-химиялық көрсеткіштері,
тұрақтылықтары, өндірілімі, қолданылуы, тасталу өлшемі жайындағы
мәліметтермен толықтырылуы қажет. Барлық мәліметтерді қорытындылау кейбір
орталардағы әсерлесу деңгейін уақыт пен кеңістікті ескере отырып
бағалауға және популяцияға сай қауіптілігін анықтауға мүмкіндік береді.
Аадамға зияндығы бар химиялық заттардың токсикалық қауіптілігін қадағалау
үшін токсикологтар мен экотоксикологтардың бірігіп жұмыс жасауы шарт.
Олардың бірігіп жұмыс жасауы нәтижесінде химиялық заттардың қоршаған ортаға
ҚО түскен мезеттен, оның жоғалып кеткеніне дейінгі токсикалық қауіпінің
минимальдық деңгейін анықтау және алдын алу шаралары мен мониторинг жүйесі,
және адамға, басқа да экожүйеге әсер етуші қауіптілігін төмендетудегі
қажетті әрекеттер негізделеді [26,27].
Барлық мәліметтерді талдау уақытты есепке ала отырып бөлек ортадағы
әсер ету деңгейін бағалауға мүмкіндік береді. Топырақтағы ерітіндімен
пестицидтердің миграциясы ластану тізбегін түзуге әкеледі: топырақ-өсімдік
және топырақ-су. Су көздерінің ластануы препарат толқынының бұзылу
кезіндегі өңдеу уақытында пестицидтің тікелей түсуі есебінен сонымен қатар
егістікпен науаның ағып кетуі немесе су қоймасына жер асты суларының түсіп
қосылуынан, өз кезегінде кейбір пестицидтердің едәуір тұрақтылығы басқа
объектілердің ластану көзі болып саналуы мүмкін.
Пестицидтердің топырақ ерітіндісімен көшуі келесі ластанудың түзілу
ретіне әкеледі: топырақ-өсімдік және топырақ-су. Су қорлары көзінің
ластануы пестицидтерді өңдеу барысында толқын ағынымен, егін алаңдарынан
сіңу арқылы немесе жер асты суларымен су қоймаларына түседі, олардың өзі
кейбір пестицидтердің ерекше тұрақтылығы салдарынан басқа объектілерді
ластау көзі болуы мүмкін [28,29].
Түрлі өсімдіктерде пестицидтердің болу деңгейі мен ұзақтығының алуан
түрлілігі бірнеше себептермен байланысты. Бұл жерде физикалық факторлардың
маңызы зор – ұшпалылығы, су мен органикалық ерітінділерде ерігіштігі.
Химиялық және биологиялық тұрақтылығы пестицидтердің УФ-сәуледен,
оттегіден, ауа температурасынан ыдырау дәрежесін, гидролизге және әр
өсімдікке тән өсімдік ферменттеріне тұрақтылығын анықтайды. Әсіресе
пестицидтің қолдану шартының маңызы ерекше - өңдеу түрі мен әдісі, қолдану
нормасы мен өңдеу саны, өңделетін өсімдіктің түрі т.с.с. Кең көлемдегі
пестицид сапасының әсері, тұрмыстық құрт-құмырсқа, шыбын-шіркеймен арам
шөптердің өсімдіктерін жою және оны болдыртпаумен күресуде қолданылатын
препараттар. Сонымен қатар овощтық дақылдарды, сорғыш құрт-құмырсқа және
бау-бақша кенелерімен күресуде қолданатын препарат инсектицид түрінде де
таралған. Осыған қарамастан ауылшаруашылығында, өндірісте, тұрмыста
жоғарыда аталған пестицид қолданылуда, бұл жаңадан шыққан пестицидтің адам
организіміне тигізетін әсері бүгінгі таңда осы уақытқа дейін зерттелмеген.
Пестицидтердің көпшілігінің биологиялық әсерлері өте ұқсас, бірақта
соған қарамастан улану кезіндегі пайда болған ішкі ағзаларымен тіндердегі
өзгерістерінің арнайы қасиеттері болмаған. Әсіресе әртүрлі класс
пестицидтерінің қоспалық әсері ішкі ағзаларымен бас миының алдын ала айтуға
болмайтын зардаптарына алып келуі мүмкін.
Кез келген химиялық зат түрлі әсер ету салдарынан жедел, жеделдеу және
созылмалы улану шақырады, ал олардың көбі мутагендік, гонадотоксикалық,
эмбриотоксикалық, канцерогендік, аллергендік және цитогендік қасиеттері бар
[30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41].
Соңғы жарты ғасырдағы қоршаған орта мен тұрмыстың химиялық ластануы
денсаулықсақтау саласында тіптен жаңа өзекті мәселеге әкелді – экологиялық
дерттерге. Экологиялық дерттер құрылымындағы негізгі орынның бірін химиялық
дерттер тобы алады. Химиялық дерттер тобына антропогендік ластану
салдарынан туындайтын дерттер жатады [42, 43, 44].
Көптеген белгілі токсикалық заттар, организмге түскеннен соң әртүрлі
морфологиялық өзгерістерге алып келеді. Тәжірибелік ақ тышқандардың
зерттеулерінің көрсеткіші бойынша негізінен пестицидтер паренхиматоздық
ағзаларда кумуляцияға ұшырайды ( бауыр, бүйрек, жүрек және бас миы).
Әртүрлі хлор-, фосфорорганикалық қосылыстардың созылмалы улану кезінде бас
миында көбінде қан тамырларының бұзылуымен дегенеративі өзгерістер (
толақандылық, қан құйылуы) дамиды.
Жүйелі түрде ұзақ уақыт аз мөлшердегі химиялық заттың организмге әсері
осыған дейін өзекті болып келді, әсіресе бұл жаңа күрделі қосылысқа
байланысты. Өткен жүз жылдықтың соңында, көптеген экосистемаларға арналған
химиялық заттың жаппай қолдануының қауіптілігі жайлы биологиялық мониторинг
негізінде дәлелді сендірерлік мәліметтер жиналған. Жергілікті, аймақтық
және глобальді деңгейде қоршаған орта объектілеріне түскен көптеген
химиялық заттарға байланысты адамға химиялық заттың қауіптілігіне баға
беруге міндетті түрде жиналған хабарлар болу қажет. Бұл мәліметтер химиялық
шығарылып тасталған заттардың мөлшерін, тұрақтылығы жайлы, өндірісте
қолдануға, физико-химиялық параметрлерінің мағұлматтарын толықтыруы қажет.
Экологиялық патология - бұл түрлі зиянды заттардың (ксенобиотиктердің)
әсерінен дамитын экологиялық дерттің симптомсыз кезеңінің морфологиялық
эквиваленті. Сонымен қатар, бұл бейімделу үдерістерімен қатар дамитын
бейімділік пен қалпына келу үдерістері фонындағы альтернативтік өзгерістер
жиынтығы. Экологиялық дерт ұғымның ең мағынасы адам қолымен өзгертілген
қошаған ортадағы әсерлерден дамитын тіндердегі, ағзалардағы және
жасушалардағы жалпы патологиялық өзгерістер жиынтығы.
Бүгінгі таңда адамның қоректену ортасының химиялық өзгерістері көбіне
түрлі пестицидтердің қолданылуымен байланысты. Бұл жағдай экологиямен
байланысты химиялық дерттердің және жаңа экологиялық дерт түрлерінің
туындауына ықпал жасайды [45, 46, 47].
Түрлі пестицидтердің әсерінен туындайтын экологиялық дерттердің
жайылуы, пестицидтердің қолдануы кезінде тазалықты қадағалау жұмысының
қиындықтарымен де байланысты. Өсімдіктердің, топырақтың және судың нақты
ластануы пестицидтерді қолданған кезде ғана анықталады - қолдану
сатысындағы қадағалау, яғни қадағалау жүйесінің іс әрекетінің кідіруінен.
Ал пестицидтерді қолданудың шарттары әр заттың экспериментальдық
зерттеулеріне ғана негізделеді, ол сыртқы және ішкі факторлардың біріккен
шарттарының түрлілігін ескермейді [48, 49, 50, 51].
Сонымен, ксенобиотиктер қоршаған ортада ҚО көп жағдайда организмде
полиморфты өзгерістер шақырады, биологиялық әсердің сипаты мен болжамы
қиын, ал бағытты экспериментальды сарап жүргізу мүмкін емес [52, 53].
Тірі организмге пестицидтермен әсер еткен кезде бұл әсерден еш бір ағза
немесе тін тыс қалмайды [54]. Дегенмен, пестицидтердің токсикалық
сараптамасын жүргізген кезде ең алдымен, ксенобиотиктердің сезімтал жылдам
жауап беруші жүйлерге әсері зерттеледі – бұл қан, иммундық, нерв жүйелері
және тыныс ағзалары. Басқа ішкі ағзаларымен жүйелердің жағдайы іс жүзінде
тіптен зерттелмеген десе де болады. Айта кетсек, сол жоғарыдағы аталған
ішкі ағзаларымен тері және тыныс алу ағзалары ең алғаш токсикалық
агенттермен жанасады [55, 56, 57].
Сонымен, жаңа химиялық заттардың әсерін зерттеу әсіресе түрлі
қосындылардың ҚО қоршаған орта мен биосфераға әсері тек қана токсикологтар
мен экотоксикологтардың ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік деңгейдегі
өзекті мәселе болып табылады.
1.1 Никотинмен әсер еткен кездегі ішкі ағзаларымен бас миының жағдайы
Темекі шегудің организмге кері әсері жайлы мәліметтер жеткілікті
десе де болады, дегенмен темекі және махорка шаңының адамға және оның ішкі
ағзаларына әсері жайында баспадағы жарияланулары жоқтың қасы. Жоғарыдағы
аталғандардың қосылыстары іс жүзінде морфогенезге әсері тіптен жоқ десе де
болады.
Өсімдік пестицидтер өкілдеріне анабазин алкалоидтары және никотин,
құрамында күрделі эфирлері бар пиретрум жатады. Әр түрлі өсімдіктен
алынатын болса да, алғашқы аталған екі заттың жалпы бірдей ұқсастықтары
көп. Ол екеуі де жәндіктермен күресуде қолданылады. Никотин мен анабазин –
орталық нерв жүйесі (ОНЖ) мен көбінде вегетативтік ганглияларға әсер етуші
ганглионарлық улар [58, 59, 60].
Никотиннің холинорецепторлардың суббірліктік құрылысы нерв жүйесі мен
шеткері ағзаларда орналасқаны еш күмән тудырмайды. Көңіл аудартатын жайт,
ол ОНЖ [Н3] никотинмен және [І125] бунгаротоксинмен байланысатын
холинорецепторлардың гетерогендігін дәлелдейтін учаскелердің бөлінуі.
Авторлардың айтуы бойынша, холинорецепторлардың микроқұрылысының
суббірліктік құрамы көбіне олардың агонистер мен антогоистерімен әсерін
анықтайды [61, 62].
Никотин ең алдымен вегетативтік нерв жүйесінің аралық ганглияларына
әсер етеді, алғашында қоздырса, соңынан параличке әкеледі. Никотин мен
анабазин екі басқа өсімдіктен алынады және аздаған химиялық құрылысы
жағынан өзгешеліктері болса да, улануы бойынша клинкасындағы көп белгілері
өте ұқсас келеді: екеуі де вегетативтік уға жатады, тыныс алу,
қантамырқозғалтқыш орталықтарына және бас миы қыртысына алғашында қоздырушы
әсер етсе, соңынан тежейді. Сонымен қатар никотин бүйрек үсті безіне,
гипофиздің артқы бөлігіне қатты әсер етеді, антидиуретикалық әсері бар.
Sprague-Dawley тышқандарында мезонеостриатальды компоненттің бір
жақтағы төменгі және жоғары өрлеуші өткізгіш жолдарын кескен соң, яғни оның
медиальдық талшықтарын істен шығарған соң, қара дененің дофаминергиялық
нейрондарының импульстік белсенділігінің жиілік сипатының өзгерісін
шақырмады. Тышқандарға имплантациямен енгізген осмостық насостпен
жіберілген никотиннің 1 гр –ы 0,125 мгкг мөлшері операциядан соңғы 14 күн
бойына осы нейрондардағы спайкалық белсенділікті күрт төмен түсірді.
Никотинді енгізгенде өздігінен белсенетін тіндер саны өзгермеген. Осы
анықталған никотиннің созылмалы түрде енгізу әсері, авторлардың
есептеуінше, нейрональдық тіндерде сақталған дофаминнің жұмсалуын
екпіндендіруіне байланысты [63, 64, 65, 66].
Темекі өндірісіндегі жұмысшылар денсаулығына кері әсер етуші
қолайсыз факторлар Гродненская фабрикасының 326 жұмысшысында зерттелген.
Осы зерттеу нәтижесінде аурушаңдық құрылымындағы негізгі орынды тыныс алу
жүйесінің және жүрек-қантамыр (ЖҚТ) жүйесінің дерттері алатыны анықталды.
Темекі шаңы құрамындағы токсикалық заттар және басқа да қолайсыз себептер
тіндік және гуморальдық иммунитеттің төмендеуіне, қанда белсенбеген
фракциялар санының артуы салдарынан тіндерде гипоксияның тереңдеуіде орын
алады [67, 68].
Темекі өндірісінде жұмыс жасайтын қызметкерлер арасында әрдайым
темекі шаңы арасында байланыста болатындарда артериалдық гипертония (АГ)
дерті едәуір жиі кездеседі 9,6 %, ал темекі шаңымен жұмыс жасамайтындарда –
5,2 %. Артериалдық гипертония (АГ) дертінің жұмысшыларды жыл артқан сайын
жиілігінің артуы ұзақ мерзім бойы күнделікті темекі шаңымен кездесудің
салдары болып табылады. Ал АГ адамдарда жүректің ишемиялық ауруының жиі
кездесуі, темекі шаңының осы дертке әкелетін қосымша себебі десе де болады
[69, 70, 71].
Ен салынған тышқанға норадреналинді 1,0-100 мкМ мөлшерде енгізіп,
сонан соң оның бас миының гипокамп бөлігін қабатты кесіп тексергенде
никотиннің мөлшерінен тәуелді түрде норадреналиннің 0,2-ден 2 % дейін
заттың жалпы радиоактивтілігіне есептегенде, мөлшерін жоғарылатып отырғаны
анықталған. Никотиннің осы әсері мекамиламинді 10 мкМ мөлшерде енгізгенде
бөгелген. Никотиннің 10 мкМ мөлшерін қайта енгізгенде норадреналиннің
бөлінуі өзгермеген, ал оның мөлшерін 100 мкМ деңгейге көтергенде бұл әсер
тежелген. Электростимуляция гипокамп бөлктерінен норадреналиннің бөлінуін
жоғарлатқан. Стимуляция алдында никотинді енгізу бөлінуді одан сайын
арттыра түскен [72].
Басқа тышқандарға жыныстық жанасудан 1 апта бұрын 1,5-6мгкг тері
астына никотинді енгізіп отырған. Никотинді жүктіліктің соңына дейін
енгізген. Никотинді 1,5 немесе 3 мгкг мөлшерде жоғарлатып енгізу кезінде
тышқан ұрықтарында туылғаннан соң постнатальді 4 аптаға дейін салмағының
төмендеуі болмаған. Никотинді 6 мгкг мөлшерде енгізгенде 22 нәресте
арасынан 8-інің 24 сағат арасында өлуіне әкелді. Алғашқы 6 сағат ішінде
никотин мөлшерінен тәуелсіз морфологиялық өзгерістер анықталмаған: тышқан
нәрестелерінің қимылы өзгермеген. Никотиннің 1,5 немесе 3 мгкг мөлшерінде
бас миының, жүректің, бауыр мен бүйректің салыстырмалы салмағы бақылау
тобына қарағанда жоғары болған [73, 74].
Қояндардағы никотиннің негізгі меатболитінің никотин -1-N-оксид
деңгейінің кинетикасы келесідей болды: клиренс – 7,5 млминкг, жартылай
шығу кезеңі – 42,6 мин, таралым көлемі (Va) – 0,34 лкг. Никотин -1-N-
оксидінің биологиялық таралымы асқазан ішіне (аі) және құрсақ ішіне (қі)
енгізгенде енгізу мөлшеріне сай – 15 % және 79 %. Көк тамыр ішіне және
құрсақ ішіне енгізгенде никотин -1-N-оксид никотин мен котининге дейін
жасалына алады. Никотин -1-N-оксидті қан тамырына енгізгендегі метаболиттер
сипаты шынымен никотин -1-N-оксидтің жүйелік қайта жасала алатынын
дәлелдейді, дегенмен никотин -1-N-оксидтің 3 % ғана никотинге айнала
алатыны белгілі. Никотин -1-N-оксидті қан тамырына енгізгенде оның
мөлшерінің 45 % қайта жасалына алады, бұл жағдайда оның қайта жасалынуында
бактериалдық және ішектегі ферменттердің маңызы зор. Авторлардың жорамалы
бойынша, никотин -1-N-оксид жүйелі енгізгенде никотинге айналу бауырда
жүреді және оның үстіне никотин -1-N-оксидті осылай енгізгенде ол тіндерде
жиналады да ұзақ мерзім бойына организмдегі никотиннің жасалу көзіне
айналады [75].
Никотинді (оның ди (+) тартраты түрінде тері астына күніне 2 рет 66
мгкг мөлшерінде 10 күннен 16 күнге дейін) енгізу өзіндік қимылға әсер
бермеді, бірақ никотинді енгізіп гиперактивтілік шақырған NMRI ересек
тышқандардың бақылау тобымен салыстырғанда азайған (40 және 60 мкгкг тері
астына). 17 күндік тышқанға неонаталдық кезеңде никотинмен әсер еткенде
жоғары және төменаффиндық никотиндік рецепторларымен байланысу (НРБУ)
учаскесі тең жартысында кездескен, ал 4 айлық тышқандарды көбіне
жоғараффинды рецепторлар анықталған. Никотиннің неонаталдық кезеңде (НРБУ)
әсер етуі төменаффинды рецепторларды анықтаудың алдын алған, ересек
тышқандардың мінез сипаты бұзылады, 10 және 16 күн аралықтарында никотинді
енгізу бас миы үшін қауіпті күндер болып саналады [76].
Жүкті қойларға күнделікті никотинді бі 10 мгкг мөлшерінде енгізу
(20 тал темекіні шегумен тең) бала сергінде өзгерістер анықталмаған, бірақ
ұрық бас миы қан тамырларында кедергінің артуы байқалған, ал 63 % бас
миының асфиксиясы салдарынан өлі туылған. Жүкті қойларға қан тамырына
пропранолды енгізгенде (жүкті әйелдерге қан қысымы жоғарлағанда қоданылатын
дәрі) ұрықта бала серігі қан тамырларында дебеттің және ұрық жүрек соғысы
жиілігінің төмендеуі анықталған [77].
Бұзаулардың өкпе артериясының эндотелиальдық тіндеріне никотиннің 10-
9 – 10 -4 М мөлшері әсерін сарысусыз ортадағы тіндік циклдың G0 – G1
аралығында зерттегенде никотиннің тіндерге әсері оның мөлшерінен
тәуелділігі анықталған. Никотиннің 10 -12 мөлшерінде ДНК синтезі артқан,
ол адамның 1-10 тал темекіні шеккеннен кейінгі қан сарысуындағы никотиннің
деңгейінің 10000 есеге төмендегенін көрсетеді. Тіндердің санының өсуінің
ең жоғарғы шегі бақылау тобымен салыстырғанда 2,5 есеге жоғарылау
никотиннің 10-10 мөлшерінде болған. Сонымен, авторлардың есептеуінше,
эндотелиальдық тіндердің өсуі никотиннің деңгейінен тәуелді және нкотинге
эндотелиальдық тіндердің өсуі не тромбоцитарлық факторлардың қатысы бар
[78].
Л.И. Брусиловский (1960), Д.Б. Харкевич (1961) және басқа да
көптеген ғалымдар айтқандай, никотин синокаротидты аймаққа әсер етіп тыныс
пен қан қысымын жоғарлауын рефлекторлы түрде тітіркендіреді, бүйрек үсті
безінің Н-холинореактивті құрылымын тітіркендіріп катехоламиндер бөлінісін
арттырады, симпатикалық ганглилерді қоздырады.
Никотиннің жоғары мөлшерінің әсерін ғалымдар зерттегенде тіндердің
мембраналарының арнайы емес жарақат алатынын анықтаған. Тіндердің
өтікзгіштігінің бұзылуымен кальций иондарының тасымалы бұзылысқа
ұшырайтынын анықтаған.
Экспериментальді жануарларға және адамға, шеткі қан тамырларына
никотиннің әсері бұрыннан белгілі [79, 80].
S. Ahmed және басқалар (1976) иттерге 22 айға созылған тәжірибе
жасағанда, сол қарыншаның қанды айдау мөлшерінің бақылау тобында 44%, ал
никотин енгізген иттерде 35 % төмендегенін анықтаған; дегенмен екі топта да
соңғы диастоликалық қысым шамамен тең болған. Тәжірибе жүргізілген
иттердің миокардында айқын фиброз табылған.
O. Steinel and, Furechdott (1975) өз тәжірибелерінде жекеленген
қоян құлағындағы артерияның никтотинді енгізгеннен 20-30 минуттан соң қан
тамырларын тарылатынын көрсетті. Д.М. Азонов (1978) никотин мен оның
антагонистері (ацетилхолин, тетраметиламмоний, карбохол) қан тамырын
тарылтатын әсері нервтің талшықтарының адренергиялық ұштарынан
норадреналиннің бөлініп шығаруымен байланыстырады.
Тағы айта кететін жайт, никотиннің организмге түсуінен ОНЖ
сезімталдық жауабы ретінде супраоптикалық гемодинамикалық ядролардан
біруақытта никотин әсерінен вазопрессиннің секрециясының бөлінуі
жоғарылайды.
А. Г. Стойконың айтуы бойынша темекі асқазанға келесідей әсер етеді:
1. Ең алдымен темекі уы – никотин асқазанға ОНЖ арқылы нервтендіреді.
2. Темекі құрамындағы заттар тікелей асқазанда орналасқан нерв
талшықтарына.
3. Темекі құрамындағы заттар асқазанның шырыш қабатына жұтылған
сілекейлер арқылы.
4. Темекі әсерінен ауыз қуысында қабыну үдерісі жүргенде (стоматит,
гингивит) түкірікті жұтқанда жұқпалы бактериялар түсіреді.
Тышқандар немесе басқа да жануарларға тәжірибе жүргізгенде асқазан
сөлінде хлорлы сутегі (HCL) мөлшерінің көбеюі жайында көптеген пікір
таластар болды. St. Konturek және басқалар (1971) иттің қан тамырына
никотинді жібергенде (100 мкгкг) және жергілікті жіберген де де тұз
қышқылы мөлшерінің базальдық бөлінуінің, не болмаса жергілікті асқазан
қанайналымы бұзылысын, шырыш қабаты бөгетінің бұзылыстарын таппаған
болатын.
Басқа зерттеулер нәтижесі бойынша никотинді тышқан қан тамырына (100
мгккг) жібергенде гистаминнің тұз қышқылын бөлуін және пепсиннің
бөлінуінің тежелулерін анықтаған. Никотин базальдық және субмаксимальды
пентагастрин арқылы бөлінуін тежейді (Thompson J., 1970). Дегенмен
тышқандарға никотинді (100мкгкг) 15 күн бойына 3 реттен енгізгенде, күніне
10-15 темекіні шеккенге тең, тұз қышқылы (HCL) мен пепсиннің көп мөлшерде
бөлінуі анықталған. Бұл жағдай кезбе нерв пен гипоталамустың бұзылысқа
ұшырауынан болатын жағдай (Tompson J., 1971).
A. Robert және авторлар (1971) тышқандарда никотин он екі елі
ішектің ойық жарасының ағымының ауырлығы мен жаралар санының арттыратынын
анықтады. Бір рет жіберген никотин, әрине, еш өзгеріске әкелген жоқ.
H. Yarvis. N. Whitehelt (1980) тышқандарға ішке никтотинді
бергендегі асқазан шырыш қабатына әсерін зерттеген. Егер темекі шегетін
адам күніне 10 рет темекіні шеккенге тең келетін никотиннің мөлшерін
тышқанға бергенде мойындық шырыш мөлшерінің төмендеуі мен шырыш
қабатының едәуір жұқарғанын анықтаған. Бірақ бұл мөлшер пористальдық және
негізгі тіндерде айтарлықтай өзгерістер шақырмады.
Көптеген мамандардың айтуына қарағанда, никотин асқазан-ішек
жолдарының қызметіне (АІЖ) екі фазалық әсер береді; алғашында қоздырады,
егер созылмалы түрде әсер ететін болса, тежейді.
Кейбір зерттеулер нәтижесіне қарағанда никотин әсерінен ауыз
қуысында және асқазанда сөлдің шамадан тыс бөлінуі, қан тамырларының
бұлшық етінің шамадан тыс жиырлуы дәлелденген.
В.А. Прохоров (1958) никотиннің әсерінен жұтқыншақтың, асқазанның
кардиальды және пилорикалық бөліктерінің спастикалық жиырылуын, асқазан-
ішек жолдарының (АІЖ) жоғарғы бөліктерінің моторикасының жоғарылауын
анықтаған. P. Demol (1984) базальдық (асқорытуаралық)
гастроинтестинальдық қимыл белсенділігінің артуын байқаған. Дегенмен, басқа
зерттеулерге жүгінсек, никотиннің әсерінен жұтқыншақтың төменгі
сфинктерінің босаңсуы, ал жұтқыншақтық рефлюкске тән белгілерді тапқан
(Stainein H., 1975).
Никотин ішектегі гормондар қызметін бұзады, ол ішектің морфологиясын
және асқазанның шырышты қызметін бұзады (St. Konturek, 1979).
St. Konturek (1971) иттерге түрлі мөлшерде (12,3-ден 100 мкгкгсағ
дейін) максимальды секретиндік фондта никотинді енгізгенде ұйқы безінің
бикорбонаттар секрециясының тежелгенін анықтады (23 тен 62 % дейін).
Никотинді енгізгенді тоқтатқанда барлық бұзылысқа ұшыраған көрсеткіштер
қалпына келген. Сонымен қатар никотин (100 мкгкгсағ) бауырдың өт бөлу
қызметін 50 % төмендеткен. St. Konturek (1972) келесі зерттеулерінде қан
тамырына жіберген никотин қан тамырына енгізілген секретинге ұйқы безінің
қызметін тежеген.
T. Solomon (1974) жануарларға жасаған тәжірибесінде қояндардың ұйқы
безіне никотиннің әсерін зерттегенде, никотин жоғарғы мөлшерде ұйқы
безінің сөл жасау қызметі мен сөлдегі бикарбонаттар мөлшерін тежейтінін
анықтады. Осындай нәтиже иттерде in vivo жасалған тәжірибелерде де
дәлелденген. Наркоз алған иттреге фистула арқылы никотинді 100 мкгсағ
жібергенде тек қана бикорбонаттардың мөлшері емес, сонымен қатар өттің
бөлінуі де тежелген, бірақ олардың деңгейі кейіннен қалпына келген
(Jacobson E. Et., 1971).
R. Volle, G. Koelle (1970) никотин панкреатиндік сөл бөлінуді
тікелей тежейді, катехоламиндердің бөлінуін арттыру арқылы әсер етеді, яғни
ą – адренергиялық блокада салдарынан.
Сонымен, никотин ұйқы безінен бикарбонаттардың бөлінуін тежейді,
асқазандағы HCL нейтралданбайды, осы жайт асқазан ойық жарасы ауруына алып
келеуі мүмкін. Никотин он екі елі ішектің ішіндегі сөлдердің асқазанға
түсіретін рефлюкске де әкеледі, ол да запыран қышқылдарының әсерінен
асқазан шырыш қабатының зақымдануына әкеледі.
Темекідегі никотиннің ең кері әсер ететіні ішкі бездер
секрециясына, ал ол толық әлі күнге дейін зерттелмеген мәселе.
Кейбір мәлімттерге қарағанда никотин гипоталамустағы норадреналиннің
бөлінуін, басқа да гипоталамустағы катехоламиндердің деңгейін арттыратын
ферменттердің, мысалға тирозингидроксилаза және допаминбета-гидрооксилаза
мөлшерін көбейтеді.
Никотиннің бас миының кейбір бөліктеріне әсер ету арқылы
вазопрессиннің деңгейін арттыру арқылы антидиуретикалық әсер беруі белгілі
(Нusain M. et al., 1975).
Никотиннің гипофиз гормоны АКТГ деңгейін өте қатты көтеретіні анық,
оны жапон ғалымдары тәжірибе жасау барысында анықтаған ( T. Suzuki, 1973).
Никотиннің гонадотропинге де әсері белгілі. Тышқандарға никотинді
жылдам енгізгенде овуляциялық пикінің бөгелетіні немесе тежелетіні
дәлелденген (Blake C. et al., 1972).
Сонымен, никотин гипофиздің бірнеше гормондарының бөлінуіне тікелей
де жанама да әсер етеді.
Соңғы жылдардағы зерттеулер қорытындысы бойынша никотиннің
бүйрекүсті безінің қыртысты қабатына тікелей әсер ететіні дәлелденген.
Никотиннің микромолекулярық концентрациясы қыртыс қабатын тікелей
тітркендіреді, стероидогенез шақырады ( Rubin R., Warner W., 1975).
Бүйрекүсті безінің милық қабатына никотин екі фазалы әсер етеді –
адреналиннің бөлінуін тежеу. Аз мөлшерде никотин гиперадреналинемия
шақырса, ал көп мөлшерінде – адреналиннің бөлінуін тежейді (Аничков С.В.,
Кузнецов А.И.., 1968).
Қорыта айтқанда, тереңдікпен 30 әдебиет көзіне шолу жасағанда
никотин түрлі енгізулерде ең алдымен эндокриндік, ас қорыту жолдарын, ОНЖ,
зәр бөлу ағзаларын, жүрек-қантамыр жүйесін зақымдайды.
1.2 Пестицидтердің ішкі ағзаларымен бас миына әсері
Қазіргі замандағы пиретроидтардың ішкі ағазаларға әсер еткенде
дамитын морфологиялық өзгерістерге әкелетін патогенетикалық үдерістерін
ашатын шет ел және отанымыздағы баспаларда басылымдар саны өте аз (81, 82).
Феноксиқышқылдар да аз зерттелген, ал өз елімізде жасалатын күрделі
гербицид Лонтрим жайында тіптен еш мәлімет жоқ десе де болады. Кейбір
пиретроидтардың (карат, байтроид, перметрин, және биоаллетрин) токсикалық
әсері бауырдың ферментативік қызметін жоюға әкеледі. Сонымен қатар, суми-
альфа және фенвалераттар қанға түскенде бауырда холестеринмен құрылысының
қышқылды бөлігімен липофильді конъюгат түзеді (83, 84, 85, 86).
Тетраметирн метаболизімін тышқандарды зерттегенде, олардың зәрі мен
нәжісінен тәжірибенің 7-ші күні сульфонаттар, спирттер, дикарбонат
қышқылдары мен олардың өнімдері түрінде шыққан [87, 88, 89].
Отандық өндірістегі күрделі гербицид Лонтримнің іс жүзінде алынған
мәліметтері жайлы ақпарат жоқ ал өндірістегі феноксиқышқылы аз
зерттелінген.
Бройлер тауықтарына тәжірибе жүргізгенде, фенвалератты күнделікті 28
күн бойына енгізгенде пиретроидтың тәжірибенің 2-ші күнінен бастап 22-ші
күніне дейін бөлінгені байқалған. Тәжірибенің соңғы күндері фенвалерат ішек
қуысында, май тіндерінде, бас миында, жүректе, бүйректе, бауырда
анықталған.
Асқазанның өсінді тінін децитпен өңдегенде ультрақұрылымдық
бұзылыстар, ферменттер қызметінің төмендеуі және эпителийде айқын
морфологиялық өзгерістер анықталған.
Турлі пестицидтердің асқорыту жолдары мен бауырда шақыратын
патоморфологиялық өзгерістері де олардың түріне байланысты алуан түрлі
болып келеді [90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98].
Пестицидтердің бауырдағы патоморфологиялық бұзылыстарға әкелетін
өзгерістері негізінен 4 түрлі синдроммен байқалады: цитолиз,
гепатоцеллюлярлық жетіспеушілік, ретикулоэндотелиальдық жүйенің тітіркенуі
және холестаз. Бөлінген синдромдар негізінде түрлі органикалық химиялық
құрамы бар пестицидтердің бауырға улы әсерінің ең жиі кездесетін түрін
талдау жасауға болады.
Сонымен, хлорорганикалық қосындылар (ХОҚ) бауырға улылық әсері
полисиндромды бұзылыстармен сипатталады. Дегенмен, жедел және созылмалы
әсер еткенде көбіне бауырда ретикулоэндотелиальдық жүйенің тітркенісі
байқалады, екінші орында гепатоцеллюлярлық жетіспеушілік, одан ары цитолиз
дамиды. Бұл жағдайдағы бауырлық-тіндік жетіспеушілік пен цитолиз созылмалы
улануда көбірек болады. Хлороргаикалық пестицидтерге холестаз шақыру тән
емес [99].
Фосфорорганикалық қосындылырдың бауырға созылмалы әсерінде көбінде
цитолиз болады да, ал жедел түрінде холестаз дамиды. Ретикулоэндотелиальдық
жүйенің өзгерісі өте аз. Фосфорорганикалық қосындыларға гепатоцеллюлярлық
жетіспеушілік тән емес, тек ол хлорофос пен ДДВФ дамиды [100, 101, 102,
103, 104].
Соңғы онжылдықта агроөндіріс комплекстерінде пестицидтердің құрама
қоспаларын қолдана бастады, ол өңдеу уақытын қысқартып, химиялық заттың
мөлшерін азайтады да олардың қолдануы арзанға түседі. Ол бір жағынан
агроөндірісте арзан құнға әкелсе, екінші жағынан бұған дейін зерттелмеген
адамдар мен жануарларда түрлі улануларға әкеледі.
Осы бағыттағы пестицидтердің қосарланған, араластырып қолданудың
әсері әлі зерттелмеген, қазіргі таңда медицинада ішкі ағзаларда түрлі
морфологиялық өзгерістерге әкелетін әсерлерді зерттеу өзекті мәселе болып
отыр. Мұндай зерттеулер турлі улануларға ерте диагноз қоюды, ажырату
диагнозын жүргізгенде, сот медицинасында және экологиялық апаттарда маңызы
зор, ол тірі объектілерге улы әсердің салдарын болжауға мүмкіндік береді.
Көптеген авторлар соңғы жылдары хлорорганикалық пестицидтердің адам
мен жануарлар ОНЖ-не тигізетін зиянды әсері жайында бірегей ойға келуде –
нерв тіндерінде дегенеративтік және некробиотикалық өзгерістер аз немес
жайлмалы түрде ядролардың хроматолизімен, ісінуімен, кариолизімен,
кариоцитолизімен, склерозымен байқалады. Осындай өзгерістер әсіресе
мишықтың ганглиоздық қабатында және сопақша мида жиі кездеседі, қанайналымы
бұзылыстарымен сипатталады (бас миы мен оның қабаттарының толақандығы,
ошақты қанқұйылулар, перицеллюлярлық ісінулер).
Кейбір жағдайларда жануарларда пестицидтер әсерінен көзге байқалмайтын
улану белгілерінсіз бас миы мен бауырда қанайналым бұзылыстары, терең емес
дегенеративтік өзгерістер, бүйректе майда ошақты некробиоздар байқалады.
Пестицидтер әсерінен болатын жануарлардағы өзгерістер осы заттардың улы
әсерінен өлген адамдар организмдеріндегі өзгерістермен ұқсас.
Әдебиет көздерінде (әсіресе шетел басылымдарында)
дихлордифенилтрихлорэтанолмен (ДДТ) уланудағы морфологиялық өз герістер
жайында көптеген мәліметтер жазылған. Көбіне бас миы мен бас миы
қабықшаларындағы қан тамырларында толақандығы және нүктелі қанқұйылулар
анықталады. Жедел уланудан өлген тәжірибеде қолданылған мысықтар мен
тышқандар оргаизмінде пестицидтердің (ДДТ) түсу жолынан тәуелсіз бас миы
мен оның қабықшаларындағы қан тамырларында толақандығы, сирек – кіші ошақты
қанқұйылулар байқалады.
ФОҚ майлар мен липоидтарда жақсы еритін болғандықтан зақымданбаған
теріден оңай сіңіріліп липоидтармен бай ағзаларға енеді, әсіресе ОНЖ
[105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113].
8 күн бойы 110 LD50 (60 мгкг) додин пестицидімен және 110 LD50
натрий нитратымен ♂♂ тышқандарға біртіндеп немесе бірге жіберіп, олардың
бауырын гистопатологиялық және электрондық-микроскопиялық зерттегенде
келесі өзгерістер анықталған – түйіршікті эндоплазматикалық ретикулумның
азаюы, көзді эндоплазматикалық ретикулумның көбеюі, митохондриялардың
полиморфизмі мен ісінуі, лизосомалар санының артуы, гликоген редукциясы,
коллагендік өсулер, купфер тіндері санының артуы мен белсенділігі
анықталған. Дегенмен, екі пестицидтің додинмен натри нитратының
қосарланған түрде қолданған кезде болған өзгерістер тереңірек болған, яғни
олардың токсикалық қасиетінің еселенуі жайында айтуға болады. Түйіршікті
эндоплазматикалық ретикулумдағы өзгерістер өте айқын, сондықтан түйіршікті
эндоплазматикалық ретикулумның архитектоникасының дезорганизациялық
бұзылғандығы және дегрануляциясы айқындалып өте кішірейген. [114].
6 ай бойы ликурон, дикват, симазинді 10 МДУ мөлшерінде тамақпен
бергенде, гиппокамп пен гипоталамусте дистрофиялық және некротикалық
өзгерістер, нейроциттер гипотрофиясы анықталған. Линурон бас миының барлық
құрылымдарының электрлік белсенділігінің суммарлық амплитудасы мен жиілігін
арттырса, дикват пен симазин гиппокампта биопотенциалдар амплитудасы мен
жиілігін арттырған, ал ми қыртысы мен гипоталамуста баяу тербелу
толқындарының пайда болуын шақырған. Осы өзгерістер бақылау тобында
анықталмаған [115, 116].
Sprugue-Dawley♀♀ тышқандар бауырының микросомаларындағы 14С –
дельтаметринді байланыстыруы 75 пмольмг болды және N – ацетилцистеиннің
қатысуымен немесе Г- SH 5 мМ мөлшерінде 50 пмольмг төмендеген. Әсіресе
14С – дельтаметрин мен оның метаболиттерінің (41 ОН-, 21 –ОН-, 3-
фенилоксибензил спирті) микросома белоктарымен байланысуы
ниперонилбутоксидті (150мМ), NN1-дифенил-1,4-фенилендиаминді (100 мкМ)
және пронилгаллатты тежеген. Алдын ала жануарларға фенобарбиталды енгізу
21ОН-, 51-ОН-бензил спирттерінің ковалентті байланыстарын қолданған.
Прегненолон-16х-карбонитрил (80 мгкг қі күнсайын 3 күн бойына) енгізгенде
14С – дельтаметриннің байланысуын тежеген, бірақ оның көптеген
метболиттерін қолданған. Авторлар талқылау барысында 14С – дельтаметрин
метаболиттерінің құрылымдары арасындағы және микросомальдық белоктармен
коваленттік байланыстары жайында анықталаған [117, 118].
In vitro түрлі пестицидтердің тышақандар гепатоцидтері мен сүйек
кемігіндегі қанөндіру тіндері өсінділеріне әсерін зерттегенде, линдан,
мевинфос, дельтаметирн, циперметрин, динитро-о-креозол және 2,4,5-Т 200
мкгмл мөшерлерінде 7-14 күн инкубациясында қан клеткаларын бұзып, митоз
блокадасын шақырған. Ең аз әсер еткен 2-метил-4-хлорфеноксисірке
қышқылында болған. Мевинфостың улылық қасиеті оның 20 мкгмл мөлшерінде
анықталған. Гепатоциттерге улылық қасиеті келесі реттпен жүрген: динитро-о-
креозол мевинфос линдан 2,4,5-Т 2-метил – 4 - хлорфеноксисірке
қышқылы циперметрин дельтаметрин. 2,4,5-Т-ге қарағанда линданның
улылық қасиеті басым болған. Мевинфос пен динитро-о-креозол
гепатотоксикалық және гематотоксикалық әсері біртекті болған. Аадамдар
тышқандарға қарағанда линданға 1000 есе сезімтал [119].
♂♂ Sprague-Dawley тышқандарына ДДТ немесе дильдрин 1 ; 5 и 10 мгкг
мөлшерінде құрсақ ішіне қі енгізгенде бұл перитонеальді экссудатта
макрофагтардың мөлшерін жоғарлауына алып келді, 11 ден (бақылау тобымен) 84
ке ; 141 және 138% ДДТ ге 21ден ; 73 және 34% дильдринге сәйкес. ДДТ және
дильдрин мөлшерінің жоғарлауымен корреляцияланады, фагоцитарлы белсенділігі
перитонеальді макрофагтардың бұл кезде төмендегені байқалған. Осы
жануарлардан бөлініп алынған макрофаг культурасы, 6 күн аралығында қайтыс
болғандардың арасында саны 1,5 - 3 есеге бақылау тобымен салыстырғанда
ұлғайған, осыған қарап ДДТ немесе дильдрин организімнің иммундық жүйесіне
әсер еткендігін айтуға болады [120].
NMRJ ♂♂ тышқандарына постнатальді кезеңнің 10-шы күнінен бастап 16-шы
күніне дейін күнсайын биоаллетрин немесе дельтаметрин 0,7 мг мөлшерінде
енгізген. Биоаллетрин немесе дельтаметрин 4 айлық жасында тышқандардың
спонтанды қозғалу белсенділігін (ҚБ) жоғарлатқан, бірақта мінез құлқы
жағынан 17-күндігінде бақылау тобынан еш ерекшеленбеген. Радиолиганды
(анализ) талдау әдісін 3Н-хинуклидинилбензилатты қолданғанда көрсеткіші
биоаллетрин немесе дельтаметрин енгізгеннен кейінгі ересек тышқандардың бас
миының үлкен жарты шарында мускаринді холинорецепторларда концентрациясы
бақылау тобымен салыстырғанда төмендеген, бірақта гиппокампен және
стриатумда ол өзгермеген. Биоаллетрин немесе дельтаметринді енгізгеннен
кейін нәтижесінде бас миының қыртысты қабатындағы жоғары – және
төменгіаффинді мускаринді холинорецепторлардың арақатынасы өзгермеген.
Перинатальді кезеңде биоаллетрин немесе дельтаметринді енгізгеннен кейін
ересек тышқандардың бас миының холинореактивті жүйесінің өзгеруіне әкеледі
[121].
Белгіленген 14С, алабұғаға Lepomis macrochirus эндрин және дильдринің
инсектицид изомерінің метаболизімін және оның организмнен шығарылуын,
сіңірілуін зерттегенде. Статистикалық жағдайда эндриннің 1 г 1 млрд
концентрациясында және дильдриннің 50 г 1 млрд концентрациясын 6 л суда 48-
сағат бойы әсер еткен кезде балықтардың организмі 85% эндринді және 70%
дильдринді сәйкес сіңірген. Балықтарды 3 аптадан кейін таза суға ауыстырып
салғанда 40% сіңірілген эндрин және 20% дильдрин балықтар организмінен
шығарылған. Өзгермеген эндрин толық болмауы кезінде, балықтарға эксперимент
жасағанда 6 конъюгирленген эндрин метаболиттерін (жалпы бөлінген
радиоактивті заттардың 15%-ін) құрады. Жұқақабатты хроматография әдісімен
(ЖҚХ) авторадиографиямен және газосұйықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz